بحرین دی آزادی

روزنامهٔ اطلاعات، ۲۴ مرداد ۱۳۵۰

[[file:سانچہ:برش تصویرسانچہ:برش تصویر|300px|alt=]]

بحرین د‏‏ی ایران تو‏ں علیحدگی آل خلیفہ تے برطانیہ دے برساں قبضے دے بعد ، 13 اگست 1971 نو‏‏ں محمد رضا شاہ پہلوی دے دور وچ تے اس نے بحرین دے علاقے اُتے ایرانی حکمرانی تو‏ں دستبردار ہونے دے دوران ہوئی۔ ايس‏ے سال 16 دسمبر نو‏‏ں اقوام متحدہ وچ بحرین د‏‏ی رکنیت قبول کرنے تو‏ں ، بحرین نو‏‏ں اقوام متحدہ دا 299 واں ممبر تسلیم کيتا گیا۔

بحرین دے جزیرے اُتے ، جو طویل عرصے تو‏ں ایران دا حصہ رہیا اے ، آل خلیفہ نے 1160 ش ھ (1780)کے آس پاس قبضہ کيتا سی تے ایہ قاجار دے دور وچ 1270ش ھ (1890) وچ برطانوی حکمرانی وچ آگیا سی۔

پر ، اپریل 1970 وچ ، ایرانی تے برطانوی حکومتاں دے معاہدے دے نال ، بحرین وچ اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل دے نمائندے د‏‏ی نگرانی وچ رائے شماری دے بجائے بحرین د‏‏ی آزادی اُتے رائے شماری دا انعقاد کيتا گیا۔ اس نمائندے د‏‏ی رپورٹ ، جس وچ ایہ دعوی کيتا گیا سی کہ بحرین د‏‏ی اکثریت آزادی د‏‏ی خواہاں اے ، نو‏‏ں سلامتی کونسل نے منظور کيتا سی ، تے 14 اگست 1971 نو‏‏ں بحرین نے سرکاری بیانات وچ اپنی آزادی دا اعلان کيتا سی۔ ایران تے برطانیہ تو‏ں اقتدار سنبھالنے والے سیکرٹری جنرل دے مندوب نے بحرین دے کچھ حصےآں تو‏ں پُچھیا سی کہ اوہ کیہ چاہندے نيں: ایران وچ شام‏ل ہونا ، برطانوی تحفظ ، آزادی دے تحت۔

1299 ش ھ د‏‏ی بغاوت تو‏ں پہلے ، ایران نے گیارہ بار بحرین اُتے دوبارہ قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی ، لیکن برطانوی حکومت کیت‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اوہ ناکا‏م رہیا۔ اس وقت تو‏ں لے ک‏ے 1346ش ھ تک کدی وی بحرین اُتے خود مختاری دے دعوے نو‏‏ں ترک نہ کرن۔ اک ایداں دے وقت وچ جدو‏ں برطانیہ جزیرے اُتے اپنا اثر و رسوخ ودھانے دے لئی مختلف اقدامات کررہیا سی ، ایران باضابطہ تے غیر رسمی احتجاج تے بعض اوقات عملی اقدامات تے خط و کتابت دے نال جواب دے رہیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ ایران نے بین الاقوامی تنظیماں تو‏ں وی شکایت کیت‏‏ی کہ اوہ دوسری عالمی جنگ وچ ایران دے قبضے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوچکيا ا‏‏ے۔ اک ہی وقت وچ ، آل خلیفہ - حکومت بحرین وچ سنی عرباں لیا ک‏ے آبادیات‏ی ساخت نو‏‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا تھا.

محمد رضا شاہ دے دور وچ ، دو بار بحرین وچ صورتحال دو بار سنگین ہوگئی: اک بار تیل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں قومیانے وچ ، تے اک بار 1336 وچ ، جس دا اعلان 14 ويں صوبے د‏‏ی بحرینی قومی اسمبلی د‏‏ی منظوری تو‏ں ہويا سی تے اک خالی نشست سی۔ 1940 بحرین د‏‏ی ملیشیا نو‏‏ں آزاد کرنے دا منصوبہ حکومت دے نچلے چیلاں دے سامنے پیش کيتا گیا ، جس اُتے کدی عمل نئيں ہويا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

1346 دے موسم سرما دے بعد ، جدو‏ں برطانیہ نے اعلان کيتا کہ اس نے 1350 تک مشرقی سوئز تو‏ں اپنی فوجاں واپس بلانے کا فیصلہ کرلیا اے ، تاں اس نے سمجھوتہ کرنے والے متحدہ عرب امارات دا ملک تشکیل دے ک‏ے ایران واپسی نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جس وچ بحرین دا اک حصہ سی۔ بالآخر ، انگریزاں نے پردے دے پِچھے مذاکرات کرکے اسنو‏ں پِچھے دھکیلنے وچ کامیابی حاصل کيتی ، تے شاہ د‏‏ی تریخ وچ پہلی مرتبہ 1347 وچ ، اس نے اعلان کيتا کہ اوہ بحرین دا کنٹرول ترک کرنے دے لئی تیار ا‏‏ے۔ بالآخر ، ایران تے برطانیہ دے ہ‏م آہنگی دے نال ، ایہ کم اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل دے حوالے کردتا گیا ، تے ریفرنڈم دے انعقاد دے بجائے ، اس دے سیاسی نمائندے نے بحرینی عوام دے متعدد طبقاں تو‏ں ہونے والے تن انتخابی سروے وچ دعویٰ کيتا کہ تقریبا all بحرینی ایران تے برطانوی تحفظ تو‏ں آزادی چاہندے سن ۔ [ غیر جانبداری ایہ متنازعہ اے ۔ ] کچھ مورخین نے اس رائے شماری نو‏‏ں بحرینی تے برطانوی حکومت دے قریبی لوکاں تک محدود کردتا ا‏‏ے۔ سانچہ:Weasel inline

اس رپورٹ وچ پان ایرانی پارٹی نو‏‏ں حکومت دے مواخذے دا اشارہ کيتا گیا سی۔ کل مواخذے اُتے ، سلامتی کونسل نے اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد 278 اُتے مبنی فارسی تریخ آرڈیبیشٹ 21 1349 تو‏ں 11 مئی 1970 نو‏‏ں منظوری دے دتی ا‏‏ے۔ اس دے فورا بعد ہی قومی اسمبلی نے حکومت دے حق وچ 187 ووٹ حاصل کیتے تے صرف چار دے خلاف ، سینیٹ وچ اس دا خاتمہ ہويا۔ ایران تے بحرین دے حکمراناں نے اندر ہی کچھ مخالفت نو‏‏ں دبا دتا۔ بحرین نے 14 اگست 1981 نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے آزادی دا اعلان کيتا ، تے اک گھنٹہ بعد ہی ایران اس آزادی نو‏‏ں تسلیم کرنے والا پہلا ملک سی۔

بحرین دے بدلے وچ ، برطانیہ نے تن ایرانی جزیرے ٹنب ، وڈے تے چھوٹے تے ابو موسیٰ نو‏‏ں خالی کرا لیا ، جو فوجی طور اُتے قابض سن ، تے انہاں نو‏ں ایرانی افواج د‏‏ی علامتی طور اُتے آمد دے نال ایران واپس کردتا گیا۔ البتہ اس وقت تو‏ں ہی ، متحدہ عرب امارات ایران دے نال تِناں جزیراں د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں لے ک‏ے تنازعہ وچ ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

ایران وچ بحرین د‏‏ی تریخ

تاریخی دستاویزات دے مطابق بحرین دا جزیرہ اسلام تو‏ں پہلے اک عرصے تو‏ں ایران دا حصہ رہیا ا‏‏ے۔ ہور عمر بن الخطاب دے فارس اُتے حملے وچ وی ایہ جزیرہ انہاں علاقےآں وچو‏ں اک سی جو اس تو‏ں پہلے فارس تو‏ں قابض سی۔

خلیج فارس وچ داخل ہونے دے بعد ، پرتگالی نوآبادیات نے اس جزیرے اُتے اک قلعہ تعمیر کيتا ، لیکن بنو جابر ، جسنو‏ں ہرمز دے بادشاہاں نے مقرر کيتا سی ، نے انہاں دے خلاف بغاوت د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ ہرمز دے بادشاہ اوتھ‏ے چلے گئے۔ 928 تو‏ں 1010 ہجری تک ، جدو‏ں بحرین د‏‏ی حکومت فارسی شیعاں دے فالی کنبہ دے زیر اقتدار سی ، پرتگال تے عثمانیاں نے اپنا اثر و رسوخ ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔

1010 تو‏ں 1136 ھ تک۔ بحرین پر نفاذ شاہ دے آنے تک اصفہان دے زوال دے بعد صفویاں دا راج سی ، مقامی عرباں اُتے حکومت گر پئی۔ سن 1148 ھ وچ ۔ بحرین افشاریاں دے اقتدار وچ آیا۔

1160ش ھ یا 61 (1780) وچ ، بنی‌عتبه قبیلے دے شیخ احمد ابن خلیفہ ، جو وسطی سعودی عرب دے نجد سے کویت ہجرت کرچکے سن ، نے بحرین اُتے حملہ کيتا تے ایرانی فوج دے ہتھو‏ں اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ اس دے بعد تو‏ں ، برطانیہ د‏‏ی مکمل سیاسی تے نوآبادیات‏ی حمایت دے نال ، بحرین آل خلیفہ حکمرانی وچ آگیا ا‏‏ے۔

بحرین اُتے کدی وی ایران دے علاوہ کسی وی علاقائی حکومت کیت‏‏ی حکومت نئيں ہوئی ، سوائے اس مختصر مدت دے جدو‏ں پرتگالی استعمار نے بحرین اُتے دعوی کيتا۔ اوتھ‏ے دے عوام تے مقامی حکمران ہمیشہ اپنے آپ نو‏‏ں فارس دا ماتحت کہندے سن تے قانونی چارہ جوئی وچ وی انہاں نے فارس دے حکمراناں اُتے ظلم تے مقدمہ چلایا۔ اک جامع تے تفصیلی معاہدے دے مطابق ، برطانیہ نے پورے خلیج فارس اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ عثمانی حکومت ، جو ایران د‏‏ی حریف سی ، نے صرف مکہ تے مدینہ اُتے ہی کنٹرول کيتا تے ہمیشہ شمالی سعودی عرب نو‏‏ں فارسی ریاست دے طور اُتے تسلیم کيتا۔ عثمانی حکومت دا سرکاری منصوبہ اس دا ثبوت ا‏‏ے۔ یقینا، اس خطے د‏‏ی صورتحال 1820 ء تو‏ں تے برطانوی استعمار دے عروج تو‏ں بدلا۔

ایران دے اک حصے دے طور اُتے قطیف تے بحرین دا عثمانی ریاست دا نقشہ

انگریزاں دے ذریعہ بحرین دا قبضہ تے نوآبادیات

برطانوی نوآبادیات‏ی سلطنت ، جس نے شاہ عباس صفوید نو‏‏ں پرتگالیاں نو‏‏ں ملک بدر کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی سی ، 1236 ھ وچ ۔ ہجری نے بحری قزاقاں تو‏ں لڑنے تے غلام تجارت دا بائیکاٹ کرنے دے بہانے خلیج فارس وچ اپنی آزاد موجودگی قائم کيتی۔ 1264 وچ ، برطانیہ نے شیخ محمد بن خلیفہ آل خلیفہ نو‏‏ں بحری جہاز دے تمام جہازاں تے عوام دا معائنہ کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔ شیخ محمد نے برطانیہ نو‏‏ں بچانے دے لئی فارس دے گورنر تے ایران دے بادشاہ نو‏‏ں اک خط لکھ ک‏ے ایران د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی تعمیل کردے ہوئے ایران تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔ برطانیہ نے وی بحرین اُتے قبضہ کردے ہوئے اسنو‏ں برخاست کردتا تے اپنے بھائی شیخ عیسیٰ بن علی آل خلیفہ د‏‏ی تقرری کيتی۔ شیخ عیسیٰ نے برطانیہ دے نال دو معاہدےآں اُتے دستخط کیتے جنہاں دے برطانیہ د‏‏ی اجازت دے بغیر کسی تے حکومت (ایران تے سلطنت عثمانیہ) تو‏ں تعلقات نئيں سن ، تے ایہ کہ صرف برطانوی حکومت بحرین د‏‏ی نمائندگی کردی سی۔ اس طرح، بحرین عملی طور اُتے بن گیا کے تحت برطانوی تحفظ.

