مولانا جلال ‌الدین محمد بلخی رومی

جلال الدین محمد رومی
Mawlānā Jalāl ad-Dīn Muḥammad Balkhī; مولانا جلال‌الدین محمد بلخی; جلال الدین محمد رومی
معروفیت	Mawlānā (Classical Persian)، یا Mevlâna (Modern Turkish)
جم	1207; وخش (موجودہ تاجکستان) جاں بلخ (موجودہ افغانستان)
وفات	17 December 1273; قونیہ، سلاجقہ روم (موجودہ ترکی)
رہائش	کونیہ (موجودہ ترکی); 37°52′14.33″N 32°30′16.74″E / 37.8706472°N 32.5046500°Eمتناسقات: 37°52′14.33″N 32°30′16.74″E / 37.8706472°N 32.5046500°E
نسل	فارسی
ودر	Medieval
شعبۂ زندگی	خوارزم سلطنت (بلخ: –1212 تے 1213–17; سمرقند: 1212–13); سلجوق سلطنت روم (مالاطیہ: 1217–19; اقشہر: 1219–22; کارامان: 1222–28; قونیہ: 1228 توں اپنی 1273 چ وفات تک .)
مذہب	اسلام
مکتب فکر	حنفی، تصوف; سلسلہ مولویہ
شعبۂ عمل	عارفانہ کلام، صوفی رقص، مراقبہ، ذکر
اہم نظریے	فارسی ادب تے صوفی رقص
کارہائے نماياں	مثنوی، دیوان شمس تبریز، فیہ ما فیہ
	مؤثر بہاءالدین زکریا ملتانی، عطار، سنائی، ابوسعید ابوالخیر , خواجہ ابوالحسن خرقانی، بسطامى، شمس تبریزی;
	متاثر شاہ عبداللطیف بھٹائی، علامہ اقبال، ڈاکٹر محمد طاہرالقادری، قاضی نذر الاسلام، عبدالکریم سروش;

مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی (فارسی:مولانا جلال‌الدین رومی ; جم 30 ستمبر 1207 - موت 17 دسمبر 1273)^[۸] فارسی ساہت دے اہم لکھاری سن جنہاں نے مثنوی وچّ اہم یوگدان کیتا۔ اوہناں نے صوفی روایات وچّ نچدے صوفیاں دی روایت دی شروعات کیتی۔

محمد جلال الدین رومی (پیدائش:1207ء مشہور فارسی شاعر سن ۔ مثنوی، فیہ ما فیہ تے دیوان شمس تبریزی آپ دی مشہور کتاباں نیں، آپ دنیا بھر چ اپنی لازاول تصنیف مثنوی دی بدولت جانے جاندے نیں، آپ دا مزار ترکی دے شہر قونیہ چ واقع اے۔

رومی افغانستان دے مول نواسی سن پر وچکار ترکی(اناطولیہ) دے سلجوق دربار وچّ اوہناں نے اپنا جیون گزاریا اتے کئی اہم رچناواں رچیاں۔ قونیہ (ترکی) وچّ ہی ایہناں دا انتقال ہویا جسدے بعد اوہناں دی قبر اک مزار دا روپ لیندی گئی جتھے اوہناں دی یاد وچّ سالانہ جشن انگنت سالاں توں ہندے آؤندے رہے ہن۔

رومی دے جیون وچّ شمس تبریزی دا اہم مقام ہے جنہاں نوں ملن دے بعد ایہناں دی شاعری وچّ مستانہ رنگ بھر آیا سی۔ ایہناں دی رچناواں دے اک دیوان نوں دیوان شمس کہندے ہن۔

پیدائش تے ناں نسب

اصل ناں محمد ابن محمد ابن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی سی۔ تے آپ جلال الدین، خداوندگار تے مولانا خداوندگار دے لفباں نال نوازے گئے۔ پر مولانا رومی دے ناں توں مشہور ہوئے۔ جواہر مضئیہ چ سلسلہ نسب اس طرح بیان کیتا اے : محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن احمد بن قاسم بن مسیب بن عبداللہ بن عبدالرحمن بن ابی بکرن الصدیق۔ اس روایت نال حسین بلخی مولانا دے پردادا ہوندے نیں پر سپہ سالار نے انہاں نوں دادا لکھا اے تے ایہی روایت صحیح اے۔ کیونجے اوہ سلجوقی سلطان دے کہن اتے اناطولیہ چلے گئے سن جو اس زمانے چ سلاجقہ روم کہلاندا سی۔ انہاں دے والد بہاؤ الدین بڑے صاحب علم تے فضل بزرگ سن ۔ انہاں دا وطن بلخ سی تے ایتھے مولانا رومی 1207 بمطابق 6 ربیع الاول 604ھ چ پیدا ہوئے۔

