ناچ
| ناچ | |
|---|---|
 |
|
| جزو بہ | پرفارمنگ آرٹس ، تخلیقی کام |
ترمیم  | |
جو حرکات بے ساختہ فرطِ جذبات دے تحت ہم آہنگی دے نال جسم دے مختلف اعضاء توں سرزد ہُندیاں نيں انھاں رقص یا ڈانس دا ناں دتا گیا اے۔ اس لحاظ توں بعض استاداں فن رقص نوں مصوری توں زیادہ قدیم سمجھدے نيں۔ بلکہ سچ تاں ایہ اے کہ رقص نوں ڈراما، فن آرائش تے موسیقی جداں فنون لطیفہ دی بنیاد تصور کيتا جاندا اے ۔
ناچ آرٹ یا سوہنے کم دی اک ونڈ اے ایدے چ پنڈے نوں سوہنے ول نال موسیقی نال ٹوری دا اے۔
رقص صرف انساناں تک ہی محدود نئيں اے۔ کہیا جاندا اے کہ پرند چرند تے کیڑے مکوڑے وی اپنے جذباتِ عشق دا اظہار رقص ہی دے ذریعے کردے نيں۔ ہندوستانی مور برسات وچ ناچکيا اے تے کئی تے جانور موسم بہار وچ کلیلاں بھرنے لگدے نيں۔ رقص دا لفظ استعاراً بعض بے ساختہ حرکات نوں ظاہر کرنے دے لئی وی استعمال ہُندا اے۔ جداں رقصاں لہراں، ناچکی کرناں تے سمندر دی موجاں اُتے رقص کردی ہوئی ناؤ۔
رقص غالباً اوہ لہر اے جو نبض دی حرکت تے جسم دی جنبش توں پیدا ہُندی اے۔ ایسی رواں دواں، متوازن جنبش جو رقاص دے جذبہ تخلیق نوں مطمئن کردی تے تماشائی دے ذوقِ نظر توں داد پاندی اے۔ شاید ایہ نبض دے اتار چڑھاؤ ہی دا ردِ عمل ہُندی اے۔
رقص دی دائمی مقبولیت دا باعث اوہ دو طرفہ عمل اے جو حرکت تے جذبہ توں پیدا ہُندا اے۔ جدوں فرط مسرت توں مغلوب ہوکے قدیم انسان بے ساختہ ناچنے کودنے لگیا تاں اس نے اپنے فرصت دے لمحات وچ ايسے حرکت نوں دہرایا تاکہ اس دے ہم جنس وی انبساط انگیز کیفیت وچ شریک ہوئے سکن۔ قبیلےآں دے سرداراں نے رقص نوں شکار تے جنگ دے موقعاں اُتے استعمال کيتا تے عہدِ وسطیٰ دے صوفیاں نے معرفیت الٰہی دا وسیلہ بنایا۔
رقص دی دائمی مقبولیت دی اک ہور وجہ ایہ اے کہ اس دا جادو تے مذہب دونے توں وڈا قریبی تعلق رہیا اے۔ آسٹریلیا دے قدیم باشندے غذا تے بارش دے لئی رقص کردے نيں۔ جنہاں وچ جادو تے مذہب دونے دا جزو شامل اے۔ ايسے طرح امریکا دے ریڈ انڈینس، خاص طور توں ایری زونا تے میکسیکو باشندے بارش نوں بلانے دے لئی ناچا کردے نيں۔ ہن وی دنیا دے اکثر علاقےآں وچ جادوگر جادو منتر کرنے دے بعد رقص کردے نيں۔ انہاں دے عملیات وچ جانوراں تے جڑی بوٹیاں دا خاص دخل اے۔ اس لئی اوہ وہ ناچدے وقت جانوراں دے چمڑے تے سنگ، پھُل تے پتے پہن لیندے نيں۔
