بدھ مت دا ایشیا وچ پھیلار

مختصر تاریخ

بھاویں بدھ مت نے کدی وی باقائدہ تبلیغ دا سلسلہ چالو نئیں کیتا، فیر وی مہاتما بدھ دی تعلیم پورے بھارت وچ پھیل گئی اتے اوتھوں فیر سارے ایشیا وچ کھلر گئی۔ جنہاں جنہاں سنسکاراں وچ ایہ شکشا پوہنچی، اوہناں تھاواں تے بودھی طور طریقیاں وچ، بغیر مڈھلی سُرت اتے درد مندی وچ گھاٹا وادھا کرن دے، مقامی سوچ نال جُٹ رلان لئی، کجھ بدلاؤ کیتا گیا۔ بدھ مت وچ کدی وی دھرمی اُگوائی دا چلار جس وچ اک وڈا آگو ہووے نئیں بنیا۔ ہر اوہ دیس جتھے بدھ مت اپڑیا اوہناں اپنے دھرمی تانے بانے اتے روحانی آگو بناۓ۔ ایہناں سبناں آگوواں وچوں سارے جگ وچ سب توں مشہور اتے آدر پاون والے تبت دے تقدس مآب دلائی لاما نیں۔

فرقے

بدھ مت دے دو وڈے پکھ نیں۔ اک ہنایان، یا سدھاری پنتھ، جو کہ ذاتی مکش اوپر زور دیندا اے۔ جد کہ مہایان، یا حدل کھلا پنتھ، جو کہ پورم پور گیانی مہاتما بدھ بنن اوپر زور دیندا اے تاں جے چنگی طراں ہوراں دی مدد کرن جوگا ہو سکے۔ ہر اک دے اگوں کئی ٹوٹے نیں۔ ایس ویلے تن بچ رہ گئے نیں: اک ہنایان، جس نوں تھیرواد کہندے نیں، جو کہ دکھنی پوربی ایشیا وچ ہے، اتے دو مہایان، اک تبت وچ اتے دوجا چین وچ۔

پھیلار

تھرواد پنتھ تیجی صدی قبل مسیح وچ بھارت توں سری لنکا اتے برما ول پھیلیا، فیر اوتھوں یوننان یعنی دکھنی پچھمی چین، تھائی لینڈ، لاؤس، کمبوڈیا، دکھنی ویت نام اتے انڈونیشیا اپڑیا۔ عرب جزیرہ نما دے ساحلی علاقیاں وچ سکندریہ، مصر تیکر وی کجھ کجھ تھاواں اوپر بھارتی تاجر پاۓ گئے جیہڑے کہ بدھ مت نوں مندے سن۔ ہنایان بدھ مت دے کجھ ہور روپ اوس ویلے توں اجوکے پاکستان، کشمیر، افغانستان، پوربی اتے ساحلی ایران، ازبکستان، ترکمانستان اتے تاجکستان تیکر پھیل گئے۔ ایہ پرانے وقتاں دیاں گندھارا، باختریا، پارتھیا اتے سگدیہ ریاستاں سن۔ وسطی ایشیا دی ایس مڈھلی تھاں توں، دوجی صدی عیسوی وچ ایہ مشرقی ترکستان (شنجیانگ) اتے ہور اگاں چین ول، اتے ستویں صدی دے اخیر وچ کرغزستان اتے قازقستان ول اپڑ گیا۔ ہنایان بدھ مت دے ایہ روپ مغروں مہایان روپ نال رل گئے جو کہ بھارت توں ہی آیا سی، تاں جے اخیر مہایان بدھ مت ہی وسطی ایشیا دے چوکھے علاقے وچ بدھ مت دا وڈا روپ بن گیا۔