مڈھلی تعلیم

ابتدائی تعلیم دے مرحلے شیخ بہاولدین نے طے کرادتے تے پھیر اپنے مرید سید برہان الدین نوں جو اپنے زمانے دے فاضل علماء چ شمار کیتے جاندے سن مولانا دا معلم تے اتالیق بنادتا۔ اکثر علوم مولانا نوں انہاں توں حاصل ہوئے۔ اپنے والد دی حیات تک ان ہی دی خدمت چ رہے۔ والد دے انتقال دے بعد 639ھ چ شام دا قصد کیتا ۔ ابتدا چ حلب دے مدرسہ حلاویہ چ رہ کے مولاناکمال الدین توں شرف تلمذ حاصل کیتا۔

جیون

مولانا جلال الدین-محمد رومی دا جنم خراسان دے شہر بلخ (افغانستان) وچّ 6 ربیعہ-ال-اولا 604 ہجری (30 ستمبر 1207) وچّ ہویا سی ۔^[۹] اس دے پیؤ شیخ بہاالدین اپنے سمیں دے عالم دین سن جنہاں دے اپدیش سنن اتے فتوے لین فارس دے وڈے - وڈے امیر اتے ودوان آیا کردے سن۔ اک وار کسے معاملے وچّ بادشاہ نال اختلاف ہون دے کارن اوہناں نے بلخ نگر چھڈّ دتا۔ تنّ سو ودوان مریداں دے نال اوہ بلخ توں روانہ ہوئے۔ جتھے کِتے اوہ گئے، لوکاں نے اوہناں دا دلوں استقبال کیتا اتے اوہناں دے اپدیشاں توں فائدہ اٹھایا۔ سفر کردے ہوئے سنّ 610 ہجری وچّ اوہ نیشاپور وچّ پُجے۔ اتھے دے مشہور ودوان خواجہ فریدالدین عطار اوہناں نوں ملن آئے۔ اس سمیں بالک جلال الدین دی عمر 6 سال دی سی۔ خواجہ عطار نے جدوں اس نوں ویکھیا تاں بہت خوش ہوئے اتے اسدے پیؤ نوں کیہا، "ایہہ بالک اک دن ضرور عظیم انسان ہووےگا۔ اسدی سکھیا اتے ویکھ-ریکھ وچّ کمی نہ چھڈنا۔" خواجہ عطار نے اپنے مشہور گرنتھ مثنوی عطار دی اک کاپی وی بالک رومی نوں تحفہ کیتی۔

اتھوں بھرمن کردے ہوئے اوہ بغداد پجے اتے کجھ دن اتھے رہے۔ پھر اتھوں حجاز اتے شام ہندے ہوئے لائندا پجے۔ 18 سال دی عمر وچّ رومی دا ویاہ اک اچی کل دی لڑکی نال ہویا۔ اس دوران بادشاہ خوارزم مشاہ دا انتقال ہو گیا اتے شاہ علاؤالدین کیکباد راجگدی اتے بیٹھے۔ اوہناں نے اپنے اہلکار بھیجکے شیخ بہاالدین نوں واپس آؤن دی ارداس کیتی۔ 624 ہجری وچّ اوہ اپنے پتّ نال قونیہ گئے اتے چار سال تکّ اتھے رہے۔ 628 ہجری وچّ اوہناں دا انتقال ہو گیا۔

