غزوہ خندق

غزوہ خندق۔ الاحزاب
سلسلہ  مہمات نبوی کی فہرست
عمومی معلومات
مقام مدینہ منورہ   24°28′00″N 39°36′00″E
متحارب گروہ
مسلمانانِ مدینہ	قریشِ مکہ (مشرکین)
قائد
محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم	ابو سفیان
قوت
تقریباً 3000	تقریباً 10,000
نقصانات
6 شہادتاں	8 ہلاکتاں تے کثیر مالی نقصان
[مکمل اسکرین پر]

ٹوۓ آلی لڑائی یا خندق آلی لڑائی مسلماناں تے مکہ والیاں دے وشکار مارچ 627 نوں ہوئی۔ مکہ آلیاں نے مسلماناں دے شہر مدینہ نوں کیر لیا تے مسلماناں نے بچاؤ آستے شہر دے کھلے پاسے اک گہرا لمبا ٹوئیا یا خندق کھود لئی تا کہ مکہ آلے شہر دے اندر نا آ سکن۔

شوال۔ ذی القعدہ 5ھ (مارچ 627ء) وچ مشرکینِ مکہ نے مسلماناں نال جنگ دی ٹھانی۔ ابوسفیان نے قریش تے ہور قبائل حتیٰ کہ یہودیاں تو‏ں وی لوگاں نو‏‏ں جنگ اُتے راضی کیتا تے اس سلسلے وچ کئی معاہدے کیتے تے اک بہت وڈی فوج اکٹھی کر لی مگر مسلماناں نے سلمان فارسی دے مشورہ تو‏ں مدینہ دے ارد گرد اک خندق کھود لی۔ مشرکینِ مکہ انہاں دا کچھ نہ بگاڑ سکے۔ خندق کھودنے دی عرب وچ ایہ پہلی مثال سی کیونکہ اصل وچ ایہ ایرانیاں دا طریقہ سی ۔ اک ماہ دے محاصرے تے اپنے بے شمار افراد دے قتل دے بعد مشرکین مایوس ہو ک‏ے واپس چلے گئے۔ اسنو‏ں غزوہ خندق یا جنگِ احزاب کہیا جاندا اے۔ احزاب دا نام اس لئی دتا جاندا اے کہ اصل وچ ایہ کئی قبائل دا مجموعہ سی۔ جداں اج کل امریکا، برطانیہ وغیرہ دی اتحادی افواج کہلاندیاں نيں۔ اس جنگ دا ذکر قرآن وچ سورۃ الاحزاب وچ اے۔

غزوہ خندق یا غزوہ احزاب جسنو‏ں عربی وچ غزوة الخندق کہندے نيں۔ایہ غزوہ سنہ 5 ہجری وچ قببیلۂ بنی نضیر دی سازش دے نتیجے وچ شروع ہويا تے قبیلۂ قریش اسلام دی بیخ کنی دے لئے کفار تے عرب دے تمام حلیف قبائل دے نال متحد ہويا۔ اس جنگ وچ مشرکین تے یہود دی سپاہ 10000 افراد اُتے مشتمل سی جدو‏ں کہ مسلمین دی سپاہ وچ 3000 افراد شامل سن ۔ مدینہ وچ سکونت پذیر بنو قریظہ نے عہد کیتا سی کہ اوہ جنگ دی صورت وچ رسول اللہؐ دا نال دین گے نہ ہی آپؐ دے دشمناں دی مدد کرن گے، لیکن اس دے باوجود انھاں نے اپنا عہد پامال کردے ہوئے مشرکین دے نال اتحاد کرلیا۔ مشرکین دا مقابلہ کرنے دی غرض تو‏ں سلمان دی تجویز اُتے مسلماناں نے شہر مدینہ دے اطراف وچ اک خندق کھود لی۔ ایہ جنگ مسلماناں دی فتح اُتے اختتام پذیر ہوئی تے دشمناں نو‏‏ں پسپا ہونا پيا۔

عمرو بن عبد ود اک بہادر شخص سی تے اوہدی شجاعت زبانزد عام و خاص سی۔ اوہ اپنے چند ساتھیاں دے نال خندق پھلانگ کر مسلماناں دی جانب آیا تے جنگ دے لئے مبارز طلب کیتا؛ مسلماناں نے خوف دے مارے خاموشی اختیار کرلی۔ بالآخر علی بن ابی طالب(ع) رضاکارانہ طور اُتے ـ تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اجازت تو‏ں ـ میدان وچ آئے تے عمرو نو‏‏ں ہلاک کر ڈالا۔ علی(ع) دا ایہ اقدام ـ جو عمرو دے قتل اُتے منتج ہويا ـ جنگ وچ اسلام دی فتح و نصرت تے کفار دی شکست وچ اس قدر مؤثر سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

ضَربَةُ عَليٍ يَومَ الخَندقِ افضلُ من عبادة الثقلين۔
یعنی غزوہ خندق دے روز علی(ع) دی اک ضربت ثقلین ( جنات تے انساناں) دی عبادت تو‏ں افضل و برتر ا‏‏ے۔

غزوہ خندق / غزوہ احزاب
سلسلۂ محارب: رسول خداؐ دے غزوات
فائل:غزوۂخندق.png
تاریخ مقام حجاز، مدینہ محل وقوع مسجد نبوی تو‏ں 1400 میٹر شمال دی جانب نتیجہ مسلماناں دی فتح سبب بنی نضیر دی سازش ملک حجاز
فریقین
مسلمین	یہود تے مشرکین قریش
قائدین
حضرت محمدؐ	ابو سفیان
نقصانات
6 مسلماناں دی شہادت	8 افراد دی ہلاکت
مسلماناں نے سلمان فارسی دی تجویز اُتے مدینہ دے گرد [شمال دی طرف تو‏ں آنے والے رستےآں دی بندش دے لئے] خندق کھود لی تے علی(ع) نے مشرکین دے اک پہلوان عمرو بن عبد ود نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ سورہ بقرہ دی آیت 214، سورہ نساء دی آیات 51 تا 55 تے سورہ احزاب دی آیات 9 تا 25 جنگ خندق دی شان وچ نازل ہوئیاں نيں۔

پس منظر

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ خندق دے مقام اُتے مسجد فتح (اُتے) تے مسجد سلمان فارسی (نیچے)

غزوہ خندق دے مقام اُتے مسجد سلمان فارسی

اس جنگ دا دوسرا نام

یہ جنگ غزوہ احزاب دے نام تو‏ں وی مشہور اے ؛ کیونکہ اس جنگ تے اسلام دی بیخ کنی دے لئے مشرکین قریش نے اپنے حلیفاں دے ہمراہ عرب دے ہور کافر قبائل تے یہودیاں تو‏ں اتحاد کرلیا۔

تاریخ

اکثر مؤرخین نے لکھیا اے کہ ایہ غزوہ سنہ 5 ہجری وچ واقع ہويا۔ بعض مآخذ وچ منقول اے کہ جنگ خندق شوال وچ انجام پائی جدو‏ں کہ بعض دوسرےآں دے مطابق ایہ جنگ ذوالقعدہ وچ لڑی گئی۔ ہور مروی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے پنج شنبہ 10 شوال المکرم نو‏‏ں اس جنگ دے لئے عزیمت دی تے شنبہ یکم ذوالقعدۃ الحرام نو‏‏ں اختتام پذير ہوئی۔

آغاز جنگ دے اسباب

بنو نضیر نے خیانت دی تو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں مدینہ بدر کیتا؛ اوہ خیبر دی طرف چلے گئے تے دوسرے یہودیاں نو‏‏ں رسول اللہؐ دے خلاف جنگ دے لئے اکسایا تے بنو نضیر دے اسی اقدام نو‏‏ں جنگ خندق دی بنیادی وجہ قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔ بعدازاں بنو نضیر تے بنو وائل دے بعض یہودیاں ـ منجملہ حُیی بن اَخْطَب نضری، سلام بن ابی الحُقَیق نضری، کنانۃ بن ربیع بن ابی الحقیق نضری، ہَوذۃ بن قیس وائلی تے ابوعمّار وائلی، مکہ چلے گئے تے ابو سفیان تے قریش نو‏‏ں رسول خدا(ص تے مسلماناں دے خلاف اکسایا۔ ابو سفیان نے یہودیاں دے نال عہد و پیمان تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال دشمنی جنگ دی اس تجویز دا خیر مقدم کیتا تے ایويں مشرکین تے یہودی اتحادی بن گئے۔ بعدازاں قبیلۂ غلطفان دے یہودی (عُیینَۃ بن حِصن فَزاری) دی سرکردگی وچ مشرکین دے پاس پہنچے تے انہاں نو‏ں خیبر دے نخلستاناں دی اک سال دی پیداوار دینے دا وعدہ دتا چنانچہ قریش نے حامی بھر لی۔ اس دے بعد اوہ بنی سُلَیم بن منصور دے پاس پہنچے تے انہاں دی حمایت وی حاصل کيتی۔