مہایان بدھ مت دا چینی روپ مغروں کوریا، جاپان اتے اُتری ویت نام پوہنچ گیا۔ پنجویں صدی دے شروع دے نیڑے تریڑے، مہایان بدھ مت دا اک شروع دا روپ ہندو مت دے شیوائی پنتھ نال رل کے، بھارت توں نیپال، انڈونیشیا، ملائیشیا، اتے دکھنی چڑھدا ایشیا تیکر پھیل گیا۔ تبت دا مہایان پنتھ، جس نے کہ ستویں صدی توں لے کے، بھارتی بدھ مت دا پورم پور تاریخی روپ اپنایا، پورے ہمالیہ دے علاقے اتے منگولیا، چڑھدا ترکستان، کرغیزستان، قازقستان، اتری اندرلے چین، منچوریا، سائبیریا اتے یورپی روس وچ بحیرہ کیسپین دے نیڑے کلمک منگول علاقے وچ پھیل گیا۔

بدھ مت کویں پھیلیا

ایشیا دے چوکھے حصے وچ بدھ مت شانت ول نال اتے کئی طریقیاں نال پھیلیا۔ شکیا مونی مہاتما بدھ نے مثال قائم کر دتی ہوئی سی۔ مڈھوں اک استاد ہون دے ناطے، اوہ نیڑلے راجاں وچ گیا اتے اوہناں نوں جیہڑے سننا چاہندے سان، درس دتا۔ ایس طراں ہی، اوس نے اپنے چیلیاں نوں جگ وچ جاون اتے اوس دی شکشا دین نوں آکھیا۔ اوس نے لوکاں نوں ایہ نئیں آکھیا کہ اپنا دھرم چھڈ کے اک نواں دھرم اپنا لین، کیوں جے اوہ کوئی اپنا دھرم چالو کرنا نئیں سی چاہندا۔ اوہ نرا لوکاں نوں اوس دکھ اتے مصیبت نوں نتھ پاون دا ول سکھانا چاہندا سی جیہڑی اوہ اپنی نا سمجھی توں پیدا کر لیندے نیں۔ مغروں آون والیاں اوس دے منن والیاں دیاں نسلاں نے مہاتما بدھ دی مثال توں سُرت پھڑی اتے اوہناں نے ہوراں نال اوس دے طریقے جیہڑے اوہناں نوں فائدہ مند لگے سان، ونڈے۔ ایس طراں اوہ پنتھ جنہوں اسی "بدھ مت" آکھنے آں، دور دور تیکر پھیلیا۔

کدے تے ایہ کم قدرتی طریقے نال ہویا۔ مثال دے طور تے، جدوں بودھی تاجر، مختلف تھاواں تے گئے تے اوتھے وس رہے، کجھ مقامی لوکاں نے اوہناں دے دھرم وچ دلچسپی وکھائی، جس طراں کہ اسلام دے انڈونیشیا اتے ملائیشیا آون نال ہویا۔ بدھ مت نال وی وسطی ایشیا وچ شاہراہ ریشم دے نال نال علاقیاں وچ رائج عیسوی سال دے دو سو ورہے پہلاں اتے مغروں انج ہی ہویا سی۔ جدوں مقامی حاکماں اتے اوہناں دی جنتا نے ایس بھارتی دھرم بارے سنیا، تے اوہناں نے تاجراں دے دیساں توں راہب بطور صلاح کاراں دے یا استاداں دے بلواۓ، تے ایس طراں اخیر اوہناں نے بدھ مت قبول کر لیا۔ اک ہور قدرتی طریقہ ایہ سی کہ دوسری صدی قبل مسیح توں بعد فاتح لوک، جویں یونانی، گندھارا دے بدھ سماج وچ، جیہڑا کہ اجوکے پاکستان دا وچکارلا حصہ اے، ہولی ہولی رچ وس گئے۔

