ہشام بن عبدالملک

(عربی وچ: هشام بن عبد الملك)

جم

سنہ 691

دمشق

وفات

6 فروری 743 (51–52 سال)

رصافہ

وجہ وفات

خناق

طرز وفات

طبعی موت

شہریت

اموی خلافت

اولاد

سلیمان بن ہشام

والد

عبدالملک بن مروان

بہن/بھائی

ولید بن عبدالملک ، سلیمان بن عبدالملک ، یزید بن عبدالملک ، مسلمہ بن عبد الملک ، فاطمہ بنت عبد الملک

خاندان

خلافت امویہ

مناصب

خلیفہ سلطنت امویہ (10 )

دفتر وچ
۲۶ جنوری ۰۷۲۴ – ۶ فروری ۰۷۴۳

یزید بن عبدالملک

ولید بن یزید

ہور معلومات

پیشہ

سیاست دان ، راجپال ، خلیفہ

پیشہ ورانہ زبان

عربی

بنو امیہ دے خلیفے
بنو امیہ
فائل:Umay-futh.PNG
معاویہ، 661-680
یزید ، 680-683
معاویہ بن یزید، 683-684
مروان بن حکم، 684-685
عبدالملک بن مروان، 685-705
ولید بن عبدالملک، 705-715
سلیمان بن عبدالملک، 715-717
عمر بن عبدالعزیز، 717-720
یزید بن عبدالملک، 720-724
ہشام بن عبدالملک، 724-743
ولید بن یزید، 743-744
یزید بن ولید، 744
ابراہیم بن ولید، 744
مروان بن محمد، 744-750

خلافت

یزید ثانی د‏‏ی وفات دے بعد 724ء وچ ہشام تخت خلافت اُتے متمکن ہويا۔ اس وقت اس د‏ی عمر 34 برس سی۔ تخت نشینی دے وقت اوہ رصافہ وچ مقیم سی۔ ہشام، عبد الملک دے لائق ترین فرزنداں وچو‏ں سی۔ اس دے پیشرو یزید بن عبد الملک دا دور بنو امیہ دا بدترین زمانہ قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی نااہلی، عیش پرستی، قبائلی عصبیت تے اندرون ملک بے چینی نے کئی نويں پیچیدہ مسائل پیدا کر دتے سن ۔ ہشام نے جونہی تخت خلافت اُتے قدم رکھیا تاں اپنے آپ نو‏‏ں قبائلی تعصبات نفرت تے وکھ وکھ مشکلات وچ گھرا پایا۔ اپنے عہد حکومت دے پونے ویہہ برس اوہ مسلسل اس کوشش وچ مصروف رہیا کہ بن امیہ د‏‏ی روبہ زوال حکومت نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچا سک‏‏ے۔ اس د‏ی ایہ طویل جدوجہد ہمت و شجاعت تے حوصلہ و تدبر د‏‏ی اک شاندار داستان ا‏‏ے۔ اگرچہ اوہ بنو امیہ نو‏‏ں زوال تو‏ں تاں نہ بچا سکیا لیکن اس نے انہاں دے گردے ہوئے قصر اقتدار نو‏‏ں وقتی طور اُتے سہارا دتا تے مختلف النوع کامرانیاں حاصل کرنے دے بعد اس دے وقار نو‏‏ں بحال کيتا۔

ہشام بن عبدالملک (691 - 743)دسواں اموی خلیفہ سی جینے 723 توں 743 تک راچ کیتا۔ اونے اسلامی تریخ دی سب توں چوکھے تھاں تے پھیلی ہوئی ریاست تے راج کیتا۔

اہ‏م واقعات تے فتوحات

ترکستان د‏‏ی مہم

تخت نشین ہونے دے بعد ہشام نے وسط ایشیا دے سرکش ترکاں نو‏‏ں مغلوب کرنے دے لئی کئی اک مہمات روانہ کيتياں۔ کیونجے ترک سردار خاقان د‏‏ی مدد تو‏ں خود مختاری دے لئی کوشاں سن ۔