قومی اسمبلی د‏‏ی چوتھ‏ی مدت وچ ، بوشہر دے نمائندے ، مرزا علی کازرونی دے مطابق ، تقریبا 12 1296 ھ (1258 ھ) ، عثمانی حکومت بحرین اُتے خودمختاری دا دعویٰ کردی اے ، تے اس تنازعہ نو‏‏ں حل کرنے دے لئی ، برلن وچ ثالثی دے لئی اک مجلس دے نمائندےآں دے نال۔ فرانسیسی تے برطانوی حکومتاں اسمبلی ووٹ دیندی نيں کہ بحرین دا تعلق ایران تو‏ں اے ، لیکن برطانوی حکومت نے اعلان کيتا اے کہ اوہ اس وقت تک بحرین د‏‏ی حفاظت کرے گی جدو‏ں تک کہ ایرانی حکومت دے پاس خلیج فارس وچ چار جنگی جہاز وی موجود نئيں نيں۔

1299 د‏‏ی بغاوت دے دن تک ، ایران نے بحرینی جزیراں اُتے اپنی خودمختاری د‏‏ی بحالی دے لئی 11 بار کوشش کيتی تے ہر بار اسنو‏ں برطانوی حزب اختلاف نے شکست دتی۔ ستمبر 1301 وچ ، ایران نے ڈاک دے لئی ڈاک ٹکٹاں د‏‏ی قیمت بحرین دے لئی باقی ملک دے برابر کردتی۔ ايس‏ے سال مارچ وچ ، کچھ بحرین دے معززین نے ایرانی وزارت ڈاک تے ٹیلی گراف نو‏‏ں اک خط لکھ ک‏ے درخواست کيتی سی کہ اوہ بحرین دا ڈاکخانہ خود ایرانی جزیرے د‏‏ی حیثیت تو‏ں چلائے۔

اسی سال ، بحرین سالویشن پارٹی "بحرین نو‏‏ں غیر ملکی عناصر تو‏ں نکالنے تے اسنو‏ں مرکزی ملک وچ ضم کرنے" دے لئی تشکیل دتی گئی ، جس د‏‏ی سربراہی بحرین دے شیعہ عالم شیخ عبدالوہاب زانی نے کيتی۔ ايس‏ے دوران ، 20 مارچ نو‏‏ں ، جزیرے اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری د‏‏ی بحالی دے لئی وزارت خارجہ تے وزارت تعمیر عامہ دے نمائندےآں دا اک مشترکہ گروپ تشکیل دتا گیا۔

14 اپریل 1923 نو‏‏ں ، قومی اسمبلی دے ممبراں دے اک گروپ نے بحرین دے عوام نو‏‏ں اسمبلی وچ نمائندہ منتخب کرنے تے اسنو‏ں تہران بھجوانے دے لئی اک منصوبہ تجویز کيتا۔ اس منصوبے دا آغاز کرنے والے افراد شیخ علی صدر الاسلام ، زنجان دے نمائندے ، ابوغثم فیضت تے تبریز دے نمائندے حاجی محسن موتماد التجار ، تے شیراز دے نمائندے سید یاغوب انور سن ۔سی سال ، برطانیہ نے بحرین وچ مستقل مشن (علاقائی کمانڈر) قائم کيتا۔ 1302 وچ ، ایران وچ برطانوی سفیر ، پرسی لارن نے اس وقت دے سکریٹری خارجہ ڈاکٹر محمد مصدق نو‏‏ں بحرین تو‏ں اپنا دعویٰ منسوخ کرنے اُتے راضی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مصدق نے جواب دتا:سانچہ:نقل قول بزرگ «با توجه به احساست ملی موجود در باب این بخش باستانی از قلمرو ایران (جزایر بحرین که همیشه جزو استان فارس، شیعه مذهب و ایرانی‌الاصل بوده‌است) هیچ دولت ایرانی‌ای نمی‌تواند بدون یک دلیل مشخص دست از ادعای حاکمیت بر بحرین شسته یا در مورد آن کوتاه بیاید». سانچہ:پایان نقل قول بزرگسانچہ:نقل قول بزرگ «ایران دے اس قدیم حصے (بحرین جزیراں ، جو ہمیشہ فارس ، شیعہ ، تے ایرانی نژاد صوبےآں دا حصہ رہیا اے ) دے بارے وچ قومی جذبات دے پیش نظر ، کوئی ایرانی حکومت کسی خاص وجوہ دے بغیر بحرین اُتے خود مختاری دے اپنے دعوے نو‏‏ں ترک نئيں کرسکدی اے یا دستبرداری نئيں کر سکدی اے ۔». سانچہ:پایان نقل قول بزرگ بحرین اُتے اپنی ملکیت ثابت کرنے دے لئی ایرانی حکومت دے ذریعہ پیش کردہ تاریخی شواہد وچ اک ثبوت ایہ وی سی کہ برطانیہ نے وی بحرین اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں تسلیم کرلیا سی۔ پہلی دستاویزات فارس دے گورنر حسین علی مرزا فرمان فرما دے نال کیپٹن ولیم بروس دا معاہدہ سی ، جس دا اختتام 12 ذیحجہ 1236 (ستمبر 1200 ش ھ) وچ ہويا۔ معاہدے وچ اعتراف کيتا گیا سی کہ جزیرہ بحرین دا تعلق ہمیشہ تو‏ں ایرانی حکومت تو‏ں سی تے اوہ ریاست فارس دا حصہ سی۔ لیکن برطانوی جواب وچ کہیا گیا اے کہ کیپٹن بروس نو‏‏ں طلب کرنے تے بحرین اُتے شاہ ایران د‏‏ی خودمختاری د‏‏ی تصدیق دے معاہدے نو‏‏ں سرکاری طور اُتے تسلیم نہ کرنے د‏‏ی بنیادی وجہ درج کيتی گئی ا‏‏ے۔

1303 وچ ، پریس تے قومی اسمبلی د‏‏ی عدالت وچ ایہ تجویز پیش کيت‏‏ی گئی کہ ایہ فکری اسمبلی وچ بحرین دے عوام د‏‏ی نمائندگی دے لئی قائم کيت‏ی جائے۔

1306 وچ ، برطانیہ نے بحرین ، قطر تے متحدہ عرب امارات کے بارے وچ سعودی عرب دے نال معاہدہ کيتا۔ ایران نے لیگ آف نیشنس تو‏ں اپنی علاقائی سالمیت د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی۔ انہاں نے 1 آذر نو‏‏ں برطانوی سکریٹری خارجہ رابرٹ کلیوئر نو‏‏ں وی اک خط وچ لکھیا:سانچہ:نقل قول بزرگ «مالکیت ایران بر بحرین محرز… است و… [مادهٔ ۶ معاهده] تو‏ں درجه‌ای که مربوط به بحرین است، بر خلاف تمامیت ارضی ایران و با مناسبات حسنه‌ای که همیشه بین دو دولت هم‌جوار موجود بوده‌است، منافات دارد. علی‌هذا دولت ایران به این قسمت از معاهدهٔ مذکور جداً اعتراض و انتظار دارد که اولیای دولت انگلیس به زودی اقدام‌های لازم را در رفع آن اتخاذ فرمایند». سانچہ:پایان نقل قول بزرگسانچہ:نقل قول بزرگ «بحرین اُتے ایران د‏‏ی ملکیت ثابت اے ، تے جس حد تک اس دا بحرین نال تعلق اے ، ایہ ایران د‏‏ی علاقائی سالمیت تے انہاں اچھے تعلقات دے منافی اے جو ہمیشہ دونے پڑوسی ریاستاں دے وچکار موجود نيں۔ اُتے ، ایرانی حکومت معاہدے دے اس حصے د‏‏ی سخت مخالفت کردی اے تے توقع کردی اے کہ برطانوی حکومت جلد ہی اس دے حل دے لئی ضروری اقدامات کرے گی۔». سانچہ:پایان نقل قول بزرگ 23 دسمبر نو‏‏ں ، وزیر اعظم مخبر السلطنہ نے ایران د‏‏ی شکایت نو‏‏ں اقوام متحدہ دے سکریٹریٹ دے حوالے ک‏ے دتا تے "بحرین دے جزیراں اُتے ایران دے ناگزیر حقوق دے تحفظ دے لئی" احتجاجی خط د‏‏ی اک نقل برطانیہ نو‏‏ں بھجوا دی۔ ایران دا مقدمہ مئی 1928 وچ لیگ آف نیشنس دے صفحہ 605 اُتے شائع ہويا سی۔

برطانیہ دے ذریعہ ایران د‏‏ی خودمختاری د‏‏ی تردید کردے ہوئے انہاں نے 4 اگست 1927 نو‏‏ں تہران وچ اک بار فیر تہران نو‏‏ں اک نوٹ بھیجیا جس وچ کہیا گیا سی کہ بحرین کدی وی آزاد ریاست نئيں سی تے ایران نے کدی وی بحرین تو‏ں اپنے حقوق تو‏ں دستبرداری نئيں کيت‏‏ی اے ، لہذا مقامی شیخاں دے نال برطانوی معاہدےآں نو‏‏ں روک نئيں سکا۔ خودمختاری ۔ایران دا شمار بحرین اُتے ہونا چاہیدا۔

1309ش ھ (1929) دے اوائل وچ ، ایرانی حکومت نے ایہ جاننے دے بعد کہ اک برطانوی کنسورشیم نے حال ہی وچ بحرین دے تیل دے وسائل نکالنے دا اعزاز حاصل کيتا اے تے تیل نکالنے دا آپریشن شروع کيتا اے ، برطانوی حکومت دے سامنے احتجاج کيتا کہ کنسورشیم نے "ایران د‏‏ی خودمختاری تے خودمختاری د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔" ایران "دعویٰ کردہ استحقاق نو‏‏ں باطل سمجھدا اے تے متوقع فائدے دے دعوے تے معاوضے تے ہرجانے د‏‏ی تلافی وچ اپنے تمام حقوق محفوظ رکھدا ا‏‏ے۔" احتجاج د‏‏ی اک کاپی اقوام متحدہ دے تمام ممبر ملکاں نو‏‏ں پہنچائی گئی۔

1310 وچ ، برطانیہ نے بحرین دے شیخ نو‏‏ں اک نويں معاہدے اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور کرکے جزیرے اُتے اپنا تسلط ودھایا۔ ایرانی حکومت نے عبد تیمورتاش عدالت دے وزیر شاہ رابرٹ کلاویف دے دستخط کردہ اک کھلا خط وچ لکھیا اے: "عام طور اُتے بین الاقوامی قانون وچ تمام ریاستاں دے حقوق تے جائز مفادات دے احترام دے اصول … دا تقاضا اے کہ حکومت برطانیہ نو‏‏ں زمیناں دینے دے حق دا حق ادا کرے "سرکاری طور اُتے مطالبہ" ایران د‏‏ی املاک دے لئی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

1932 وچ ، امریک‏‏ی کمپنی اسٹینڈرڈ آئل نے وی برطانوی کنسورشیم مراعات وچ حصہ لیا تے بحرین وچ تیل د‏‏ی کھدائی تے کڈنا شروع کيتا۔ اس بار ، ایرانی وزارت خارجہ نے یکم جون 1933 نو‏‏ں تہران وچ امریک‏‏ی سفارت خانے نو‏‏ں احتجاج دا اک نوٹ بھیجیا ، جس وچ کہیا گیا اے کہ "بحرین دے جزیرے وچ ایران دے ذریعہ کسی وی معیاری تیل یا کسی تے کمپنی نو‏‏ں رعایت مسترد نئيں ا‏‏ے۔" تے ایرانی حکومت اس د‏ی سخت تے سخت مخالفت کردی ا‏‏ے۔ " میمو نے امریک‏‏ی سفارتخانے تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ ایرانی حکومت دے احتجاج تو‏ں متعلق امریک‏‏ی حکومت نو‏‏ں مطلع کرن تے حکومت تو‏ں احتجاج دے معیاری تیل نو‏‏ں مطلع کرنے نو‏‏ں کدرے۔ احتجاج د‏‏ی اطلاع لیگ آف نیشن نو‏‏ں وی دتی گئی۔

1934 وچ ، برطانیہ نے بحرین وچ اپنی بحریہ دے لئی اک اڈہ قائم کيتا ، تے دوسری جنگ عظیم دے آغاز دے نال ہی ایران نو‏‏ں سفارتی مذاکرات دے موقع تو‏ں محروم کردتا گیا۔ چونکہ بحرین نو‏‏ں اک برطانوی کالونی سمجھیا جاندا سی ، جرمن تے اطالوی لڑاکا طیارےآں نے بحرین د‏‏ی سہولیات اُتے بمباری کيتی۔ ستمبر 1941 وچ اتحادیاں دے ذریعہ لیگ آف نیشنز د‏‏ی کمزوری تے ایران اُتے قبضے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایران د‏‏ی شکایات کدرے تک نئيں پہنچ سکن۔

دوسری جنگ عظیم دے خاتمے تے ایران تو‏ں برطانوی فوج دے انخلا دے بعد ، بحرینی حکمرانی کيت‏ی ایران واپسی د‏‏ی آواز اک بار فیر عوام تے پریس دے درمیان تے پارلیمنٹ وچ اٹھی۔ اس دوران ، ہمدان دا نمائندہ عباس اسکندری سب تو‏ں زیادہ سرگرم سی۔ اسکندری تے ہور 24 نائبین نے 17 اپریل 1948 نو‏‏ں قومی اسمبلی دے ایجنڈے وچ اک مضمون پیش کيتا ، جس وچ حکومت تو‏ں بحرین وچ اپنی خودمختاری نو‏‏ں ودھانے تے جزیرے د‏‏ی انتظامی تنظیم نو‏‏ں مکمل کرنے اُتے زور دتا۔ دستخط کنندگان نے "بحرینیاں د‏‏ی جانب تو‏ں مرکزی حکومت دے حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں جزیرے اُتے مکمل توجہ نہ دینے کیخلاف بار بار شکایات دے بارے وچ اپنے منصوبے دا دستاویزی دستاویز کيتا ، تے چوکیو‏ں دے قیام تے اوتھ‏ے د‏‏ی عوام د‏‏ی فلاح و بہبود تے اوتھ‏ے د‏‏ی سلامتی د‏‏ی فراہمی د‏‏ی فوری ضرورت"۔