رومی اپنے پیؤ دے زمانے توں اوہناں دے ودوان چیلے سید برہان الدین کولوں پڑھیا کردے سن۔ پیؤ دی موت دے بعد اوہ دمشق اتے حلب دے مدرسےآں وچّ سکھیا حاصل کرن لئی چلے گئے اتے لگبھگّ 15 سال بعد واپس پرتے۔ اس سمیں اوہناں دی عمر چالھی سال دی ہو گئی سی۔ تدّ تکّ رومی دی پنڈتائی اتے سداچار دی انی پرسدھی ہو گئی سی کہ دیس - دیسانتراں توں لوک اوہناں دے درشن کرن اتے اپدیش سنن آیا کردے سن۔ رومی وی رات - دن لوکاں نوں سدھا رستہ وکھاؤن اتے اپدیش دین وچّ لگے رہندے۔ اس عرصے وچّ اوہناں دی ملاقات پرسدھ سادھو شمس تبریز نال ہوئی جنہاں نے رومی نوں معرفت دی سکھیا دتی اتے اسدے گپت راز دسے۔ رومی اتے اوہناں دیاں سکھیاواں دا اجیہا اثر پیا کہ رات-دن سوے ادھیان اتے سادھنا وچّ نتھی رہن لگے۔ اپدیش، فتویاں نوں پڑھن-پڑاؤن دا سبھ کم بند کر دتا۔ جدوں اوہناں دے بھگتاں اتے شاگرداں نے ایہہ حالت ویکھی تاں اوہناں نوں سندیہ ہویا کہ شمس تبریز نے رومی اتے جادو کر دتا ہے۔ اس لئی اوہ شمس تبریز دے خلاف ہو گئے اتے اوہناں دا قتل کر دتا ۔ اس بھیڑے کم وچّ رومی دے چھوٹے بیٹے علاؤدین محمد دا وی ہتھ سی۔ اس قتل نال سارے دیس وچّ سوگ چھا گیا اتے قاتلاں دے خلاف نفرت ظاہر کیتی گئی۔ رومی نوں اس حادثے نال اجیہا دکھ ہویا کہ اوہ سنسار توں اداسین ہو گئے اتے ایکانتواس کرن لگے۔ اس سمیں اوہناں نے اپنے پیارے چیلے مولانا حسام الدین چشتی دے زور دین اتے مثنوی دی رچنا شروع کیتی۔ کجھ دن بعد اوہ بیمار ہو گئے اتے پھر تندرست نہیں ہو سکے۔ 672 ہجری وچّ اوہناں دا انتقال ہو گیا۔ اس سمیں اوہ 68 سال دے سن۔ اوہناں دی مزار قونیہ (ترکی) وچّ بنیا ہوئیا ہے۔

علم تے فضل

مولانا رومی اپنے دور دے اکابر علماء چوں سن۔ فقہ تے مذاہب دے بہت وڈے عالم سن ۔ لیکن آپ دی شہرت بطور اک صوفی شاعر دے ہوئی۔ ہور علماں چ وی آپ نوں پوری دستگاہ حاصل سی۔ دوران طالب علمی چ ہی پیچیدہ مسائل چ علمائے وقت مولانا دی طرف رجوع کردے سن۔ شمس تبریز مولانا دے پیر و مرشد سن۔ مولانا دی شہرت سن کے سلجوقی سلطان نے انھاں نوں اپنے پاس بلوایا۔ مولانا نے درخواست قبول کیتی تے قونیہ چلے گئے ۔اوہ تقریباًَ 30 سال تک تعلیم و تربیت چ مشغول رہے۔ جلال الدین رومی ؒ نے 3500 غزلیں 2000 رباعیات تے رزمیہ نظماں لکھیاں۔

اولاد

مولانا دے دو فرزند سن، علاؤ الدین محمد ، سلطان ولد ۔ علاؤ الدین محمد دا نام صرف اس کارنامے پاروں زندہ اے کہ اس نے شمس تبریز نوں شہید کیتا سی۔ سلطان ولد جو وڈا پتر سی ، نیک بندہ سی ، گو مولانا دی شہرت دے اگے اسا نام روشن نہ ہوسکیا پر علوم ظاہری تے باطنی چ اوہ یگانہ روزگار سی۔ اے دیاں تصانیف چ خاص قابل ذکر اک مثنوی اے ، جس چ مولانا دے حالات تے واردات لکھے نیں تے اس لحاظ نال اوہ گویا مولانا دی مختصر سوانح عمری(جیونی) اے۔