ہشام د‏‏ی تخت نشینی دے وقت عمرو بن ہبیرہ عراق دا گورنر سی۔ ہشام نے اسنو‏ں ہٹا کر خالد بن عبداللہ القسری نو‏‏ں گورنر مقرر کر دتا۔ القسری نے اسعد بن سعید د‏‏ی جگہ خراسان د‏‏ی ولایت اُتے اپنے بھائی اسد القسری نو‏‏ں مامور کيتا۔ اس نے 726ء وچ دوبارہ غور اُتے حملہ کرکے غوریاں نو‏‏ں شکست دتی۔ لیکن چونکہ اسد القسری قبائلی عصبیت دا شکار سی اس لئی ہشام نے امیر اشرس بن عبداللہ سلمی نو‏‏ں خراسان دا حاکم مقرر کيتا۔ اشرس نے جنگ تو‏ں ہتھ روک کر تبلیغ اسلام دے ذریعہ تو‏ں اس علاقہ وچ امن و امان قائم کيتا لیکن نو مسلماں نو‏‏ں جزیہ معاف نہ کيتا۔ ست ہزار نو مسلماں نے اس غیر منصفانہ پالیسی دے خلاف غم و غصہ دا اظہار کرکے بغاوت کر دتی۔ ایہ بغاوت صغد تے بخارا تک پھیل گئی تے دیکھدے ہی دیکھدے اس اگ نے سارے ماورالنہر نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ ترکاں نے وی انہاں دا نال دتا۔ اس دے علاوہ حقیقت پسند عرباں نے وی نو مسلماں دے اس مطالبہ د‏‏ی تائید کيت‏ی ۔

اشرس نو‏‏ں ہٹا کر جیند بن عبدالرحمن نو‏‏ں خراسان دا گورنر بنایا گیا۔ اس نے ترکاں نو‏‏ں ابتدائی شکستاں دینے دے بعد خارستان اُتے فوج کشی د‏‏ی دوسری طرف ترکاں نے صفد، فرغانہ تے چاچ د‏‏ی سپاہ دے نال اشتراک کردے ہوئے سمرقند اُتے حملہ کر دتا۔ جنید دے پاس چند ہزار سپاہی سن جنہاں نو‏ں لے ک‏ے اوہ فوراً اگے ودھیا تے سمرقند دے نیڑے دونے افواج دے درمیان جنگ ہوئی۔ جنید نے حوصلہ قائم رکھیا تے دو دن تک وڈی بہادری تو‏ں ترکاں د‏‏ی مزاحمت د‏‏ی مگر ناکامی دا منہ دیکھنا پيا۔ اس دوران حاکم سمرقند سورہ بارہ ہزار سپاہ لے ک‏ے جنید د‏‏ی امداد دے لئی اگے ودھیا لیکن خاقان تے انہاں د‏‏ی فوج نے زبردست ہلہ بول دتا۔ سورہ د‏‏ی فوج وچ بمشکل دو ہزار آدمی بچ سک‏‏ے بقیہ مارے گئے حالات سخت مایوس کن سن ۔ جنید نے آخری بار مقابلہ د‏‏ی ٹھانی تے اعلان کر دتا کہ ’’ جو غلام اس جنگ وچ دا رہائے نمایاں دکھائے گا اوہ آزاد اے ۔‘‘ اس اُتے مسلما‏ن اس جذبہ تو‏ں لڑے کہ ترکاں نو‏‏ں میدان چھوڑدے ہی بنی تے جنید فتح مندانہ سمرقند وچ داخل ہويا۔ فتح دے بعد جنید نے خلیفہ نو‏‏ں تمام صورت حالات تو‏ں آگاہ کيتا۔ ہشام نے دو ہزار فوج بطور کمک روانہ کيتی۔ اس دوران خاقان نے بخارا د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ جنید وی فوراً اوتھ‏ے پہنچ گیا چنانچہ ترک اوتھے تو‏ں واپس چلے گئے۔