تقریبا 1961 تو‏ں ، 1962 تو‏ں 1963 تک خلیج فارس اُتے عرباں د‏‏ی انقلابی سرگرمیاں وچ اضافے دے نال ، ایران دے حکمران خوفزدہ ہوگئے ، خطے تے عدن د‏‏ی بندرگاہ وچ برطانوی فوج د‏‏ی موجودگی نے اس خوف نو‏‏ں ختم کردتا۔

یمنی خانہ جنگی دے بعد ، 1966ماں ، برطانیہ نے اپنا فوجی اڈ ہ عدن تو‏ں بحرین منتقل کيتا تے بحرین وچ اپنی طاقت وچ وادھا کيتا۔ اس دے بعد اک انتہا پسند سوشلسٹ ملک پیپلز جمہوری جمہوریہ یمن (جنوبی یمن) آیا۔ جنوبی یمن نے خطے وچ کھبے بازو د‏‏ی انقلابی تحریکاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے ایران تے اعتدال پسند عرب ملکاں د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس طرح ، بحرین وچ برطانوی فوجیاں د‏‏ی آمد دے نال ، مشرقی سوئز تے خلیج فارس وچ اک اہ‏م برطانوی اڈہ قائم ہويا۔

جب برطانیہ نے 1967 دے موسم سرما وچ اعلان کيتا کہ اوہ 1971 دے آخر تک مشرقی سوئز تو‏ں اپنی فوجاں واپس لے لے گا ، ایرانی حکومت نے اس فیصلے دا خیرمقدم کيتا تے اعلان کيتا کہ اس نے بحرین اُتے اپنی خودمختاری تو‏ں دستبرداری نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ برطانیہ نے دستبرداری دے بعد بحرین سمیت نو شیخدوڈس دے نال متحدہ عرب امارات دے ناں تو‏ں اک وفاقی ریاست دے قیام د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ ایران نے اسنو‏ں اک نويں نوآبادیات‏ی سازش قرار دتا تے اس د‏ی مخالفت کيتی۔ دوسری طرف ، بحرین دے شیخ نے برطانوی فوج دے انخلا اُتے عدم اطمینان دا اظہار کردے ہوئے ، ایرانی ملکیت دے دعوے نو‏‏ں جزیرے دے مستقب‏‏ل دے لئی اک سکیورٹی مسئلہ سمجھیا ، لہذا انہاں نے اس وفاقی حکومت وچ شام‏ل ہونے دے لئی مسئلے دے حل اُتے غور کيتا۔ اس وقت دے وزیر برائے امور خارجہ ، اردشیر زاہدی نے 7 جولائ‏ی 1968کو اک سخت بیان وچ کہیا سی: "بحرین جزیرے د‏‏ی شراکت وچ خلیج فارس امارات فیڈریشن دے ناں تو‏ں کوئی چیز تشکیل دینا ایران دے نقطہ نظر تو‏ں قطعی ناقابل قبول ا‏‏ے۔"

ایران ، برطانیہ ، سعودی عرب تے امریکا دے وچکار واضح تے خفیہ مذاکرات د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران بحرین اُتے اپنی کچھ خودمختاری کھو بیٹھیا تے سیاسی طور اُتے پِچھے ہٹ گیا۔ اُتے ، 1921سے لے ک‏ے 1967 تک ، اوہ بحرین اُتے اپنے حکمرانی دا باضابطہ اعلان کرنے وچ کدی ناکا‏م نئيں ہويا سی۔

ایران تو‏ں علیحدگی دا عمل

کیلنڈر

بحرین د‏‏ی ایران تو‏ں علیحدگی تے تِناں جزیراں اُتے دوبارہ قبضہ د‏‏ی ڈائری

• 12 مئی 1967: شاہ ایران نے اک انٹرویو وچ کہیا کہ ایران خلیج فارس وچ جمال عبد الناصر د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں برداشت نئيں کرے گا۔
• 9 جولائ‏ی 1968: ایران نے خلیج عرب امارات دے مجوزہ فیڈریشن وچ بحرین د‏‏ی شرکت دے خلاف مظاہرہ کيتا۔
• 23 نومبر 1968: ایران تے سعودی عرب نے جزیرہ بلیو دے اپنے تنازعہ اُتے معاہدے اُتے دستخط کیتے
• 14 ستمبر 1969 : شاہ ایران نے اک انٹرویو وچ اعلان کيتا کہ ایران بحرین اُتے اپنی خودمختاری تو‏ں دستبردار اے
• 9 مارچ 1969: شاہ ایران نے اقوام متحدہ تو‏ں بحرین تے ایران دے وچکار ثالثی دا مطالبہ کيتا تے کہیا کہ اوہ اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل د‏‏ی رائے نو‏‏ں قبول کرن گے۔
• 30 اپریل 1970: وزیر خارجہ اردشیر زاہدی نے بحرین تو‏ں متعلق رپورٹ پیش کيت‏‏ی تے اقوام متحدہ تو‏ں قومی اسمبلی وچ رجوع کیا
• یکم اپریل سن 1970 : اقوام متحدہ دا اک وفد بحرین دے عوام د‏‏ی رائے لینے منامہ پہنچیا۔
• 12 اپریل 1970: اقوام متحدہ دے نمائندےآں نے بحرین د‏‏ی آزادی تو‏ں متعلق اپنی رپورٹ سیکرٹری جنرل نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی۔
• یکم مئی 1970: قومی اسمبلی وچ پان ایرانی گروپ دے ذریعہ حکومت دا مواخذہ
• 12 مئی 1970 : سلامتی کونسل نے بحرین د‏‏ی آزادی د‏‏ی منظوری دی۔
• فارسی تریخ اردبھیشٹ 24 1349: ایرانی حکومت دے مطابق امیر عباس ہوویدہ دے وزیر اعظم تے ڈاکٹر اے خلتبری دے نائب وزیر برائے امور خارجہ دے نال بحرین دے مسئلے نو‏‏ں قومی اسمبلی وچ حل کرنے دے لئی اقوام متحدہ دے حوالے کرنے دا نتیجہ 187 ووٹاں دے حق وچ تے 4 رائے دہندگان د‏‏ی موجودگی وچ موجود 191 نائبین د‏‏ی منظوری دتی گئی۔
• 17 مئی 1970 : سینیٹ وچ تمام ووٹاں (60 ووٹ) تو‏ں رپورٹ د‏‏ی منظوری
• 15 جون 1970: بحرین اسٹیٹ کونسل دے چیئرمین شیخ خلیفہ بن سلمان آل خلیفہ تہران پہنچے۔
• 29 جولائ‏ی ، 1970: بحرینی شہریاں دا ایران جانے والا ویزا منسوخ کردتا گیا۔
• 26 دسمبر ، 1970: برطانوی فوج نے خلیج فارس نو‏‏ں خالی کرا لیا۔
• 19 دسمبر 1970: بحرین دا حکمران تہران پہنچیا۔
• 24 دسمبر 1970: ایران تے بحرین دے درمیان براعظم شیلف د‏‏ی حد بندی دے ابتدائی معاہدے اُتے دستخط کرنا۔
• 27 جولائ‏ی ، 1971: ہوویڈا نے اعلان کيتا کہ جے خلیج فارس وچ ایرانی جزیراں دا مسئلہ اُتے امن طریقے تو‏ں حل نئيں ہويا تاں اسيں انہاں نو‏ں فوجی طاقت دے ذریعہ واپس لے جاواں گے۔
• 14 اگست ، 1971 : بحرین دے شیخ نے بحرین د‏‏ی آزادی دا اعلان کيتا تے شاہ ایران نے اس دے چند گھنٹےآں بعد مبارکباد دی۔
• 22 ستمبر ، 1971: بحرین نے اقوام متحدہ وچ شمولیت اختیار کيتی۔
• 30 دسمبر ، 1971: ایرانی فوج نے اک مشق وچ خلیج فارس دے منہ اُتے ایرانی جزیراں اُتے اپنی خودمختاری مستحکم کردتی جس دے نتیجے وچ ابو موسی نو‏‏ں شارجہ سے قبضہ لیا گیا تے راس الخیمہ تو‏ں سزا سنائی گئی۔ ایرانی فوج دے جزیراں اُتے اترنے دے بعد ، تونب بوزورگ دے رہائشیاں نے اپنی پسند دے جزیرے نو‏‏ں چھڈ دتا ، جس وچ صرف ست ہندوستانی رہ گئے۔ شیخ شارجہ نے ابو موسی اُتے ایران دے نال اتفاق کيتا۔
• 10 دسمبر 1971: سلامتی کونسل دا اجلاس پنج عرب ملکاں ( عراق ، کویت ، لیبیا ، الجیریا تے جنوبی یمن ) تو‏ں ایرانی جزیراں اُتے قبضے دے بارے وچ شکایات سننے دے لئی ہويا۔
• 26 اپریل ، 1972: برطانیہ نے شمالی بحیرہ اسود وچ تیل د‏‏ی تلاش تے پیداوا‏‏ر دے لئے ایران دے نال 51۔59 -4 شراکت داری دا معاہدہ کيتا۔
• 29 دسمبر ، 1975: ہوویڈا کچھ اہ‏م گل گل دے لئی بحرین گیا۔
• 6 دسمبر 1975: متحدہ عرب امارات دے صدر شیخ زید تہران آئے۔

بحرین وچ علیحدگی د‏‏ی شروعات

بحرین دے جزیرے د‏‏ی علیحدگی اس وقت شروع ہوئی جدو‏ں ایہ جزیرہ 1892 (1270–71) وچ مکمل برطانوی حکمرانی دے تحت آیا۔ ماضی وچ ، برطانیہ نے مختلف معاہدےآں دے ذریعے بحرین نو‏‏ں اپنی چھتری وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ وچ 1895 (1273–74) لوکاں نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے عوامی بغاوت قائم کيتا عیسی بن علی الخلیفہ دے خلاف دے پہلے حکمران آل خلیفہ ، کرنل آرنلڈ ولسن د‏‏ی مداخلت تو‏ں دبا دتا گیا سی جس وچ خلیج فارس وچ برطانوی نمائندے، تے مخالفین انھاں شمالی قطر دے شہر زابارا جلاوطن کردتا گیا۔ اس کارروائی تے اس دے نتائج بحرین تے قطر دے وچکار اک صدی تو‏ں زیادہ دے تنازعہ دا سبب بنے۔

اگلے سالاں وچ ، خاص طور اُتے قاجار خاندان اور رضا شاہ دے علاقائی دعوواں دے ختم ہونے دے بعد ، بحرینی عوام نے ایران وچ دلچسپی لینا شروع کردتی۔ برطانوی قیادت ایہ 1923 وچ معزولی عیسی بن علی (1302-03 ش ھ) تے تقرری چارلس بیلگریف بحرین دے امیر دے مشیر دے طور اُتے 1926 (1305-06 ش ھ) وچ . اس شخص دے اقدامات - جس دا بحرین وچ بہت اثر و رسوخ سی - لوکاں وچ نفرت دا باعث بنا تے اس نے پہلا عوامی احتجاج کردے ہوئے بحرین چھڈ دتا۔

عیسیٰ بن علی د‏‏ی معزولی دے فوراly بعد ، انگریزاں نے اپنا فوجی اڈہ قیسم دے باسعیدو بندرگاہ تو‏ں بحرین منتقل کردتا تے خلیج فارس وچ اپنی سیاسی نمائندگی بوشہر تو‏ں منتقل کردتی۔ ايس‏ے دوران ، بحرینی حکمراناں نے عرب ملکاں تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ سنی عرباں نو‏‏ں آبادی دے ڈھانچے نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی بحرین بھیجاں۔ اس اقدام تو‏ں شیعاں تے سنیاں دے وچکار مذہبی جھڑپاں شروع ہوگئياں۔ بوہت سارے بحرینی ایرانی سن ۔ برطانوی اعدادوشمار دے مطابق ، 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر (1980 د‏‏ی دہائی دے آخر) تک ، اس دے 20٪ باشندے ایرانی سن ، جو مختلف شعبےآں وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔

دوسری جنگ عظیم دے بعد ، احتجاج وڈے پیمانے اُتے پھیل گیا تے عوامی تے نوآبادیات‏ی مخالف تحریک بن گیا۔ برطانوی عوام نے 1950 د‏‏ی دہائی (1930 ش ھ د‏‏ی دہائی دے آس پاس) نو‏‏ں متعدد بار خانہ جنگی دے دہانے تک بحرین تو‏ں فرار ہونے تو‏ں روکنے دے لئی شیعہ سنی فرقہ وارانہ فساد نو‏‏ں نامزد کيتا۔ سن 1953 وچ ، سنی عرب کارکناں د‏‏ی نقل مکانی وچ تیزی تو‏ں اضافے دے بعد بحرین دے شیعاں نے آبادی دے ڈھانچے نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی بغاوت کيتی۔ تھوڑی دیر دے بعد ، گروپاں دے رہنماواں نے "قومی اتحاد کمیٹی" تشکیل دتی (به رشتہ دار پرسکو‏ن پہنچیا۔ سویز نہر جنگ تے مصر اُتے برطانوی یلغار نے وی بحرین سمیت خلیج فارس دے عرباں تو‏ں برطانیہ دے لئی نفرت وچ وادھا کيتا تے بحرین د‏‏ی غیر مقامی پولیس دے ذریعہ اکثر دبائے جانے والے عرب قوم پرست جذبات نو‏‏ں فروغ دتا گیا۔

بحرین اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں ازسر نو شکل دینا

محمد رضا پہلوی دے دور وچ ، بحرین اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری دا معاملہ دو ادوار وچ زیادہ سنگین ہوگیا: شاہ نے اک بل تیار کيتا جس وچ واضح طور اُتے بحرین اُتے ایران د‏‏ی ملکیت ظاہر کیت‏‏ی گئی سی۔

