فتح تہران

تہران د‏‏ی فتح ایرانی آئینی تحریک دے واقعات وچو‏ں اک اے، جس دے دوران گیلان د‏‏ی آئین ساز افواج تے تہران دے نیڑے اصفہان تو‏ں بختیاری افواج نے اک دوسرے دے نال اتحاد کيتا تے تہران د‏‏ی فتح دے نال ہی قاجار بادشاہت نو‏‏ں محمد علی شاہ تو‏ں کڈ دتا گیا۔ ۱۶ جولائ‏ی ۱۲۸۸ نو‏‏ں s کنٹرول۔ اس واقعہ دے بعد محمد علی شاہ نو‏‏ں معزول کر دتا گیا تے دوسری قومی اسمبلی دے آغاز دے نال ہی ایران وچ آئینی بادشاہت دا قیام کئی ماہ دے وقفے دے بعد دوبارہ شروع ہو گیا۔

۱۲۸۶ تے ۱۲۸٧ وچ محمد علی شاہ قاجار تے قومی اسمبلی دے درمیان ہونے والے کئی تنازعات دے بعد، ۲ جولائ‏ی ۱۲۸٧ ناں، شاہ نے قومی اسمبلی نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے تہران وچ مارشل لاء دا اعلان کر دتا۔ بھانويں شاہ نے اعلان کيتا کہ اوہ آئین دے وفادار نيں، بوہت سارے آئین ساز تہران تے ہور ایرانی شہراں وچ گرفتار ہوئے یا فرار ہو گئے۔ تبریز وچ ، پر، حکومت‏ی افواج شہر اُتے کنٹرول حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہی، تے آئینی مجاہدین نے، جس د‏‏ی قیادت ستار خان تے باقر خان ک‏ر رہ‏ے سن، نے مسلح مزاحمت شروع کيتی۔ تبریز دے لوکاں د‏‏ی مزاحمت نے آئین سازاں د‏‏ی امیداں نو‏‏ں زندہ رکھیا تے نجف دے جلاوطن سیاسی کارکناں تے علماء نے محمد علی شاہ د‏‏ی بغاوت د‏‏ی مذمت کردے ہوئے رشت تے اصفہان وچ تحریکاں شروع کيتياں جو بالآخر آئین پسنداں دے ہتھو‏ں انہاں شہراں نو‏‏ں فتح کرنے اُتے منتج ہوئیاں۔ .

۶ مئی ۱۲۸۸ نو‏‏ں محمد ولی خان تونیکابونی تے یپرم خان قزوین د‏‏ی کمان وچ کئی سو آئینی قوتاں نو‏‏ں اگلے مرحلے وچ تہران منتقل کرنے دے لئی پھڑ لیا گیا۔ جنوب تو‏ں، بختیاری افواج، سردار اسد بختیاری د‏‏ی قیادت وچ ، ۲۰ مئی ۱۲۸۸ نو‏‏ں اصفہان تو‏ں تہران د‏‏ی طرف چلی گئياں، تے آخر کار گیلان د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہوئیاں، جو کرج تو‏ں گزر کر تہران دے نیڑے پہنچی سی۔ سردار مریم بختیاری تے کئی بختیاری فوجاں آئین د‏‏ی حامی قوتاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے خفیہ طور اُتے تہران وچ داخل ہوئیاں، تاکہ جھڑپاں شروع ہُندے ہی اوہ شہر دے اندر، پارلیمنٹ دے اردگرد اپنے آپ نو‏‏ں مضبوط کر سکن۔ آئین د‏‏ی حامی قوتاں ۱۳ جولائ‏ی نو‏‏ں تہران وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوئیاں۔ شہر وچ جھڑپاں تن دن تک جاری رہیاں ایتھ‏ے تک کہ ۱۶ جولائ‏ی نو‏‏ں محمد علی شاہ نے روسی سفارت خانے وچ پناہ لی تے راجگڑھ آئین پسنداں دے کنٹرول وچ آگیا۔ تہران د‏‏ی فتح دے بعد سپریم اسمبلی قائم ہوئی جس نے محمد علی شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں ہٹا کر انہاں دے بیٹے احمد مرزا نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ ازدولملک ، نایب السلطانہ، محمد ولی خان تونیکابونی سربراہ مملکت تے وزیر جنگ، سردار اسد بختیاری وزیر داخلہ تے یپرم خان تہران دے سربراہ بن گئے۔

اس تقریب د‏‏ی منفرد خصوصیات وچو‏ں اک آئینی تحریک وچ بختیاری قبیلے د‏‏ی مداخلت سی، جو کہ آئینی تحریک دے حق وچ ایرانی قبیلے وچو‏ں کسی اک د‏‏ی پہلی شرکت ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے ایرانی قبیلے نے یا تاں آئین وچ مداخلت نئيں کيت‏‏ی یا فیر محمد علی شاہ دے حق وچ چوک وچ نمودار ہوئے۔

پس منظر

تہران

۱۲۸۶ تے ۱۲۸٧ وچ محمد علی شاہ قاجار تے قومی اسمبلی دے درمیان کئی تنازعات دے بعد، محمد علی شاہ ۲۵ جون ۱۲۸٧ نو‏‏ں تہران تو‏ں باغ شاہ دے لئی روانہ ہوئے، تے پنج دن بعد، پورے ملک نو‏‏ں اک ٹیلیگرام دے ذریعے، اس نے آئین سازاں نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا۔ اوہ ایران د‏‏ی قوم تے حکومت نو‏‏ں جاندا سی۔ اپنی فوجی قوتاں نو‏‏ں مضبوط کرنے دے بعد، محمد علی شاہ نے لیاخوف د‏‏ی کمان وچ Cossack بریگیڈ نو‏‏ں پارلیمنٹ د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ جولائ‏ی ۱۲۸٧ نو‏‏ں پارلیمنٹ اُتے گولہ باری کيتی گئی، آئین سازاں نو‏‏ں بہت زیادہ جانی نقصان اٹھانے دے بعد شکست ہوئی تے اک وڈے ہجوم نے قومی اسمبلی، آئین ساز جماعتاں دے دفاتر تے آئین ساز رہنماواں دے گھراں نو‏‏ں پرت لیا۔ بغاوت د‏‏ی فتح دے بعد شاہ نے قومی اسمبلی نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے تہران وچ مارشل لاء دا اعلان کر دتا۔ لیاخوف تہران دا فوجی گورنر بن گیا، تے ۳۹ آئین سازاں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔

آئینی دور د‏‏ی لڑائیاں وچ استعمال ہونے والی توپ ؛ تبریز دے آئینی ایوان وچ نمونہ دکھایا گیا ا‏‏ے۔