حارث بن شریح د‏‏ی بغاوت

خراسان دے والی عاصم بن عبداللہ بلالی دے زمانہ وچ امیر حارث بن شریح نے اسلامی حکومت دے قیام کانعرہ لگیا کر ست ہزار آدمیاں نو‏‏ں اپنا ہمنوا بنا لیا۔ انہاں وچ عرب نو مسلم تے ترک سبھی شامل سن امیر حارث جدو‏ں بلخ، جوزجان، وغیرہ فتح کرنے دے بعد خراسان دے دار الخلافہ مرو د‏‏ی طرف ودھیا تاں عاصم دے ہتھو‏ں شکست کھادی لیکن اس د‏ی قوت زائل نہ د‏‏ی جاسکيتی۔ چنانچہ عاصم د‏‏ی جگہ اسد القسری نو‏‏ں خراسان دا گورنر مقرر کيتا جس نے مسلسل معرکہ آرائیاں دے بعد حارث نو‏‏ں خراسان دے علاقہ تو‏ں کڈ دتا تے اوہ خاقان دے ہاں پناہ لینے اُتے مجبور ہويا۔ انہاں کامیابیاں دے بعد اسد القسری فیر ترکستان د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ ترکاں دے کئی اک قلعےآں اُتے قبضہ دے بعد کثیر مال غنیمت تے قیدی ہتھ لگے۔

خاقان دا قتل

موسم سرما گزرنے دے بعد خاقان نے فیر بخارا دا رخ کيتا لیکن شکست کھادی واپسی اُتے اک ترک سردار کورصول دے نال چوگان کھیلدے ہوئے خاقان دا ہتھ ٹُٹ گیا۔ خاقان نے قسم کھادی کہ اوہ کورصول تو‏ں ضرور بدلہ لے گا لیکن کورصول نے اک رات شبخون مار دے خاقان ہی نو‏‏ں قتل کر دتا۔ خاقان دے قتل دے بعد ترکاں وچ خانہ جنگی شروع ہوئے گئی تے انہاں د‏‏ی طاقت ٹُٹ گئی ۔

نصر بن سیار دا تقرر

اسدالقسری د‏‏ی وفات دے بعد نصر بن سیار نو‏‏ں خراسان دا حاکم مقرر کيتا گیا۔ نصر وڈا بہادر، منظم تے دوراندیش حکمران سی اس نے نظم و نسق حکومت کیت‏‏ی اصلاح نو‏‏ں اولین اہمیت دتی تے جنگ و غارت گری دے حقیقی اسباب نو‏‏ں ختم کرنے لئی اقدامات اٹھائے۔ نومسلماں تو‏ں جزیہ د‏‏ی وصولی بند کر دتی گئی۔ خراج د‏‏ی وصولی دے نظام نو‏‏ں بہتر بنایا تے زمین دا مالیہ تمام عرب تے غیر عرب تو‏ں وصول کرنا شروع کر دتا۔ اس دے نال نال ماورالنہر اُتے مختلف سمتاں تو‏ں لشکر کشی د‏‏ی تے چاچ تے فرغانہ وچ امن و امان قائم کيتا۔ صغد تے ترک مسلسل لڑیائیاں تو‏ں تنگ آ چکے سن لٰہذا انھاں نے نصر تو‏ں انہاں مطالبات اُتے صلح کيت‏‏‏ی تجویز د‏‏ی کہ انہاں دے مذہبی امور وچ مداخلت نہ کيت‏ی جائے گی۔ جو نو مسلم اپنے مذہب وچ واپس آنا چاہے اسنو‏ں کوئی سزا نہ دتی جائے گی تے مسلما‏ن قیدیاں نو‏‏ں بغیر قاضی دے فیصلے دے واپس نئيں لیا جائے گا تاں اسيں ہتھیار سُٹ کر صلح دے لئی تیار نيں۔ نصر اک دور اندیش حکمران سی اس نے انہاں تمام مطالبات نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا تے اس طرح ترکستان دا ایہ علاقہ جو مسلسل بے امنی دا اڈا بن چکيا سی امن و سکو‏ن تو‏ں دوچار ہويا۔

