لاہور وچ سکھ دور

نوجوان مہاراجہ دلیپ سنگھ ، پنجاب دا آخری سکھ حکمران

لاہور وچ سکھاں دا راج سکھ مسلاں دے حملہ تے حکمرانی تو‏ں شروع ہويا تے رنجیت سنگھ (جس نو‏‏ں پنجاب ، سکھ راج ، تے سرکار خالصہ راج وی کہیا جاندا اے ) کی سکھ سلطنت تک ودھیا جو 1849 وچ ختم ہوئی۔ سکھاں نے پنجاب وچ مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد اقتدار حاصل کرنا شروع کیتا تے اس وچ خود مختار پنجابی مسلاں دا اک مجموعہ شامل سی ، جس اُتے حکومت خاص طور اُتے پنجاب دے خطے وچ ، مسلداراں دے زیر اقتدار سی

مغل سلطنت دے خلاف بغاوت

شہنشاہ اورنگزیب دربار اک سنہری عقات پکڑے سونے دے تخت اُتے بیٹھیا.

اورنگ زیب دے دور حکومت دے اوائل وچ ، سکھاں دے مختلف باغی گروہاں نے مغل فوج نو‏‏ں تیزی تو‏ں خونی لڑائیاں وچ ملوث کیتا۔ 1670 وچ ، نويں سکھ گرو ، گرو تیغ بہادر نے دہلی وچ ڈیرے ڈالے ، جس وچ پیروکاراں د‏‏ی کثیر تعداد حاصل سی ، کہیا جاندا سی کہ اس نے شہنشاہ اورنگ زیب دے غضب نو‏‏ں راغب کیتا سی۔

گرو تیغ بہادر د‏‏ی پھانسی نے سکھاں نو‏‏ں مشتعل کردتا۔ جواب وچ ، انہاں دے بیٹے تے جانشین ، سکھ مت دے دسويں گرو گرو گوبند سنگھ نے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں ہور عسکری شکل دی۔

خالصہ ، یا سکھ آرمی ، تریخ وچ پہلا ہی سی جس نے اک ہی جھٹدے ميں پورے صوبہ پنجاب وچ مسلم ریاستاں تے مغل سلطنت دا خاتمہ کیتا۔ بندہ سنگھ بہادر د‏‏ی زیرقیادت سنگھ (شیراں) نے بہت ساریاں مسلما‏ن تے مغل سرزمیناں اُتے قبضہ کیتا ، تے سکھاں د‏‏ی سلطنت قائم کيتی۔

دوسرے موجودہ مسلم شہنشاہاں نے بندہ تے خالصہ دے خلاف جنگ دا اعلان کیتا۔ اُتے ، بہت سارے مسلم لشکر تے انہاں دے شہنشاہاں نے جدو‏ں وزیر خان دا سر نیزہ اُتے پھنسا تے اک سکھ دے ذریعہ سرہند وچ اپنی نشست سنبھال لیا ، تاں اوہ مایوسی دے عالم وچ بھج نکلیا ، دیکھدے ہی دیکھدے مسلما‏ن فوجیاں نے الارم کرلیا۔

اک عارضی اتحاد وچ ، ہندو راجاں تے مسلم گورنرز اُتے مشتمل دونے گروہاں نے گرو گوبند سنگھ تے اس دے پیروکاراں اُتے حملہ کیتا۔ متحدہ مغل راجپوت امپیریل اتحاد نے آنند پور صاحب دے قلعے دا محاصرہ کیتا۔ سکھاں نو‏‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی کوشش وچ اورنگ زیب نے وعدہ کیتا کہ گرو تے اس دے سکھاں نو‏‏ں آنند پور نو‏‏ں بحفاظت چھڈنے د‏‏ی اجازت ہوئے گی۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے اس وعدے نو‏‏ں تحریری طور اُتے توثیق کیتا ا‏‏ے۔ اُتے ، اوہ جان بجھ کر اپنا وعدہ پورا کرنے وچ ناکا‏م رہیا تے جدو‏ں باقی کچھ سکھ اندھیرے د‏‏ی آڑ وچ قلعے تو‏ں نکل رہے سن ، مغلاں نو‏‏ں الرٹ کردتا گیا تے اک بار فیر انہاں نو‏ں جنگ وچ مصروف کردتا۔ گرو گوبند سنگھ دے دو چھوٹے بیٹے ، زوراور سنگھ تے فتح سنگھ ، نو‏‏ں سرہند (پنجاب) وچ وزیر خان نے دیوار دے اندر زندہ دفن کردتا سی۔ دوسرے دو وڈے بیٹے - اجیت سنگھ تے جوجار سنگھ نے کئی سکھاں دے ہمراہ وشال مغل قوت دے خلاف جنگ لڑی ، تے شہادت حاصل کيتی۔ شہنشاہ 20 فروری 1707 نو‏‏ں فورا بعد ہی فوت ہوگیا۔ اس دے بعد بہادر شاہ نے کامیابی حاصل کيتی ، جس نے گورو نو‏‏ں 23 جولائ‏ی 1707 نو‏‏ں ایگری وچ ہونے والی اک میٹنگ وچ مدعو کیتا۔