حکومت‏ی افواج د‏‏ی فتح دے نال ہی آئین د‏‏ی حامی قوتاں اُتے ظلم ڈھایا گیا تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں گرفتار، تشدد تے قتل کر دتا گیا۔ انزالی تے اردبیل جداں ہور شہراں وچ وی آئین سازاں نو‏‏ں تشدد دا نشانہ بنایا گیا تے انہاں نو‏ں پھانسی دتی گئی۔ دوسرےآں نے بیرونی ملکاں یا سفارت خاناں وچ پناہ لی، یا حکومت‏ی افواج دے کٹنے تو‏ں بچنے دے لئی کسی طرح چھپ گئے۔ اخبارات تے انجمناں دے دفاتر وچ توڑ پھوڑ تے لُٹ مار کيتی گئی۔ محمد علی شاہ نے سب تو‏ں پہلے اعلان کيتا کہ اوہ آئین دے وفادار نيں تے اگلے تن ماہ دے اندر نويں پارلیمنٹ بناواں گے۔

جہاں تہران تے ملک دے کئی دوسرے شہراں وچ آئین ساز پارلیمنٹ اُتے گولہ باری ک‏ر ک‏ے شکست کھا کر گرفتار ہوئے یا فرار ہو گئے، تبریز وچ آئین ساز مجاہدین نے شاہی افواج نو‏‏ں پسپا کيتا تے ملک دے ہور حصےآں وچ آئین سازاں نو‏‏ں تحریک دتی تے امید پیدا کيتی۔ آذربائیجان، اصفہان تے گیلان وچ آئین سازاں د‏‏ی کامیابی دے نال، ملک دے ہور حصےآں وچ بدامنی ودھ گئی، تے بوشہر ، بندر عباس ، کرمانشاہ ، تے مشہد دے شہراں اُتے حکومت‏ی افواج دا کنٹرول ختم ہو گیا۔ عدالت دے مالی وسائل ختم ہو رہے سن، تے غیر ملکی بینکاں نے قازق افواج د‏‏ی مالی معاونت دے لئی نويں قرضے واپس نئيں کیتے سن ۔

اصفہان تے بختیاری قبیلہ

محمد علی شاہ دے تخت اُتے بیٹھنے دے بعد، اصفہان عدم تحفظ تے فوج د‏‏ی کمی تو‏ں دوچار سی۔ محمد علی شاہ اقبال الدولہ نو‏‏ں صوبہ اصفہان دا آذربائیجان دا گورنر مقرر کر دتا گیا۔ اقبال الدولہ اک سخت حکمران سی، تے اصفہان وچ اس د‏ی حکمرانی نو‏‏ں زمینداراں تے کساناں د‏‏ی طرف تو‏ں عدم اطمینان دا سامنا کرنا پيا۔ اصفہان وچ آئین سازاں د‏‏ی تعداد ودھدی جا رہی سی، جو خفیہ انجمناں، صوبائی انجمناں تے مذہبی اسمبلیاں د‏‏ی شکل وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔

بختیاری وکھ وکھ قبیلے دا اک گروہ سی جو جنوبی اصفہان تو‏ں شمالی خوزستان تک زگروس پہاڑاں وچ رہندے سن ۔ بختیاری وچ خاندان د‏‏ی تن اہ‏م شاخاں الخانی، حاجی ایلخانی تے البیگی سن۔ حسین گھولی خان بختیاری د‏‏ی وفات دے بعد الخانی تے حاجی الخانی خانداناں دے درمیان طے پانے والے معاہدے دے بعد، دونے خانداناں دے درمیان پدرانہ حیثیت تقسیم ہو گئی، تاکہ پدرانہ حیثیت دونے خانداناں دے سب تو‏ں پرانے فرد نو‏‏ں منتقل ہو جائے تے اہل خانہ دا درجہ دوسرے خاندان کو؛ چنانچہ بختیاری قبیلے وچ البیگی خاندان نو‏‏ں اقتدار تو‏ں بے دخل کر دتا گیا۔ ۱۲۸٧ وچ ، بختیاری لوک اہواز-اصفہان سڑک دے نال نال ڈارسی کمپنی د‏‏ی تیل د‏‏ی تنصیبات د‏‏ی حفاظت دے انچارج سن، جس دے بھرپور فائدے ایلخانی تے حاجی ایلخانی خانداناں نو‏‏ں پہنچے۔ دونے خانداناں وچ اقتدار دے لئی دشمنی وی سی۔ اس سال محمد علی شاہ نے صمصام السلطانہ نو‏‏ں سرپرست دے عہدے تو‏ں ہٹا کر سردار ظفر نو‏‏ں مقرر کیا، جس نے شاہ تو‏ں وفاداری د‏‏ی علامت دے طور اُتے بختیاری بندوق برداراں دے اک گروپ نو‏‏ں محاصرے وچ لے ک‏ے تبریز بھیج دتا سی۔ اس طرح صمصام السلطانہ نے البیگی خاندان دے سربراہ زرغام السلطانیہ دے نال اتحاد کيتا تے اصفہان دے آئین سازاں دے حق وچ مہم چلانے دا فیصلہ کيتا۔

گیلان

گیلان د‏‏ی آبادی ۳۰۰٬۰۰۰ تو‏ں وی کم سی، جو بحیرہ کیسپین دے ذریعے تجارتی تبادلے د‏‏ی وجہ تو‏ں معاشی طور اُتے پروان چڑھی۔ گیلان د‏‏ی معیشت دوسرے ملکاں وچ طلب تے رسد دے اتار چڑھاو دا کم کردی سی، تے خطے د‏‏ی اقتصادی نبض غیر ملکی تاجراں دے ہتھ وچ سی۔ اس علاقے وچ مختلف قومیتاں دے لوک رہندے سن تے رشت وچ کئی جدید اسکول سن ۔ روس دے اک سیاسی اہلکار نکیتن نے گیلان نو‏‏ں لبرل خیالات اُتے اثر انداز ہونے دے حوالے تو‏ں ایران دا سب تو‏ں ترقی یافتہ خطہ قرار دتا۔