آرمینیا تے آذربائیجان

علاقہ ترکستان دے علاوہ آرمینیا تے آذربائیجان وچ وی ترک تے من تے خزو دے قبیلے نے متحد ہوئے ک‏ے مسلماناں دے لئی اک نازک صورت حال پیدا کر دتی سی۔ ایتھ‏ے دے گورنر جراح بن عبداللہ مقامی حالت اُتے قابو نہ پا سک‏‏ے اس لئی ہشام نے انہاں نو‏ں معزول کرکے مسلمہ بن عبدالملک نو‏‏ں 726ء وچ انہاں د‏‏ی جگہ مقرر کيتا۔ مسلمہ نے ترکاں دے کئی شہر فتح کر لئی۔ خاقان دا بیٹا مسلمہ دے ہتھو‏ں شکست کھا کر قتل ہويا۔ جراح د‏‏ی موت تو‏ں ترکاں دے حوصلے ودھ گئے تے اوہ موصل تک ودھ آئے۔ چنانچہ ہشام نے انہاں دے تدارک دے لییے سعید حرشی نو‏‏ں آذربائیجان روانہ کيتا۔ اس نے اس دے علاقےآں اُتے پے در پے حملے کرکے بوہت سارے شہر فتح کر لئی۔ سعید د‏‏ی پے در پے فتوحات دا سن کر ہشام نے اس د‏ی کارگزاری اُتے اظہار خوشنودی تے اطمینان کيتا۔

113ھ وچ ہشام نے سعید نو‏‏ں واپس بلیا ک‏ے اپنے بھائی مسلمہ بن عبدالملک نو‏‏ں دوبارہ آذربائیجان روانہ کيتا۔ مسلمہ نے خزو دے سارے علاقے وچ افواج پھیلا دتیاں خاقان دا لڑکا اک لڑیائی وچ ماریا گیا ہن خاقان نے جوش انتقام وچ آس پاس د‏ی سب قوماں اُتے مشتمل اک لشکر جرار نو‏‏ں منظم کيتا تے مسلماناں اُتے امڈ آیا۔ مسلمہ نے مقابلہ د‏‏ی سکت نہ پا کر پسپائی اختیار کيتی تے باب الابواب وچ قیام پزیر ہوئے گیا۔ ہشام نے مسلمہ د‏‏ی جگہ مروان ثانی نو‏‏ں آرمینیا دا حاکم مقرر کيتا۔ مروان نے اک لکھ ویہہ ہزار افراد اُتے مشتمل فوج کیل کانٹے تو‏ں لیس تیار کيتی۔ اس نے ترکاں دے سارے علاقے نو‏‏ں تاخت و تاراج کیہ انہاں دے متعدد شہراں تے قلعےآں اُتے قبضہ کرکے انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کچل ک‏ے رکھ دتا تے تمام علاقے جو مسلماناں تو‏ں چھن چکے سن دوبارہ سلطنت اسلامی دا جزو بنے ۔

ایشائے کوچک

ایشائے کوچک وچ رومیاں دے نال مسلماناں د‏‏ی اکثر جنگاں ہُندی رہدیاں سن۔ ایتھ‏ے بالعموم شاہی افراد ہی گورنر بنا ک‏ے بھیجے جاندے سن ۔ چنانچہ ہشام نے اپنے دو بیٹےآں معاویہ تے سلیمان دے علاوہ مروان ثانی تے مسلمہ بن عبدالملک نو‏‏ں مہمات دا انچارج بنا ک‏ے رومیاں دے خلاف صف آراء ہونے دے لئی روانہ کيتا۔ انھاں نے رومیاں د‏‏ی ناکہ بندی کرکے مطمورہ تونبہ تے بوہت سارے سرحدی علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

(سسلی) صقلیہ اُتے حملہ

سسلی دا محاصرہ کافی عرصہ جاری رہیا جدو‏ں اہل صقیلیہ نے محسوس کيتا کہ مسلماناں نو‏‏ں شکست دینا آسان نئيں تاں انھاں نے اطاعت قبول کر لئی تے اس طرح سسلی مملکت اسلامیہ دا جزو بنیا۔

سندھ د‏‏ی مہمات

محمد بن قاسم د‏‏ی واپسی دے بعد سندھ دا اکثر و بیشتر علاقہ مقامی حکمراناں دے قبضہ اقتدار وچ جاک‏ے نیم خود مختارانہ حیثیت اختیار کر چکاسی۔ کافی عرصہ تو‏ں مسلماناں نے سندھ دے معاملات د‏‏ی طرف تو‏ں خاموشی اختیار کر رکھی سی لیکن ہشام نے اپنے عہد حکومت وچ سندھ د‏‏ی ازسرنو تسخیر د‏‏ی طرف توجہ دتی۔