قدیم زمانے وچ رقص دی مقبولیت دی اک ہور وجہ ایہ وی ہوئے سکدی اے کہ اس توں بعض سماجی مقاصد پورے ہُندے نيں۔ ناچ دا مشترکہ جذبہ افراد نوں اک دوسرے توں نیڑے لاندا تے سماج توں منسلک کردا سی۔ ماپہلے تریخ دی وی بعض تصاویر وچ سانوں ایداں دے مناظر ملدے نيں۔ جی وچ لوک ہتھ وچ ہتھ دتے اک حلقے دی شکل وچ رقص کردے دکھادی دیندے نيں۔ اس روایت دا سلسلہ یونانی گلداناں اُتے بنی ہوئی تصاویر وچ وی ملدا اے انہاں وچ قطار در قطار ناچاں دے مناظر کیتے گئے نيں۔[۱]
اسلامی ملک
[سودھو]اسلام توں پہلے عرب ملکاں وچ قبائلی عرب مختلف تقریباں دے وقت گانے دی محفلاں منعقد کردے سن تے رقص وچ خود وی شریک ہُندے سن ۔ اسلام وچ رقص مصوری تے موسیقی دی طرح اچھی نگاہ توں نئيں دیکھیا جاندا سی لیکن جدوں اسلامی حکومت پھیلی تے بنو امیہ تے خاص طور اُتے بنو عباس دے دور وچ سلطنت چین توں لے کے اسپین تک پہنچ گئی تاں اسلامی سلطنت دے تحت ایران تے ترکستان دے کچھ علاقے وی آئے جنہاں دی فنون لطیفہ دی اپنی روایات سن۔ خاص طور اُتے ایران وچ رقص کافی ترقی یافتہ سی اس دا اثر اس نويں سلطنت دے حکمراناں تے خاص طور اُتے امرا اُتے پڑنا لازمی سی۔ اس دے علاوہ عہد بنو عباس وچ یونانی تے بازنطینی علوم تے فنون دے نال نال فنون لطیفہ نے وی اسلامی ریاست دے مختلف شعبےآں نوں بے حد متاثر کيتا۔ عراق وچ کھدائی دے دوران وچ بنو عباس دے دور دے محل سامرہ وچ ملے نيں۔ محلےآں دی دیواراں اُتے ناچکی ہوئی عورتاں دی تصویراں بنی ہوئیاں نيں جس توں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں امرا دی محفلاں وچ موسیقی دے نال نال رقص وی بہت مقبول سن تے عورتاں اس فن نوں سیکھتاں تے خلفا تے امرا نوں محظوظ کردیاں سن۔ اس زمانے وچ خلیفہ دے دربار وچ اک جشن ہُندا سی جسنوں قرہ کہیا جاندا اے۔ اس وچ رقص تے موسیقی دا اک پروگرام پیش کيتا جاندا سی۔ زمانہ قدیم دی بہت ساری مصور کتاباں وچ وی رقص دی مختلف قسماں دی تصویراں موجود نيں۔ جلال الدین رومی دی مثنوی دا اک مصور نسخہ لندن دے برٹش میوزیم وچ موجود اے۔ ایہ نسخہ 1295ء دا اے۔ اس وچ بہت ساری تصویراں ہتھ دی بنائی ہوئیاں نيں۔ اک تصویر وچ اک رقاصہ نوں چند رئوسا دے سامنے ناچدے ہوئے دکھلایا گیا اے۔ اس دے نال دف تے بربط بجانے والے وی نيں۔ رؤسا دے چاراں طرف مرد تے عورتاں ہتھ باندھے یا کھانے پینے دا سامان لئی کھڑیاں نيں۔ اس زمانے وچ لوک ناچ دا وی رواج سی جنہاں دا مقصد اگرچہ تفریح سی لیکن اس توں اس زمانہ دی کچھ سماجی جھلک وی ملدی اے۔ ایہ ناچ کسی خاص بال وچ یا باہر ہُندے سن ۔ انہاں دے نال موسیقی وی ہُندی سی۔ بوہت سارے رقاص خاص طور اُتے مرد نقالی دے وی ماہر ہُندے سن ۔ بعض وقت ایہ ناچ عشق تے محبت، شکار وغیرہ دے بارے وچ وی ہُندے۔ اس دا رواج ترکی وچ خاص طور اُتے سی۔ اس قسم دے ناچ ایران دے علاوہ ہور علاقےآں وچ وی رائج سن ۔ ترکی ناچ ادنٰی لوکاں دا پیشہ سمجھیا جاندا سی اس لئی زیادہ تر ناچنے والےآں دا تعلق اقليتی لوکاں مثلاْ یونانیاں، یہودیاں تے آرمینیاں توں ہُندا سی۔ اس طرح انیہويں صدی تک مصر وچ ناچنے والیاں طوائفاں توں کچھ ہی بہتر سمجھی جاندیاں سن۔ حالے کچھ عرصے تک ایہی حال دوسرے ملکاں تے خود ہندوستان وچ وی سی۔ ترکی وچ نیم عریاں رقص اک زمانے توں مقبول رہیا اے۔ جو بیلی ڈانس کہلاندا اے۔ ترکاں دے اثر توں ایہ عرب ملکاں وچ پھیلا ور اج وی تفریح دا اک مقبول ذریعہ سمجھیا جاندا اے۔ ایران وچ اسلام توں پہلے رقص نوں اک فن سمجھیا جاندا سی۔ قدیم برتناں، دیواراں تے سکےآں وغیرہ اُتے ناچنے والےآں دی تصویراں ملدی نيں۔ مشرق وسطی دے مسلماناں وچ خالص رقص دی اک شکل تیرہويں صدی عیسوی توں چلی آرہی اے۔ ایہ درویشاں دا رقص کہلاندا اے تے اج ایہ مشرق وسطی دے نائٹ کلباں وچ وی پیش کيتا جاندا اے۔ ایہ درویش اک حلقہ بنا کے بیٹھدے نظم پڑھنا یا گانا شروع کردے نيں تے فیر آہستہ آہستہ کھڑے ہوئے کے مشرق توں مغرب دی طرف حلقے وچ حرکت کرنا شروع کردے نيں تے جداں جداں سازاں دی دھن تیز ہُندی جاندی اے انہاں دی مستی تے حرکت وی تیز ہُندی جاندی اے۔ موجودہ دور وچ رقص توں دلچسپی کم نئيں ہوئی اے۔ سعودی عرب نوں چھڈ کے بوہت سارے عرب شہراں وچ بے شمار کلب نيں جنہاں وچ بیلی رقص تے مغربی طرز دے رقص پیش کیتے جاندے نيں تے اکثر اوقات حاضرین تالیاں بجا کے تے بعض اوقات اسٹیج اُتے پہنچ کے حصہ لیندے نيں۔ لیکن اکثر قبیلےآں وچ انہاں دے اپنے مخصوص ناچ نيں۔ اکثر وچ صرف مرد حصہ لیندے نيں بعض وچ مرد تے عورتاں دونے مثلاْ لبنان دے دیہات وچ اک ناچ دبک بہت مقول اے۔ لبنان دے قبیلے دروز وچ وی انہاں دا اپنا فوس ناچ بہت مقبول اے۔ مصر، شام، لبنان، عراق وغیرہ وچ حکومتاں دی سرپرستی وچ باقاعدہ گروپ بنائے گئے نيں جو لوک رقص دی بنیاد اُتے پروگرام تیار کردے تے پیش کردے نيں۔ اس وچ مغربی بیلے دی تکنیک توں مدد لی جاندی اے۔ ترکی وچ لوک رقص بار بہت مقبول اے ایہ مختلف علاقےآں وچ چالیس طریقے توں ناچا جاندا اے ۔ اس دے علاوہ بیلے تے آپرا دی وی تربیت دا انتظام اے۔ ایران وچ وی لوک ناچ بہت مقبول اے اس دے علاوہ دوسری جنگ عظیم دے بعد حکومت کیتی مدد توں اک ایران بیلے کمپنی قائم کيتی گئی اے جس نے قدیم تے لوک رقص نوں زندہ کيتا اے تے انہاں وچ نفاست پیدا کيتی گئی اے۔ اس وچ فارسی شاعری توں تے اسٹیج دی سجاوٹ دے لئی قدیم مصوری، بت تراشی سب ہی توں کم لیا گیا اے۔
رقص ہندوستانی