گیلان وچ کسان تے محنت کش طبقے متحرک تے منظم احتجاجی تحریکاں سن ۔ مثال دے طور اُتے پینڈو کسان سرکاری اہلکاراں نو‏‏ں کرایہ یا ٹیکس ادا نئيں کردے سن تے انہاں نو‏ں اندر جانے نئيں دیندے سن ۔ کچھ معاملات وچ ، اوہ مقامی سرداراں دے نال تصادم وچ آگئے تے انہاں د‏‏ی املاک نو‏‏ں اگ لگیا دتی۔ رشت وچ گھریلو ملازمین تے انزالی وچ بندرگاہاں تے کشتی والےآں نے اک یونین بنائی تے اجرت ودھانے دے لئی ہڑتال کيتی۔ مقامی ماہی گیراں نے لیانازوف د‏‏ی ماہی گیری د‏‏ی اجارہ داری دے خلاف احتجاج کيتا۔ سوشلسٹاں دا فرقہ، ابوالفضل ایسوسی ایشن، تے کاکیشین سوشلسٹ گیلان وچ سرگرم سیاسی گروہ سن ۔ آئینی انقلاب دے واقعات وچ کساناں د‏‏ی شرکت ایرانی آئینی تحریک د‏‏ی اک منفرد خصوصیت سی۔

راشٹ اسٹیٹ ایسوسی ایشن واحد انجمن سی جس دے رہنما؛ ہارٹن گالسٹیان آرمینیائی سی۔ راشٹ مجاہدین نے اک رات دا خط شائع کرکے مذہبی اقلیتاں دے مساوی حقوق دا دفاع کيتا۔ یہودیاں تے آرمینیائیاں نے رشت ایسوسی ایشن دا سفر کيتا۔

پارلیمنٹ د‏‏ی بندش دے بعد محمد علی شاہ دے اقدامات وچو‏ں اک محمد علی سردار افخم نو‏‏ں گیلان د‏‏ی حکومت وچ شام‏ل کرنا سی۔ بھانويں اوہ اک آمرانہ حکمران سی، لیکن اوہ رشت تے انزالی بندرگاہ وچ انجمناں د‏‏ی خفیہ سرگرمیاں تے تلش دے علاقے وچ کساناں د‏‏ی نافرمانی نو‏‏ں نئيں روک سکا۔ اس نافرمانی نو‏‏ں دبانے دے لئی اس نے طالش علاقے دے عظیم مالک سردار امجد د‏‏ی مدد تو‏ں اوتھ‏ے کوچ کيتا۔ لیکن حکومت‏ی فوجاں شکست کھا کر بھج گئياں جو گیلان دے حکمران د‏‏ی عظمت تے بالادستی نو‏‏ں کھونے وچ کارگر ثابت ہوئیاں۔

تبریز

پارلیمنٹ د‏‏ی بندش تے محمد علی شاہ دے اقدامات دے بعد، تبریز د‏‏ی صوبائی ایسوسی ایشن نے، قومی اسمبلی د‏‏ی غیر موجودگی وچ ، خود نو‏‏ں "آذربائیجان د‏‏ی عارضی حکومت" کہیا۔ خفیہ مرکز نے آرمینیائی دانشوراں دے نال اتحاد کيتا تے باکو سوشل ڈیموکریٹس دے نال رابطے وچ ، ۱۰۰ کاکیشین مسلح رضاکاراں نو‏‏ں بھرتی کيتا۔ تبریز مسلح رضاکار ستار خان تے باقر خان د‏‏ی قیادت وچ تشکیل دتے گئے سن ۔ ستار خان امیرخیز محلے دا خدا سی تے باقر خان تبریز وچ گلی محلے دا خدا سی۔ تبریز دے کچھ علاقےآں وچ دستور سازاں نے عام طور اُتے شیخی تے امیرخیز جداں اعتدال پسند محلےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جدو‏ں کہ مقامی نماز جمعہ دے رہنما نے محمد علی شاہ دے حامی بنائے تے شاہسون قبیلے د‏‏ی حمایت تو‏ں سورکھاب جداں غریب علاقےآں نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ قدامت پسند مولویاں نے معاشرے دے غریب عوام نو‏‏ں متحد کرنے دے لئی انہاں نو‏ں لبرلز دے بارے وچ مایوسی دا شکار بنا دتا۔ اس طرح تبریز دے متوسط محلے آئین سازاں دا گڑھ بن گئے تے اس دے غریب علاقے آئین دے مخالفین دا گڑھ بن گئے۔ اکتوبر ۱۲۸۸ وچ آئین ساز پورے شہر اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہونے دے بعد، پنڈ والےآں تے شاہاں نے انہاں دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ دسمبر ۱۲۸٧ وچ ، قراداغ دے شاہی رہنما صمد شجاع الدولہ نے مراغہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اسنو‏ں تبریز لے گئے۔ ۶ فروری ۲۰۰۹ نو‏‏ں محاصرہ مکمل ہويا تے شہر دے تمام داخلی تے خارجی راستے حکومت‏ی فورسز دے مکمل کنٹرول وچ آ گئے۔

اپریل ۱۹۰۹ دے وسط وچ ، روس تے برطانیہ نے اتفاق کيتا کہ روسی فوجیاں دا اک گروپ ایرانی علاقے وچ داخل ہوئے گا تے محاصرہ توڑ دے گا۔ انہاں نے یقین دلایا کہ تبریز وچ انہاں افواج د‏‏ی موجودگی عارضی ہوئے گی۔ اس فیصلے نو‏‏ں ابتدا وچ انجمن نے منظور نئيں کيتا سی لیکن آخر کار انجمن نے منظوری دے دی۔ ستار خان تے باقر خان نے زنارسکی دا دورہ کيتا تے مجاہدین د‏‏ی افواج نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ روسی افواج نو‏‏ں تبریز وچ داخل ہونے دتیاں ایرانی سرکاری فوجاں منتشر ہو گئياں۔ لیکن شہر وچ روسیاں د‏‏ی موجودگی عارضی نئيں سی۔

تبریز د‏‏ی مزاحمت نے دوسرے شہراں وچ آئین سازاں نو‏‏ں بیدار کيتا تے اپنی کوششاں دوبارہ شروع کر دتیاں۔ خراسان ، فارس تے گورگان وچ نويں تحریکاں وجود وچ آئیاں تے اس تو‏ں وی اہ‏م گل ایہ اے کہ اصفہان تے گیلان وچ تحریکاں وجود وچ آئیاں ۔

ایران تو‏ں باہر

نجف دے بعض علماء، شیعہ امامیہ مذہبی مرکز، جنہاں نے پارلیمنٹ اُتے گولہ باری تو‏ں پہلے آئین دا دفاع کیا، ٹیلی گرام بھیجے تے فتوے جاری کیتے، یا تاں منفی (محمد علی شاہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے) یا مثبت (حاضرین نو‏‏ں مزاحمتی احکامات جاری کردے ہوئے) نقل کرنے والےآں) نے اس واقعہ اُتے ردعمل ظاہر کيتا۔ خراسانی علما محمد حسین تہرانی تے عبداللہ مازندرانی ، نجف وچ رہنے والے تن بااثر علماء، نے آئین د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے شاہ تے حکومت نو‏‏ں غاصب سمجھیا۔ انہاں نے غاصب حکومت نو‏‏ں ٹیکس دینے تو‏ں منع کيتا تے آئین د‏‏ی بنیاد اُتے مخالفت نو‏‏ں امام زمانہ دے خلاف جنگ سمجھیا۔