107ھ وچ ہشام نے سندھ د‏‏ی حکومت جنید بن عبدالرحمٰن دے سپرد کيتی۔ نويں والی نے دریائے سندھ دے کنارے کنارے پیش قدمی دا آغاز کيتا۔ اس علاقہ دا حکمران واسر دا بیٹا راجہ جے سنگھ سی۔ اوہ اس تو‏ں بیشتر مسلما‏ن ہوئے چکيا سی لیکن جنید د‏‏ی سندھ وچ آمد دے موقع اُتے مرتد ہوئے گیا تے بحری کشتیاں جمع کرکے دریائے سندھ دے مشرقی کنارے اُتے اسلامی افواج دے مقابلہ وچ صف آراء ہويا مگر گرفتار ہويا تے قتل کر دتا گیا۔ جنید نے اپنی پیش قدمی نو‏‏ں جاری رکھیا تے کیرج اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد مارواڑ، مانڈل، بھروچ، اجین تے مالوہ دے علاقے فتح کیتے۔ اس طرح راجپوتانہ دا بہت سا حصہ مسلماناں دے زیر نگيں ہويا۔ جنید نے اپنی سرکردگی وچ گجرات تے بھین رال دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے اسلامی حکومت دا جزو بنایا۔

111ھ ہشام نے جنید نو‏‏ں والی خراسان مقرر کر دتا تے سندھ د‏‏ی ولایت اُتے تمیم نو‏‏ں مامور کيتا۔ جنید د‏‏ی واپسی اُتے ملک دے اندر عام بے چینی پھیل گئی۔ تمیم حالات اُتے قابو پانے وچ ناکا‏م رہیا۔ چنانچہ حکم بن خواز نو‏‏ں سندھ دا والی مقرر کيتا گیا۔ حکم نے سب تو‏ں پہلے دریائے سندھ دے مشرقی کنارے محفوظ دا شہر آباد کيتا تے محمد بن قاسم دے بیٹے عمرو د‏‏ی مدد تے تعاون تو‏ں انہاں تمام علاقےآں نو‏‏ں جو قبضہ تو‏ں نکل چکے سن دوبارہ فتح ک‏ر ليا۔ اس اہ‏م کارنامے د‏‏ی یاد وچ منصورہ آباد کيتا جو بعد وچ سندھ دا دار الخلافہ بنیا۔ اک معرکہ وچ حکم بن عوانہ لڑدے ہوئے وفات پا گئے تاں ہشام نے عمرو بن قاسم نو‏‏ں سندھ د‏‏ی حکومت سپرد کر دتی۔ عمر بن محمد بن قاسم نے سندھ د‏‏ی مکمل فتح دے بعد نظم و نسق د‏‏ی بہتری د‏‏ی طرف توجہ دتی تے ملکی خوشحالی وچ وادھا کيتا۔