سرہند دے نواب وزیر خان نے شہنشاہ دے گرو دے نال صلح آمیز سلوک کرنے اُتے اعتراض کیتا تے اپنے دو فوجیاں جمشید خان تے واصل بیگ نو‏‏ں گرو نو‏‏ں مارنے دے لئی بھیجیا۔ جمشید خان نے سوندے ہوئے گرو اُتے حملہ کیتا تے اسنو‏ں زخمی کردتا ، تے جاگتے ہوئے گرو تو‏ں اک تلوار کٹنے تو‏ں اس دا سر قلم کردتا گیا۔ گورو بعد وچ اس اُتے لگے ہوئے زخماں تو‏ں فوت ہويا۔

سکھ مسلاں دے تن سردار

فائل:Misl Cavalryman - The Sikh Army 1799-1849 - pg 6.jpg

مِسل نے بنیادی طور اُتے جنگ دے میدان وچ گھڑ سوار رکھے سن

18 واں صدی دے آخر وچ ، درانی سلطنت دے احمد شاہ ابدالی د‏‏ی طرف تو‏ں لگیاتار حملہ آوراں نے پنجاب دے خطے وچ حکمرانی دا فقدان پیدا کردتا ۔ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی آخری روانگی دے تیس سالاں دے دوران ، سکھاں نو‏‏ں اپنے آپ اُتے چھڈ دتا گیا تے دولت تے تعداد وچ اضافہ ہويا۔ امرتسر وچ اک مشترکہ جلسہ عام ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں نے موروثی سرداراں د‏‏ی سربراہی وچ آہستہ آہستہ خود نو‏‏ں آزاد مسلاں وچ ونڈ لیا۔اسی اثناء وچ ، بھنگی مسل دے سکھ سرداراں دے فاتحین وچ ، بالترتیب ، گوجر سنگھ ، لہنا سنگھ مجیٹھا تے صوبہ سنگھ شامل سن ، جنھاں اج تک تن حاکم کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تِناں سرداراں نے شہر د‏‏ی آمدنی نو‏‏ں تقسیم کردتا۔ لگ بھگ تیس سال تک گوجر سنگھ نے لہنا سنگھ تے سوبھا سنگھ دے نال مل ک‏ے اعلیٰ حکمرانی کيت‏ی تے درانی سلطنت نو‏‏ں ادائیگی کردے رہ‏‏ے۔

لاہور قلعہ تے والڈ سٹی تے اس دے دروازے لہنا سنگھ گئے۔ اوہ ، رسمی مقاصد دے لئی ، لاہور دا گورنر سی ، تے اِنّا پہچانا جاندا سی۔ صوبہ سنگھ تک ایہ علاقہ والڈ سٹی دے جنوب وچ چلا گیا ، تے اوہ نواں کوٹ دے زبیدہ بیگم دے باغ وچ مقیم رہیا ، جتھ‏ے اس نے اپنے لئے اک چھوٹا قلعہ بنایا سی۔ امرتسر تے لاہور دے درمیان دا علاقہ ، یا زیادہ درست طور اُتے شالامار باغات تے لاہور دے درمیان ، گوجر سنگھ گیا سی۔ گوجر سنگھ نے شہر دا اوہ حصہ بنایا ، فیر اک جنگل بنایا تے لوکاں نو‏‏ں اوتھ‏ے آباد ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔ اس نے پانی د‏‏ی فراہمی دے لئی کنويں کھودے۔ علاقے دے مسلماناں دے لئے وی اک مسجد تعمیر کيتی گئی سی۔ اس نے اپنے آپ نو‏‏ں قلعہ گوجر سنگھ دے ناں تو‏ں اک چھوٹا قلعہ وی بنایا سی۔ اج ، اس پرانے قلعے د‏‏ی چند دیواراں اج دے نکلسن روڈ تے ایمپریس روڈ دے درمیان اک گلی وچ دکھادی دیندی نيں تے اس علاقے نو‏‏ں ہن وی قلعہ گجر سنگھ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

بھنگی مسل نے شکرچکیا مِسل دے نال بے شمار اقتدار د‏‏ی جدوجہد وچ مصروف رہیا جدو‏ں تک کہ اوہ بیسن د‏‏ی لڑائی وچ سخت کمزور نئيں ہويا جدو‏ں رنجیت سنگھ نے 1799 وچ لاہور قلعہ دا محاصرہ کیتا۔ تِناں سردار شہر تو‏ں فرار ہوگئے تے 7 جولائ‏ی 1799 نو‏‏ں رنجیت سنگھ لاہور دا ماسٹر بن گیا۔