سعادت ایسوسی ایشن ، جو جون تے جولائ‏ی ۱۲۸٧ وچ استنبول وچ قائم ہوئی سی تے تبلیسی تے باکو دے جلاوطن عثمانی آئین سازاں د‏‏ی رکن سی، نے یونین تے پروگریس پارٹی دے نال اچھے تعلقات قائم کیتے سن ۔ تبریز د‏‏ی مزاحمت وچ مدد کرنے تے تبریز د‏‏ی خبراں نو‏‏ں دنیا تک پہنچانے دے علاوہ، انجمن نجف دے آئینی علماء تے یورپی جلاوطناں تو‏ں رابطے وچ سی، تے استنبول وچ غیر ملکی سفارت خاناں دے سامنے پرامن ریلیاں کڈدی سی۔

۱۲۸٧ دے موسم خزاں وچ تقریباً دو سو ایرانی جلاوطن دانشور یورپ وچ سن ۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نے اپنی سیاسی سرگرمیاں ایران تو‏ں باہر کیتیاں۔ انہاں وچ تقی‌زاده، معاضدالسلطنه، محمدعلی تربیت و محمدصادق طباطبایی شام‏ل سن جنہاں دے ایڈورڈ براؤن دے نال اچھے تعلقات سن ۔ ایڈورڈ براؤن نے برطانوی رائے عامہ وچ ایرانی آئینی تحریک دا مثبت امیج پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس وقت بوہت سارے برطانوی سیاست داناں نو‏‏ں خدشہ سی کہ تحریک د‏‏ی ایران وچ فتح ہندوستان تے مصر وچ ايس‏ے طرح د‏‏ی بدامنی دا باعث بنے گی۔ لیکن براؤن نے ایرانیاں د‏‏ی جدوجہد دا تذکرہ کيتا تاکہ انہاں نو‏ں اس گل اُتے آمادہ کيتا جا سک‏‏ے کہ اوہ ایران دے لئی مستثنیٰ نيں۔ ۱۵ اکتوبر ۱۹۰۸ ناں، طغیزادہ تے معزد السلطانہ نے ٹائمز آف لندن وچ اک بیان شائع کيتا جس وچ یورپی طاقتاں تو‏ں مطالبہ کيتا گیا کہ اوہ آئینی اسمبلی د‏‏ی کامیابیاں دا خاکہ پیش کردے ہوئے، مادی تے روحانی طور اُتے ایران دے شاہ د‏‏ی حمایت نہ کرن۔ ۲٧ نومبر نو‏‏ں انہاں نے برطانوی پارلیمنٹ دے ۲۵ ارکان نال ملاقات کيت‏ی۔ اگلے دن برطانوی پارلیمنٹ وچ ایران کمیٹی قائم کر دتی گئی۔ کمیٹی دے ارکان نے سردار اسد بختیار تو‏ں وی ملاقات کيت‏ی جو اس وقت لندن وچ سن تے انہاں اُتے زور دتا کہ اوہ آئین سازاں دے حق وچ مداخلت کرن۔

رویدادها

گاهشمار فتح تهران
سانچہ:Gray	• به توپ بستن مجلس به دستور محمدعلی شاه
سانچہ:Gray	• تصرف کل تبریز توسط مجاهدان مشروطه به رهبری ستارخان
سانچہ:Gray	• تصرف کل اصفهان توسط نیروهای بختیاری به رهبری صمصام‌السلطنه
سانچہ:Gray	• تصرف کل رشت توسط نیروهای مشروطه‌خواه و تشکیل کمیته ستار
سانچہ:Gray	• تصرف قزوین به دست نیروهای مشروطه‌خواه رشت  • دستور محمدعلی شاه برای تشکیل مجلس شورای ملی با همان کیفیت سابق  • حرکت نیروهای بختیاری به رهبری سردار اسعد به سمت تهران
سانچہ:Gray	• ورود نیروهای قزاق از روسیه برای جلوگیری از پیشروی مشروطه‌خواهان  • ورود مخفیانه مریم بختیاری و گروهی از نیروهای مسلح بختیاری به تهران  • فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان رشت و اصفهان  • خلع محمدعلی شاه از سلطنت

اصفہان د‏‏ی فتح

دسمبر ۱۲۸٧ دے ستويں دن اصفہان دے بازاراں تے تنظیماں نے بازار بند کر کے شاہ مسجد وچ جمع ہو گئے۔ ملک زادہ جھڑپاں دا آغاز اصفہان دے حکمران اقبال الدولہ دے ملائیری سپاہیاں د‏‏ی جانب تو‏ں عوام دے نال ناروا سلوک د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔ ملک زادہ دے مطابق، بازاراں نے دکاناں بند کر دیؤ، تے ہتھیاراں دے حامل افراد نے خود نو‏‏ں اُچی جگہاں اُتے روک لیا تے سرکاری عمارتاں اُتے فائرنگ کيتی۔ دوسری جانب اقبال الدولہ دے سپاہیاں نے لوکاں د‏‏ی املاک نو‏‏ں وی پرت لیا۔ جس دے نتیجے وچ احتجاجی گروپ تے بھیڑ بن گیا تے لوک شاہ مسجد وچ بیٹھ گئے۔ اصفہان دے اک بااثر عالم نور اللہ نجفی اصفہانی نے اپنی اسمبلیاں وچ عوامی تحریک د‏‏ی حمایت کيتی۔ سردار اسد بختیاری جو اپنے آئینی دوستاں د‏‏ی حوصلہ افزائی تو‏ں یورپ تو‏ں اصفہان واپس آئے سن، دے نال مذاکرات دے لئی بختیاری دے گھر گئے تے صمصام السلطانہ بختیاری نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ اوہ فوجی مداخلت کرکے اصفہان دا کنٹرول سنبھال لاں۔ صمصام السلطانیہ نے مداخلت دے لئی تن شرائط رکھی: شہر دے بزرگاں نو‏‏ں بختیاری لوکاں د‏‏ی مدد کيت‏ی ضمانت دینا، بختیاری گھڑ سواراں نو‏‏ں ادائیگی کرنا، تے کئی بختیاری سواراں دے شہر وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے انہاں دے نال شام‏ل ہونا۔ ایہ تِناں شرطاں فوراً مان لی گئياں۔