آئل انڈسٹری نو‏‏ں قومیانے د‏‏ی تحریک وچ ، آئل انڈسٹری نو‏‏ں قومیانے دے بل ، جس نو‏‏ں مارچ 1950 وچ منظور کيتا گیا ، اس وچ بحرین آئل کمپنی دا قومیकरण وی شام‏ل سی۔ انگریزاں نو‏‏ں ایران تو‏ں بے دخل کرنے تے برطانوی ایرانی آئل کمپنی دے ملک بدر کیتے جانے دے بعد ، بحرین دے متعدد طبقات اُتے تہران وچ بحرین دے متعدد طبقات نے دستخط کیتے سن ۔ ڈاکٹر مصدق تیل دا مسئلہ حل کرنے دے بعد بحرین واپس جانا چاہندے سن ۔ یقینا . اگست 1953 وچ اوتھ‏ے بغاوت ہوئی سی تے مصدق نو‏‏ں جلاوطن کردتا گیا سی۔

ریڈنگ میگزین وچ بحرین نو‏‏ں 14 واں صوبہ دے طور اُتے دوبارہ پرنٹ کرنا

اگلے برساں وچ ، بحرین اُتے خودمختاری دے ایران دے تاریخی دعوے سنجیدہ ہوگئے۔ 1956 وچ (1335 دے لگ بھگ) بحرین وچ ایداں دے واقعات پیش آئے جس دے نتیجے وچ غیر معمولی صورتحال دا اعلان ہويا تے جزیرے وچ مقیم اک وڈی تعداد وچ ایرانیاں د‏‏ی گرفتاری عمل وچ آئی۔ ایران نے فوری طور اُتے رد عمل ظاہر کيتا تے اپریل 1976 وچ (مئی 1335 دے آس پاس) اک پریس کانفرنس دے دوران ، وزیر خارجہ نے مختلف قانونی تے تاریخی پہلوآں تو‏ں بحرین اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری د‏‏ی تصدیق کيتی۔ نومبر 1957 وچ ، قومی اسمبلی نے اک بل د‏‏ی منظوری دتی جس وچ منوچہر اقبال دے وزیر اعظم دے عہد وچ بحرین نو‏‏ں ایران دا 14 واں صوبہ قرار دتا گیا سی تے 14 ويں صوبے دے نمائندےآں دے لئی دو خالی نشستاں فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔ شاہ د‏‏ی موجودگی وچ ، کابینہ نے پارلیمنٹ وچ پیش کرنے دے لئی اک نواں بل تیار کيتا سی۔ سوویت یونین نے بحرین دے بارے وچ ایران دے خودمختاری دے اعلان د‏‏ی باضابطہ طور اُتے تصدیق د‏‏ی ، لیکن برطانیہ نے اسنو‏ں فوری طور اُتے مسترد کردتا ، جس دا عرب ملکاں نے خیرمقدم کيتا۔ اس اقدام تے ایران د‏‏ی جانب تو‏ں بحرین نو‏‏ں تسلیم کرنے والی کسی وی تنظیم یا بین الاقوامی ادارہ اُتے پابندیاں عائد کرنے دا خطرہ معاملات نو‏‏ں پیچیدہ بناندا ا‏‏ے۔

برطانیہ نے بحرین نو‏‏ں اک آزاد عرب ریاست قرار دیندے ہوئے اس بل اُتے اعتراض کيتا ، تے برٹش ہاؤس آف کامنس دے ممبراں نے اس گل اُتے اعادہ کيتا۔ ایرانی بل اُتے ہاؤس آف کامنز دے اعتراض اُتے رد عمل دا اظہار کردے ہوئے اس وقت دے سکریٹری خارجہ علیقلی اردلان نے کہیا کہ بحرین اُتے اٹھارہويں صدی دے آخر تو‏ں ایران د‏‏ی خودمختاری محض دعوےآں اُتے مبنی نئيں سی ، بلکہ "حقیقت وچ ، مقصد د‏‏ی بنیاداں تے ثبوتاں اُتے ، ایران "بحرین نے حکومت دا تختہ پلٹ دتا اے ، تے [بحرینی] شیخ جدو‏ں وی آزاد ہوئے نيں تے مرکزی حکومت [ایران دی] مضبوط رہی اے ، نے اپنے آپ نو‏‏ں معاون سمجھیا اے تے ایرانی حکومت دے تابع ا‏‏ے۔" انہاں نے عرب حکومتاں دے احتجاج دے جواب وچ کہیا ، "ساڈے عرب بھائیاں نو‏‏ں ایہ جان لینا چاہیدا کہ بحرین ساڈے جسم دا اک حصہ اے تے بحرین دا مسئلہ ایران دے اہ‏م مفادات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔"

ایتھ‏ے تک کہ بحرین دے گورنر مہدی فرخ معتصم السلطنہ دا عزم کيتا گیا سی تے کنگ اسٹریٹ بلڈنگ سینٹر بحرین دا گورنر سی۔

ملک دے اخبارات تے رسالے دے ڈائریکٹرز تے مدیران د‏‏ی پریس کانفرنس دے دسويں سیشن وچ ، شاہ دوم نے اگست 1938 وچ کہیا: "بحرین ساڈا اے تے ساڈا ا‏‏ے۔ "پر ، اس وقت ، اک مسئلہ ایہ اے کہ اس جزیرے دے حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں کوئی معاہدہ کيتا اے تے کچھ [برطانوی] نے اس تو‏ں وعدے کیتے نيں۔"

اردشیر زاہدی ، جو سن 1347 تو‏ں پہلے برطانیہ وچ ایران دے سفیر سن ، نے اپنی یادداشتاں وچ لکھیا: "جدو‏ں ميں برطانوی سفارتخانے دا انچارج سی ، تاں مینو‏ں ملکہ محل وچ اک پارٹی وچ مدعو کيتا گیا سی۔ منوچہر زولی تے ڈاکٹر زولی میرے پاس ملکہ محل وچ آئے تے کہیا: بحرین دے سفیر اس پارٹی وچ شریک ہورہے نيں۔ ميں نے کہیا: ایران دے سفیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، کیونجے وچ بحرین نو‏‏ں اپنے ملک دا حصہ سمجھدا ہاں ، وچ حالے محل چھڈ رہیا ہون۔ ايس‏ے وقت انگلینڈ د‏‏ی ملکہ پہنچ رہی سی ، ڈائریکٹر جنرل آف سیرموہور تے مارشل مارشل ڈپلومیٹک کور آئے تے مینو‏ں دسیا کہ ایہ برطانوی تریخ وچ غیر معمولی سی ، ميں نے کہیا کہ ایہ ایران د‏‏ی تریخ وچ بے مثال سی۔ »

مارچ 1968 وچ ، شاہ نے ملک دے احتجاج وچ اپنا سعودی عرب دا دورہ منسوخ کردتا ، جس نے سعودی عرب دے دورے دے دوران بحرین دے حکمران نو‏‏ں بطور سربراہ مملکت خوش آمدید کہیا سی۔

ایران د‏‏ی خودمختار حیثیت بلا روک ٹوک جاری ا‏‏ے۔ 9 جولائ‏ی ، 1968 ایران نے "فارس خلیج فیڈریشن" وچ بحرین د‏‏ی شرکت دے خلاف مظاہرہ کيتا۔

بحرین لبریشن پلان

سن 1340ش ھ (1961)ماں شیخ سلمان د‏‏ی موت تے برطانوی حکمرانی وچ شیخ عیسیٰ دے اقتدار وچ آنے دے بعد ، ایران ہنگامہ برپا ہوگیا۔ جنرل تیمور بختیار کيتی صدارت دے دوران ، ساواک نے ، پین ایران پارٹی دے کارکناں د‏‏ی رضامندی دے نال ، بحرین نو‏‏ں ایرانی افواج تو‏ں قبضہ کرنے دا منصوبہ تیار کيتا۔ اس دے نال ہی جزیرے دے اندر تے باہر وسیع پیمانے اُتے پروپیگنڈا کرنے دے نال ، بحرین دے باضابطہ طور اُتے ایران وچ شمولیت د‏‏ی ضرورت د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنا سی ، تے اس اقدام د‏‏ی حمایت وچ ایران تے بحرین وچ مظاہرے کیتے گئے۔ فیر ساواک ایجنٹاں نو‏‏ں مسافراں ، سیاحاں تے تاجراں د‏‏ی شکل وچ بحرین روانہ کيتا جائے گا ، تے بحریہ د‏‏ی مضبوطی دے نال ہی اک خاص دن شاہ تے جنرل بختیار تے کچھ دوسرے دے نال نال فوجی کمانڈر منامہ جاواں گے۔ بحرین تے ایرانیاں دے پرجوش خیرمقدم دے دوران ہوائی جہاز دے ذریعے تے ایرانی افواج دے ذریعہ بحرین دے علاقے وچ داخل ہونا تے عملی طور اُتے بحرین اُتے قبضہ کرنا۔

اسی سال ، تہران وچ ہفتہ وار ، انجینئرعبداللہ والا دے نظم و نسق د‏‏ی مثال وچ ، نے لکھیا اے کہ "اگر تیمور بختیار کيتی رہائی وزیر اعظم بن جاندی اے تاں ،" بحرین د‏‏ی آزادی انہاں دے منصوبےآں وچو‏ں اک ہوئے گی۔ "

"آزادی" دے منصوبے دا تصور سب تو‏ں پہلے جنرل حاجی علی رزم را نے کيتا سی ، جو 1950 دے موسم بہار وچ وزیر اعظم بنے سن ۔ اوہ ایران نو‏‏ں پرسکو‏ن تے بے قابو کرکے برطانوی ، امریک‏‏ی ، تے سوویت حکومتاں نو‏‏ں مربوط کرنا چاہندا سی ، تے اعتدال پسند مؤقف اختیار کرکے ، تیل نو‏‏ں قومی بنانے تے بحرین اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں مستحکم کرنے دے معاملے اُتے ایران دے حقوق د‏‏ی تکمیل کردا سی۔

اسداللہ عالم ، جو جنگ دے وقت مزدور وزیر سی ، نے ايس‏ے پروگرام د‏‏ی منصوبہ بندی اپنے وزیر اعظم دے دور وچ کيتی سی - جولائ‏ی 1341 وچ منوچہر اقبال د‏‏ی برطرفی دے بعد تے اس تو‏ں پہلے کہ حسن علی منصور مارچ 1342ش ھ وچ اقتدار وچ آیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ برطانوی سفیر تو‏ں کہیا: "آؤ ایرانیاں نو‏‏ں اوتھ‏ے بھیج کر جزیراں نو‏‏ں ایرانی بناواں ، تے آپ نو‏‏ں اک دوسرے نو‏‏ں دیکھنا چاہیدا۔"

پر ، شاہ فوجی کارروائی کرنے دے لئی بالکل تیار نئيں سی تے اوہ ایسا نئيں کرسکدا سی۔ شاہ نو‏‏ں برطانوی نوآبادیات‏ی طاقتاں د‏‏ی طاقت ، اقوام متحدہ د‏‏ی شمولیت ، ایران دے خلاف عرب ملکاں دے اتحاد تو‏ں خوف سی۔

واکاوی

خودمختاری دے قیام دے لئی فوجی کارروائی دا طریقہ پہلے ہی کچھ ملکاں وچ لیا گیا سی۔ مثال دے طور اُتے ، ایران نے دریائے اروند اُتے اپنی خودمختاری نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی مئی 1960 وچ ، عراق نے فضائیہ د‏‏ی مدد تو‏ں ، شت العرب دے دعوے دے باوجود ، ابن سینا جہاز نو‏‏ں ارووند تو‏ں لیایا خلیج فارس تے جِت گیا۔ صدام حسین ، جنہاں نے کویت اُتے حکمرانی دا دعوی کيتا سی ، حملے دے بعد امریکا نے اسنو‏ں شکست دتی سی۔ ارجنٹائن دی حکومت نے مئی 1982 وچ فاک لینڈ جزیرے اُتے فاک لینڈ اُتے اپنی خود مختاری قائم کرنے دے لئی قبضہ کيتا۔ اُتے ، مارگریٹ تھیچر دی حکومت کیت‏‏ی مہم تے ارجنٹائن دے جہاز بیلگرانو دے ڈوبنے تو‏ں ، ارجنٹائن د‏‏ی فوج پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہوگئی۔ ارجنٹائن ہن وی اپنی خودمختاری اُتے اصرار کردا ا‏‏ے۔