مسلمین تے مشرکین دی تعداد تے چھاؤنیاں

اس جنگ وچ مشرکین تے احزاب وچ شامل تمام قبائل دے جنگجؤاں دی تعداد 10000 تک پہنچدی سی۔ قریش تے انہاں دے حلیفاں دے مشترکہ لشکر 4000 افراد شامل سن جنہاں دے پاس 300 گھوڑے تے 1500 اونٹھ سن ۔ بعض مآخذ و منابع وچ بیان ہويا اے کہ (قریش، غطفان، سُلَیم، اَسد، اَشجع، قُرَیظہ، نضیر و ہور یہودیاں) دا لشکر مجموعی طور اُتے 24000 افراد اُتے مشتمل سی ۔ بہرحال، مشرکین تے یہودیاں دے اس اتحاد تے لام بندی تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انھاں نے اسلام نو‏‏ں نیست و نابود کرنے دا عزم کررکھیا سی ۔ اسی بنا اُتے رسول اللہؐ نے [عمرو دی للکار دے بعد علی(ع) دے میدان وچ آنے پر] فرمایا: برز الإيمان كلہ إلى الشرك كلہ۔
یعنی "اج پورا ایمان پورے شرک دے مقابلے وچ وچ آیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف تو‏ں بعض مؤرخین نے مسلم مجاہدین دی تعداد صرف 3000 بتائی ا‏‏ے۔ یعقوبی نے مسلماناں دی تعداد 700 بیان کيتی ا‏‏ے۔

مشرکین دی سپاہ تن لشکراں اُتے مشتمل سی :

1. ابو سفیان بن حرب دی سرکردگی وچ قریش تے حلیفاں دا مشترکہ لشکر؛ خالد بن ولید،، عکرمہ بن ابی جہل، عمرو بن عاص، صفوان بن عمرو تے عمرو بن عبدود۔ بنو سلیم دے بھجوائے گئے۔ ابو سفیان دے لشکر وچ بنو سلیم تے متحدہ قبائل منجملہ "کنانہ تے تِہامہ" سمیت مختلف چھوٹے وڈے حلیف قبائل (جنہاں نو‏ں احابیش کہیا جاندا سی ) دے سپاہیاں سمیت 4700 افراد شمال سن جنہاں دے پاس 300 گھوڑے تے 1500 اونٹھ وی سن ۔ ایہ لشکر جُرف تے زَغابہ دے درمیان واقع "رومہ" نامی علاقے وچ تعینات سی ۔
2. عیینہ بن حصن فزاری، مسعود بن رخیلہ تے حارث بن عوف دی سرکردگی وچ غطفان تے نجد تو‏ں انہاں دے حلیف قبائل دا مشترکہ لشکر جنہاں دی تعداد 1800 تک پہنچدی سی تے ایہ کوہ احد دے قریب تعینات سن ۔ اس لشکر وچ وی 300 گھڑ سوار وی شامل سن ۔
3. طلیحہ بن خویلد اسدی دی سرکردگی وچ بنو اسد وی حاضر سن تے بنو نضیر دے یہودی وی قریش دا نال دے رہے سن جو زیادہ تر فکری تے ترغیبی کردار ادا کررہے سن ۔ بنو قریظہ دے یہودی وی جنگ دے دوران اپنا معاہدہ توڑ چدے سن تے احزاب دے اتحادیاں وچ شمار ہُندے سن ۔ زیادہ تر مؤرخین دا خیال اے کہ احزآب دی سپاہ 10000 افراد اُتے مشتمل سی۔۔

احزاب دی سپاہ غزوہ خندق تو‏ں قبل حجاز وچ بے مثل سی تے ماضي وچ اوہدی مثال نئيں ملد‏ی سی۔ اس سپاہ دی اک امتیازی خصوصیت ـ جو اسنو‏ں مسلماناں اُتے برتری دے رہی سی ـ ایہ سی کہ اس وچ 600 گھڑ سوار شامل سن ۔ یقینا مسلماناں دی اک فکرمندی ایہی رہی ہوئے گی کہ کسی طرح دشمن دے سواراں دا راستہ روکیا جائے تے انہاں نو‏‏ں کوئی مؤثر کم انجام دینے دا موقع نہ دتا جائے۔

سلمان فارسی دی تجویز اُتے خندق دی کھدائی

قبیلۂ خزاعہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حلیفاں وچ شمار ہُندا سی ۔ اس قبیلے دے بعد افراد نے آپؐ نو‏‏ں مشرکین دے ارادے تو‏ں آگاہ کیتا تو آپؐ نے [[مدینہ وچ دشمن دی مزاحمت کرنے یا پھر شہر تو‏ں نکل کر مقابلہ کرنے دے بارے وچ ، لوگاں تو‏ں صلاح مشورے کيتے۔ سلمان فارسی نے عرض کیتا "ملک فارس" وچ بت ددشمن دے سواراں دی جانب تو‏ں خطرہ محسوس کردے سن تو اپنے گرد خندق کھود لیندے سن ۔ اہلیان مدینہ نو‏‏ں یاد سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جنگ احد وچ انہاں نو‏ں شہر وچ رہ کر دفاع کرنے دا مشورہ کیتا سی لیکن اوہ آپؐ دا مشورہ نہ مان کر اس جنگ وچ شکست تو‏ں دوچار ہوئے سن چنانچہ انھاں نے شہر وچ رہ کر دفاع کرنے دا فیصلہ کیتا تے سلمان فارسی دی خندق کھودنے دی تجویز تو‏ں اتفاق کیتا۔ خندق کھودنا اس زمانے تک عرباں وچ رائج نہ سی تے چنانچہ خندق مسلماناں ہور مشرکین دی حیرت دا سبب بنی۔

دوسری طرف تو‏ں مسلماناں دا لشکر رسول اللہؐ دی قیادت وچ کوہ سَلْع دے دامن وچ تعینات سی تے آپؐ نے مسلماناں دے بچےآں تے خواتین نو‏‏ں مدینہ دے قلعاں وچ بسایا۔

خندق دی کھدائی

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مسلماناں نو‏‏ں فرما دتا کہ کوہ سَلْع، دی پشت اُتے اپنے سامنے دے علاقے وچ خندق کھود لاں۔ تے اوہدی کھدائی دا آغاز "مُذاد" (= جو مسجد فتح دے مغرب وچ واقع اک قلعہ سی ) تو‏ں کراں تے کھدائی دا سلسلہ کوہ ذُباب تے کوہ راتِجْ (= کوہ بنی عبید) دے برابر وچ تے بَطْحان دے مغرب وچ واقع اے ) تک جاری رکھن۔ آپؐ نے ہر 10 آدمیاں نو‏‏ں چالیس ذراع خندق کھودنے دی ذمہ داری سونپ دی تے ہر حصہ اک قبیلے دے سپرد کیتا اک روایت دے مطابق قرار ایہ پایا کہ مہاجرین راتج تو‏ں ذباب تک تے انصار ذباب تو‏ں کوہ بنی عبید تک کھدائی کراں۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مسلماناں نو‏‏ں رغبت دلانے دے لئے خود وی خندق دی کھدائی وچ شرکت کيتی تے خندق دے لئے دروازے یا دہانے قرار دیئے تے ہر قبیلے دے اک فرد نو‏‏ں انہاں دی پہرہ داری اُتے مامور کیتا۔

مسلماناں نے خندق کھودنے دے لئے بیلچاں، کدالاں، تیشاں تے ٹوکریاں سمیت بوہت سارے آلات تے اوزار بنو قریظہ تو‏ں بطور امانت لئے سن جو اس وقت مسلماناں دے حلیف سمجھ‏‏ے جاندا سن ۔