بختیاری د‏‏ی تحریک وچ شمولیت د‏‏ی خبر دے بعد، اقبال الدولہ نے بختیاری افواج د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے اپوزیشن نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوشش وچ شاہ مسجد اُتے حملے دا حکم دتا۔ لیکن دستور سازاں نے مسجد دے دروازے بند کر دتے تے حملہ آوراں اُتے چھت تو‏ں گولیاں برساواں۔ سرکاری افواج شیخ لطف اللہ مسجد وچ گئياں تے دفاعی فورسز دے نال چھت تو‏ں فائرنگ دا تبادلہ کيتا جدو‏ں اوہ محافظاں نو‏‏ں مسجد دے گنبد اُتے فائرنگ کرنے تو‏ں نہ روک سک‏‏ے۔ اقبال الدولہ د‏‏ی مسلح افواج دے اک گروپ نے وی بازار اُتے حملہ کيتا۔ ملک زادہ نے دسیا کہ توپاں د‏‏ی آواز نے شہر نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا تے مسجد دا علاقہ بارود دے دھوئيں تے اس وچ شام‏ل فورسز دے ہنگامے تو‏ں بھر گیا۔ شہر وچ بختیاری فورسز د‏‏ی آمد تک جھڑپاں جاری رہیاں۔

۱۲ جنوری نو‏‏ں زرغام السلطانہ د‏‏ی قیادت وچ بختیری گھڑسوار دستے نے اصفہان وچ حکومت‏ی افواج دے نال جھڑپ کی، تے اقبال الدولہ نے چند دناں بعد برطانوی قونصل خانے وچ پناہ لئی۔ صمصام السلطانیہ ۶ جنوری نو‏‏ں اصفہان پہنچے تے شہر دا انتظام سنبھال لیا۔ اس نے خود نو‏‏ں اصفہان دا حکمران نئيں سمجھیا تے اس دے بجائے انتخابات تے صوبائی انجمن دے قیام دا مطالبہ کيتا۔ اصفہان دے آئین سازاں دے لئی بختیاری قبیلے د‏‏ی حمایت خاص تاریخی اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ کیونجے اس وقت تک ملک دے اہ‏م قبیلے یا تاں آئین دے خلاف صف آراء ہو چکے سن یا فیر غیر جانبدار تے غیر جانبدارانہ پوزیشن رکھدے سن ۔

بھانويں صمصام السلطانیہ دے ذا‏تی اہداف سن کہ اوہ بختیاری قبیلے د‏‏ی پدرانہ حیثیت نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے دے لئی آئین سازاں دے حق وچ مداخلت کرن، لیکن اس دے اہداف صرف اک اندرونی تنازعہ تک محدود نئيں سن تے اس نے مرکزی حکومت تے قانون د‏‏ی حکمرانی دے خلاف جدوجہد کيتی۔ ملک.

شورش دا مقابلہ کرنے دے لئی حکومت نے اصفہان د‏‏ی حکومت عبد الحسین مرزا فرمانفرما دے حوالے ک‏ے دتی تے اسنو‏ں ظفر خان د‏‏ی قیادت وچ چند سو بختیاری گھڑ سواراں دے نال اصفہان بھیج دتا۔ لیکن عبدالحسین مرزا نے اصفہان نہ جانے دا فیصلہ کيتا۔ بختیاری سپاہیاں دے نال جو اپنے رشتہ داراں تو‏ں لڑنا نئيں چاہندے سن، اوہ کاشان تو‏ں اگے نئيں ودھیا۔ ظفر خان نے اپنے فوجی دستےآں نو‏‏ں وی منتشر کر دتا۔

گیلان د‏‏ی فتح

کریم خان رشتی تے انہاں دے بھائی عبدالحسین خان معیز السلطان اُتے مرکوز آئین دے حامیاں دا اک گروپ اکٹھا ہويا تے سردار افخم دا تختہ الٹنے دے لئی قفقاز دے سوشل ڈیموکریٹس تو‏ں مدد طلب کرنے دا فیصلہ کيتا۔ انہاں دا علاقے وچ بہت زیادہ اثر و رسوخ سی۔ اوہ پہلی قومی اسمبلی دے دوران معروف سیاسی شخصیتاں سن، سوشل ڈیموکریٹس تو‏ں انہاں دے تعلقات سن، تے علاقے دے زمیندار (جو تہران وچ رہندے سن ) سردار منصور دے نال اچھے تعلقات سن ۔ نومبر ۱۲۸٧ وچ تبلیسی دے دورے دے دوران، دونے بھائیاں نے روسی سوشل ڈیموکریٹک پارٹی دے نال گیلان وچ لڑائی وچ مدد دے لئی متعدد تجربہ کار فوجی بھیجنے اُتے اتفاق کيتا۔ پہلے مرحلے وچ والیکو د‏‏ی قیادت وچ ۲۳ رضاکار رشت آئے، لیکن آہستہ آہستہ انہاں د‏‏ی تعداد ۳۵ تک پہنچ گئی۔ انہاں نے گولیاں، دستی بم تے دستی بم بنانے وچ مدد کيت‏ی تے حملے د‏‏ی منصوبہ بندی دے لئی شہر وچ اہ‏م تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی نشاندہی کيتی۔ انہاں رضاکاراں د‏‏ی تعداد جاری رہی تے بعد وچ حاصل ہونے والی فتوحات دے نال ایہ تعداد ۳۰۰ تک پہنچ گئی۔

ان واقعات تو‏ں پہلے رشت برادران دے تعلقات دشنک آرمینیائیاں دے نال زیادہ دوستانہ نئيں سن ۔ کیونجے اوہ افراتفری دے عناصر سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ آرمینیائی کارکناں نو‏‏ں منصوبہ بندی دے آغاز تو‏ں ہی گیلان اُتے قبضہ کرنے دے لئی آئین سازاں نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی مدعو نئيں کيتا گیا۔ رشت وچ اک ہور مذہبی طور اُتے سرگرم گروہ، جس د‏‏ی قیادت مذہبی طلباء د‏‏ی تنظیم نے کی، مرزا کوچ خان د‏‏ی قیادت وچ ، جس نے آپریشن تو‏ں اک دن پہلے عثمانی شہر شاہبندری وچ دھرنا دتا تے آئین د‏‏ی واپسی دا مطالبہ کيتا۔ یزدانی اسنو‏ں شاید رشت برادران دے ڈولی قوتاں نو‏‏ں انہاں دے اہ‏م مقاصد تو‏ں ہٹانے دے منصوبے دا حصہ سمجھدے نيں۔ سجے|thumb|300x300px| گیلان وچ مسلح آئین ساز ۱۹ بہمن ۱۲۸٧ نو‏‏ں معیز السلطان دا منصوبہ عمل وچ آیا۔ اس دے نال ہی، معیز السلطان د‏‏ی قیادت وچ مسلح افراد دے اک گروپ نے انتظامیہ دے باغ اُتے حملہ کیا، جھڑپاں دے دوران سردار افخم نو‏‏ں ہلاک کر دتا، تے والیکو د‏‏ی قیادت وچ اک ہور گروپ نے شہر دے مرکز وچ واقع سرکاری ہیڈ کوارٹر اُتے دھاوا بول دتا تے Cossack دفاعی فورسز دے نال جھڑپ کيتی۔ راجگڑھ دے محافظاں نے تن گھینٹے بعد ہتھیار ڈال دتے تے شہر د‏‏ی انتظامیہ آئین پسنداں دے ہتھے چڑھ گئی۔ جنگ وچ تقریباً ۵۰ تو‏ں ۶۰ لوکاں نے حصہ لیا جنہاں وچ ۳۰-۳۵ جارجیائی تے ۱۰ آرمینیائی شام‏ل سن ۔ یپرم خان د‏‏ی قیادت وچ آرمینیائی ، جھڑپاں دے دوران باغیاں دے نال شام‏ل ہو گئے سن ۔