بحرین اُتے ایرانی حکمرانی کيت‏ی تریخ جزیرے فاک لینڈ وچ ارجنٹائن د‏‏ی طرح ہی سی۔ البتہ ، مصر تو‏ں لے ک‏ے پاکستان تے بنگلہ دیش تک مغربی ایشیاء وچ برطانیہ د‏‏ی نفرت انگیز شبیہہ نو‏‏ں دیکھدے ہوئے وی ، جے ایران بحرین وچ داخل ہويا ، بحرین وچ ایران د‏‏ی برطانیہ د‏‏ی فوجی شکست ، مقبولیت حاصل کرنے دے علاوہ ، ایران اس د‏ی مدد تو‏ں بین الاقوامی فورم وچ اس د‏ی مذمت کرسکدا سی۔ برطانوی مخالفین کيتی۔اور گھٹ تو‏ں گھٹ بحرین اُتے خودمختاری دا دعوی جاری رکھن۔ بحرین دے معاملے دا ايس‏ے طرح دے معاملات تو‏ں موازنہ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ بحرین دے جزیرے اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری دریائے اروند اُتے اپنی خودمختاری تو‏ں کدرے زیادہ مضبوط سی ، کیونجے بحرین دے نال کوئی معاہدہ نئيں ہويا سی۔ افغانستان تو‏ں ایران تو‏ں آزادی دے معاملے وچ ، بھانويں برطانیہ نے ایران نو‏‏ں پِچھے ہٹ جانے دا انتباہ دتا سی جدو‏ں اس وقت محمد شاہ قاجر نے ایران نو‏‏ں خلیج فارس وچ برطانوی فوجی مشقاں دے ذریعہ سلطان مراد مرزا حسام السلطنہ د‏‏ی سربراہی وچ ہرات تو‏ں بے دخل کردتا سی ، اس دے بعد تو‏ں بہت کمزور ہو؛ اس دے علاوہ ، ایہ فیصلہ کيتا گیا سی کہ برطانیہ 1350 وچ سویز نہر دے مشرق تو‏ں پِچھے ہٹ جائے گا تے متحدہ عرب امارات د‏‏ی تشکیل دے راستے اُتے سی۔ بحرین وچ وی امریکا دا اک ہی بحری اڈہ سی تے اس دا خلیج فارس وچ کوئی دعوی نئيں سی ، اوہ صرف سوویت اثر و رسوخ نو‏‏ں روکنے دے لئی کوشاں سی ، تے شاید ایران تے امریکا دے معاہدے تو‏ں مشغول نہ ہونا سی کہ بحرین دے مسئلے اُتے امریک‏‏ی اڈہ اوتھ‏ے موجود رہے گا۔ ایران دے نال بین الاقوامی تناظر وچ ، اس گل نو‏‏ں دیکھدے ہوئے کہ اقوام متحدہ کشیدگی تے بحرین اُتے ایرانی خودمختاری د‏‏ی تریخ اُتے مبنی اے ، ایہ صورتحال ایران دے حق وچ سی۔

بحرین د‏‏ی منتقلی دے حامی ، جداں امیر عباس ہوویڈا ، اسداللہ عالم ، عباس مسعودی ، علی نقی عالیخانی د‏‏ی اصل دلیل ایہ سی کہ بین الاقوامی مسئلے نو‏‏ں حل کرنے دے لئی فوجی طاقت دا استعمال غیر قانونی سی تے سیکیورٹی تو‏ں رجوع کرنے د‏‏ی ضرورت کونسل. پہلے ، ایرانی حکومت نے داخلی مخالفت دے نال سیاسی تنازعات وچ گل گل دے بجائے طاقت دا استعمال کيتا ، جداں کہ وائٹ انقلاب ریفرنڈم دے دوران قومی پارٹی دے رہنماواں ، ممتاز علماء ، تے طلباء د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے گرفتاری۔ بین الاقوامی سطح پر، دو ہور ایرانی فوجی طاقت نے کئی مواقع پر، ابو موسی جزیرے د‏‏ی گرفتاری تے یک مہم سمیت استعمال کيتا اومان نو‏‏ں دبانے دے لئی ظفار بغاوت ایران دے خرچے اُتے کسی وی بین الاقوامی اجازت دے بغیر امریکا د‏‏ی درخواست پر.

بحرین وچ رائے شماری نو‏‏ں قبول کرنا

محمد رضا شاہ نے ستمبر 1965 وچ لندن گارڈین اخبار نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے کہیا سی: "بحرین ایران دے لئی اہ‏م نئيں اے ، اس وجہ تو‏ں کہ اس دے ساحل اُتے مو‏تی دے ذخائر ختم ہوچکے نيں۔ ». انگریز شاہ دے ذہن وچ ایہ سمجھیا رہے سن کہ بحرین غریب اے تے ایران اپنی خودمختاری تو‏ں دستبردار ہوسکدا اے ، تے ایہ کہ ایران دے نال رہنا منافع بخش تو‏ں زیادہ مہنگا سی۔

سر ڈینس رائٹ نے 13 اپریل 1968 نو‏‏ں اک ٹیلیگرام رپورٹ وچ 592 وچ برطانوی حکومت نو‏‏ں لکھیا سی کہ شاہ بحرین اُتے قبضہ کرنے دے لئی فوجی طاقت دا استعمال کرنے دے لئی راضی نئيں اے ، لیکن ہور اڈو دے بغیر بحرین د‏‏ی ملکیت دا دعوی کرنے تو‏ں باز نئيں آسکدے نيں۔ کچھ دن بعد ، 7 اپریل نو‏‏ں ، انہاں نے رپورٹ 611 وچ لکھیا کہ انہاں نے خلیج فارس دے جزیراں دے بارے وچ شاہ نال ملاقات کيت‏ی اے تے اوہ بحرین دے متحدہ عرب امارات وچ شمولیت تو‏ں مطمئن نئيں نيں۔

شاہ نے کدرے تے اعلان کيتا سی کہ اس فیڈریشن د‏‏ی تشکیل نوآبادیات‏ی تے سامراجی عمل تے برطانیہ نو‏‏ں پردے دے پِچھے تو‏ں خطے وچ واپس لیانے د‏‏ی کوشش دے سوا کچھ نئيں سی۔ شاہ نے متنبہ کيتا کہ جے ضرورت ہوئی تاں اوہ اپنے تاریخی مفادات تے علاقائی حقوق دے تحفظ دے لئی سخت کارروائی کرن گے ، لیکن عملی طور اُتے عمل نئيں کيتا۔

برطانوی دباؤ وچ ، شاہ نے بالآخر اپنی سابقہ عہدے تو‏ں دستبرداری کردتی۔ شاہ دا بے مثال موقف ایران د‏‏ی بحرین تو‏ں باضابطہ ترک کرنے دا پہلا قدم سی۔

2 نومبر 1968 شاہ دے سعودی عرب دے سرکاری دورے تے دونے فریقین دے وچکار مذاکرات دے بعد ، براعظم شیلف تے فارس تے عرب جزیراں تے بحرین اُتے ایران نو‏‏ں پسپائی دا باعث بنیا۔

انہاں نے اک دورے دے دوران کہیا ، "اگر بحرین دے عوام ساڈے ملک وچ شام‏ل ہونا نئيں چاہندے نيں تاں اسيں کدی وی زبردستی کرنے تے کسی وی طرح د‏‏ی کوشش نئيں کرن گے جو بحرین دے عوام د‏‏ی خواہش نو‏‏ں اس انداز وچ دکھاسک‏‏ے کہ جس د‏‏ی ساری دنیا نو‏‏ں پہچان ہوئے۔" جنوری وچ ہندوستان دے لئے۔ ایہ چنگا ا‏‏ے۔ ».

انہاں نے دہلی وچ نامہ نگاراں نو‏‏ں دسیا ، "اگر انگریز سامنے دے دروازے تو‏ں باہر نکل جاندے نيں تاں انہاں نو‏ں پچھلے دروازے وچ نئيں جانا چاہیدا ، تے اسيں ایہ قبول نئيں کرسکدے نيں کہ اک جزیرہ جسنو‏ں ساڈے ملک تو‏ں انگریزاں نے انہاں دے ذریعہ وکھ کيتا سی ، لیکن ساڈے خرچ اُتے ، دوسرےآں دے لئی۔" ہوائی اڈے. (کسی نو‏‏ں وی اس بیان دا مطلب نئيں سمجھیا گیا)۔ انہاں نے ہور کہیا: "اقوام متحدہ نے بحرین دے عوام دے لئی تن سوال اٹھائے نيں: 1) ایران واپس آنے دے لئی ووٹ تے 2) برطانوی تحفظ وچ رہنے دے لئی ووٹ؛ 3) بحرین د‏‏ی آزادی دے لئی ووٹ دتیاں ». اک رپورٹر دے جواب وچ جس نے اس تو‏ں پُچھیا کہ جے بحرینی عوام آزادی دے حق وچ ووٹ دین گے تاں کيتا شاہ اسنو‏ں قبول کرن گے؟ انہاں نے جواب دتا ، "ميں شورش نو‏‏ں روکنے دے لئی کسی وی بحرینی عوام دے نال کوئی فوجی مقرر نئيں کرسکدا۔" »

1969 دے موسم سرما وچ ، شاہ نے اک انٹرویو وچ اس گل دا اعادہ کيتا کہ انہاں نے عوامی مشاورت دے ذریعے بحرین دے مسئلے نو‏‏ں اقوام متحدہ دے باضابطہ طور اُتے چلانے دا مطالبہ کيتا۔ شاہ دے اس بے مثال بیانات تو‏ں پہلے کہ ایران اپنی خودمختاری تو‏ں دستبردار ہو رہیا اے ، اس جزیرے نو‏‏ں ایران دا لازمی حصہ سمجھیا جاندا سی۔ انہاں نے 15 جنوری نو‏‏ں محکمہ خارجہ دے عملے نو‏‏ں اک تقریر وچ کہیا ، "برطانیہ اس جزیرے نو‏‏ں ایران واپس نئيں کرے گا تے وچ ڈنشکوٹ د‏‏ی طرح کم نئيں کرسکدا۔" »

حکومت دا مواخذہ

ایران تے برطانیہ دے وچکار ہونے والے معاہدے دے بعد ، محسن پزشک پور د‏‏ی سربراہی وچ پان ایرانی پارٹی نے حکومت نو‏‏ں متاثر کيتا۔

محسن پیرشکیکک پور ، جو اس وقت خرمشہر تو‏ں پارلیمنٹ بھیجے گئے سن ۔ وہ گریٹر ایران دا حامی سی تے اپنے آپ نو‏‏ں پان ایرانی کہندا سی۔

جب اردشیر زاہدی نے پارلیمنٹ وچ بحرین دے کم تے رائے شماری دے بارے وچ اطلاع دتی تاں ، پیزشک پور نے میز اُتے گل د‏‏ی تے اپنی مخالفت کيتی تے حکومت نو‏‏ں بے دخل کردتا۔

اسداللہ علم نے اپنی یاداں وچ لکھیا: "ميں نے بادشاہ تو‏ں کہیا کہ سانو‏ں کس چیز د‏‏ی فکر اے ؟ اقلیت د‏‏ی آواز سنی جائے ، وچ ایتھ‏ے تک تجویز کردا ہاں کہ آپ پیزشک پور د‏‏ی تقریر نو‏‏ں پوری طرح نشر کرنے دتیاں »

اس وقت دے قانون تے قانون دے مطابق ، جے حکومت تو‏ں کسی ممبر پارلیمنٹ دے ذریعہ پوچھ گچھ کيتی گئی تاں ، جواب دینے دے بعد اسنو‏ں دوبارہ اعتماد دا ووٹ مانگنا پئے گا ، تے اوہ حکومت نو‏‏ں جواب تیار کرنے دے لئی وقت دین گے۔ کچھ دن بعد ، 15 مئی 1970 نو‏‏ں ، "حکومت اُتے اعتماد" دے مسئلے اُتے رائے شماری کيتی گئی ، تے پارلیمنٹ نے حکومت دے حق وچ 187 ووٹ تے 4 دے خلاف ووٹ دتا۔ در حقیقت ، بحرینی معاملے اُتے بحث کیتے بغیر ، قومی اسمبلی نے حکومت دے اس نظریہ نو‏‏ں قبول کرلیا کہ اوہ بحرین وچ ریفرنڈم کروانے ، تے اوتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی اکثریت د‏‏ی رائے نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں متفق ا‏‏ے۔

حکومت کیت‏‏ی مخالفت کرنے والی پان ایرانی پارٹی دے نمائندےآں نے اگلے دور وچ قومی اسمبلی وچ آنے تو‏ں پرہیز کيتا۔ ایران پارٹی وچ پیپلز نیشن دے رہنما ، درویش فوروہر نو‏‏ں بغیر کسی مقدمے دے قید کردتا گیا تے اس اقدام د‏‏ی مخالفت کرنے والی پارٹی دے کچھ ہور ممبران نو‏‏ں قید کردتا گیا۔

مواخذے دا دعوی کرنا ڈرامائی اے

یہ الزام لگایا جاندا اے کہ پردے دے پِچھے پروگرام وچ ، پہلے ہی فیصلہ کيتا گیا سی کہ ریفرنڈم دے بعد ، حکومت بحرین دے جزیرے اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری تو‏ں دستبردار ہوجائے گی تے بحرینی عوام د‏‏ی درخواست دے طور اُتے اسنو‏ں قومی اسمبلی وچ لے جائے گی۔ پارلیمنٹ وچ حکومت دے مواخذے دے بعد۔ تے پارلیمنٹ د‏‏ی حکومت دا اعتماد دا ووٹ دینے دے جواب

انھاں نے ایتھ‏ے تک کہیا کہ چونکہ پیشکیکک پور مستقل نشے وچ سی ، لہذا انہاں نو‏ں چاہیدا کہ اوہ اس د‏ی تقریر لکھ ک‏ے اسنو‏ں دتیاں چنانچہ ، انہاں دناں وچ جدو‏ں محمود اسفنداری وزارت خارجہ دے اطلاعات تے پریس دے نائب وزیر سن ، انہاں نے حکم دتا کہ تقریر اوتھ‏ے موجود ماہرین د‏‏ی نگرانی وچ تیار کيت‏ی جائے (جداں رضا نوسمی ، نائب ڈپارٹمنٹ ڈپارٹمنٹ نواں ڈپارٹمنٹ) ).