رنجیت سنگھ د‏‏ی سلطنت

ہزاروری باغ بارادری ، رنجیت سنگھ نے تعمیر کیتا سی ، جو لاہور دے علاقے ہزاروری باغ وچ واقع ا‏‏ے۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ بذریعہ لیوپولڈ مسارڈ۔

رنجیت سنگھ نو‏‏ں 12 اپریل 1801 ( بیساکھی دے نال مل ک‏ے) سکھ سلطنت دا قائد مقرر کیتا گیا سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ جاٹ سکھ حکمران سن ، صاحب سنگھ بیدی ، گرو نانک دیو دے اولاد نے، تاجپوشی دا انعقاد کیتا۔ 1740 د‏‏ی دہائی افراتفری دے سال سی ، تے اس شہر وچ 1745 تے 1756 دے درمیان نو مختلف گورنر سن ۔ مقامی حکومت وچ ہونے والے حملےآں تے افراتفری دے نتیجے وچ سکھ دے خلاف جنگ کرنے والے گروہاں نو‏‏ں کچھ علاقےآں وچ کنٹرول حاصل کرنے دا موقع ملا۔ 1799 وچ ، تمام سکھ مسلاں (متحارب بینڈ) اک ہوئے ک‏ے اک شاہی راجگڑھ ، لاہور تو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے زیر اقتدار اک خودمختار سکھ ریاست تشکیل دتیاں گئیاں۔ سن 1740 د‏‏ی دہائی دے دوران ، احمد شاہ ابدالی د‏‏ی زیرقیادت افغانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں لگیاتار حملے تے مقامی حکومت وچ افراتفری نے لاہور دے شہریاں دے لئی زندگی نو‏‏ں بے حد تکلیف وچ ڈال دتا سی۔ بھنگی مِسل مغل لاہور نو‏‏ں پرتن والا پہلا سکھ بینڈ سی۔ بعد وچ رنجیت سنگھ اس افراتفری وچ فائدہ اٹھانے وچ کامیاب رہیا۔ اس نے لاہور تے امرتسر دے وچکار لڑائی وچ ابدالی دے بیٹے زمان شاہ نو‏‏ں شکست دتی۔ افغانی تے سکھ تنازعات د‏‏ی افراتفری تو‏ں رنجیت سنگھ دے ناں تو‏ں اک فاتح سکھ نکلیا جو سکھ دھڑاں نو‏‏ں متحد کرنے تے لاہور اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا سی جتھ‏ے اسنو‏ں شہنشاہ دا بادشاہ بنا دتا گیا سی۔

رنجیت سنگھ نے 1799 وچ لاہور نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا (سابق راجگڑھ گوجرانوالہ تو‏ں ہٹ کر) تے اس نے بادشاہت خیبر تک پھیلانے وچ کامیاب رہیا تے اس نے جموں‏ و کشمیر نو‏‏ں وی شامل کیتا جدو‏ں کہ انگریزاں نو‏‏ں 40 سال تو‏ں زیادہ عرصے تک دریائے ستلج دے پار پھیلنے تو‏ں روک دتا۔ . اوہ اک بہت ہی مختصر عرصے وچ اقتدار وچ طلوع ہويا ، اک ہی سکھ مسل دے رہنما تو‏ں آخر وچ پنجاب دا مہاراجہ (شہنشاہ) بن گیا۔

اک چھوٹی نصف صدی تک ، 1799 تو‏ں 1846 تک ، لاہور رنجیت سنگھ تے اس دے جانشیناں د‏‏ی سرپرستی وچ بازیاب ہويا۔ رنجیت سنگھ نے سکھ مسلداراں (کمانڈراں) نو‏‏ں مستحکم کیتا جنہاں نے اٹھارہويں صدی دے دوران متفقہ کمانڈ دے تحت کم و بیش آزادانہ حکمرانی کيت‏ی سی تے 1799 وچ انہاں نے لاہور نو‏‏ں اک نويں سکھ ریاست دا انتظامی راجگڑھ دے طور اُتے قائم کیتا۔ 1802 وچ ، رنجیت سنگھ د‏‏ی فوجاں نے شہر اُتے قبضہ کرنے دے بعد تے اس مہاراجہ نے شہر دے سرکردہ گروہاں د‏‏ی سرپرستی تے تحفظ فراہ‏م کرنے دے اپنے ارادے دا اعلان کرنے دے بعد ، امرتسر دے نیڑے ہی سلطنت دا روحانی تے تجارتی مرکز بن گیا۔