بغاوت دے رہنماواں نے شہر نو‏‏ں چلانے دے لئی اک کمیٹی بنائی تے ستار خان د‏‏ی جدوجہد دے اعزاز وچ اسنو‏ں ستار کمیٹی دا ناں دتا۔ معیز السلطان، مرزا حسین کسمائی ، محمد علی تربیت تے یپرم خان اس کمیٹی دے رکن سن ۔ کمیٹی دے قائدین نے معتدل پالیسی اپنائی تے محمد ولی خان سپاہ دار ٹونیکابونی نو‏‏ں گیلان د‏‏ی حکومت سنبھالنے د‏‏ی دعوت دتی۔ سپاہ دار خطے دے عظیم جاگیرداراں وچو‏ں اک سی تے اس د‏ی آئین د‏‏ی مخالفت کيتی تریخ سی۔ جداں کہ آئینی انقلاب دے ابتدائی دناں وچ سی، اس نے غیر مسلح لوکاں نو‏‏ں تہران د‏‏ی گرینڈ مسجد اُتے گولی چلانے دا حکم دتا۔ اس نے تبریز دے محاصرے وچ وی حصہ لیا۔ لیکن بعد وچ ، اس نے تبریز تحریک دے رہنماواں دے نال ہمدردی دا اظہار کيتا تے محاصرہ چھڈ ک‏‏ے ٹونیکابون واپس آ گئے تے آئین دے دفاع وچ اک انجمن قائم کيتی۔ اپنی یادداشتاں تے خطرات د‏‏ی کتاب وچ ، مخبر السلطانہ نے اسنو‏ں "روسی چھ جہ‏تی آدمی" دے طور اُتے بیان کيتا ا‏‏ے۔ پر، ستار کمیٹی نے انہاں نو‏ں کئی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے شہر چلانے د‏‏ی دعوت دتی، جنہاں وچ انہاں د‏‏ی حکمرانی دا ممکنہ تجربہ، زمینداراں دا اعتماد حاصل کرنا، تے راشٹ بغاوت دے نال انہاں دے ممکنہ تصادم نو‏‏ں روکنا، تے انہاں نے قبول ک‏ر ليا۔

تہران اُتے قبضے د‏‏ی منصوبہ بندی دے لئی اک جنگی کمیشن بنایا گیا جس وچ معیز السلطان نے گیلانیاں د‏‏ی نمائندگی کی، سید علی مرتضوی نے تبریزیاں کی، یافرم خان نے آرمینیائیاں کی، ویلیکو نے جارجیاں کی، احمد صادقوف نے کاکیشین د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ ، تے Panf بلغاریائی اس دے ممبر سن ۔

رشت اُتے مکمل کنٹرول دے بعد ستار کمیٹی وی انزلی پہنچ گئی تے تہران نو‏‏ں فتح کرنے دے خیال وچ مارچ ۲۰۱۲ وچ منجیل تے ردبر تے فیر قزوین دے لئی روانہ ہوئی۔

تہران د‏‏ی فتح

تہران د‏‏ی فتح دے بعد اک زخمی دا علاج

۶ مئی ۱۲۸۸ نو‏‏ں کئی سو راشٹ آئینی قوتاں قزوین وچ داخل ہوئیاں تے شہر نو‏‏ں حکومت‏ی افواج دے کنٹرول تو‏ں باہر لے لیا۔ تہران وچ روسی سفارت خانے دے انچارج سبلن نے قزوین جا ک‏ے سپاہ دار تو‏ں گل گل د‏‏ی تاکہ راجگڑھ کیت‏‏ی طرف پیش قدمی نو‏‏ں روکیا جا سک‏‏ے لیکن سپاہ دار نے کہیا کہ اوہ انقلابی افواج نو‏‏ں رشت واپس نئيں ک‏ر سکدے۔ محمد علی شاہ، جنہاں نے خطرے نو‏‏ں سنگین دیکھیا تے برطانوی تے روسی سفارت خاناں دے دباؤ وچ سن، اپنا موقف واپس لے لیا تے آئینی حکومت دے جاری رہنے تے قومی اسمبلی دے کھلنے اُتے رضامند ہو گئے۔فرینک نو‏‏ں روس تو‏ں موصول ہويا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں تبریز وچ طغیزادہ تے اس دے ساتھیاں نے تہران اُتے قبضے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ تغی زادہ نے تبریز وچ روسی افواج د‏‏ی موجودگی اُتے غور کردے ہوئے انزالی وچ روسی فوجاں دے داخل ہونے تے زار د‏‏ی حکومت دے نال جنگ دے امکان اُتے غور کيتا۔ لیکن بوہت سارے آئینی رہنما، جداں کریم رشتی تے ستار خان نے تہران اُتے قبضہ کرنے تے محمد علی شاہ دا تختہ الٹنے اُتے اصرار کيتا۔

جنوب تو‏ں، بختیاری افواج، سردار اسد بختیاری د‏‏ی قیادت وچ ، ۲۰ مئی ۱۲۸۸ نو‏‏ں اصفہان تو‏ں تہران منتقل ہوئیاں۔ محمد علی شاہ نے امیر مفخم د‏‏ی کمان وچ اپنی وفادار بختیاری فوجاں نو‏‏ں انہاں دا مقابلہ کرنے دے لئی بھیجیا جنہاں نے حسن آباد د‏‏ی بلندیاں اُتے پوزیشناں سنبھال لاں تے اپنی توپاں تعینات کر دتیاں۔ لیکن امیر مفخم نو‏‏ں تنازعہ چھڈنے اُتے آمادہ کرنے تو‏ں مایوسی دے بعد، سردار اسد نے انہاں قوتاں نو‏‏ں نظرانداز کيتا تے روبات کریم چلے گئے، بالآخر گیلان د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہو گئے، جو کرج نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے تہران دے نیڑے پہنچ گئی سی۔ گیلان تے بختیاری فوجاں دے انضمام تو‏ں تشکیل پانے والی آئینی قوتاں ۲۴ جولائ‏ی ۱۲۸۸ء نو‏‏ں تہران د‏‏ی طرف بڑھاں، جدو‏ں کہ محمد علی شاہ نے تہران دے دروازےآں نو‏‏ں توپ خانے تو‏ں لیس کر رکھیا سی تے روسی تے برطانوی ایلچی انہاں اُتے حملہ کرنے تو‏ں باز رہنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ سرمایہ