سلسلہ باطنی

مولانا دا سلسلہ ہن تک قائم اے۔ ابن بطوطہ نے اپنے سفرنامے چ لکھیا اے کہ انہاں دے فرقے دے لوگ جلالیہ کہلاندے نیں۔ چونکہ مولانا دا لقب جلال الدین سی اس وجہ توں ایہ نام مشہور ہوگا ۔ پر اج کل اناطولیہ(ایشیائے کوچک) ، شام ، مصر تے قسطنطنیہ چ اس فرقے نوں لوگ مولویہ کہندے نیں۔دوسری جنگ عظیم تون پہلاں بلقان، افریقہ تے ایشیا چ مولوی طریقت کدے پیروکاراں دی تعداد اک لاکھ توں ودھ سی۔ ایہ لوگ نمد دی ٹوپی پہندے نیں جس چ جوڑ یا درز نہیں ہوندی ، مشائخ اس ٹوپی اُپر عمامہ بنھدے نیں۔ خرقہ یا کرتہ دی بجائے اک چنٹ دار پاجامہ ہوندااہے۔ ذکر و شغل دا ایہ طریقہ اے کہ حلقہ بنھ کے بیٹھدے نیں۔ اک شخص کھڑا ہو کے اک ہتھ سینے اتے تے اک ہتھ پھلائے ہوئے رقص شروع کردا اے۔ رقص چ اگے پیچھے ودھنا یا ہٹنا نہیں ہوتندا بلکہ اک جگہ جم کے متصل چکر لگاندے نیں۔ سماع دے وقت دف تے نے وی بجاندے نیں۔

وفات

بقیہ زندگی وہیں گذار کر تقریباًَ 66 سال کی عمر میں سن 1273ء بمطابق 672ھ میں انتقال کرگئے۔ قونیہ میں ان کا مزار آج بھی عقیدت مندوں کا مرکز ہے۔

مثنوی رومی

انہاں دی سب توں مشہور تصنیف ’’مثنوی مولانا روم‘‘ اے۔ اس دے علاوہ انہاں دی اک مشہور کتاب ’’فیہ مافیہ‘‘ وی اے۔

”

باقی ایں گفتہ آید بے زباں

در دل ہر کس کہ دارد نورِ جان

ترجمہ: ’’جس شخص دی جان چ نور ہوئےگا اس مثنوی دا بقیہ حصہ اس دے دل چ خودبخود اتر جائے گا‘‘

“

اقبال تے رومی

علامہ محمد اقبال مولانا رومی نوں اپنا روحانی پیر مندے سن۔ کشف تے وجدان دے ذریعے ادراک حقیقت دے بعد صوفی صحیح معنےآں چ عاشق ہو جاندا اے کہ بہ رغبت تمام محبوب حقیقی دے تمام احکام دی پیروی کردا اے۔ رومی نے جوہر عشق دی تعریف تے اس دی ماہیت دی طرف معنی خیز اشارے کیتے نیں ۔ صوفی دی ذہنی تکمیل دا مقام کیہ اے اس دے متعلق دو شعر نہایت دل نشیں نیں:

”

آدمی دید است باقی پوست است

دید آں باشد کہ دید دوست است
جملہ تن را در گداز اندر بصر
در نظر رو در نظر رو در نظر

“

علامہ اقبال نے اس دی ایویں تشریح کیتی اے:

”

خرد کے پاس خبر کے سوا کچھ اور نہیں

ترا علاج نظر کے سوا کچھ اور نہیں

“

مکھ رچناواں

رومی دی شاعری نوں تنّ حصےآں وچّ ونڈیا ہویا ہے: (رباعیاں)، (غزلاں) دا دیوان، اتے مثنوی دیاں چھ کتاباں۔ وارتک دے وی تنّ حصے ہن: پروچن، چٹھیاں، اتے ستّ اپدیش.