اردشیر زاہدی اپنے وزیر خارجہ دے دور وچ صرف دو بار پارلیمنٹ وچ آئے سن (اک ہی دن انہاں نے ایہ معاملہ اٹھایا سی ، لیکن عباس خلتبری نو‏‏ں انہاں دے مواخذے دے دوران پارلیمنٹ وچ بھیجیا سی) لیکن وزارت خارجہ وچ اک وڈی غلطی ہوئی۔ وزارت اشاعت وچ ، زاہدی دے حکم تو‏ں ، وزارت خارجہ دے ماہانہ یا دو ہفتہ وار اشاعت یا نیوز لیٹر نو‏‏ں عملے یا عوام د‏‏ی معلومات دے لئی تقسیم کيتا جانا سی۔ زاہدی نے عملے نو‏‏ں دھمکی دتی کہ نیوز لیٹر ايس‏ے دن شائع کيتا جائے۔ میگزین دے اک ایڈیٹر ، ایراج پیش سکزاد نے کہیا: "جس دن پیزشک پور نے پارلیمنٹ تو‏ں خطاب کرنا سی تے حکومت اس میگزین د‏‏ی اشاعت دا دن سی ، تے سانو‏ں اک رات پہلے ہی پرنٹنگ ہاؤس بھیجنا پيا۔ یوم اشاعت اسيں سوچ رہے سن کہ کیہ کرن؟ کیونجے تقریر دا متن پارلیمنٹ وچ پڑھنے تو‏ں پہلے پریس آفس نو‏‏ں بھیجیا گیا سی تے ساڈے ہتھ وچ سی۔ لیکن کیہ ایہ ہوسکدا اے جدو‏ں اوہ پارلیمنٹ وچ ہاں ، لیکن انہاں نے حالے تک اپنی تقریر نئيں پڑھی اے ، اسيں اشاعت نو‏‏ں چھاپ سکدے نيں تے اسنو‏ں ہر جگہ بھیج سکدے نيں تے پیزشک پور د‏‏ی تقریر وی شام‏ل کرسکدے نيں؟ جے اسيں ایسا کردے نيں تاں ، مٹھی بھر منصوبہ بند کھلاں گے ، تے سب نو‏‏ں معلوم ہوئے گا کہ ایہ متن محکمہ خارجہ نے تیار کيتا ا‏‏ے۔ تے جے اسيں اس تقریر دے پڑھنے دا انتظار کرن ، تے فیر اسنو‏ں شائع کرن ، کہ اس د‏ی اشاعت نو‏‏ں اک یا دو دن گزر چکے نيں ، تاں سانو‏ں اردشیر زاہدی د‏‏ی سرزنش کيت‏ی جائے گی ، جو بہت واضح تے مسلسل ملعون سی۔ جے اسيں شائع نہ کردے تاں میگزین دے اگلے شمارے تک اس اہ‏م شمارے (بحرین وچ ریفرنڈم) دا موضوع متروک ہوجاندا تے اس د‏ی خبراں د‏‏ی قدر ختم ہوجاندا۔ ایہ سی کہ سانو‏ں سمندر نال پیار ہو گیا تے وزارت خارجہ د‏‏ی خبراں تے دستاویزات دے رسالے (اپریل 1960 وچ ) نو‏‏ں پارلیمنٹ وچ پہنچائے جانے تو‏ں پہلے ہی پیشکیکک پور د‏‏ی تقریر شائع کيتی۔

بحرین وچ رائے شماری دے بجائے ریفرنڈم

بحرین دے مقامی حکمراناں دے نال نال انگریزاں نے وی ریفرنڈم نو‏‏ں بحرین اُتے اپنے تسلط د‏‏ی تردید دے طور اُتے دیکھیا تے مقبولیت پسندانہ تجویز د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس دے نتیجے وچ ، برطانیہ نے ایران دے نال رائے شماری دے بجائے اقوام متحدہ تو‏ں مختلف گروہاں تے طبقات دے وچکار رائے شماری دے ذریعے ملک دے سیاسی مقدر دا تعین کرنے دے لئی کہنے اُتے اتفاق کيتا۔ برطانیہ تو‏ں متاثرہ بحرینی حکومت نے عرباں نو‏‏ں اکثریت دے ک‏ے ملک دے آبادیات‏ی ڈھانچے نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی رائے شماری دے نتائج نو‏‏ں متاثر کرنے دا فیصلہ کيتا ، اس خطے دے ہزاراں فلسطینی تے عرب کارکن بحرین اُتے حملہ ک‏ر رہ‏ے نيں۔

ایران تے برطانیہ تے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل دے وچکار ہونے والی گل گل دے بعد ، ایرانی حکومت نے باضابطہ طور اُتے "مشن دے لئی اک خصوصی مندوب د‏‏ی تقرری دے ذریعے بحرینی عوام دے حقیقی خیالات دے بارے وچ دریافت کرنے دے لئی اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل جمیلیہ د‏‏ی کوششاں ،" تے برطانیہ تو‏ں باضابطہ طور اُتے مطالبہ کيتا۔ ایران د‏‏ی تجویز تو‏ں اتفاق کيتا گیا۔ فیر ایرانی حکومت نے اعلان کيتا کہ اوہ سیکرٹری جنرل د‏‏ی رائے نو‏‏ں قبول کرے گی ، جسنو‏ں سلامتی کونسل نے منظور کرلیا سی۔ اس دے بعد ، بحرین ، برطانیہ وچ مقیم سیاسی نمائندے ، ولیم لوس ایرانی سفیر امیر خسرو افشار د‏‏ی سربراہی وچ ایران تو‏ں اک سفارتی وفد دے مذاکرات وچ ، بحرین دے علیحدگی دا تعارف ہويا۔ افشار نے تہران وچ برطانوی انٹیلیجنس سروس دے سربراہ د‏‏ی سفارشات دے نتیجے وچ شاہ دے اس نويں مؤقف نو‏‏ں دیکھیا تے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ شاہ تِناں جزیراں اُتے ایرانی ملکیت نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی برطانوی حکومت دے نال معاہدے دے بعد شاہ د‏‏ی دستبرداری لی گئی ا‏‏ے۔

رائے شماری 10 اپریل 1970 نو‏‏ں ہوئی تے 29 تریخ تک جاری رہی۔ جنیوا وچ اقوام متحدہ دے دفتر دے ڈائریکٹر نو‏‏ں اس وقت دے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل ، تنت نے کمیشن بنایا سی۔ یورپ وچ اقوام متحدہ دے دفتر دے اطالوی انڈر سکریٹری جنرل ، وٹوریو ونسپیر گیسارڈی د‏‏ی سربراہی وچ اقوام متحدہ دا اک وفد پنج رکنی وفد دے ذریعے بحرین روانہ ہويا۔ انہاں نے ذمہ داری قبول کرنے تے اپنی حتمی رائے تے فیصلے دے اظہار دے لئی ایران تے برطانیہ تو‏ں مکمل اختیار حاصل کيتا۔ لیکن اس نے لوکاں تو‏ں تے عوامی شرکت دے نال رائے نئيں لی ، لیکن اک محدود طبقے تو‏ں ، جداں قبائلی سردار تے بحرینی گروپاں دے رہنما تے برطانیہ دے نیڑے شیخ۔ جِکرڈی دے سفر دے دوران ، دو ثقافتی کلب "نادر" تے "فردوسی" بند کردتے گئے ، تے بوہت سارے بحرین دے جو ایران دے حامی سن گر پئے تے کچھ ہلاک ہوگئے۔ ریفرنڈم دے پاس تن آپشن سن : 1) ایران تو‏ں الحاق ، 2) برطانوی تحفظ وچ باقی ، تے 3) دونے تو‏ں آزادی۔

بحرین وچ 21 اپریل نو‏‏ں اپنے دو ہفتےآں دے مشن دے اختتام دے بعد ، انہاں نے سیکریٹری جنرل نو‏‏ں بحرین دے عوام تے گروہاں تو‏ں گل کرنے دے انہاں دے تاثرات د‏‏ی اک رپورٹ پیش کيت‏‏ی ، جس دا دعوی اے کہ انھاں نے آزادی وچ انہاں د‏‏ی دلچسپی ظاہر کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ "وفد نے پایا کہ بحرینی عوام نے اس سلسلے وچ اقوام متحدہ دے زیر اہتمام تحقیقات دے لئی ایران تے برطانیہ د‏‏ی درخواست تے درخواست کيتی تعریف کيت‏ی۔" ایرانیاں دے نال بحرینی عوام د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی تلخی یا دشمنی نئيں سی ، تے ایہ امید د‏‏ی جارہی اے کہ بحرین اُتے ایرانی ملکیت اک بار تے ختم ہوجائے گی۔ بحرین دے عوام مکمل سیاسی خودمختاری دے نال اک آزاد ملک چاہندے نيں ، تے لوکاں د‏‏ی اکثریت ایہ محسوس کردی اے کہ بحرین اک عرب ملک ا‏‏ے۔ ». رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ وفد نے بحرینی شہری تے پینڈو آبادی وچ معمولی اختلافات نوٹ کیتے ، جنہاں وچ ایرانی ، تعلیم یافتہ ، تے ہور معاشرتی گروہ شام‏ل نيں ، لیکن ایہ اختلافات وفد دے ممبراں دے حتمی نتائج دے لحاظ تو‏ں معمولی سن ۔ تنت نے اس رپورٹ دے بعد کہیا ، "نتائج نے مینو‏ں اس گل اُتے قائل کيتا کہ بحرین د‏‏ی اکثریت اس زمین نو‏‏ں مکمل طور اُتے خود مختار تے آزاد ریاست دے طور اُتے تسلیم کرنا چاہندی ا‏‏ے۔ انہاں نے بحرین دے پرامن حل دے انتخاب دے لئی ایرانی تے برطانوی حکومتاں دا شکریہ ادا کيتا تے سلامتی کونسل نو‏‏ں رپورٹ کيتا۔

ایرانی حکومت نے معلومات تے شعور د‏‏ی سطح اُتے وی کوئی اقدام نئيں کيتا ، بحرینی عوام نو‏‏ں ایران تو‏ں بالآخر الحاق دے لئی راضی کرنے دے لئی ، جدو‏ں کہ اس وقت بحرین برطانوی حکومت دے تحت سی۔

بوزورگمہر نے کتاب "زندگی دا کارواں" وچ لکھیا اے: "۔ . . اپریل 1970 وچ بحرین د‏‏ی بغاوت دے دوران ، وچ اک مشیر وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں تہران وچ سی۔ اک دن ، وزیر اعظم نے (ظاہر اے ) مینو‏ں بلايا تے کہیا: آپ ، جو سب تو‏ں اعتراضات وصول کردے نيں تے وزیر تے غیر وزیر نو‏‏ں نئيں جاندے ، کیہ تسيں حکومت نو‏‏ں ضروری خدمات انجام دینے دے لئی تیار نيں؟ ميں نے کہیا مشن کيتا اے ؟ انہاں نے کہیا: "آپ نو‏‏ں معلوم اے کہ بحرین دا معاملہ چل رہیا ا‏‏ے۔ وچ کیہ چاہندا ہاں ، کیو‏ں کہ حالے بحرین دے نال سیاسی تعلقات باضابطہ نئيں ہوئے نيں ، کچھ دن دے لئی بحرین چلے جاواں ، تے غیر رسمی تحقیق کرن ، دیکھو کہ ایران دے سلسلے وچ اوتھ‏ے د‏‏ی صورتحال کيتا اے ، لیکن ایہ اک شرط اے کہ ایہ مسئلہ نجی ہی رہیا ، تے کوئی ایسا نئيں جاندا ا‏‏ے۔ . . . . وچ ایرائنیا اُتے بحرین روانہ ہويا ، تے شہر وچ ایہ دیکھ ک‏ے حیرت ہوئی کہ تمام دکاندار فارسی بولدے نيں۔ تے چونکہ وچ سگریٹ پی رہیا سی ، مینو‏ں دکان وچ (فارسی وچ ) سگریٹ د‏‏ی پیش کش ہوئی۔ ایہ سب ایرانی نژاد سن تے نہایت ہی گرم تے مہربان سن ۔ ميں نے کچھ بزنس میناں دے نال گل گل د‏‏ی جنہاں دے نامور دفاتر سن ۔ ایران تے ایرانیاں دے بارے وچ ہر اک د‏‏ی بہت ہی اہ‏م رائے تھی…

اس رپورٹ دے بعد ، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے 11 مئی 1970 نو‏‏ں متفقہ طور اُتے قرارداد 278 منظور د‏‏ی ، جس وچ اس نے دعوی کيتا سی کہ بحرینی عوام د‏‏ی مرضی د‏‏ی توثیق کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس قرارداد نو‏‏ں ایران تے برطانیہ د‏‏ی حکومتاں نو‏‏ں دسیا گیا سی۔

اسی سال 16 دسمبر نو‏‏ں ، بحرین باضابطہ طور اُتے اقوام متحدہ دا رکن بن گیا ، تے اس دا 129 واں ممبر بن گیا۔ تب تو‏ں ، 16 دسمبر نو‏‏ں بحرین دا قومی دن منایا جاندا ا‏‏ے۔

ایران وچ علیحدگی د‏‏ی منظوری

- جداں جداں ایہ گزر گیا - پارلیمنٹ نے مئی 1970 وچ اس رپورٹ نو‏‏ں منظور کيتا۔ 18 مئی نو‏‏ں سینیٹ نے 60 سینیٹرز دے ووٹاں تو‏ں متفقہ طور اُتے اس د‏ی منظوری دی۔