آئین د‏‏ی حامی قوتاں اُتے دباؤ ڈالنے دے لئی روس نے ایرانی سرزمین وچ داخل ہونے دے لئی فوج بھیجی۔ ایہ افواج، بشمول اک کاسک رجمنٹ، اک انفنٹری کور، تے اک آرٹلری یونٹ، ۳۰ جولائ‏ی ۱۲۸۸ نو‏‏ں باکو وچ جمع ہوئی سی، تے لندن وچ اس وقت دے روسی سفیر، کاؤنٹ الیگزینڈر بینکنڈورف دے مطابق، پنج دن بعد انزالی تے قزوین بھیجی گئی سن۔ . اوہ ۱۱ جولائ‏ی نو‏‏ں قزوین وچ داخل ہوئے۔ اس وقت سپاہ دار تے سردار اسد نے اپنے مطالبات دا اظہار کردے ہوئے محمد علی شاہ نو‏‏ں خطوط بھیجے جنہاں وچ ایران تو‏ں روسی فوجاں دا انخلاء، ریاستی انجمناں دے ذریعے وزراء دا انتخاب تے شاہ دے متعدد رشتہ داراں د‏‏ی بے دخلی شام‏ل سی۔ بادشاہ نے انہاں مطالبات د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس لئی آئین د‏‏ی حامی قوتاں نے تہران اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔

سردار مریم بختیاری تے کئی بختیاری فوجاں آئین د‏‏ی حامی قوتاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے خفیہ طور اُتے تہران وچ داخل ہوئیاں، تاکہ جھڑپاں شروع ہُندے ہی اوہ شہر دے اندر، پارلیمنٹ دے اردگرد اپنے آپ نو‏‏ں مضبوط کر سکن تے قراق افواج دا مقابلہ کر سکن۔ ۱۳ جولائ‏ی نو‏‏ں قومی افواج بہجت آباد گیٹ کھول کر تہران وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوئیاں۔ انہاں نے بہارستان تے تہران دے شمالی محلےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سپاہ سالار مسجد وچ آباد ہو گئے۔ محمد علی شاہ تن ہزار سپاہیاں تے سولہ توپاں دے نال سلطان آباد چلا گیا۔ شہر وچ تن دن تک جھڑپاں ہُندی رہیاں، ایتھ‏ے تک کہ ۱۶ جولائ‏ی نو‏‏ں محمد علی شاہ نے روسی سفارت خانے وچ پناہ لی، لیاخوف نے ہتھیار ڈال دتے تے راجگڑھ آئین پسنداں دے کنٹرول وچ آگیا۔ انہاں جھڑپاں وچ ۵۰۰ افراد مارے گئے سن تے برطانوی حکا‏م دے مطابق تہران د‏‏ی فاتح افواج د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی لُٹ مار نئيں کيت‏‏ی گئی سی تے ایہ لُٹ مار شاہی افواج نے د‏‏ی سی۔

نتائج

تہران د‏‏ی فتح دے بعد، پنج سو امرا، اشرافیہ، شہزادےآں، بیوروکریٹس، علماء، تاجراں، گلڈز دے سربراہان تے ممتاز آئین سازاں اُتے مشتمل سپریم اسمبلی د‏‏ی تشکیل دے نال، محمد علی شاہ نو‏‏ں معزول کر دتا گیا تے اس دے بیٹے احمد مرزا نو‏‏ں صدر مقرر کيتا گیا۔ تخت ازدولملک ، وائسرائے، محمد ولی خان تونیکابونی سربراہ مملکت تے وزیر جنگ، سردار اسد بختیاری وزیر داخلہ تے یپرم خان تہران حکومت دے سربراہ بنے۔ روس تے آئین سازاں دے درمیان اک سمجھوتہ ہويا جس دے مطابق کوساک بریگیڈ حسب معمول تہران وچ موجود ہوئے گی تے تہران پولیس د‏‏ی ذمہ داری سنبھالے گی تے بدلے وچ روس تہران دے فاتحین تو‏ں لڑائی بند ک‏ر ک‏ے نويں حکومت نو‏‏ں تسلیم کرے گا۔ .

محمد علی شاہ، جنہاں د‏‏ی ایران وچ قیام دیاں کوششاں ناکا‏م ہوئیاں، اپنے چالیس رشتہ داراں تے نوکراں دے نال ایران چھڈ ک‏‏ے ۹ ستمبر نو‏‏ں اوڈیسا شہر جانے اُتے مجبور ہوئے۔ تہران د‏‏ی اک عدالت نے آئین دے متعدد سرکردہ مخالفین جداں کہ فضل اللہ نوری، میر ہاشم تبریزی تے مفخر الملک نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا سنائی۔

بہارستان د‏‏ی حویلی نو‏‏ں ارباب کیخوسرو تے شیخ حسن میمر د‏‏ی نگرانی وچ بحال کيتا گیا تے دوسری پارلیمنٹ دا افتتاح ۱۴ نومبر ۱۲۸۸ نو‏‏ں احمد شاہ د‏‏ی تقریر تو‏ں ہويا۔ پارلیمنٹ دے ووٹ تو‏ں مطمن الملک پیرنیا پارلیمنٹ دے اسپیکر تے محمد ولی خان ٹونیکابونی حکومت دے وزیر اعظم بن گئے۔

تاریخی تجزیہ

مہدی ملک زادہ نو‏‏ں آئینی تحریک وچ بختیاری د‏‏ی مداخلت بہت موثر تے نال ہی حیران کن نظر آندی ا‏‏ے۔ کیونجے آذربائیجان تے گیلان دے لوکاں دے برعکس بختیاری قوم آزادی پسند تے آئینی سوچ رکھنے والے افکار دا زیادہ علم نئيں رکھدی سی تے انہاں دے اکثر قارئین دا محمد علی شاہ دے دربار تو‏ں گہرا تعلق سی۔