[سودھو]رقص یا ناچ ہندوستان دی مذہبی تے سماجی زندگی دا اہم جز رہیا اے۔ رگ وید وچ رقص (نرتی) تے رقاصہ (نرتو) دا ذکر ملدا اے۔ اک خوبصورت لباس وچ ملبوس رقاصہ دا مقابلہ صبح توں کيتا گیا اے۔ اکثر جگہ موسیقی تے رقص دونے دا نال نال ذکر آیا اے۔ قدیم کلاسیکی تے مذہبی کتاباں وچ جگہ جگہ اس دنیا تے جنت وچ رقص دا ذکر ملدا اے۔ بھارت دی مشہور کتاب ناٹیہ شاستر وچ اس فن دی تے اس دے نال موسیقی تے ڈرامے دی تفصیلات دتی گئیاں نيں۔ اس دے مطابق ناچ دے دو خاص اسٹائل سن ۔ اک مردانہ ناچ جو شیو ناچدے سن، ٹانڈو کہلاندا اے تے دوسرا نازک تے حسین جس دا تعلق پاروتی توں اے لاسیا کہلاندا اے۔ مانڈو دے 108 کرنا (پوز) تے لاسیا وچ دس یا بارہ محبت دے نقشے (Motifs) پیش کیتے جاندے نيں۔ رقص دے اس کلاسیکی اسٹائل دے علاوہ لوک تے جدید رقص وی عوام وچ بے حد مقبول نيں۔ انہاں کلاسیکی تے لوک رقص نوں ڈرامے توں جوڑ دتا گیا اے۔ انہاں وچ اک رقاص یا رقاصہ کوئی کہانی اپنے ہتھوں، انگلیاں، گردن، اکھاں تے پیر دی جنبش دی مدد توں پیش کردی اے اس قسم دے کلاسیکی رقص بھرت ناٹیئم، کتھاکلی، کچی پوڑی وغیرہ مشہور نيں۔
بھارت دے ناٹیہ شاستر دے مطابق اک رقاصاپنے ڈرامے دے مقاصد نوں چار طرح توں پیش کردا اے جسنوں حالے نويں کہتےہاں۔ پہلا اے اگنیگا یعنی جس دے مختلف حصےآں یعنی ہتھ، انگلیاں، اکھاں وغیرہ دی مدد توں ہر قسم دے جذبہ یا خیال نوں پیش کرنے دے لئی اصول مقرر ہُندے نيں۔ دوسرے وسیکا یعنی تقریر، گیت تے لفظاں دے اتار چڑھائو تے ادائیگی دے فرق دی مدد تاں۔ تیسرے آھاریا یعنی بنائو سنگار تے کپڑےآں دی مدد توں تے چوتھے ستویکا یعنی جذبات دے مکمل نفسیاتی اظہار ذریعہ۔ کلاسیکی ہندوستانی رقص دے چار مسلمہ اسکول نيں۔ بھرت ناٹیم، کتھاکلی، کتھک تے منی پوری۔ بھرت ناٹیم دا ناں بھرت دی ناٹیہ شاستر توں آیا اے تے اس وچ بنیادی اسٹائل لاسیا دا اے۔ اس دا مرکز تمل ناڈو اے۔ کتھاکلی بنیادی طور اُتے ٹانڈو اسٹائل دا اے، ایہ اک قسم دا ڈرامائی رقص اے۔ اس وچ چہرے خاص طریقے اُتے بنائے جاندے نيں۔ اس دا گھر ریاست کیرالہ اے۔ کتھک وچ لاسیا تے ٹانڈو دونے دا امتزاج اے تے ہر تال اُتے پیراں دی جنبش خاص اہمیت رکھدی اے۔ ایہ شمالی ہند وچ مقبول اے۔ منی پوری ناچ بنیادی طور اُتے لاسیا اے۔ اس وچ کمر دی جنبش اُتے زیادہ زور دتا جاندا اے تے ایہ مشرقی ہند دی منی پور ریاست وچ بہت مقبول اے۔ بھرت ناٹیم قدیم زمانے وچ مندراں دا رقص سی جسنوں دیوداسیاں ناچدتیاں سن۔ جدوں دیوداسیاں ختم ہوئے گئں تاں انہاں دے نال وی ختم ہوئے گیا۔ پچھلے سو سال وچ فن دے شوقیناں نے اسنوں فیر زندہ کيتا تے اج ایہ ہندوستان دا انتہائی خوبصورت رقص سمجھیا جاندا اے، ہندوستان دے علاوہ مغرب وچ وی بہت پسند کيتا جاندا اے۔ کتھاکلی دے معنی نيں کہانی دی پیش کش۔ ایہ ستارہويں صدی عیسوی توں کیرالہ وچ شروع ہويا۔ اسنوں راجا کوٹارا کارا دی سرپرستی حاصل سی۔ اس وچ خاص قسم دا بنائو سنگھار ہُندا اے، کپڑے وی خاص قسم دے استعمال کیتے جاندے نيں۔ پہلے عام طور اُتے اس دے ذریعہ مہابھارت تے راماین دی کہانیاں پیش کيتی جاندیاں سن لیکن ہن جدید سیاسی تے سماجی موضوعات اُتے وی رقص پیش ہُندے نيں۔ بولی چونکہ ملیالی استعمال ہُندی اے اس لئی کیرالہ وچ اسنوں لوک فن دی وی حیثیت حاصل اے لیکن اس دے بنیادی اصول ناٹیہ شاستر اُتے مبنی نيں۔ مشہور ملیالم کوی ولاٹھول نے اسنوں زندہ کرنے تے مقبول بنانے وچ وڈا حصہ لیا۔ کتھک رقص ہندو مسلم کلچر دے امتزاج دی اک حسین یادگار اے جسنوں مغل بادشاہاں تے انہاں دے بعد آزاد صوبےآں دی تے خاص طور اُتے واجد علی شاہ دی سرپرستی حاصل رہی اے۔ کتھک رقص وچ اج وی مغل دور دا لباس استعمال ہُندا اے تے رادھا تے کرشن دی محبت نوں پیش کيتا جاندا اے۔ چونکہ اس رقص وچ لاسیا تے ٹانڈو دونے دا ملاپ اے اس لئی اس دی مقبولیت وی بہت زیادہ اے۔ ایہ ناچ اکثر ٹھمری، دادرا تے غزل دے نال پیش کيتا جاندا اے۔ منی پوری ناچ اک زمانے وچ ساری دنیا توں کٹا ہويا سی صرف ریاست منی پور دے اندر پایا جاندا سی۔ 1920 وچ رانبدرناتھ ٹیگور نے اس دے مشہور گرو ٹومبی سنگھ نوں شاندی نکتین بلايا تاکہ اوہ اوتھے دے لوکاں نوں اس دی تعلیم دے سکن۔ اس دے بعد ایہ ملک دے تے حصےآں وچ وی مقبول ہونے لگا۔ منی پوری رقص لاسیا رقص اے۔ اس وچ عورتاں خاص رقاصاواں ہُندیاں نيں۔ رقص دی حرکدیاں بہت آہستہ ہُندیاں نيں۔ ایہ اک قسم دا گھاگرا پہندی نيں تے چہرہ باریک ململ یا ریشمی دوپٹے توں ڈھکا ہُندا اے۔ مرد صرف دھوندی پہندے نيں تے وڈے ڈھول لئی انھاں بجاندے مست ہوئے کے ناچدے نيں۔ کلاسیکی رقص وچ کچی پوڑی (آندھرا) تے اوڑیسی (اوڈیشا) وی بہت مشہور نيں۔ کچی پوڑی وچ مرد تے عورتاں دونے حصہ لیندے نيں تے اس وچ حالے نويں دے چاراں حصے یعنی ناچ، گانا، لباس تے نفسیاتی عنصر استعمال کیتے جاندے نيں۔ اس وچ حصہ لینے والے گاندے وی نيں۔ اوڑیسی دو ہزار سال توں مقبول اے تے انہاں دا دعوی اے کہ انھاں نے اصل معنی وچ ناٹیہ شاستر دی صحیح پیروی دی اے۔ ایہ بھرت ناٹیم توں بہت مشابہ تے ايسے دی طرح بے حد حسین اے۔ انہاں دے علاوہ تمل ناڈو تے کیرالہ وغیرہ تے وی قسماں رائج نيں جو کتھاکلی تے بھرت ناٹیم توں بہت نیڑے نيں۔
لوک ناچ