شعری-رچناواں

رومی دی وڈی رچنا مثنوی دیاں چھ کتاباں جنہاں نوں دفتر کیہا گیا ہے - مثنوی معنوی (روحانی دوہے؛ مثنوی معنوی) جسنوں کجھ صوفی^[۱۰] فارسی دا قرآن کہنا پسند کردے ہن۔ کنے ہی لوک اسنوں روحانی شاعری دیاں مہانتم رچناواں وچوں اک مندے ہن۔^[۱۱] اس وچّ لگپگ 27000 کاوَ سطراں ہن۔^[۱۲]
دیوان کبیر' جاں دیوان شمس تبریزی (فارسی: دیوان شمس تبریزی‎) جاں دیوان شمس مولانا جلال الدین رومی دے شاہکاراں وچوں اک ہے۔ ایہہ 40,000 توں ودھ پرگیتک کویتاواں دا مجموعہ ہے اتے ایہدی بولی نویں فارسی ہے اور اسنوں فارسی ساہت دیاں مہانتم رچناواں وچوں اک سمجھیا جاندا ہے۔
اندازاً 1503 دا "دیوان اے شمس تبریزی" دا اک پنہ

دیوان اے کبیر وچّ پوربی اسلامی شاعری دیاں انیک ونگیاں موجود ہن (یعنی: غزلاں، رباعیاں اتے ترجیئے)۔ اس وچّ (پھورجانفر دے اڈیشن انوسار) 44,282 سطراں ہن۔ ^[۱۳] ایہہ اڈیشن سبھ توں پرانے کھرڑیاں تے ادھارت ہے اتے اس انوسار: 3,229 غزلاں (کلّ سطراں = 34,662); 44 ترزی-بندی (کلّ سطراں = 1698); اتے 1,983 رباعیاں (کلّ سطراں = 7932).^[۱۴] بھاویں بہہتیاں کویتاواں دی بھاشا نویں فارسی ہے، کجھ کو عربی، اتے تھوڑیاں جہیاں فارسی/یونانی مشرت بھاشا وچّ وی ہن۔ 'دیوان اے شمس تبریزی' نام، رومی دے مرشد اتے دوست شمس تبریزی دے اعزاز وچّ رکھیا گیا ہے۔

نمونہ کلام

رومی دیاں کویتاواں وچّ پریم اتے ربّ بھگتی دا سندر مشرن ہے۔ اوہناں نوں حسن اتے خدا دے بارے وچّ لکھن لئی جانیا جاندا ہے۔

معشوقه چو آفتاب تابان گردد
عاشق به مثال ذره گردان گردد
چون باد بهار عشق جنبان گردد
هر شاخ که خشک نیست رقصان گردد

(پریمکا سورج دی طرحاں جلکے گھمدی ہے، اتے عاشق گھمدے ہوئے کناں دی طرحاں پرکرما کردے ہن۔ جدوں عشقَ دی ہوا ہلور کردی ہے،تاں ہر شاخ جو سکی نہیں ہے، نچدے ہوئے پرکرما کردی ہے) -===گد رچناواں===

فیہ ما فیہ (اس وچّ کی ہے اس وچّ، فارسی: فیه ما فیه) اکتر تقریراں دا سنگریہہ ہے جو وکھ وکھ سمیں مولانا رومی نے اپنے پیروکاراں نوں دتیا۔ ایہناں پروچناں راہیں صوفی آچار-وہار اتے سادھنا بارے روشنی پائی گئی ہے۔ ایہہ اوہناں دے پیروکاراں دے لئے نوٹساں نوں جوڑ کے تیار کیتی گئی ہے، اس لئی ایہہ سدھے طور تے رومی دی کیتی رچنا نہیں۔ ^[۱۵] ایہہ مدھورگی لوکاں لئی سرل اتے بول چال دی شیلی وچّ چھوٹے چھوٹے لکچراں دی کتاب ہے۔
مجالس-ایجالس سب'ا (ستّ اجلاس، فارسی: مجالس سبعه) وچّ ستّ فارسی اپدیش ہن، جو وکھ وکھ اکترتاواں وچّ دتے ستّ لکچر ہن۔ ایہناں وچّ قرآن ہدیش دے ڈونگھے ارتھاں سنبندھی ٹپنیاں ہن۔ اس وچّ خود رومی دے علاوہ، سانائی، عطار، اتے ہور کویاں دیاں ٹوکاں ہن۔ افلاقی دے کہن انوسار شمس تبریزی دی طرحاں رومی نے وی اہم ہستیاں ، وشیش طور تے صلاحَ ال دین زارکب دے انورودھ تے اپدیش دتے۔ فارسی دی شیلی سگوں واہوا سرل سدھارن ہے، لیکن عربی دے حوالے اتے اتہاس اتے حدیث دے گیان توں اسلامی وگیان بارے رومی دے گیان دا پتہ چلدا ہے۔ اوہناں دی شیلی صوفیاں اتے روحانی گروآں دوارا دتے گئے بھاشناں دی شیلی نال میل کھاندی ہے۔^[۱۶]