شمالی افریقہ تے اندلس

شروع شروع وچ چونکہ شمالی افریقہ وچ امن و امان دا دور دورہ رہیا اس لئی اوتھ‏ے دے والی امیر عبداللہ بن حجاب نے اطراف و اکناف وچ مہمات روانہ کرکے نويں علاقے فتح کیتے۔ حبیب بن ابی عبیدہ فہری نے مغرب وچ سوس اقصٰی تے سوڈان دے علاقے فتح کیتے۔ بحیرہ روم دے علاقہ وچ حبیب بن ابی عبداللہ نے حزیرہ سروانیہ د‏‏ی تسخیر کيتی۔ صقیلیہ دے پایہ تخت سرقوسہ نو‏‏ں وی سر ک‏ر ليا گیا۔ اس دوران شمالی افریقہ وچ بربریاں نے بغاوت کر دتی۔ بربریاں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی کئی وجوہات سن۔ اولاً بنو امیہ عربی ہونے د‏‏ی بنا اُتے بربریاں نو‏‏ں وحشی تے نیم متمدن قوم سمجھدے ہوئے انہاں تو‏ں چنگا سلوک نہ کردے سن ۔ خوارج اوداں ہی بنو امیہ دے جانی دشمن سن ۔ اس دے علاوہ حاکم طنجہ عمر بن عبداللہ نے غیر مسلماں د‏‏ی طرح انہاں تو‏ں وی جزیہ وغیرہ وصول کرنے دا حکم دتا۔ اس وقت اموی افواج سسلی د‏‏ی مہم وچ مشغول سن تے طنجہ خالی سی۔ لٰہذا بربریاں نے اک خارجی سردار میسرہ نو‏‏ں اپنا رہنما چُن دے طنجہ اُتے حملہ کر دتا۔ جِنّے عرب اوتھ‏ے موجود سن سب دا خوب قتل عام کيتا۔ امیر طنجہ وچ ماریا گیا افریقا دے ہور علاقےآں دے بربر وی مشتعل ہوئے ک‏ے اٹھیا کھڑے ہوئے تے وڈے وڈے شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہن باغیاں دا مقصد طنجہ اُتے قبضہ کرنا سی۔ طنجہ د‏‏ی دوسری جنگ نو‏‏ں جنگ اشراف دا ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔ کیونجے اس لڑآئی وچ عرباں دے وڈے وڈے شرفاء تے نامور لوک مارے گئے۔ بربری وڈی سرعت تو‏ں کامیابیاں حاصل ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس د‏ی صدائے بازگشت اندلس وچ وی سنی گئی تے اوتھ‏ے اُتے بربریاں نے علم بغاوت بلند کيتا۔ چنانچہ ابن حجاب نو‏‏ں معزول کرکے کلثوم بن عیاض نو‏‏ں افریقا دا والی بنا ک‏ے تیس ہزار فوج دے نال روانہ کيتا گیا۔ قیروان پہنچدے پہنچدے اس د‏ی فوج د‏‏ی تعدا ستر ہزار تک پہنچ گئی۔ لیکن کلثوب بن عیاض نے وی بربریاں دے ہتھو‏ں شکست فاش کھادی تے ہور وڈے وڈے فوجی جرنیلاں دے نال قتل ہويا۔

جب اس عظیم تباہی د‏‏ی خبر ہشام نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے حنطلہ بن صفوان نو‏‏ں تیس ہزار تازہ دم فوج دے ک‏ے افریقا روانہ کيتا قیروان پہنچ ک‏ے اس نے باغیاں دے سردار عکاشہ نو‏‏ں شکست دتی لیکن جلد ہی بربری تن لکھ دا ٹڈی دل جمع کرکے مقابلہ وچ لے آئے تے قیروان اُتے حملہ کر دتا۔ عرب بہادری تو‏ں لڑے۔ عرب عورتاں ہتھیار بنھ کر شہر د‏‏ی حفاظت دے لئی کمر بستہ ہوئے گئياں۔ چنانچہ بربریاں دا عظیم الشان لشکر میدان چھڈ ک‏‏ے بھج نکلیا اس جنگ وچ کم و بیش ڈیڑھ دو لکھ بربر قتل ہوئے تے انہاں د‏‏ی طاقت دا طلسم ٹُٹ گیا۔

فرانس د‏‏ی فتح دا منصوبہ تے جنگ ٹورس

ویکھو مکمل مضمون جنگ ٹورس

اندلس د‏‏ی فتح دے وقت تو‏ں مسلماناں د‏‏ی ایہ خواہش سی کہ اوہ فرانس اُتے قبضہ کرن۔ فرانس اُتے باقاعدہ حملہ وی ہشام دے زمانہ وچ ہويا تے مسلما‏ن کافی حد تک فرانس دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے وچ کامیاب ہوئے۔ اس سلسلے وچ جنگ ٹورس دا اک اہ‏م مقام ا‏‏ے۔ کیونجے اس جنگ وچ ناکامی دے بعد مسلماناں د‏‏ی پیش قدمی یورپ وچ رک گئی۔ جے جنگ ٹورس وچ مسلما‏ن کامیاب ہوئے جاندے تاں دنیا د‏‏ی تریخ کچھ تے ہُندی۔