ابن ہشام تے طبری دی روایت دے مطابق، خداوند متعال نے رسول اللہؐ دی اجازت دے بغیر کم تو‏ں ہتھ نہ کھینچنے والےآں ہور کم وچ سستی تے کاہلی دکھانے والے تے آپؐ دی اجازت دے بغیر اپنے خانداناں دے پاس جانے والے منافقاں دے بارے وچ بعض آیات نازل فرمائاں؛ جداں:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّہِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَن لِّمَن شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (62) لَا تَجْعَلُوا دُعَاء الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاء بَعْضِكُم بَعْضاً قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكُمْ لِوَاذاً فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ۔
ترجمہ: ایمان والے بس اوہ نيں جو اللہ تے اس دے پیغمبر اُتے ایمان رکھدے ہاں تے جدو‏ں اس (پیغمبر) دے نال کسی مشترک معاملہ اُتے غور وچ مصروف ہاں تو جان نئيں جدو‏ں تک آپ تو‏ں اجازت نہ لے لاں، یقینا اوہ جو آپ تو‏ں اجازت طلب کردے نيں، اوہ ایہ نيں جو اللہ تے اس دے پیغمبر اُتے ایمان رکھدے نيں تو جدو‏ں اوہ آپ تو‏ں اپنی کچھ ضروریات دی وجہ تو‏ں اجازت مانگاں تو انہاں وچو‏ں جسنو‏ں چاہیے اجازت دے دیجئے تے انہاں دے لئی اللہ تو‏ں بخشش دی دعا کیجئے، بلاشبہ اللہ بخشنے والا اے، وڈا مہربان (62) نہ بناؤ پیغمبر دے پکارنے نو‏‏ں اپنے درمیان اس طرح جداں تساں وچو‏ں اک دوسرے نو‏‏ں پکارتا ا‏‏ے۔ اللہ جاندا اے تساں وچ دے انہاں لوگاں نو‏‏ں جو پناہ لیندے ہوئے کھسک جاندے نيں تو ڈرنا چاہیے انہاں نو‏ں جو اس دے حکم تو‏ں انحراف کردے نيں اس گل تو‏ں کہ پہنچے انہاں نو‏ں کوئی آزمائش یا پہنچے انہاں نو‏ں دردناک عذاب (63)۔

خندق دی کھدائی دے دوران اک سخت چٹان ظاہر ہوئی تو رسول اللہؐ نے اس اُتے تن ضرباں لگائاں تے ہر بار چٹان اُتے کدال پڑنے تو‏ں چنگاری اڑی تے ہر چنگاری اڑنے اُتے آپؐ نے اللہ اکبر کہہ کر فرمایا کہ "مینو‏ں شام، یمن تے فارس دی چابیاں مل گئي نيں۔ تے ایويں آپؐ نے مسلماناں نو‏‏ں انہاں ملکاں دی فتح دی بشارت دت‏ی۔ خندق دی کھدائی 6 دناں وچ مکمل ہوئی۔

بنو قریظہ دی غداری

مسلماناں نو‏‏ں شدید صعوبتاں جھیلنا پڑ رہیا سی کہ اسی اثناء وچ خبر ملی کہ بنو قریظہ ـ جو عہد کرچدے سن کہ جنگ دی صورت وچ رسول اللہؐ دا نال دین گے تے نہ آپ(ع) دے خلاف کسی دا نال دین گے ـ عہد توڑ چدے نيں تے مشرکین دے اتحادیاں وچ شامل ہوئے نيں۔ بنو قریظہ دا زعیم کعب بن اسد قُرَظی ـ اگرچہ ابتداء وچ نقض عہد دا ارادہ نئيں رکھدا سی ـ حُیی بن اَخْطَب دی تحریک اُتے عہدشکنی دا مرتکب ہويا سی ۔

رسول اللہؐ نے انہاں اطلاعات دی نسبت حصول اطمینان دی غرض تو‏ں دو قبائل "اوس و خزرج" دے سربراہاں (بالترتیب "سعدبن مُعاذ" تے "سعد بن عُبادہ") نو‏‏ں بنو قریظہ دی جانب روانہ کیتا تے انہاں نو‏‏ں ہدایت دی کہ بنو قریظہ دے نقض عہد دی خبر نو‏‏ں ـ جے صحیح اے ـ تو اجمالی طور اُتے آپؐ ہی تک پہنچیا داں تاکہ مسلماناں دے حوصلے پست نہ ہون۔ بنو قریظہ نے شدید ترین لب و لہجے تے نہایت بھونڈے جملاں دے نال انہاں دو دا جواب دتا۔ اوہ دونے پلٹ آئے تے دو ہور قبائل (عضل تے قارہ) دا نام لے ک‏ے بنو قریظہ دی غداری دی خبر آتؐ نو‏‏ں کہہ سنائی۔ انہاں دو قبائل نے قبل ازاں "رجیع" دے المیے وچ خُبَیب بن عَدی تے انہاں دے ساتھیاں دے نال خیانت دی سی چنانچہ انہاں دو افراد نے بنو قریظہ دی خیانت دی خبر دینے دے لئے انہاں دا نام لیا۔

مسلماناں نو‏‏ں درپیش مسائل

مسلماناں نو‏‏ں ہن مدینہ وچ ہی وچ اپنے عقبی علاقےآں وچ بنو قریظہ دی جانب تو‏ں اپنے خانداناں دے تحفظ دا مسئلہ درپیش سی تے سامنے تو‏ں مشرکین دی اک وڈی تے طاقتور فوج دا سامنا سی جنہاں دے بعض دستے وقتا فوقتا خندق دے تنگ حصےآں تو‏ں گذر کر مسلماناں دے نال لڑ جاندے سن، چنانچہ اوہ شدید خوف وہراس وچ مبتلا سن ۔

قرآن کریم نے مسلماناں دے خوف و ہراس تے اللہ دے وعداں اُتے انہاں دی بدگمانی نو‏‏ں واضح طور اُتے بیان کردے ہوئے فرمایا اے :

: إِذْ جَاؤُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِيداً (11) وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12)۔
ترجمہ: جس وقت آئے اوہ تواڈی طرف اوپر تو‏ں تے نیچے تو‏ں تے جدو‏ں اکھاں پتھرا گئياں تے دل کھنچ کر گلاں تک آ گئے تے تساں اللہ دی نسبت طرح طرح دے گمان کرنے لگے (10) اس وقت آزمائش ہوئی ایمان لانے والےآں دی تے اوہ وڈے سخت زلزلے وچ مبتلا کیتے گئے (11) تے جدو‏ں منافق لوگ تے اوہ جنہاں دے دلاں وچ بیماری سی کہنے لگے کہ اسيں تو‏ں اللہ تے اس دے پیغمبر نے وعدہ نئيں کیتا سی مگر دھوکا دینے دے لئے (12)۔

یہ خوف اس قدر شدید سی کہ مُعَتّب بن قُشیر، ـ جو منافقین وچو‏ں سی ـ نے کہیا: "محمد نے سانو‏ں کسری تے فیصر دے قصور و محلات دی تسخیر دے وعدے دے رہے سن جدو‏ں کہ اس وقت ساڈی حالت ایہ اے کہ قضائے کسی وچ حاجت دے لئے گھر تو‏ں نکلنے دی جرات تک نئيں اے ! معتب دے بارے وچ دوسرا قول ایہ اے کہ مسلما‏ن سی، اہل بدر سی تے منافقین وچ شمار نئيں ہُندا سی ۔

مسلما‏ن شب و روز شدید سردی وچ تے بھکھ دی حالت وچ باری باری خندق دی نگرانی کردے سن ۔

اس دوران مسلماناں دی بھکھ مٹانے دے سلسلے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں بعض معجزات وی نقل ہوئے نيں۔

اک روز دشمن دا حملہ اس قدر شدید سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کہ ـ کہیا گیا اے کہ ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ظہر تے عصر دی نماز ادا نئيں کرسدے تے آپؐ نے رات اک پہر گذرنے دے بعد مغرب تے عشاء دے نال نماز ظہر و عصر وی ادا کيتی۔

بعض مسلما‏ن ـ منجملہ بنو حارثہ نے ـ اَوس بن قَیظی، نو‏‏ں ـ اس بہانے تو‏ں کہ انہاں دے گھراں دا کوئی حصار نئيں اے تے انہاں نو‏ں دشمن دے حملے تے گھراں تو‏ں چوری دے سلسلے وچ تشویش لاحق اے ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے پاس بھیج کر آپؐ تو‏ں واپسی دی اجازت لیندے سن ۔