زیادہ تر، اجیہا کھلار کسے طاقتور حاکم دے اثر ہیٹھ ہویا جس نے کہ آپوں بدھ مت قبول کر لیا ہوندا سی، اتے اوہ اوس دی سہائتا کردا سی۔ مثال دے طور تے، تیسری صدی عیسوی قبل مسیح دے وچکار، بدھ مت بڑی تیزی نال سارے اتری بھارت وچ پھیلیا کیوں جے کہ مہاراجہ اشوک نے اوس نوں اپنی ذاتی سہائتا دتی۔ اوس مہان حکمران نے اپنی جنتا نوں بدھ مت اپناون تے مجبور تے نئیں کیتا پر اوس نے اپنے پورے راج وچ بدھ مت دے اصول لوہے دے تھمبیاں اوپر کھدوا کے لوکاں نوں نصیحت کیتی کہ اوہ اپنی حیاتی اچار وہار نال گزارن، نالے آپوں وی ایہناں سنسکاراں اوپر عمل کر کے اوس نے ہوراں نوں وی مہاتما بدھ دی شکشا اوپر چلن دی راہ وکھائی۔

راجہ اشوک نے اپنے راج توں باہر دور پار علاقیاں وچ (تبلیغی) جماعتاں گھل کے بڑے زور شور نال (بدھ مت دا) پرچار کیتا۔ کدے کدار اوس نے بدیسی حاکماں دی دعوت، جویں سری لنکا دا بادشاہ تشیا، اوپر وی عمل کیتا۔ کجھ ہوراں موقعیاں تے اوس نے آپوں ہی راہب بطور ایلچی گھلے۔ ایہناں راہباں نے کسے نوں وی اپنا دھرم بدلن لئی مجبور نئیں کیتا، نرا بدھ مت دا درس دتا، تاں جے لوکیں آپوں ہی چناو کر سکن۔ ایس گل دا ثبوت ایہ وے کہ بعض تھاواں جویں دکھنی بھارت اتے دکھنی برما وچ بدھ مت فٹافٹ کھلر گیا، پر کجھ ہور تھاواں، مثلاّ وسطی ایشیا دیاں یونانی راج ہیٹھ ریاستاں وچ چھیتی کسے اثر ہوون دا کوئی ریکارڈ نئیں۔

دوجے ہور دھرمی بادشاہ، مثلاّ سولھویں صدی دا منگول حکمران التان خان نے بودھی استاداں نوں اپنی سلطنت وچ بلوایا اتے بدھ مت نوں دیس دا سرکاری دھرم قرار دتا، تاں جے لوکاں وچ ایکتا پیدا کیتی جاوے اتے راج پکا پیڈھا ہو جاوے۔ ایس چلار وچ ہو سکدا اے کہ اوہناں نے غیر بودھی دھرماں، اتے مقامی دھرماں دیاں بعض رسماں نوں ڈک دتا ہووے، سغوں اوہناں (رسماں) نوں منن والیاں تے ظلم وی کیتا ہووے، پر ایہناں ظلماں دا وڈا کارن سیاسی مقصد سان۔ ایہناں امنگ واد حکمراناں نے کدے وی اپنی جنتا نوں بدھ مت اوپر ایمان لیاون یا بودھی پوجا کرن لئی مجبور نئیں کیتا۔ ایہ دھرم دا حصہ نئیں۔

جے شکیا مونی مہاتما بدھ نے لوکاں نوں آکھیا کہ اوہ اوس دی گل اوپر اکھاں میٹ کے ایمان نہ لے آون، سغوں اوہناں نوں منن توں پہلاں آپوں پرچول کرن، تے فیر لوکاں دے مہاتما بدھ دی شکشا نوں چوکھے امنگ واد تبلیغی یا سرکاری حکم دے جبر ہیٹھ منن دا سوال ہی پیدا نئیں ہوندا۔ تے، مثلاّ، ستارہویں صدی عیسوی دے شروع وچ جدوں نیجی ٹوئن نے پوربی منگول ٹپری واساں نوں ایہ لالچ دتا کہ ہراک بودھی (آئت) سبق جیہڑی اوہ زبانی یاد کرن اوپر اک جانور (گاں، مج، وغیرہ) دتا جاوے دا، تے لوکاں نے سرکار نوں شکائت کیتی۔ اخیر وچ، ایس جابر استاد نوں سزا ہوئی تے نالے دیس نکالا وی ملیا۔