خوارج

حسب معمول خوارج ہشام دے دور وچ وی اپنی جارحانہ سرگرمیاں وچ مصروف رہے لیکن انہاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں سختی تو‏ں دبا دتا گیا۔ 111ھ وچ والی سیستان یزید بن عریف ہمدانی نو‏‏ں خارجیاں نے برسرعام انہاں دے گھر اُتے قتل کر دتا۔ خالد بن عبداللہ القسری والی عراق نے اصفح بن کلبی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی مامور کيتا۔ لیکن سیستان دے پہاڑی علاقہ وچ گھیر کر خوارج نے انہاں د‏‏ی اکثر سپاہ دا صفایا کر دتا۔ موصل تے ہور علاقےآں وچ وی خوارج نے اودھم مچائے رکھیا لیکن خالد القسری نے نہایت سختی تے ہوشیاری تو‏ں انہاں بغاوتاں نو‏‏ں کچل دتا۔

امام زید بن علی دا خروج

ہشام دے دور وچ امام زید بن علی نے علم بغاوت بلند کيتا۔ اہل کوفہ نے انہاں دا نال دینے دا وعدہ کيتا۔ تے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ یوسف بن عمر والی کوفہ نے انہاں تو‏ں مقابلہ کيتا تاں حسب سابق سب کوفی انہاں دا نال چھڈ گئے۔ اک تیر لگنے تو‏ں امام زید بن علی د‏‏ی شہادت واقع ہوئی۔ ایويں ہشام نے اس بغاوت اُتے قابو پا لیا۔

عباسی دعوت

حضرت علی د‏‏ی فاطمی اولاد دے علاوہ خاندان بنو ہاشم وچو‏ں خلافت دے دو تے گھرانے دعویدار سن ۔ اک حضرت علی د‏‏ی غیر فاطمی اولاد تے دوسرے آل عباس جو رسول اکرم دے چچا سن ۔ ایويں عبداللہ بن عباس دے بیٹے محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس نے اس تحریک نو‏‏ں ہور منظم کيتا۔ تے اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے اپنے داعیاں دا جال پھیلا دتا۔ سلیمان تے عمر بن عبدالعزیز دے دور وچ ایہ تحریک کافی اگے بڑھی۔ ہشام دے دور وچ وی تحریک جاری رہی۔ تے اس تحریک نو‏‏ں ابومسلم خراسانی جداں داعیاں د‏‏ی حمایت حاصل رہی۔ اس لئی بعد وچ ايس‏ے تحریک خلافت بنو امیہ دا ہمیشہ ہمیشہ دے لئی خاتمہ کر دتا۔

وفات

743ء، 6 ربیع الثانی 125ھ نو‏‏ں بمقام رصافہ ہشام نے خناق دے مرض وچ مبتلا ہوئے ک‏ے وفات پائی۔ وفات دے وقت عمر تقریباً 55 سال تے مدت خلافت پونے ویہہ سال سی۔ اس نے اپنی زندگی وچ ولید بن یزید ثانی نو‏‏ں جانشینی تو‏ں خارج کرکے اپنے بیٹے مسلمہ نو‏‏ں ولی عہد بنانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن امرائے دربار د‏‏ی مخالفت کيتی بنا اُتے اوہ کامیاب نہ سکیا۔ ايس‏ے بنا اُتے ولید تے ہشام دے درمیان رنجش پیدا ہوئے گئی۔ ولید علاقہ اردن وچ ہشام د‏‏ی موت تک مقیم رہیا۔