[سودھو]ہندوستان دے ہر صوبہ وچ تے بے شمار قبائلیاں وچ بے شمار لوک ناچ مقبول نيں لیکن انھاں موٹے طور اُتے چار قسماں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔ اک سماجی اے جو کساناں، فصل دے بونے، جوتنے، کٹنے وغیرہ دے بارے وچ یا مچھلیاں یا جانوراں دے شکار وغیرہ توں متعلق نيں۔ دوسرے مذہبی، تیسرے رسومات دے بارے وچ ، چوتھے نقاب یا مکھوٹے لگیا کر کرنے والے ناچ۔ کونکن دا کولیاچا، راجستھان دے جھومر تے کچی گھوڑی، پنجاب دا بھانگڑہ، آندھرا دے لمباڑی ناچ سماجی ناچاں دی تعریف وچ آندے نيں۔ مدھیہ پردیش دے قبائلیاں دے موریہ رقص جنہاں وچ اک اک سو مرد عورتاں حصہ لیندے نيں تے سراں اُتے سنگ لگاندے نيں۔ اوہ وی اس صنف وچ آندے نيں۔ مہاراشٹر دے ڈنڈی تے کلا ناچ، گجرات دے گربہ، مذہبی ناچاں دی نمائندگی کردے نيں۔ تمل ناڈو دے کراکرم ناچ تے کیرالہ وچ تھرایائم تہوار دے موقع اُتے مذہبی رسومات دے نال ناچ ہُندے نيں۔ ہماچل پردیش وچ کئی طرح دے ناچ رائج نيں جنہاں وچ لوک چہرے (ماسک) لگاندے نيں۔ انہاں دے علاوہ لداخ، کشمیر، آسام دے ناچ تے بہار دا چائو رقص وی اس ذیل وچ آندے نيں۔ قدیم زمانے وچ راجائاں دے درباراں وچ سنسکرت ڈرامےآں تے ناٹکاں دی وڈی سرپرستی ہُندی سی۔ بعض راجا خود ڈرامہ نگار سن ۔ انگریزی راج وچ دیسی رجواڑے وی انہاں دی سرپرستی کردے سن ۔ نواب واجد علی شاہ تے ٹراونکور تے کوچین دے رجواڑاں دے خاندان انہاں دی سرپرستی دے لئی مشہور نيں۔ ناچ تے موسیقی ہندوستان دی مذہبی زندگی دا اک جزو رہے نيں۔ ہر مذہبی تہوار دے وقت ناچ گانے ہُندے نيں۔ خاص طور اُتے ہولی، دیوالی، دسہرہ وغیرہ دے موقع اُتے رام لیلا تے کرشن لیلا شمال دے پنڈ پنڈ وچ کھیلے جاتےہاں۔ تمام تقریباں کھلے میدان وچ ہُندیاں نيں تے ہزاراں لوک انہاں وچ حصہ لیندے نيں۔ کوئی ناچ کلاسیکی یا لوک ایسا نئيں جس وچ مختلف قسم دے ڈھول تے ساز نہ استعمال ہُندے ہون۔ مغرب وچ سیٹر، موسیقی تے رقص نے وکھ وکھ ترقی دی اے لیکن ہندوستان وچ ہمیشہ توں انہاں دا گہرا باہمی تعلق رہیا اے تے اس دا اثر اج وی فلماں وچ اچھی طرح نظر آندا اے۔ آزادی دے بعد بے شمار اسکولاں تے کالجاں وچ نہ صرف کلاسیکی موسیقی تے رقص نوں فیر توں زندہ کيتا جارہیا اے بلکہ لوک آرٹ نوں وی ترقی دینے دی کوشش کيتی جارہی اے تے کچھ لوکاں نے اس وچ نواں رنگ بھرنے تے بیلے وی تیار کرنے دی کوشش کيتی اے۔ سب توں پہلے اودے شنکر نے جدید تکنیک استعمال کرکے کلاسیکی آرٹ اُتے مبنی بیلے پیش کیتے۔ اس دے بعد عوامی سیٹر، شاندی بودھن، سچین شنکر، نیشنل سیٹر، نرندر شرما، میرالدی، سارابھائی، رام گوپال، رنوکا دیوی وغیرہ نے اس سلسلے وچ نہایت کامیاب کوششاں کيتياں جو ہن وی جاری نيں۔