سہراب یزدانی دا خیال اے کہ بھانويں بختیاری حکمراناں تے گھراناں وچ کِسے حد تک سیاسی شعور موجود سی۔ جس طرح گھریلو سوانیاں اخبارات تے کتاباں پڑھدی نيں تے سوانیاں دے حق رائے دہی دا مطالبہ کردیاں نيں، ايس‏ے طرح بیداری د‏‏ی اس سطح نو‏‏ں بختیاری دے تمام طبقات تک نئيں ودھایا جا سکدا۔ یزدانی دے مطابق، بختیاری عوام غریب تے جاہل سن تے آئین د‏‏ی نوعیت نو‏‏ں نئيں جاندے سن ۔ مثال دے طور اُتے بختیاری قوم اُتے جو ظالمانہ جذبہ غالب سی، اس د‏ی وجہ تو‏ں بندوق برداراں دا اک گروہ جو تبریز دے لوکاں د‏‏ی معمولی ظلم دے خلاف مزاحمت دا مقابلہ کرنے دے لئی نکلیا سی، سڑک دے بیچاں بیچ نافرمانی کر کے عبدالعظیم دے مزار پر چلا گیا۔ لیکن یزدانی دے مطابق اوہ "منتخب حکومت تو‏ں مرعوب سن ۔ یا لوکاں دے حقوق د‏‏ی حمایت نئيں کردے سن "؛ بلکہ محمد علی شاہ دے اقتدار د‏‏ی متزلزل بنیاداں نے کچھ بختیاری گھراناں نو‏‏ں مالی تے سیاسی فائدہ حاصل کرنے د‏‏ی امید وچ آئین وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔

ماخذیات

بنیادی ذرائع

• ایرانی بیداری د‏‏ی تریخ ناظم الاسلام کرمانی د‏‏ی اک کتاب اے جو آئینی انقلاب دے وقت لکھی گئی سی۔ اوہ فروری ۲۰۰۳ تو‏ں ڈائری لکھ رہے نيں۔ یعنی ایہ آئینی انقلاب تو‏ں اک سال پہلے شروع ہويا تے اگست ۱۲۸۸ تک چلدا رہیا۔ ایہ نوٹ سب تو‏ں پہلے کوکب میگزین وچ فٹ نوٹ دے طور اُتے تے چند سال بعد کتاب دے طور اُتے شائع ہوئے۔
• آئینی انقلاب دے تِیہہ سال بعد، احمد کسروی ، جو آئینی واقعات دے وقت نوعمر سن، نے اک کتاب لکھنے تے آئین د‏‏ی تریخ لکھنے دا سوچیا۔ <i id="mwAbc">ایران کی آئینی تاریخ</i> از کسروی انہاں کتاباں وچو‏ں اک اے جو زبانی بیانات تے مصنف دے مشاہدات دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مصنف دا تجزیہ وی شام‏ل ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مصنف نے آئینی دور وچ تبریز وچ پیش آنے والے واقعات اُتے خصوصی نظر پائی ا‏‏ے۔
• ایرانی آئینی انقلاب د‏‏ی تریخ کا ست جلداں اُتے مشتمل مجموعہ جو کہ مہدی ملک زادہ نے لکھیا اے، جو ملکہ الہیات دے بیٹے نيں، اس موضوع اُتے تحقیقی ذرائع وچو‏ں اک اے جس اُتے اِنّی توجہ نئيں دتی گئی جِنّی ایرانی آئین تے تریخ د‏‏ی تریخ کو ملی ا‏‏ے۔ ایرانی بیداری د‏‏ی تریخ اس دا مصنف ڈیموکریٹک پارٹی دا حامی سی۔

آئینی دور وچ غیر ایرانی مصنفاں د‏‏ی لکھی ہوئی کتاباں وی موجود نيں، جنہاں وچ سب تو‏ں مشہور دی اورنج (روسی وزارت خارجہ)، دی بلیو (برطانوی دفتر خارجہ)، ایرانی آئین د‏‏ی تریخ ( ایڈورڈ براؤن ) تے ایرانی نيں۔ جبر ( مورگن شسٹر )۔

ثانوی وسائل

۱۹۳۰ د‏‏ی دہائی دے بعد تو‏ں، تریخ دے اسکالرز د‏‏ی آمد دے نال، آئین د‏‏ی تریخ اُتے ایداں دے کم تخلیق کیتے گئے جنہاں دا اک تجزیا‏‏تی پہلو سی تے اوہ واقعات نو‏‏ں "محض" بیان نئيں کردے سن ۔ انہاں محققاں وچو‏ں اک فریدون ادمیت نيں ، جنہاں دے اس شعبے وچ کئی کم نيں تے انھاں نے پہلی بار اپنے کماں وچ بوہت سارے فرسٹ ہینڈ ذرائع تو‏ں پرنٹ یا کیلیگرافی دا مطالعہ کيتا ا‏‏ے۔ رحیم رئیسنیا تے باقر مومنی نے کھبے بازو دے طبقات‏ی نقطہ نظر دے نال اپنے کماں وچ آئینی تحریک دے معاشی تے سماجی پہلوآں تو‏ں نمٹا ا‏‏ے۔ ابراہیمیان سیاسی میدان وچ وی خود نو‏‏ں اک سوشل ڈیموکریٹ سمجھدے نيں، تے اپنے کماں وچ اوہ ایران د‏‏ی نو مارکسی تے طبقات‏ی تشریح تلاش کردے نيں۔ اس دے علاوہ، محمد علی ہمایون کتوزیان ، صادق زیبکلام، ماشاء اللہ اجودانی ، غلام حسین مرزا صالح تے حسن غازی مرادی نے اس میدان وچ تجزیا‏‏تی تے سماجی کم شائع کیتے نيں۔ داؤد فریحی نے اپنی کتاب فقہ تے سیاست وچ معاصر ایران وچ آئین دے وقت تو‏ں لے ک‏ے ہن تک ایران وچ سیاسی فقہ د‏‏ی ترقی دا وی مطالعہ کيتا ا‏‏ے۔ ہور، جواد طباطبائی نے اپنی کتاب <i id="mwAeo">Fundamentals of Constitutional Theory</i> وچ ، آئینی تحریک اُتے توجہ مرکوز کردے ہوئے، خراسانی پادریاں دے فقہی نظریات نو‏‏ں آئینی نظام دے حق وچ سمجھیا۔

ذرائع

• آبراهامیان، یرواند ( آبراهامیان، یرواند آبراهامیان، یرواندایران دو انقلابات دے درمیان ۔ ترجمہ احمد گول محمدی؛ محمد ابراہیم فتحی ولائی۔ تہران: نی پبلشنگ ۔ آئی ایس بی این آبراهامیان، یرواند آبراهامیان، یرواند