حیات الحیوان
حیات الحیوان علامہ کمال الدین الدمیری (متوفی 808ھ/ 1505ء) دی شاہکار تصنیف اے۔ علم حیوانات اُتے دنیائے اسلام وچ اِس کتاب دے حالے تک کوئی دوسری مثال پیش نئيں کيتی جاسکيتی۔ حیات الحیوان اپنی تالیف توں اج تک اِس علم وچ اک نادرروزگار شاہکار سمجھی جاندی اے ۔اپنے زمانہ ٔ تصنیف توں ہن تک اپنی متنوع تے وکھ وکھ خصوصیات دی بنا اُتے ایہ کتاب مقبولِ عام رہی اے تے مختلف زمانےآں تے مختلف زباناں وچ اِس دے تراجم وی ہوئے نيں۔
تریخ
[سودھو]یہ کتاب کس سنہ وچ لکھنا شروع کيتی گئی؟ اِس سوال دا جواب سانوں علامہ کمال الدین الدمیری دی کِسے وی تصنیف توں نئيں ملدا البتہ ایہ کتاب ماہِ رجب 773ھ مطابق جنوری 1372ء وچ مکمل ہوئی۔
خصوصیات
[سودھو]حیات الحیوان حیوانات دے مفصل تذکرے اُتے مبنی اک شاہکار کتاب اے کہ جس وچ 1069 جانوراں دا ذِکر کیتا گیا اے۔ اِنہاں وچوں جنہاں جانوراں دا حلیہ تے تفصیل دا ذِکر ہويا اے، اُنہاں دی تعداد 731 اے۔ لیکن چونکہ بساء اوقات مختلف جانوراں نوں اک ہی ناں دِیا گیا اے تے متعدد تھاںواں اُتے اِس دے برعکس اک ہی جانور مختلف عناوین دے تحت بیان کیتا گیا اے، اِس لئی کتاب وچ مذکور حیوانات دی اصل تعداد متعین کرنا خاصا دشوار کم معلوم ہُندا اے۔ اِس دے علامہ علامہ کمال الدین الدمیری نے خلفاء دی تریخ ذیل وچ 69 خلفاء دا تذکرہ وی کیتا اے۔[۱]
تلخیصات
[سودھو]کتاب دی ضخامت دے پیش مختلف اَدوار وچ اِس دے اِنتخابات (Selections) وی تیار کیتے گئے جدوں کہ اِس دی ملخصات و تلخیصات وی کیتے گئے۔
حاوی الحسان من حیات الحیوان
[سودھو]- حاوی الحسان من حیات الحیوان دے ناں توں اک تلخیص حنفی العقیدہ عالم محمد بن عبدالقدیر بن محمد الدمیری نے دی جس وچ اُنہاں نے ’’اوز‘‘ دے عنوان دے تحت طویل تاریخی تفصیلات حذف کردتیاں سن۔ حاوی الحسان دا عربی مخطوطہ پیرس لائبریری دے شعبہ مخطوطات وچ موجود اے۔
عین الحیواۃ
[سودھو]عین الحیواۃ دے ناں توں اک تلخیص محمد بن ابی بکر بن عمر بن ابی بکر بن محمد المخزومی الدمامینی المالکی نے دی سی جس دی تکمیل 14 شعبان 823ھ مطابق 24 اگست 1420ء نوں ہوئی۔ گویا ایہ تلخیص علامہ کمال الدین الدمیری دی وفات دے پندرہ سال بعد کيتی گئی۔ جداں کہ اِس تلخیص دے دیباچے توں ظاہر ہُندا اے۔ مؤلف محمد بن ابی بکر بن عمر بن ابی بکر بن محمد المخزومی الدمامینی المالکی علامہ کمال الدین الدمیری دے شاگرداں وچوں سن تے اُنئيں حیات الحیوان دے مضامین خود علامہ کمال الدین الدمیری توں سننے دا موقع ملیا سی ۔ جرمن مستشرق فرڈینینڈ وسٹنفیلڈ (Ferdinand Wüstenfeld) (متوفی 8 فروری 1899ء) دے مطابق اِس تلخیص دے مخطوطات برلن تے پیرس وچ موجود نيں لیکن چونکہ اُس نے اِس تلخیص یا اُس دے مؤلف دا ناں نئيں دتا، اِس لئی یقین توں نئيں کہیا جاسکدا کہ ایہ مذکورۂ بالا مخطوطات وچوں کوئی اک ہی نسخہ اے یا وکھ توں کوئی مخطوطہ نسخے دی صورت وچ موجود اے۔
تراجم
[سودھو]حیات الحیوان دے تراجم حالے تک متعدد زباناں وچ کس قدر ہوئے؟ اِنہاں دا انداز مشکل اے، علاوہ اَزاں جنہاں تراجم دا تذکرہ تریخ دی کتاباں توں دستیاب ہُندا اے، اوہ ایہ نيں:[۲]
- علامہ ابو الفضل فیضی (متوفی 5 اکتوبر 1595ء) نے حیات الحیوان دا فارسی زبان وچ ترجمہ کیتا سی تے ایہ ترجمہ مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے لئی سی جسنوں اوہ اکثر دِلچسپی توں دیکھدا یا سندا سی ۔
- فارسی زبان وچ ہور اِضافے دے نال ترجمہ حکیم شاہ محمد القزوینی نے عثمانی سلطان سلیم اول (متوفی 22 ستمبر 1520ء) دے لئی لکھیا سی ۔
- حیات الحیوان دا اک ترجمہ شیخ الہند مولانا محمودالحسن دیوبندی (متوفی 30 نومبر 1920ء) نے وی کیتا سی ۔ غالباً ایہی ترجمہ مطبع منشی نول کشور، لکھنؤ توں شائع ہويا سی ۔ ایہ ترجمہ ہن ناپید اے تے باوجود جستجو دے دستیاب نئيں ہوسکدا۔
- عبدالخبیر بجنوری نے وی حیات الحیوان دا اردو زبان وچ ترجمہ کیتا سی ۔ ایہ باقاعدہ فاضل تاں نئيں سن لیکن عربی زبان توں خاصی دِلچسپی رکھدے سن ۔ ایہ ترجمہ مکمل دستیاب نئيں ہوئے سکیا تے مخطوطہ دی شکل وچ ہی ضائع ہوچکيا اے۔ عبدالخبیر بجنوری مولانا مرغوب الرحمٰن صاحب قاسمی (رکن شوریٰ دار العلوم دیوبند) دے قریبی رشتہ دار سن ۔
- معلوف یسوعی نے لکھیا اے کہ حیات الحیوان الکبریٰ بارہیا فارس (ایران) وچ باتصویر دیدۂ زیب 1168ھ مطابق 1755ء وچ شائع ہوچکی اے۔[۳]
طباعت
[سودھو]حیات الحیوان پہلی بار عربی زبان وچ زیرسرپرستی خدیو سعید پاشا، بولاق پریس، قاہرہ (مصر) توں 1275ھ مطابق 1858ء وچ شائع ہوئی۔ دوسری بار فیر بولاق پریس، قاہرہ (مصر) توں 1284ھ مطابق 1867ء وچ شائع ہوئی۔ 1305ھ مطابق 1887ء وچ ایہ مہیمونیہ پریس، قاہرہ توں شائع کيتی گئی۔ اِسی ایڈیشن دے حواشی اُتے زکریا بن محمد بن محمود القزوینی (متوفی 682ھ) دی تصنیف عجائب المخلوقات والحیوانات و غرائب الموجودات وی شامل کيتی گئی سی۔ بعد وچ ایران توں حیات الحیوان دا اک مصور ایڈیشن تے اُس دا فارسی زبان وچ مصور ایڈیشن وی شائع کیتا گیا۔