رومی بین الاقوامی سال

انہاں دے 800 ویں جشن پیدائش اتے ترکی دی درخواست اُپر اقوام متحدہ دے ادارہ برائے تعلیم، ثقافت و سائنس یونیسکو نے 2007 نوںبین الاقوامی سالِ رومی قرار دتا۔ اس موقع اتے یونیسکو تمغا وی جاری کیتا۔

کجھ شعر

؎ پارسی گو گرچه تازی خوشتر است space
space عشق را خود صد زبان دیگر است

؎ بگذر از گفت ترکی و رومی space
space که از این اصطلاح محرومی

؎ گوی از پارسی و از تازی space
space که در این هردو خوش همی‌تازی

مورتاں

ہور ویکھو

مثنوی مولانا روم

ویکی اقتباسات وچجلال الدین رومی توں متعلق اقتباسات موجود نیں۔

حوالے

↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے EI لئی۔
↑ William Harmless, Mystics, (Oxford University Press, 2008), 167.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Balkh لئی۔
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے UNESCO لئی۔
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے UNESDOC لئی۔
↑ ^۶.۰ ^۶.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے encyclopaedia1991 لئی۔
↑ C. E. Bosworth, 1988, BALḴ, city and province in northern Afghanistan, Encyclopaedia Iranica: Later, suzerainty over it passed to the Qarā Ḵetāy of Transoxania, until in 594/1198 the Ghurid Bahāʾ-al-Dīn Sām b. Moḥammad of Bāmīān occupied it when its Turkish governor, a vassal of the Qarā Ḵetāy, had died, and incorporated it briefly into the Ghurid empire. Yet within a decade, Balḵ and Termeḏ passed to the Ghurids’ rival, the Ḵᵛārazmšāh ʿAlāʾ-al-Dīn Moḥammad, who seized it in 602/1205-06 and appointed as governor there a Turkish commander, Čaḡri or Jaʿfar. In summer of 617/1220 the Mongols first appeared at Balḵ.
↑ "فلسفی صوفی مولانا جلال الدین رومی"۔ اخذ شدہ بتاریخ 7 نومبر 2012
↑ مولانا جلال الدین رومی ، پروفیسر گلونت سنگھ رچناولی ، پنہ 170
↑ عبدالر رحمٰن جامی دی ٹپنی:

من چه گویم وصف آن عالیجناب — نیست پیغمبر ولی دارد کتاب
مثنوی معنوی مولوی — هست قرآن در زبان پهلوی

اس مہاپرکھ بارے میں کی کہاں ؟
پیغمبر نہیں پر لیایا ہتھ کتاب؛
مولوی دی روحانی 'مثنوی
پہلوی (فارسی) وچّ قرآن۔

(خواجہ عبدالحمید عرفانی، "رومی اتے اقبال دے بچن"، بزم-اے-رومی، 1976.)
↑ J.T.P. de Bruijn, "Comparative Notes on Sanai and 'Attar", The Heritage of Sufism, L. Lewisohn, ed., p. 361: "It is common place to mention Hakim Sana'i (d. 525/1131) and Farid al-Din 'Attar (1221) together as early highlights in a tradition of Persian mystical poetry which reached its culmination in the work of Mawlana Jalal al-Din Rumi and those who belonged to the early Mawlawi circle. There is abundant evidence available to prove that the founders of the Mawlawwiya in the thirteenth and fourteenth centuries regarded these two poets as their most important predecessors"
↑ Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West, Oneworld Publications, 2008 (revised edition). p. 306: "The manuscripts versions differ greatly in the size of the text and orthography. Nicholson’s text has 25,577 lines though the average medieval and early modern manuscripts contained around 27,000 lines, meaning the scribes added two thousand lines or about eight percent more to the poem composed by Rumi. Some manuscripts give as many as 32000!"
↑ Furuzanfar, Badi-uz-zaman. Kulliyat-e Shams, 8 vols., Tehran: Amir Kabir Press, 1957-66. Critical edition of the collected odes, qutrains and other poems of Rumi with glossary and notes.
↑ http://www.dar-al-masnavi.org/about_divan.html
↑ Franklin Lewis, Rumi: Past and Present, East and West — The Life, Teachings, and Poetry of Jalal al-Din Rumi, Oneworld Publications, 2000, Chapter 7.
↑ Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West, Oneworld Publications, 2008 (revised edition). p. 293