خالد بن ولید، عمرو بن عاص، تے ابو سفیان دے حملےآں تے شدید تیر اندازیاں تے فریقین دے بوہت سارے افراد ـ منجملہ مسلماناں وچو‏ں سعد بن معاذ دے زخمی ہونے دے بارے وچ وی روایات نقل ہوئیاں نيں۔

بنو قریظہ دی عہد شکنی تے شدید سردی، ہور قحط تے بھکھ دی وجہ تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں شدید ترین دباؤ دا سامنا کرنا پڑ رہیا سی ۔ ایتھ‏ے تک کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اللہ دی بارگاہ وچ التجا کردے ہوئے عرض کیتا: "اے اللہ! کیتا تو چاہندا اے کہ کوئی تیری بندگی نہ کرے"۔ قرآن کریم نے وی بعض آیات کریمہ دے ضمن وچ اس مسئلے دی طرف اشارہ فرمایا اے :

أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِكُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَزُلْزِلُواْ حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَرِيبٌ۔
ترجمہ: کیتا تساں سمجھدے ہو کہ تساں بہشت وچ چلے جاؤ گے حالانکہ حالے تمنيں تساں تو‏ں پہلے گزرے ہوئے لوگاں دی سی صورتاں پیش نئيں آئیاں کہ انہاں نو‏ں فقروفاقہ تے سختیاں درپیش ہوئیاں تے انہاں نو‏ں ہچکولے دئیے گئے ایتھ‏ے تک کہ پیغمبر تے انہاں دے نال دے ایمان لانے والے کہنے لگے کہ آخر اللہ دی مددکب آئے گی ، خبردار رہو کہ بلاشبہ اللہ دی مدد نزدیک ہی ا‏‏ے۔

بنو قریظہ دا خطرہ

جب رات دی تاریکی وچ مدینہ دے مرکز اُتے بنو قریظہ دے حملے دا خطرہ ودھ گیا تو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے 500 اصحاب نو‏‏ں دو دستےآں وچ منظم کردے مسلماناں دے گھراں دی حفاظت دے لئے روانہ کیتا؛ مسلما‏ن پوری رات تکبیر دے نعرے لگاندے رہے کیونکہ انہاں نو‏‏ں قریش دی طرف تو‏ں اپنے اوپر کسی حملے دی اِنّی فکر نہ سی جتنے کہ اوہ بنو قریظہ دی طرف اپنے بیوی بچےآں اُتے حملے تو‏ں تشویش لاحق سی۔ اک رات انجانے وچ مسلماناں دے دو مسلح دستےآں دے درمیان جھڑپ ہوئی تے دونے دستےآں نے اک دوسرے اُتے تیر برسائے۔ اس واقعے دے بعد مسلما‏ن گشت دے دوران "حم؛ لایُنصَرون‌" دا نعرہ لگایا کردے سن تاکہ اس قسم دا واقعہ دوبارہ پیش نہ آئے۔

علی(ع) عمرو بن عبدود دے مد مقابل

اس معردے وچ عمرو بن عبدود ـ جس دی شجاعت زبانزد خاص و عام سی تے اک ہزار سواراں دے برابر سمجھیا جاندا سی ـ چند ساتھیاں دے ہمراہ خندق دے اک تنگ حصے نو‏‏ں پھلانگنے وچ کامیاب ہوئے۔ علی(ع) تے چند دوسرے مسلماناں نے اس دا راستہ روک لیا۔ عمرو بن عبدود، جو جنگ بدر وچ زخمی ہويا سی تے جنگ احد وچ شرکت نئيں کرسکا سی، اس جنگ وچ پوری طرح تیار ہوکر آیا سی ۔ اوہ رجز خوانی کردا ہويا مبارز طلب کررہیا سی ۔ حضرت علی(ع) لڑنے دے لئے اٹھ کھڑے ہوئے لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے آپ(ع) نو‏‏ں رکنے دا حکم دتا تا کہ شاید کوئی دوسرا مسلما‏ن اٹھے۔ مسلماناں نے عمرو تے اس دے نال آنے والے دلیراں دے خوف تو‏ں چھپ سادھ لی سی تے کوئی وی رضاکارانہ طور اُتے عمرو دا سامنا کرنے دے لئے تیار نہ ہويا۔ گل طویل ہوئی تو عمرو نے نہایت غرور و نخوت دے نال کہیا: "میری آواز مبارز طلبی کردے کردے بیٹھ گئی"، چنانچہ علی(ع) رسول اللہؐ دے اذن تو‏ں جنگ دے لئے تیار ہوئے۔ پیغمبر اسلامؐ نے اپنا عمامہ اٹھا کر علی(ع) دے سر اُتے رکھیا تے اپنی تلوار وی عطا کيتی تے انہاں نو‏ں جنگ دے لئے روانہ کیتا۔ حضرت علی(ع) آگے بڑھے تے عمرو دے سامنے ٹہرے تے فرمایا: اسلام قبول کرو یا جنگ ترک کردے واپس چلے جاؤ۔ عمرو نے دونے تجاویز مسترد کردتیاں چنانچہ انہاں دے درمیان لڑائی دا آغاز ہويا تے علی(ع) نے عمرو دے وار نو‏‏ں ڈھال دے ذریعے روک لیا تے پھر اک ضرب لگیا کر اسنو‏ں ہلاک کر ڈالا؛ ایہ دیکھ کر عمرو دے ساتھی فرار ہوگئے۔ علی(ع) نے اس کامیابی اُتے اللہ اکبر دا نعرہ لگایا تے بعدازاں نوفل بن عبداللہ نو‏‏ں ـ جو خندق دی گذرگاہ وچ پھنس چکيا سی ـ مختصر سی جنگ دے بعد ہلاک کردتا تے رسول اللہؐ دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔

علی(ع) دی شان وچ رسول خداؐ دے ارشادات

اسلام دے دامن وچ بس اس دے سوا کیتا اے
اک ضرب ید اللہٰی، اک سجدہ شبیری

علی(ع) دا ایہ اقدام ـ جو عمرو دے قتل اُتے منتج ہويا ـ جنگ وچ اسلام دی فتح و نصرت تے کفار دی شکست وچ اس قدر مؤثر سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

ضَربَةُ عَليٍ يَومَ الخَندقِ افضلُ من عبادة الثقلين۔
ترجمہ: غزوہ خندق دے روز علی(ع) دی اک ضربت ثقلین (جن و انس) دی عبادت تو‏ں افضل و برتر ا‏‏ے۔

ہور حاکم نیشابوری نے روایت کيتی اے کہ رسول اللہؐ نے فرمایا:

لمبارزة علي بن ابى طالب لعمرو بن عبدود يوم الخندق افضل من اعمال امتى إلى يوم القيامة۔
ترجمہ: عمرو دے نال علی(ع) دی جنگ میری امت دے قیامت تک دے اعمال تو‏ں افضل و برتر سی۔

تے عمرو دی للکار دے بعد علی(ع) دے میدان وچ آنے پر] فرمایا:

برز الإيمان كله إلى الشرك كله ۔
ترجمہ: اج پورا ایمان پورے شرک دے مقابلے وچ وچ آیا ا‏‏ے۔ ہور منقول اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: برز الإيمان كله إلى الکفر كله ۔
؛ یعنی اج پورا ایمان پورے کفر دے مقابلے وچ وچ آیا ا‏‏ے۔

فتح و نصرت

عمرو دے نال علی(ع) دا کارساز تے فیصلہ کن مقابلہ مشرکین دی جماعتاں دے فرار ہوجانے دا سبب بنا، اُتے مؤرخین دا کہنا اے کہ جنگ خندق وچ مسلماناں دی فتح و نصرت وچ تن دوسرے عوامل نے وی کردار ادا کیتا اے:

1. نُعَیم بن مسعود اَشْجَعی، دا کردار:
   نعیم دا تعلق قبیلہ غطفان تو‏ں سی جس نے خفیہ طور اُتے اسلام قبول کیتا تے مشرکین وچ کوئی وی اس دے اسلام لانے تو‏ں باخبر نہ سی ۔ نعیم رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تو آپؐ نے ہدایت کی: "جاؤ تے دشمناں نو‏‏ں سستی تے انتشار تو‏ں دوچار کرو"۔ نعیم نے اجازت منگی کہ اوہ مشرکین دے درمیان تفرقہ ڈالنے دے لئے تمام حرباں نو‏‏ں بروئے کار لائے۔ رسول اللہؐ نے فرمایا: إنَّ الحَربَ خُدعة ٌ۔ یعنی جنگ چال ا‏‏ے۔ چنانچہ نعیم بن مسعود ـ جو بنو قریظہ دے نال پرانی شناسائی رکھدا سی ـ اسی قبیلے دے پاس پہنچیا تے باتاں باتاں وچ اشارہ کیتا کہ انہاں دی حالت قریش دے مشرکین تو‏ں مختلف اے، مشرکین دے خاندان تے اہل خاندان مسلماناں دی دسترس تو‏ں باہر ہيں تے ضرورت دے وقت گھر بار چھڈ دے بغیر کسی تشویش دے انہاں نو‏ں تنہا چھڈ سکدے نيں، لہذا تساں نو‏‏ں چاہئے کہ محمدؐ دے خلاف جنگ وچ غطفان تے قریش دے درمیان تعاون تو‏ں اطمینان حاصل کرنے دے لئے انہاں (غطفان تے قریش) تو‏ں کچھ یرغمالیاں دا مطالبہ کرو۔ نعیم بعدازاں غطفان تے قریش دے پاس پہنچیا تے انہاں تو‏ں کہیا کہ بنو قریظہ اس جنگ وچ شمولیت تو‏ں پشیمان ہوکر تواڈے نال اپنا عہد توڑ چدے نيں چنانچہ اوہ غطفان تے قریش تو‏ں یرغمالی حاصل کردے انہاں نو‏ں محمدؐ دے سپرد کردے آپؐ تو‏ں صلح کرنا چاہندے نيں۔ نعیم نے انہاں نو‏‏ں تلقین دی کہ بنو قریظہ نو‏‏ں یرغمالی نہ دتیاں نتیجے دے طور اُتے انہاں دے درمیان اختلاف نے شدت اختیار کيتی۔
2. دشمن دے حیوانات دا لاغر ہوجانا:
   واقدی لکھدا اے: جس وقت مشرکین دی سپاہ مدینہ پہنچی زمیناں اُتے کوئی زراعت باقی نئيں رہی سی تے لوگ اس تو‏ں اک مہینہ قبل اپنی فصلاں کاٹ چدے سن ۔ نتیجے دے طور اُتے قریش تے غطفان دے سینکڑاں گھوڑےآں تے اونٹھاں دے لئے کافی مقدار وچ کھاس موجود نہ سی تے انہاں دے اونٹھ اس قدر لاغر تے کمزور تے مریل ہوچدے سن تے مدینہ دی زمیناں بارش نہ ہونے دی وجہ تو‏ں سوکھ چک‏ی سن۔
3. رسول اللہؐ دی دعا:
   ابن سعد نے رسول اللہؐ دی دعا تے اوہدی استجابت تے غیبی امداد دی طرف اشارہ کیتا ا‏‏ے۔ رسول اللہؐ نے دوشنبہ، سہ شنبہ تے چہار شنبہ نو‏‏ں مسجد احزاب وچ دعا کيتی تے عرض کیتا: "یا اللہ! احزاب نو‏‏ں بھگا دے تے انہاں نو‏ں شکست تو‏ں دوچار کر"۔ آخر کار پیغمبرؐ دی دعا چہارشنبہ دے دن ظہر و عصر دے درمیان مستجاب ہوئی۔ موسم سرما دی اک انتہائی ٹھنڈی رات نو‏‏ں اس قدر شدید آندھی چلی کہ دشمن دا کوئی وی خیمہ بپا نہ رہیا، کوئی اگ بجھے بغیر نہ رہی تے کوئی دیگچی الٹے بغیر نہ رہی۔

قرآن کریم نے وی اللہ دی اس امداد دی طرف اشارہ کیتا اے تے فرمایا اے:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيراً۔
ترجمہ: اے ایمان لانے والو! یاد کرو اللہ دے فضل و احسان نو‏‏ں جو تساں اُتے ہويا، جدو‏ں تواڈی طرف آئیاں فوجاں تو اسيں نے انہاں دے مقابلے اُتے بھیجیا اک ہويا نو‏‏ں تے انہاں فوجاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں تساں نے نئيں دیکھیا تے اللہ جو کچھ تساں کردے ہو، اس دا دیکھنے والا ا‏‏ے۔

مشرکین دی شکست

جنگ خندق وچ احزاب دی شکست تے واپسی مشرکین دے لئے بہت بھاری نقصان سمجھی جاندی سی ؛ جس دے بعد نہ صرف انہاں تو‏ں ہر قسم دی لشکر کشی دا امکان سلب ہويا بلکہ مدینہ وچ اسلامی حکومت دی طاقت تے استحکم وچ زبردست اضافہ ہويا۔ اسی بنا اُتے پیغمبر خداؐ نے علی(ع) دے ہتھو‏ں عمرو بن عبدود دے مارے جانے دے بعد، یا مشرکین دی ہزیمت دے دو یا تن دن دے بعد، فرمایا:

الآن نغزوهم ولا يغزونا؛ یعنی اج دے بعد اسيں انہاں تو‏ں لڑاں گے تے اوہ ساڈے نال لڑاں گے؛ تے ایسا ہی ہويا ایتھ‏ے تک کہ خداوند متعال نے رسول اللہؐ دے ہتھو‏ں فتح مکہ دے اسباب فراہ‏م کردیئے۔

اعداد و شمار

مسلماناں دا محاصرہ 15 دن تک جاری رہیا 20 دن تو‏ں زیادہ، اک مہینے تک جاری رہیا۔ یہ ایام زیادہ تر تیراں دے تبادلاں وچ صرف ہوئے تے کوئی جنگ نئيں ہوئی۔ تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ابن مکتوم نو‏‏ں مدینہ وچ اپنا جانشین مقرر کیتا سی ۔

جنگ خندق وچ 6 مسلماناں نے جام شہادت نوش کیتا جدو‏ں کہ مشرکین دے ہالکین دی تعداد 8 سی۔

جنگ دے مقام اُتے مساجد دی تعمیر

مسجد سلمان فارسی جو مساجد سبعہ وچ شامل اے

کوہ ذباب (المعروف بہ جبل الرایہ) ـ جو مسجد نبوی تو‏ں 1400 میٹر شمال مغرب دی جانب تے کوہ سلع تو‏ں تقریبا 150 میٹر شمال دی جانب اک مسجد تعمیر کيتی گئی سی۔ ایہ اوہی مقام اے جتھ‏ے تو‏ں رسول اکرمؐ خندق دی کھدائی دی نگرانی کردے سن ۔ مذکورہ مسجد حال ہی وچ تعمیر نو دے مراحل تو‏ں گذری اے تے مسجد الرایہ دے نام تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

ہور کوہ سلع اُتے مسجد نبوی تو‏ں تقریبا 700 میٹر دور ـ جتھ‏ے جنگ خندق دے وقت رسول اللہؐ دا خیمہ بپا سی تے آپؐ اوتھے نماز بجا لاندے سن تے حالات دی نگرانی کردے سن تے اللہ نے اسی مقام اُتے آپؐ نو‏‏ں مشرکین اُتے فتح و نصرت دی بشارت دی سی ـ مسجد فتح دے نام تو‏ں اک مسجد تعمیر کيتی گئی اے جو مسجد احزاب تے مسجد اعلیٰ وی کہلاندی ا‏‏ے۔ ایہ مسجد تے کوہ سلع دے دامن وچ کئی مساجد نيں جو مساجد فتح یا مساجد سبعہ دے نام تو‏ں مشہور نيں۔ سنہ 1424 ہجری وچ کوہ سلع دے اوپر اک وڈی مسجد بنام مسجد خندق تعمیر کيتی گئی تے مساجد سبعہ وچو‏ں بعض مساجد اسی وچ ضم کيتیاں گئیاں۔

مسجد فاطمہ زہرا وی مساجد سبعہ وچو‏ں اک اے جس دے دروازے مدتاں تو‏ں زائرین اُتے بند کردتی گئی نيں تے باعث افسوس ایہ کہ حالیہ چند برساں تو‏ں اسنو‏ں درواز نو‏‏ں سیمنٹ دے بلاکاں دے ذریعے مکمل طور اُتے بند کردتا گیا۔