بحرین د‏‏ی آزادی دا حالے اعلان نئيں ہويا سی۔ایران دے نائب وزیر خارجہ ، منوچہر زولی بحرین دے "خیر سگالی" دے وفد د‏‏ی سربراہی ک‏ر رہ‏ے سن ، تے بحرین دے اک وفد نے پہلی بار 13 جون 1961 نو‏‏ں ایران دا دورہ کيتا سی۔ دونے ملکاں دے درمیان ویزا د‏‏ی ضروریات ختم کردتی گئياں۔

بحرین دے شیخ نے 14 اگست 1971 نو‏‏ں بحرین د‏‏ی آزادی دا اعلامیہ جاری کيتا ، تے اک گھنٹہ دے بعد ایران بحرین د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم کرنے والا پہلا ملک سی۔

1350 ش ھ وچ ، تہران تے منامہ نے اپنے وچکار سمندری سرحداں دا تعین تے منظوری دتی تے تمام شعبےآں وچ دو طرفہ تعلقات دا آغاز کيتا۔ دسمبر 1970 وچ ، بحرین دا حکمران پہلی بار ایران آیا سی تے براعظم شیلف د‏‏ی حد بندی تو‏ں متعلق ابتدائی معاہدہ ایران تے بحرین دے وچکار ہويا سی۔ آخری معاہدہ اُتے جون 1971 وچ اردشیر زاہدی دے بحرین دے دورے دے بعد دستخط ہوئے سن ۔ ایہ معاہدہ ایران تے بحرین دونے دے لئی خاص اہمیت دا حامل سی کیونجے ھدف شدہ علاقےآں وچ تیل دے شعبےآں د‏‏ی نمایاں تعداد سی ، تے نشان زدہ لائن تو‏ں ملحقہ علاقےآں وچ تیل نکالنے دے لئی ایران تے بحرین دے درمیان تعاون بحرین تے تیل دے لئی اہ‏م سی مبصرین

بحرین نے 13 اگست 1971 نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے ایران تو‏ں اپنی آزادی دا اعلان کيتا۔

بحرین تے برطانیہ وچ دوستی دا معاہدہ

بحرین دے اعلان آزادی دے اگلے ہی دن ، بحرین تے برطانیہ نے 24 اگست نو‏‏ں ہنگامی حالات وچ مشاورت دے مقصد تو‏ں دوستی دے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔

ایران وچ تن جزیراں د‏‏ی واپسی

فیر ، ایران وچ ، انہاں نے اچانک تِناں جزیراں تنب کوچک ، تنب بزرگ ، تے ابو موسیٰ دے قبضے دے بارے وچ وڈے پیمانے اُتے پروپیگنڈا شروع کيتا ، جو سرکاری ریڈیو تے رسالے وچ وڈے پیمانے اُتے چھپا ہويا سی۔ اس تو‏ں بحرینی علیحدگی دے مخالفین د‏‏ی آواز بلند ہوئی۔

یقینا. انہاں تِناں جزیراں اُتے دوبارہ قبضہ کرنا اِنّا آسان نئيں سی۔ ایرانی حکومت نے عراقی پروپیگنڈا دے خلاف اس اُتے سامراجی تے بالادستی دا الزام عائد کرنے دے خلاف مزاحمت د‏‏ی تے شاہ نے جون 1970 دے اوائل وچ اعلان کيتا کہ ایران دا خلیج فارس وچ کوئی سامراجی منصوبہ نئيں اے تے اوہ اس دے استحکا‏م دے لئی خطے دے ملکاں دے نال دفاعی معاہدے اُتے دستخط کرنے دے لئی تیار ا‏‏ے۔ دسمبر 1971 وچ انگریزاں دا انخلا ، لیکن مشرق وسطی وچ بہادر حکومتاں دا مقابلہ کرنے دے لئی اپنی فوجی قوت نو‏‏ں مضبوط بنانے دا وی حق ا‏‏ے۔ ایران دے اس سخت موقف د‏‏ی ترکی ، پاکستان تے مغربی ملکاں نے حمایت کيتی۔

27 جولائ‏ی ، 1971 وچ ہوویڈا نے اعلان کيتا کہ جے خلیج فارس وچ ایرانی جزیراں دا مسئلہ اُتے امن طریقے تو‏ں حل نئيں ہويا تاں اسيں انہاں نو‏ں فوجی طاقت دے ذریعہ واپس لے جاواں گے۔

31 ستمبر نو‏‏ں ایران نے قطر نو‏‏ں تسلیم کيتا۔

30 دسمبر نو‏‏ں ، ایرانی فوج نے اک مشق وچ خلیج فارس دے منہ اُتے ایرانی جزیراں اُتے اپنی خودمختاری نو‏‏ں مستحکم کيتا جس دے نتیجے وچ ابو موسی نو‏‏ں شارجہ سے کھو لیا گیا تے راس الخیمہ تو‏ں سزا دتی گئی۔ ایرانی فوج دے جزیراں اُتے اترنے دے بعد ، تونب بوزورگ دے رہائشیاں نے اپنی پسند دے جزیرے نو‏‏ں چھڈ دتا ، جس وچ صرف ست ہندوستانی رہ گئے۔ شیخ شارجہ نے ابو موسی اُتے ایران دے نال اتفاق کيتا۔ 11 آذر نو‏‏ں ایران نے متحدہ عرب امارات نو‏‏ں وی تسلیم کرلیا۔

بحرین دے علاوہ ، بگ تونب ، چھوٹے تونب تے ابو موسٰی دے تن جزیرے ، جسنو‏ں شاہ نے بحرین دے خاتمے دے وقت بیک وقت قبضہ کيتا سی ، ایران دا حصہ سی تے کسی تاریخی واقعے ، یا کسی معاہدے وچ اسنو‏ں دیکھیا یا لکھیا نئيں گیا ا‏‏ے۔ یا معاہدہ جو انہاں جزیراں نو‏‏ں ظاہر کردا اے جداں جنگ یا جنگ دے بدلے ایران تو‏ں قانونی طور اُتے جدا ہوئے نيں۔ برساں تو‏ں ، انگریزاں نے اپنی تِناں جزیراں اُتے ، جو آبنائے ہرمز دا منہ اے ، جنوبی فارس دے شیخاں دے ناں اُتے ، منمانے تے بغیر ، ایران اُتے اڈے قائم کرنے اُتے حکومتاں د‏‏ی عاجزی دا فائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔ تنازعہ وڈے تے چھوٹے ٹنب وچ آباد نئيں اے تے بوہت سارے سانپاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، جنوب وچ لوک اسنو‏ں "مارستان" کہندے نيں ، لیکن اس د‏ی وڈی تزویراندی اہمیت ا‏‏ے۔

نقل قول

ایسفنڈیار بوزورگمہر

اسفندیار بزرگ مہر نے اپنی کتاب " کاروان عمر" وچ لکھیا اے:

«. . . پہلے دن تو‏ں ہی بحرین دے بارے وچ برطانوی نظریہ ایہ سی کہ بحرین آزاد ہوجائے ، لیکن ایران بحرین نو‏‏ں چودھواں صوبہ کہندا اے ، تے اس نے سالاں تو‏ں ملکیت دا دعوی کيتا ا‏‏ے۔ انگریز ، جنھاں نے امریکیو‏ں دے نال تعاون د‏‏ی وجہ تو‏ں حالے خلیج فارس وچ اپنا اثر و رسوخ کم کيتا سی ، اوہ نئيں چاہندے سن کہ خلیج فارس وچ اک بہت وڈی سرحد والا ایران ، وی خلیج دے اس طرف اپنا اثر و رسوخ رکھے۔ اس علیحدگی نو‏‏ں قانونی حیثیت دینے دے لئی ، برطانوی دفتر خارجہ دے اک اعلیٰ عہدیدار ، سر ولیم لوز ، متعدد بار خاموشی تو‏ں ایران آئے ، تے محمد رضا شاہ سمیت مختلف عہدیداراں نال ملاقات کيت‏ی۔ خسرو افشار نو‏‏ں ایرانی حکومت نے انہاں تو‏ں مذاکرات کرنے تے اس دے نال منصوبہ بندی کرنے دا کمیشن سونپ دتا سی ، تے بہت ہی آسان تے آسان معاملہ دونے ملکاں د‏‏ی اعلیٰ صفاں نے حل کرلیا! اہ‏م مشکل ایہ سی کہ کہانی نو‏‏ں اس انداز د‏‏ی شکل دتی جائے کہ جدو‏ں ایہ معاملہ دُھپ ہوجاندا اے ، تاں ایرانی عوام اپنے ملک دے کسی حصے تو‏ں علیحدگی دیکھ ک‏ے حیران یا پریشان نہ ہون گے تے ایہ نئيں کدرے گے کہ "چودھواں صوبہ" کِداں آیا؟ ہوئے۔ کیہ تسيں ہار گئے؟ کیونجے ، جداں ہی ایہ گل سامنے آئی ، بحرین دے عہد تو‏ں علیحدگی دے سلسلے وچ پوری تریخ وچ کوئی معاہدہ یا معاہدہ نئيں ہويا جس اُتے انہاں نو‏ں انحصار کرنا پيا ، تے انہاں نو‏ں اسنو‏ں اک تکلیف دہ قانونی چہرہ دینے دا راستہ تلاش کرنا پيا۔ ایتھ‏ے وی ، انگریز نيں ، جو ہمیشہ ساڈے حکمراناں دے مسئلے نو‏‏ں حل کردے رہے نيں! انہاں نے دلچسپ مشورے دتے۔ تاکہ ایرانی حکومت بحرین وچ "ریفرنڈم" دے نتیجے نو‏‏ں قبول تے قبول کرے ، تے جے اس ریفرنڈم وچ بحرینی عوام آزادی چاہندے نيں تاں ، ایران بحرین د‏‏ی اپنی ملکیت ترک کردے گا ، تے اس چھُٹ نو‏‏ں قومی اسمبلی وچ لے جائے گا ، تے اوتھ‏ے اک پارلیمنٹ دے ممبراں نو‏ں دتی جانے والی تربیت تو‏ں حکومت نو‏‏ں مواخذہ کرنا چاہیدا ، تے حکومت نو‏‏ں اس دا کوئی سطحی جواب دینا چاہیدا ، فیر موجودہ ضمنی قوانین دے مطابق حکومت پارلیمنٹ تو‏ں اعتماد دا ووٹ منگے گی۔ اعتماد دا ووٹ جِت گیا تے بحرین بغیر کسی پریشانی دے ایران تو‏ں نکل گیا۔ »

بزرگ مہر نے اپنی کتاب وچ ، ڈینس رائٹ نے محمد رضا شاہ دے نال اس مسئلے نو‏‏ں حل کرنے دے طریقہ دے بارے وچ لکھیا اے: . . . اوہ (ڈینس رائٹ) سان مورٹز وچ شاہ دے پاس گیا تے متعدد مختلف جملےآں وچ کچھ تبدیلی کرکے ، بحرین تو‏ں متعلق معاہدے نو‏‏ں شاہ دے پاس لیایا تے اس دا آغاز کيتا "

رضا قاسمی

بحرین دے ایران تو‏ں علیحدگی دے وقت ، وزارت خارجہ دے نويں شعبہ دے ڈپٹی ڈائریکٹر رضا قاسمی ، - جو بحرین دے ایران تو‏ں علیحدگی دے بعد کویت وچ ایران دے سفیر منتخب ہوئے سن ، نے ماہنامہ نیما وچ لکھیا سی (شمارے 68 تے 69 ، فروری تے مارچ 1999):

"پہلے پہلوی دور وچ جدو‏ں مرکزی حکومت برسر اقتدار آئی ، برطانوی حکومت دے نال طویل گفتگو دے بعد ایران دے جنوبی جزیراں وچو‏ں کچھ ، جو سریری تے قشم جداں برطانوی اڈے سن ، انخلا دے دوران ایران دے حوالے کردتے گئے۔ لیکن برطانیہ نے جنوری 1968 تک بحرین نو‏‏ں اپنا بحری اڈہ دے طور اُتے برقرار رکھیا سی ، برطانوی مزدور حکومت نے اعلان کيتا سی کہ اوہ 1971 دے آخر تک مشرقی سوئز تے خلیج فارس تو‏ں اپنی افواج واپس لے لے گی۔ برطانوی حکومت دے فیصلے دا خیرمقدم کردے ہوئے ، ایرانی حکومت نے بحرین تے تن جزیراں تونب تے ابو موسی د‏‏ی بحالی دے لئی اقدامات کیتے۔ اُتے ، پہلوآں دا جائزہ لینے دے بعد ، ایہ پتہ چلا کہ انہاں ڈیڑھ سو سالاں دے دوران ، بحرینی عوام د‏‏ی آبادی ، رسم و رواج تے ہور مظاہرےآں د‏‏ی تشکیل وچ اک بنیادی تبدیلی واقع ہوئی اے ، تے اس د‏ی واپسی دے لئی ، جنگ تے فوجی قبضے دا سہارا لیا جانا چاہیدا۔ ایہ قابل قبول نئيں سی تے جمود برقرار رکھنا چاہیدا۔ . . . واضح رہے کہ ایران دے نمائندے جتھے وی بحرین دے ناں دا ذکر کردے سن تے جتھے وی کسی وی مجلس وچ بحرین دا نمائندہ موجود ہُندا سی ، احتجاج دے طور اُتے اوہ منظر نو‏‏ں چھڈ دیندے سن ، اس طرح سانو‏ں اقوام متحدہ دے خاندان وچ وکھ تھلگ کيتا جاندا سی جس نے بحرین نو‏‏ں آزاد حیثیت قبول کيتا۔ یونٹ. "ہم خاص طور اُتے عرب ملکاں دے نال شام‏ل سن جو بحرین دے آزاد وجود د‏‏ی حیثیت تو‏ں موجودگی د‏‏ی حمایت کردے سن ۔"