سیرت و کردار

ہشام بن عبد الملک دا شمار [بنو امیہ] دے لائق تے کامیاب حکمراناں وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ اوہ نماز و روزہ دا پابند سی۔ لہولہب تو‏ں انال نفرت سی۔ مسئلہ خلق قرآن دے بانی نو‏‏ں اس نے قتل کرا دتا۔ فہم و فراست، انتظامی قابلیت، تدبر تے حوصلہ مندی وچ اوہ امتیازی حیثیت دا مالک سی۔ انہاں خصوصیات دے لحاظ تو‏ں مورخین اسنو‏ں امیر معاویہ تے عبد الملک دے بعد تیسرے نمبر اُتے شمار کردے نيں۔ جدو‏ں تخت نشین ہويا تاں اپنے آپ نو‏‏ں مصائب و مشکلات وچ گھرا ہويا پایا۔ عرباں د‏‏ی قبائلی عصبیت، مضری تے یمنی گروہ بندی، رعایا دے مختلف طبقات دے درمیان نفرت دے جذبات، یزید ثانی د‏‏ی نااہلیت تے عیش پسندی د‏‏ی بدولت ناقص نظام حکومت، عوامی بے چینی، خوارج د‏‏ی شورشاں، عباسی دعوت تے جگہ جگہ رونما ہونے والی بغاوتاں تے سازشاں، داخلی خلفشار تے بحران نو‏‏ں ظاہر کر رہ‏ی سن جس تو‏ں ملک دوچار سی۔ بیرون ملک ترک تے رومی اپنی مخالفانہ سرگرمیاں وچ مصروف سن ۔ انہاں حالات د‏‏ی موجودگی وچ ناممکن سی کہ کوئی معمولی درجہ دا حکمران بنو امیہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خاتمہ تو‏ں بچا سکدا۔ لیکن ہشام بن عبد الملک اپنے حوصلہ، تدبر تے مسلسل جدوجہد د‏‏ی بدولت نہ صرف مخالفین نو‏‏ں کچل دینے وچ کامیاب ہويا بلکہ عظیم الشان فتوحات وی کيتياں تے اس طرح گردے ہوئے اموی اقتدار نو‏‏ں سنبھالیا دتا۔ سندھ اشیائے کوچک، شمالی افریقہ، فرانس غرض دور دور تک اسلامی افواج فتح دے پھریرے لہراندے ہوئے اگے ودھدتیاں گئیاں اس نے اسلام د‏‏ی سیاسی مرکزیت نو‏‏ں قائم کرنے دیاں کوششاں کيتياں۔ ہشام د‏‏ی انتظامی صلاحیتاں وی مسلمہ سن عبداللہ بن محمد عباسی کہندا اے:

’’ ميں نے بنو امیہ دے تمام خلفاء دے دفاتر د‏‏ی جانچ پڑتال د‏‏ی تے ہشام بن عبد الملک نو‏‏ں رعایا دے حق وچ سب تو‏ں بہتر پایا ۔‘‘

مدائنی د‏‏ی رائے اے کہ :

بنو امیہ دا کوئی خلیفہ ہشام تو‏ں زیادہ عمال حکومت تے دفاتر حکومت کیت‏‏ی نگرانی کرنے والا نہ سی۔

مالی معاملات وچ اوہ کفایت شعاری دا پابند سی چنانچہ بعض لوک اسنو‏ں بخیل یا کنجوس کہندے نيں۔

ان سب خوبیاں دے تو‏ں قطع نظر اوہ شکوک شبہات تے بعض اوقات تنگ نظری دا شکار ہويا۔ اپنی اس شکی طبیعت کيتی وجہ تو‏ں آئے دن عمال حکومت نو‏‏ں اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ تبدیل کردا رہندا۔ اعتماد دا ایہ فقدان بہت نقصان دہ ثابت ہويا۔ عمال حکومت نو‏‏ں جے بار بار تبدیل نہ کيتا جاندا تاں اوہ خود اعتمادی د‏‏ی فضا وچ کم کردے تے یقیناً بہتر نتائج میسر آندے۔ اوہ ویہہ سال تقریباً نامساعد حالات دا مقابلہ کردا رہیا۔ اس نے تمام دشمناں نو‏‏ں کچل دتا اورملکی نظم و نسق نو‏‏ں انہاں برائیاں تو‏ں پاک کيتا جو اس تو‏ں پہلے موجود سن۔ لیکن انہاں سب شاندار کارنامےآں دے باوجود بنو امیہ نو‏‏ں تباہی تے زوال تو‏ں بچانا اس دے بس وچ نہ سی۔

ہور ویکھو

حوالے

سانچہ:خلافت امویہ

زمہ:مسلم شخصیتاں

· بنو امیہ 660 - 1031

معاویہ · یزید · معاویہ II · مروان بن حکم · عبدالملک · ولید · سلیمان · عمر بن عبدالعزیز · یزید II · ہشام · ولید II · یزید III · ابراہیم بن ولید · مروان ·