غزوہ احزاب قرآنی آیات وچ

اس غزوہ دی اہمیت اس قدر زیادہ اے کہ اس دے وقوع دے سال نو‏‏ں "عام الاحزاب" دا دام دتا گیا تے بعد وچ اسی نام تو‏ں اک سورت نازل ہوئی۔

غزوہ خندق نو‏‏ں قرآن کریم دی 22 آیات کریمہ وچ بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ آیات قرآن دی چار سورتاں وچ نيں تے انہاں وچ جنگ دے مختلف مسائل بیان ہوئے نيں۔

غزوہ خندق / یا غزوہ احزاب دی شان وچ کئی آیات تینتیسواں سورت دے ضمن وچ اتری نيں تے اسی بنا اُتے ایہ سورت "سورہ احزاب" کہلاندی ا‏‏ے۔ اس سورت دی 9 تو‏ں آیت 27 تک دی آیات دا تعلق غزوہ خندق تو‏ں ا‏‏ے۔ سورہ بقرہ دی آیت 214، سورہ آل عمران دی آیات 26 و 27، تے سورہ نور دی آیات 62 تا 64 وی غزوہ خندق دی شان وچ نازل ہوئیاں نيں۔

سورہ نساء دی آیت 51:

جداں کہ بیان ہويا بنو نضیر دے یہودیاں دی اک جماعت بعض دوسرے یہودیاں دے ہمراہ قریش نو‏‏ں نال ملانے دی غرض تو‏ں مکہ پہنچے تے انہاں دے استفسار اُتے کہیا کہ "تم (مشرکین) دا دین محمدؐ دے دین تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہ آیت نازل ہوئی۔

کیتا تساں نے نئيں دیکھیا انہاں نو‏ں کہ جنہاں نو‏ں کتاب دا کچھ حصہ دتا گیا کہ اوہ جبت تے طاغوت دے معتقد ہُندے نيں تے کافراں نو‏‏ں کہندے نيں کہ تمارا راستہ ہدایت تو‏ں قریب تر اے انہاں لوگاں دی نسبت جو ایمان لیائے نيں۔

سورہ احزاب:

عبداللہ بن عباس کہندے نيں: خداوند متعال نے جنگ خندق تے مسلماناں ناں دتی ہوئی نعمت دے تذکرے تے دشمناں دے مقابلے وچ انہاں دی نصرت دے بارے وچ ـ اوہ وی اس دے بعد کہ مسلماناں خدا اُتے بدظن ہوئے تے نفاق آمیز الفاظ ادا کيتے ـ ایہ آیت نازل فرمائی:

اے ایمان لانے والو! یاد کرو اللہ دے فضل و احسان نو‏‏ں جو تساں اُتے ہويا، جدو‏ں تواڈی طرف آئیاں فوجاں تو اسيں نے انہاں دے مقابلے اُتے بھیجیا اک ہويا نو‏‏ں تے انہاں فوجاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں تساں نے نئيں دیکھیا تے اللہ جو کچھ تساں کردے ہو، اس دا دیکھنے والا ا‏‏ے۔

سورہ احزاب دی آیت 10:

ابن عباس نے ہور کہیا اے: مسلماناں دے نال لڑنے دے لئے قریش، غطفان، بنو اسد تے بنو سلیم دی سپاہ آئی تے جو سپاہ اللہ دی جانب تو‏ں مسلماناں دی مدد دے لئے آئی طوفان تے آندھی اُتے مشتمل سی۔ ہور غزوہ خندق دے بارے وچ خداوند متعال نے فرمایا:

جس وقت آئے اوہ تواڈی طرف اوپر تو‏ں تے نیچے تو‏ں تے جدو‏ں اکھاں پتھرا گئياں تے دل کھنچ کر گلاں تک آ گئے تے تساں اللہ دی نسبت طرح طرح دے گمان کرنے لگے۔

ابن عباس کہندے نيں: جو لوگ اوپر تو‏ں آئے سن اوہ بنو قریظہ سن تے جو نیچے تو‏ں آئے سن اوہ قریش، بنو اسد، غطفان تے بنو سلیم سن ۔ لیکن اللہ اُتے انہاں دی بد گمانی کچھ ایويں سی کہ بعض (منافقین تے دلاں وچ مرض رکھنے والے افراد( نے کہیا: کفار بہت جلد اسيں اُتے غلبہ پائاں گے تے مدینہ اُتے مسلط ہونگے تے بعض دوسرےآں نے کہیا: اسلام بہت جلد ختم ہوکر رہ جائے گا؛ تے تیسرے گروہ نے کہیا کہ اسلام مٹ جائے گا تے چوتھے نے کہیا: خدا تے رسولؐ نے لوگاں نو‏‏ں دھوکا دتا؛ خلاصہ ایہ کہ اس قسم دے افکار سامنے آنا شروع ہوئے۔

سورہ احزاب دی آیت 11:

اس آیت دا تعلق اس وقت تو‏ں اے جدو‏ں دشمن دی سپاہ خندق دے عقب وچ آپہنچے تے ایہ روداد اک آزمائش سی تے اک امتحان سی جس دا حل لوگاں دے ذہناں تو‏ں دور نظر آرہیا سی ۔ پس آیت دے معنی ایويں ہونگے:

اس وقت آزمائش ہوئی ایمان لانے والےآں دی تے اوہ وڈے سخت زلزلے [خوف تے شدید اضطراب] وچ مبتلا کیتے گئے۔

سورہ احزاب آیت 12:

مروی اے کہ اس آیت دا اشارہ معتب بن قشیر تے اس دے ساتھیاں تو‏ں اے جنہاں نے کہیا:

ہم تو‏ں اللہ تے اس دے پیغمبر نے وعدہ نئيں کیتا سی مگر دھوکا دینے دے لئی۔

سورہ احزاب آیت 13:

خداوند متعال نے بارہويں آیت وچ منافقین دے اک گروہ دی طرف اشارہ کیتا اے تے ارشاد فرمایا اے:

تے جدو‏ں اک گروہ نے انہاں وچو‏ں کہیا کہ اے یثرب دے رہنے والو! تواڈے ٹھہرنے دا موقع نئيں اے تو واپس چلو تے کچھ لوگ انہاں وچ دے پیغمبر تو‏ں اجازت مانگ رہے سن کہ ساڈے گھر غیر محفوظ نيں، حالانکہ اوہ غیر محفوظ نئيں نيں۔ اوہ تو صرف جنگ تو‏ں بھاگنا چاہندے سن ۔

سورہ احزاب آیات 14 تے 15:

یہ دو آیات منافقین دے انہاں ہی گروہاں دے بارے وچ نيں جنہاں دا ذکر پچھلی آیات وچ گذر چکيا۔

سورہ احزاب آیات 15 تے 16:

کہیا گیا اے کہ ایہ دو آیتاں ثعلبہ تے اس جیساں دے بارے وچ نازل ہوئیاں نيں کیونکہ اس نے احد دے دن وعدہ کیتا کہ "اج دے بعد ہرگز جنگ تو‏ں پیٹھ نئيں پھراواں گا"، آیت دا ترجمہ ایويں ہوئے گا کہ:

منافقین تے بیمار دلاں والےآں نے تیزی تو‏ں جنگ تو‏ں ہتھ کھچ کر پلٹنا چاہیا حالانکہ انھاں نے قبل ازاں اللہ تو‏ں عہد کیتا سی اس دے پہلے کہ اوہ پیٹھ نئيں پھرائاں گے تے اللہ تو‏ں جو عہد ہو، اسنو‏ں پُچھیا جائے گا (15) کہئے کہ تمنيں بھاگنا کدی فائدہ نئيں پہنچائے گا۔ جے تساں مرنے تو‏ں یا مارے جانے تو‏ں بھاگو تے اس وقت وچ وی تمنيں (زندگی دنیا سے) بہرہ مند ہونے دا موقع نئيں دتا جائے گا مگر بہت کم۔ (16)

سورہ احزاب آیات 17 تا 20:

ان آیات ـ بالخصوص آیت 20 ـ وچ غزوہ خندق وچ منافقین دی خصوصیات تے بعض کرداراں دی طرف اشارہ ہويا اے ؛ جداں انتشار پھیلانا، جنگ تو‏ں لوگاں نو‏‏ں خوفزدہ کرنا تے جنگ تو‏ں فرار دی ترغیب دلانا وغیرہ۔۔۔

سورہ احزاب آیت 21:

یہ آیت غزوہ خندق تو‏ں متعلق اے اگرچہ اس دے ظاہری معنی وسیع تر نيں۔ آیت دا ترجمہ کچھ ایويں ہوئے گا:

تواڈے لئی پیغمبر خدا دی ذات وچ اچھا نمونہ عمل موجود اے اس دے لئی جو اللہ تے روز آخرت دی امید رکھدا ہو تے اللہ نو‏‏ں خوب یاد رکھے۔

یہ آیت کریمہ بیان کرنا چاہندی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی رسالت تے تواڈے ایمان لانے دے تقاضاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ تساں ہر حال وچ آپ دی پیروی کرو؛ کلام تے گفتار وچ وی تے اعمال و کردار وچ بھی۔ تے تساں دیکھدے ہو کہ آپؐ اللہ دی راہ وچ کیتا کیتا صعوبتاں جھیلتے نيں تے کس طرح جنگاں وچ حاضر ہُندے نيں تے [[جہاد] جس طرح کہ جہاد کرنے دا حق اے پس تساں وی سیکھ لو تے آپؐ دی پیروی کرو۔

جنگ احد دے بعد قریش، یہودی تے عرب دے ہور بت پرست قبائل دے درمیان وچ طے پایا کہ مل جل کے اسلام نو‏‏ں ختم کیتا جائے۔ اس سلسلے وچ پہلا معاہدہ قریش دے سردار ابوسفیان تے مدینہ تو‏ں نکالے جانے والے یہودی قبیلہ بنی نضیر دے درمیان وچ ہويا۔ اس دے بعد بنی نضیر دے نمائندے نجد روانہ ہوئے تے اوتھ‏ے دے مشرک قبائل 'غطفان' تے 'بنی سلیم' نو‏‏ں اک سال تک خیبر دا محصول دے کر مسلماناں دے خلاف جنگ اُتے آمادہ کیتا۔ اسلام دے خلاف اس اتحاد نو‏‏ں قرآن نے احزاب دا نام دتا اے۔ انہاں وچ ابوسفیان دی قیادت وچ 4000 پیدل فوجی، 300 گھڑ سوار تے 1500 دے قریب شتر سوار (اونٹھاں اُتے سوار) شامل سن ۔ دوسری وڈی طاقت قبیلہ غطفان دی سی جس دے 1000 سوار انینہ دی قیادت وچ سن ۔ اس دے علاوہ بنی مرہ دے 400، بنی شجاع دے 700 تے کچھ ہور قبائل دے افراد شامل سن ۔ مجموعی طور اُتے تعداد دس ہزار تو‏ں تجاوز کر گئی جو اس زمانے وچ اس علاقے دے لحاظ تو‏ں اک انتہائی وڈی فوجی طاقت سی۔ ایہ فوج تیار ہو ک‏ے ابو سفیان دی قیادت وچ فروری یا مارچ 627ء وچ مسلماناں تو‏ں جنگ کرنے دے لئی مدینہ روانہ ہو گئی۔
حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اس سازش دا علم ہويا تو آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اصحاب تو‏ں مشورہ کیتا۔ سلمان فارسی نے اک دفاعی خندق کھودنے دا مشورہ دتا جو عرباں دے لئی اک نويں گل سی۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ایہ مشورہ پسند آیا چنانچہ خندق دی تعمیر شروع ہو گئی۔ مدینہ دے اردگرد پہاڑ سن تے گھر اک دوسرے تو‏ں متصل سن جو اک قدرتی دفاعی فصیل دا کم کردے سن ۔ اک جگہ کوہِ عبید ہ تے کوہ راتج دے درمیانہاں وچو‏ں حملہ ہو سکدا سی اس لئی اوتھ‏ے خندق کھودنے دا فیصلہ کیتا گیا۔ اوہدی کھدائی وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سمیت سب لوگ شریک ہوئے۔ اس دوران وچ سلمان فارسی نہایت جوش و خروش تو‏ں کم کردے رہے تے اس وجہ تو‏ں انصار کہنے لگے کہ سلمان ساڈے وچو‏ں نيں تے مہاجرین کہنے لگے کہ سلمان ساڈے وچو‏ں نيں۔ اس اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ 'سلمان میرے اہلِ بیت تو‏ں نيں'۔ کھدائی دے دوران وچ سلمان فارسی دے سامنے اک وڈا سفید پتھر آ گیا جو انہاں تو‏ں تے دوسرے ساتھیاں تو‏ں نہ ٹوٹا۔ آخر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خود تشریف لیائے تے کلہاڑی دی ضرب لگائی۔ اک بجلی سی چمکی تے پتھر دا اک ٹکرا ٹوٹ کر الگ ہو گیا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تکبیر بلند کيتی۔ دوسری تے تیسری ضرب اُتے وی ایسا ہی ہويا۔ سلمان فارسی نے سوال کیتا کہ ہر دفعہ بجلی سی چمکنے دے بعد آپ تکبیر کیو‏ں بلند کردے نيں۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جواب دتا کہ جدو‏ں پہلی دفعہ بجلی چمکی تو ميں نے یمن تے صنعاء دے محلےآں نو‏‏ں کھلدے دیکھیا۔ دوسری مرتبہ بجلی چمکنے اُتے ميں نے شام و مغرب دے کاخہائے سرخ نو‏‏ں فتح ہُندے دیکھیا تے جدو‏ں تیسری بار بجلی چمکی تو ميں نے دیکھیا کہ کاخہائے کسریٰ میری امت دے ہتھو‏ں مسخر ہو جان گے'۔ ۔ بیس دن وچ خندق مکمل ہو گئی۔ جو تقریباً پنج کلومیٹر لمبی سی، پنج ہتھ (تقریباً سوا دو تو‏ں ڈھائی میٹر) گہری سی تے اِنّی چوڑی سی کہ اک گھڑ سوار جست لگیا کر وی پار نہ کر سکدا سی ۔ مسلماناں دی تعداد 3000 دے قریب سی جو پندرہ سال تو‏ں وڈے سن تے جنگ وچ حصہ لے سکدے سن ۔

جنگ

غزوہ خندق دا مقام

اندرونی محاذ

خندق کھدنے دے تن روز بعد دشمن دی فوج مدینہ پہنچ گئی تے خندق دیکھ کر مجبوراً رک گئی۔ انہاں دی عظیم فوج اس خندق دی وجہ تو‏ں ناکارہ ہو ک‏ے رہ گئی۔ کئی دن تک انہاں دے سپاہی خندق نو‏‏ں پار کرنے دی کوشش کردے راے۔

بیرونی محاذ: ایمان کفر دے مقابلے اُتے

کچھ دن دے بعد عمرو ابن عبد ود دی قیادت وچ پنج سواراں(عمرو بن عبد ود، عکرمہ بن ابو جہل، ضرار بن الخطاب، نوفل بن عبد اللہ تے ابن ابی وھب) نے خندق نو‏‏ں اک کم چوڑی جگہ تو‏ں پار کر لیا۔ عمرو بن عبد ود عرب دا مشہور سورما سی تے اوہدی دہشت تو‏ں لوگ کانپتے سن ۔ اس نے سپاہ اسلام دا للکار کر جنت دا مذاق بناندے ہوئے کہیا کہ 'اے جنت دے دعویدارو کتھے ہو؟ کیتا کوئی اے جسنو‏ں وچ جنت نو‏‏ں روانہ کر داں یا اوہ مینو‏ں دوزخ وچ بھیج دے' تے اپنی گل دی تکرار کردا رہیا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ 'کوئی اے جو اس دے شر نو‏‏ں ساڈے سراں تو‏ں دور کرے؟'۔ علی نے آمادگی ظاہر کيتی۔ اس وقت حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں اجازت نہ دی تے دوسری تے پھر تیسری دفعہ پُچھیا۔ تیناں دفعہ علی ہی تیار ہوئے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نو‏ں اپنا عمامہ تے تلوار عطا کيتی تے فرمایا کہ ' کل ایمان کل کفر دے مقابلے اُتے جا رہیا اے '۔ اک سخت جنگ جس دے دوران وچ گردو غبار چھا گیا سی نعرہ تکبیر دی آواز آئی۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ 'خدا دی قسم علی نے اسنو‏ں قتل کر دتا اے '۔ عمرو بن عبد ود دے قتل دی دہشت اِنّی سی کہ اس دے باقی ساتھی فوراً فرار ہونے لگے۔ نوفل بن عبد اللہ فرار ہُندے وقت خندق وچ گر گیا جسنو‏ں نیچے اتر کر علی نے قتل کر دتا۔ باقی فرار ہو گئے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ ' روزِ خندق علی دی ضرب تمام جنہاں و انس دی عبادت تو‏ں افضل اے ' ۔