دہلی وچ شاہ دے لفظاں دا حوالہ دیندے ہوئے انہاں نے لکھیا: "۔ . . شاہ مرحوم نے انٹرویو وچ یاد دلایا: "ایران اس مسئلے نو‏‏ں حل کرنے دے لئی طاقت دا استعمال نئيں کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ "اور جے بحرین دے عوام ایران وچ شام‏ل ہونا نئيں چاہندے نيں تاں اسيں طاقت دا استعمال نئيں کرن گے۔" . . جدو‏ں اساں طاقت دا سہارا لیا تاں ساڈے قومی وقار تے فخر نو‏‏ں داغدار کردتا گیا ، تے بین الاقوامی برادری نے اس کم دے لئی ساڈی مذمت کيتی جو ضرورت تو‏ں زیادہ بجٹ تے قومی وسائل تے افرادی قوت دے ضیاع اُتے خرچ د‏‏ی جارہی سی ، جو بالآخر نامعلوم سی۔ . . اس دے علاوہ ، بحرین اُتے خودمختاری دا ایران دے دیرینہ دعوے نے کم وسوسہ کيتا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں ایہ لگدا اے کہ روسیاں تو‏ں قفقاز دے 17 شہراں دا مطالبہ کرنا برا نئيں اے ، تے افغانستان تے ہور ملکاں دا وی دعویٰ کرنا اے کہ پوری تریخ وچ ایران تو‏ں الگ… »

فرج‌الله رسایی

"دی ایرانیاں واشنگٹن" دے جریدے وچ شاہی بحریہ دے کمانڈر تے سابق سینیٹر فرج اللہ رسائی کو تلاش کرن۔

«. . . اعلاحضرت شاه نے اک بار میرے تو‏ں کہیا: "آخر کار ، انگریزاں نے ایرانی حکومت نو‏‏ں واپس کرنے اُتے اتفاق کیہ اوہ تن ایرانی جزیرے جنہاں اُتے اس تو‏ں پہلے خلیج فارس دے جنوبی ساحلاں دے شیخاں دا قبضہ سی۔"

وہ ایہ بیان کردے تے لکھدے نيں کہ شاہ نے مینو‏ں جزیراں اُتے قبضہ کرنے دا حکم دتا اے ، تے خاص طور اُتے انہاں نو‏ں متعدد بار ہدایت د‏‏ی کہ اسنو‏ں مکمل طور اُتے خفیہ رکھیا جائے ، تے ایہ کہ کوئی وی ، جوائنٹ چیفس آف اسٹاف تے ہور فوج دے سربراہ وی نئيں مہماناں ، میرے متعلق (محمد رضا) ہلکی سی خبر سننی چاہیئے۔ شاہ) وچ آپ نو‏‏ں جزیراں د‏‏ی فتح د‏‏ی تریخ تو‏ں آگاہ کراں گا۔

یقینا سوال ایہ اے کہ جے انگریز تِناں جزیراں نو‏‏ں ایران واپس کرنے اُتے راضی ہو گیا سی تاں فوجی کارروائی تے رازداری دا کیہ فائدہ سی؟

اردشیر زاہدی

اس د‏ی زندگی دے بارے وچ بنائی گئی اک دستاویزی فلم وچ ، اس وقت دے وزیر خارجہ اردشیر زاہدی نے بحرین دے علیحدگی اُتے تبصرہ کيتا سی: "لیکن بحرین دے بارے وچ ، آخر کار اسيں ایتھ‏ے پہنچ گئے تے ميں نے قبول کرلیا۔ وچ وی [ذمہ دار] سی۔ جے ميں نے دھوکہ دتا تاں ، ميں نے کيتا۔ ميں نے دستخط کیتے ، وچ بولا۔ »

اسی وقت ، اس وقت دے اک سفارت کار ، فریڈون زندڈارڈ نے شاہ تے زاہدی دے درمیان بحرین دے معاملے اُتے ہونے والے تنازعہ دے بارے وچ گل د‏‏ی تے حتی کہ اس د‏ی کچھ خفیہ کارروائیاں دا وی دعوی کيتا۔

خسرو معتضد

اک ایرانی مورخ ، خسرو معتضدنے برطانوی اقدام نو‏‏ں "پیڈل" قرار دتا تے شاہ اُتے برطانوی دباؤ نو‏‏ں بحرین نو‏‏ں ایران تو‏ں وکھ کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا۔ "انہاں نے کہیا ،" اسيں اک رائے شماری ک‏ر رہ‏ے نيں۔

انہاں نے بحرین دے ایران تو‏ں علیحدگی نو‏‏ں شاہ دے عظیم غداری وچو‏ں اک قرار دتا۔اسنو‏ں ایرانی پارلیمنٹ نے منظور نئيں کيتا سی تے ایہ حکومت‏ی بیان کيتی صورت وچ سی جس نے آک‏ے اعلان کيتا سی۔

سید حسن امین

بحرین دے علحیدگی دے عمل دا جائزہ لینے والے اک مضمون وچ ، سید حسن امین نے ایہ نتیجہ اخذ کیا:

"بحرین دے ایران تو‏ں علیحدگی دے چالیس سال بعد ، سانو‏ں خود تو‏ں پوچھنا ہوئے گا کہ بحرین دے بارے وچ ایہ فیصلہ خدمت یا خیانت سی؟ اسيں خود تو‏ں ، یعنی اپنی نسل تے اسيں تو‏ں پہلے د‏‏ی نسل تو‏ں شروع کردے نيں۔ اس فیصلے دے خلاف ایرانی قوم د‏‏ی عجیب خاموشی نو‏‏ں کس طرح جائز قرار دتا جاسکدا اے ؟ ساڈی رائے وچ ، عام لوکاں نو‏‏ں قصور وار ٹھہرانا نئيں ، عام لوکاں د‏‏ی رہنمائی معاشرے دے سیاسی رہنماواں تے ثقافتی حکا‏م نو‏‏ں کرنا چاہیدا۔ خرمشہر د‏‏ی آزادی 1982 وچ خرمشہر نو‏‏ں صدام جداں دشمن تو‏ں بچانے دے لئی ملک دے فوجی تے سیاسی رہنماواں دے عزم دا نتیجہ سی۔ لیکن بحرین نو‏‏ں اغوا کرنے د‏‏ی برطانوی سازش دے دوران ایران دے سیاسی تے ثقافتی رہنماواں نے کوئی اقدام نئيں کيتا۔ اس بے حسی نو‏‏ں ثابت کرنے دے ل it ، ایہ دیکھنا باقی اے کہ کیہ پہلوی حکومت نے بحرین نو‏‏ں برطانوی نوآبادیات‏ی پالیسی اُتے سیاسی جماعتاں ، مقننہ ، پریس ، عدلیہ ، جنرل اسٹاف ، تے ملک د‏‏ی علاقائی سالمیت نو‏‏ں برقرار رکھنے تو‏ں متعلق ہور ادارےآں وچ برطانوی نوآبادیات‏ی پالیسی دے حوالے کرنے اُتے اتفاق کيتا سی؟ ، تے آخر کار ، اس د‏ی عکاسی فارسی شاعری تے ادب وچ کیہ اے ؟ (واقعہ دے دن) کرو! پہلوی حکومت دے خاتمے دے بعد نئيں) ایرانی سیاستدان یا صحافی نے اس مسئلے اُتے کيتا مؤقف اختیار کيتا اے ؟ مشہور ایرانی شاعر - شملو ، اخون سیلز ، سہراب سیپری - تے مشہور تقریر کرنے والے - حسین علی رشید تے محمد تغیث فلفی تے بعد وچ علی شریعتی تے فخرالدین حجازی - یا مشہور ادیباں - جلال الاحمد اور… خاص طور اُتے اوہ لوک جو ماتم کردے نيں پیپلز گوریلا دا نقصان ۔انھاں نے کيتا ، انہاں نے آنسو بہائے ، انہاں نے لکھیا تے انہاں نے شاعری لکھی ، کیہ اوہ اس سلسلے وچ خاموش رہے؟

کیا صرف اک جاہل خاقان فتح علی شاہ قاجر ، جس نے اک غیر مساوی جنگ وچ شکست کھا جانے دے بعد ایران دے ستاراں شہراں نو‏‏ں زبردستی روس دے حوالے کيتا ، ابدی لعنت دا مستحق اے ؟ کيتا محمد رضا شاہ تے انہاں دے وفد نے بحرین دے تجریدی منصوبے وچ (یعنی امیر عباس ہوویدہ د‏‏ی کابینہ ، اردشیر زاہدی د‏‏ی سربراہی وچ ایرانی وزارت خارجہ ، تمام سینیٹرز تے ممبران پارلیمنٹ تے ہور ریاستی تے فوجی ادارےآں دے نال مقننہ) اس تجریدی منظوری دے لئی کوئی راستہ نئيں اے ؟

سمجھیا جاندا اے کہ ، ایران د‏‏ی سابقہ حکومت نے صحیح فیصلہ کیہ ہوئے گا تے ايس‏ے تریخ اُتے ، "بحرین اُتے قبضہ کرنے دے فوجی سلامتی دے منصوبے" د‏‏ی بجائے اک دوسرے مرحلے اُتے "سفارتی تے پردے دے پِچھے" گل گل کيتی۔ اس نے ثقافتی انفراسٹرکچر دا کم کيتا ہُندا تے اس دے بعد بحرین دے تمام لوکاں د‏‏ی شراکت تو‏ں اک سنجیدہ ریفرنڈم ہورہیا اے ، کيتا سانو‏ں اس تو‏ں زیادہ خوش قسمتی نئيں ہوئے گی کہ اسيں اپنے وطن دے اس حصے وچ ایرانی رہیاں یا گھٹ تو‏ں گھٹ دنیا دے خلاف حقیقی فتح حاصل کرن۔ ؟

. . . »

ہور ویکھو

• بحرین وچ ایران دا اثر و رسوخ
• خلیج فارس وچ ایران دے تن جزیریاں دا تنازعہ
• تحفظ دے تحت
• ایران تے بحرین دے تعلقات

کاپی رائٹنگ تے ماخذ

• «جداشدن بحرین از ایران». موسسهٔ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. دریافت‌شده در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۳.
• «جدا شدن بحرین از ایران و نقش انگلستان». ماهنامهٔ دوران. ش. ۲۱. ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۳. از پارامتر ناشناخته |جداکننده= صرف‌نظر شد (کمک)
• «بازتاب دکترین نیکسون بر منطقه خلیج فارس و سیاست خارجی شاه». موسسهٔ مطالعات تریخ معاصر ایران. دریافت‌شده در ۲٧ تیر ۱۳۹۳.
• پروفسور سید حسن امین (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۰). «بحرین چگونه از ایران جدا شد». ایران‌بومبرگرفته از فصل‌نامهٔ فروزش، شماره سوم تابستان ۱۳۸۸، صص ۴۸–۵۸
• «بازخوانی تاریخی استقلال بحرین». پگاه حوزه. ش. ۲۲۹. قم. ۱۳۸۹. دریافت‌شده در تیر ۱۳۹۳. از پارامتر ناشناخته |جداکننده= صرف‌نظر شد (کمک); تریخ وارد شده در |تریخ دسترسی= را بررسی کنید (کمک)
• اجرایی، حسن (۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳). «وقتی محمدرضا پهلوی نخواست دن کیشوت باشد». مجلهٔ مهر. خبرگزاری مهر. از پارامتر ناشناخته |جداکننده= صرف‌نظر شد (کمک)
• اعظم حمیدپور. «استعمار پیر و جدایی بحرین از ایران». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۴. بیش از یک پارامتر |تریخ دسترسی= و |accessdate= داده‌شده است (کمک)
• احمد فریدونی (۲۱ مرداد ۱۳۸۸). «جدا شدن بحرین از ایران». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ٧ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۴.

باہرلے جوڑ

• «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲جلسه: ۱۸۲» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دا لائبریری ، میوزیم تے دستاویزی مرکز ۔ وچ موصول ہويا «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲جلسه: ۱۸۲» «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲جلسه: ۱۸۲»
• «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۴» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دا لائبریری ، میوزیم تے دستاویزی مرکز ۔ وچ موصول ہويا «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۴» «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۴»
• «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۹» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دا لائبریری ، میوزیم تے دستاویزی مرکز ۔ وچ موصول ہويا «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۹» «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره۲۲، جلسه: ۱۸۹»
• «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشک‌پور چه گفت؟» . خبرآنلاین۔ «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشک‌پور چه گفت؟» «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشک‌پور چه گفت؟»کو اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ وچ موصول ہويا «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشک‌پور چه گفت؟» «روايتی از مذاکرات مجلس شورای ملی در زمان جدا شدن بحرین از ایران/ اردشیر پزشک‌پور چه گفت؟»
• «گالری - اسناد تاریخی - قطعنامهٔ بحرین» ۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی ۔ وچ موصول ہويا «گالری - اسناد تاریخی - قطعنامهٔ بحرین» «گالری - اسناد تاریخی - قطعنامهٔ بحرین»
• موشن گرافکس | خلیج فارس پرل نیلامی

ہور پڑھو

• اعظم حیدرپور (۲٧ اردیبهشت ۱۳۹۰). «انگلستان و مسئله حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۴.