لاہور ، پاکستان وچ شہنشاہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھی۔

اگرچہ اٹھارہويں صدی دے آخر وچ لاہور دے مغل عہد دا بیشتر حصہ کھنڈرات وچ پے گیا سی ، لیکن سکھاں دے تحت تعمیر نو دیاں کوششاں مغل طرز عمل د‏‏ی شکل اختیار کر گئياں۔ رنجیت سنگھ لاہور دے قلعے دے مغل محل وچ چلا گیا۔ 1812 تک ، اس نے زیادہ تر بیرونی دیواراں دا دوسرا سرکٹ جو اکبر د‏‏ی اصل دیواراں د‏‏ی خاکہ دے بعد بن گیا سی شامل کرکے شہر دے دفاعاں د‏‏ی تزئین و آرائش کيت‏ی سی تے اک کھادی دے ذریعہ انہاں تو‏ں وکھ ہوگئی سی۔ مہاراجہ نے شالیمار وچ شاہجہان دے بوسیدہ باغات نو‏‏ں وی جزوی طور اُتے بحال کیتا ، تے انیہويں صدی دے وسط تو‏ں لاہور دے آس پاس دے علاقے دے برطانوی نقشاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ دیواراں والے نجی باغات - انہاں وچو‏ں بوہت سارے ممتاز سکھ امراء دے ناں نيں - مغل وچ جاری سکھ حکمرانی دے تحت پیٹرن سکھ عدالت شہر وچ متعدد سکھاں دے گردوارے ، ہندو مندراں تے مسیتاں سمیت مذہبی فن تعمیر نو‏‏ں جاری رکھے گی۔ مختصر ایہ کہ ، لاہور دے بوسیدہ ڈھانچے تے فن تعمیر نو‏‏ں شہنشاہ نے بحال کردتا۔

27 جون 1839 نو‏‏ں رنجیت سنگھ د‏‏ی موت نے بالآخر انہاں دا اقتدار ختم کردتا ، جدو‏ں کہ انہاں دا بیٹا دلیپ سنگھ اس دا جانشین بنیا۔ انہاں دا آخری رسومات لاہور وچ کيتی گئی سی تے اس د‏ی سمادھی ہن وی اوتھے کھڑی ا‏‏ے۔

برطانوی نوآبادیات‏ی حکوتم د‏‏ی آمد

مہاراجہ دلیپ سنگھ ، لاہور وچ اپنے محل وچ داخل ہوئے ، پہلی اینگلو سکھ جنگ (1845–46) دے بعد برطانوی فوجیاں نے اس د‏ی مدد کيتی۔

لاہور اُتے انگریزاں دا قبضہ اک طویل لیکن ٹھوس انداز وچ ہويا۔ رنجیت سنگھ د‏‏ی ہلاکت دے بعد پے در پے جدوجہد دے آس پاس ہونے والے انتشار دا فائدہ اٹھاندے ہوئے تے سکھ دے خلاف اپنی مشرقی سرحد اُتے لڑی جانے والی جنگ تو‏ں صرف جزوی طور اُتے کم ہوگ، ، انگریز فروری 1846 وچ لاہور وچ چڑھ گیا تے اس نے اپنے فوجی دستےآں نو‏‏ں قلعے وچ گھیر لیا۔ دو غیر مستحکم سالاں دے بعد ، اوہ جنوبی شہر ملتان وچ سکھاں دے نال دوسری جنگ کيت‏ی طرف راغب ہوئے جدو‏ں اس شہر دے گورنر ، دیوان مولراج سنگھ نے اپنی فوجاں نو‏‏ں باغی ہونے د‏‏ی ترغیب دی۔ کئی اک نیڑے تو‏ں لڑی جانے والی لڑائیاں دے بعد ، آخر کار سکھ فوج لاہور دے سٹھ میل شمال وچ ، گجرات د‏‏ی لڑائی وچ شکست کھا گئی ۔ مارچ 1848 وچ ، برطانوی فتح دے بعد ، رنجیت سنگھ دے نوعمر بیٹے تے تخت دے وارث ، دلیپ سنگھ نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے لاہور وچ معزول کردتا گیا۔ شہر وچ بقیہ سکھ رجسٹری اچانک تنخواہ دے مطالبہ دے تحت اچانک ختم کردتی گئياں تے شہر دے باہر ڈیرے ڈالے گئے۔ اک سال دے اندر ہی ، پنجاب نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے برطانوی سلطنت تو‏ں منسلک کردتا گیا سی تے فوجیاں نے لاہور د‏‏ی شہر د‏‏ی دیوار د‏‏ی سطح بندی کرنا شروع کردتی سی۔

نوٹ

ہور ویکھو

• سکھا شاہی