[EI-1] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے EI لئی۔

[2] William Harmless, Mystics, (Oxford University Press, 2008), 167.

[Balkh-3] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Balkh لئی۔

[UNESCO-4] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے UNESCO لئی۔

[UNESDOC-5] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے UNESDOC لئی۔

[encyclopaedia1991-6] ۶.۰ ^۶.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے encyclopaedia1991 لئی۔

[7] C. E. Bosworth, 1988, BALḴ, city and province in northern Afghanistan, Encyclopaedia Iranica: Later, suzerainty over it passed to the Qarā Ḵetāy of Transoxania, until in 594/1198 the Ghurid Bahāʾ-al-Dīn Sām b. Moḥammad of Bāmīān occupied it when its Turkish governor, a vassal of the Qarā Ḵetāy, had died, and incorporated it briefly into the Ghurid empire. Yet within a decade, Balḵ and Termeḏ passed to the Ghurids’ rival, the Ḵᵛārazmšāh ʿAlāʾ-al-Dīn Moḥammad, who seized it in 602/1205-06 and appointed as governor there a Turkish commander, Čaḡri or Jaʿfar. In summer of 617/1220 the Mongols first appeared at Balḵ.

[8] "فلسفی صوفی مولانا جلال الدین رومی"۔ اخذ شدہ بتاریخ 7 نومبر 2012

[9] مولانا جلال الدین رومی ، پروفیسر گلونت سنگھ رچناولی ، پنہ 170

[10] عبدالر رحمٰن جامی دی ٹپنی:

من چه گویم وصف آن عالیجناب — نیست پیغمبر ولی دارد کتاب
مثنوی معنوی مولوی — هست قرآن در زبان پهلوی

اس مہاپرکھ بارے میں کی کہاں ؟
پیغمبر نہیں پر لیایا ہتھ کتاب؛
مولوی دی روحانی 'مثنوی
پہلوی (فارسی) وچّ قرآن۔

(خواجہ عبدالحمید عرفانی، "رومی اتے اقبال دے بچن"، بزم-اے-رومی، 1976.)

[11] J.T.P. de Bruijn, "Comparative Notes on Sanai and 'Attar", The Heritage of Sufism, L. Lewisohn, ed., p. 361: "It is common place to mention Hakim Sana'i (d. 525/1131) and Farid al-Din 'Attar (1221) together as early highlights in a tradition of Persian mystical poetry which reached its culmination in the work of Mawlana Jalal al-Din Rumi and those who belonged to the early Mawlawi circle. There is abundant evidence available to prove that the founders of the Mawlawwiya in the thirteenth and fourteenth centuries regarded these two poets as their most important predecessors"

[12] Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West, Oneworld Publications, 2008 (revised edition). p. 306: "The manuscripts versions differ greatly in the size of the text and orthography. Nicholson’s text has 25,577 lines though the average medieval and early modern manuscripts contained around 27,000 lines, meaning the scribes added two thousand lines or about eight percent more to the poem composed by Rumi. Some manuscripts give as many as 32000!"

[13] Furuzanfar, Badi-uz-zaman. Kulliyat-e Shams, 8 vols., Tehran: Amir Kabir Press, 1957-66. Critical edition of the collected odes, qutrains and other poems of Rumi with glossary and notes.

[14] ttp://www.dar-al-masnavi.org/about_divan.html

[15] Franklin Lewis, Rumi: Past and Present, East and West — The Life, Teachings, and Poetry of Jalal al-Din Rumi, Oneworld Publications, 2000, Chapter 7.

[16] Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West, Oneworld Publications, 2008 (revised edition). p. 293

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]