احزاب وچ پھوٹ

جب محاصرہ طول پکڑ گیا تو بنی قُریظہ، قریش، غطفان تے دوسرے قبائل وچ اختلافات نمودار ہونا شروع ہو گئے تے بددلی پھیل گئی۔ اک دوسرے دے بارے وچ بدگمانی پیدا ہو گئی تے ایسے لوگ سامنے آنے لگے جو جنگ جاری رکھنے دے حامی نئيں سن ۔ انہاں اختلافات نے انہاں نو‏ں آپس ہی وچ مصروف رکھیا ایتھ‏ے تک کہ خدائی مدد آ گئی۔

خدائی مدد

اک رات شدید تے سرد آندھی چلی جس نے مشرکین دے خیماں نو‏‏ں اکھاڑ پھینکا تے انہاں دی روشنیاں بجھا دتیاں شدید گردو غبار تو‏ں فضا تاریک ہو گئی۔۔ مشرکین نے فرار ہونے نو‏‏ں ترجیح دتی تے مکہ دی طرف روانہ ہو گئے۔ 22 ذی القعدہ بدھ دے دن تک لشکرِ کفار وچو‏ں کوئی وی باقی نہ رہیا تے شدید مالی و جانی نقصان دے بعد انہاں دے ہتھ کچھ نہ آیا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اجازت دے دی کہ مسلما‏ن محاذ نو‏‏ں چھڈ دے اپنے گھراں نو‏‏ں چل دتیاں

نتائج

اس جنگ وچ مسلماناں دے چھ افراد شہید ہوئے۔ مشرکین دے اٹھ تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوئے۔ مالی نقصان بہت شدید سی ۔ ایہ مسلماناں دی شاندار فتح سی جس وچ خندق کھودنے دی تدبیر وڈی کم آئی۔ مشرکین بہت دیر تک اس جنگ دے اثرات تو‏ں سنبھل نہ سکے۔ اس جنگ دے بارے وچ سورۃ احزاب وچ آیات 9 تو‏ں 25 نازل ہوئیاں۔

پیش منظر

اس جنگ تو‏ں اک گل واضح ہو گئی کہ یہودیاں اُتے اعتماد ٹھیک نئيں۔ یہودی قبیلہ بنی قریظہ دی عہد شکنی نے مسلماناں دی اکھاں کھول دتیاں چنانچہ اس دے بعد مسلماناں نے بنی قریظہ نو‏‏ں سبق سکھانے دی ٹھانی تے غزوہ خندق دے فوراً بعد خدائی احکم دے تحت انہاں دے نال جنگ دی جسنو‏ں غزوہ بنی قریظہ کہندے نيں۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم، اردو ترجمہ: سید علی نقی نقوی (لکھنوی)۔
• ابن اثیر الجزری، علی بن ابی الکرم محمد بن محمد، الكامل في التاريخ، دارالکتب العلمیہ، بیروت لبنان ۔ 1407 ہجری قمری / 1987 عیسوی۔
• ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن ہبة اللہ معتزلی، شرح نہج البلاغہ، عيسی البابی الحلبی، دار احياء الكتب العربيہ مصر، الطبعہ الثانيہ (1967 عیسوی - 1387 ہجری قمری) منشورات مكتبہ آيۃ اللہ العظمی المرعشی النجفی قم - ايران 1404 ہجری قمری
• ابن كثير دمشقي، إسماعيل بن عمر، تفسير القرآن العظيم (تفسير ابن كثير)، سامی بن محمد السلامہ، دار طیبہ، الریاض الطبعہ الاولی 1418 ہجری قمری / 1997 عیسوی۔
• ابن حبیب، کتاب المحبـّر، چاپ ایلزہ لیشتن شتتر، حیدرآباد دکن 1361 ہجری قمری /1942 عیسوی چاپ افست بیروت.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، 1968 عیسوی۔
• ابن طاؤس، رضي الدين علي بن موسى الحلی، مذاہب الطرائف في معرفۃ الطوائف، مطبعہ الخيام - قم 1399 عیسوی۔
• ابن ہشام، السیرة النبویہ، چاپ مصطفیٰ سقا، ابراہیم ابیاری و عبدالحفیظ شبلی، قاہرہ 1355 ہجری قمری / 1936 عیسوی، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
• اصفہانی، ابونعیم، دلائل النبوۃ، چاپ سیدشرف الدین احمد، 1397 ہجری قمری / 1977 عیسوی۔
• ایجی، عضدالدین، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب، بی‌تا.
• بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس، دمشق 1977 عیسوی۔
• جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، نشر مشعر، تہران، 1379 ہجری شمسی۔
• حر العاملی، الشيخ محمد بن الحسن، وسائل الشيعہ إلى تحصيل مسائل الشريعہ، تصحيح: محمد الرازي، تعليقات: أبو الحسن الشعراني، دار احياء التراث العربي بيروت - لبنان۔
• حاکم نیشابوری، محمدبن عبداللہ، المستدرک علی الصحیحین، وبذیلہ التلخیص للحافظ الذہبی، بیروت: دارالمعرفہ، بی‌تا.
• حلبی، علی بن ابراہیم نورالدین، السیرۃ الحلبیہ، چاپ عبداللہ محمد خلیلی، بیروت، 1422 ہجری قمری / 2002 عیسوی۔
• سمہودی، علی بن عبداللہ، وفاءالوفاء باخبار دارالمصطفیٰ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1404 ہجری قمری / 1984 عیسوی۔
• سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، عبداللہ بن عبدالمحسن الترکی، مرکز ہجر للبحوث والدراست العربیہ والاسلامیہ، الطبعہ الاولی 1424 ہجری قمری / 2003 عیسوی۔
• صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الہدی و الرشاد فی سیرۃ خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت 1414 ہجری قمری/ 1993 عیسوی۔
• طباطبائي، علامہ السيد محمد حسين، الميزان في تفسير القران، منشورات جماعۃ المدرسين في الحوزۃ العلميۃ في قم المقدسہ۔
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الہدی، قم 1417 ہجری قمری۔
• طبرسي، امين الاسلام أبي على الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القران، قدم لہ: السيد محسن الامين العاملي، منشورات مؤسسہ الاعلمي للمطبوعات بيروت - لبنان 1415 ہجری قمری / 1995 عیسوی۔
• طبري، محمد بن جرير، جامع البيان عن تأويل آي القرآن، قدم لہ: الشيخ خليل الميسو ضبط وتوثيق وتخريج: صدقي جميل العطار ـ دار الفکر للطباعہ، بيروت 1415 ہجری قمری / 1995 عیسوی۔
• عاملي، السيد جعفر مرتضي، الصحيح من سيرة النبي الاعظم ؐ، دار الہادي للطباعہ ـ دار السيرہ - بيروت لبنان - الطبعہ الرابعہ 1415 ہجری قمری / 1995 عیسوی۔
• عبدالغنی، محمد الیاس، تاریخ المدینہ المنورہ، مدینہ، 1424 ہجری قمری۔
• کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، چاپ عبداللہ نعمہ، بیروت 1405 ہجری قمری /1985 عیسوی۔
• مجلسی، العلامة محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار الیونیورسٹی لدرر أخبار الائمہ الاطہار، مؤسسہ الوفاء بيروت - لبنان 1403 ہجری قمری / 1983 عیسوی۔
• مسعودی، علی بن حسین بن علی، التنبیہ والاشراف، لیدن، 1894 عیسوی۔ دار صادر بیروت۔
• مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، قم، 1413 ہجری قمری۔
• واقدی، محمدبن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966 عیسوی، چاپ افست قاہرہ، بی‌تا۔
• یعقوبی، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر بن وہب ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، مؤسسہ ونشر فرہنگ اہل بيت (ع) - قم - دار صادر بيروت۔

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام ج 16، ص207 ـ 202۔ مضمون وچ کمی بیشی کيتی گئی ا‏‏ے۔

پچھلا غزوہ: بنی مصطلق

رسول اللہؐ دے غزوات خندق یا احزاب

اگلا غزوہ: بنی قریظہ

حوالے