پاکستانی ناول
اردو ادب وچ پہلا ناول ڈپٹی نذیر احمد دا مراۃ العروس اے جو 1869ء وچ لکھیا گیا۔ مراۃ العروس وچ ناول دے سارے لوازمات تاں شامل نئيں کیوں کہ نذیر دے سامنے ناول دا کوئی نمونہ موجود نئيں سی۔ اُنہاں دے ناولاں وچ اہم پہلو مقصدیت دا اے۔ اس دے بعد ہمار ے پاس سرشار دا ناول ”فسانہ آزاد “ آندا اے جس وچ لکھنؤ معاشرت دی عکاسی نظر آندی اے۔ فیر عبدالحلیم شرر نے تاریخی ناولاں دے ذریعے مسلماناں نوں جگانے دی کوشش کيتی۔ جدوں کہ علامہ راشد الخیری وی معاشرے دی اصلاح اُتے زور دیندے نيں۔
مرزا ہادی رسوا کاناول ”امرا ؤجان ادا“ نوں اردو ادب دا پہلا مکمل ناول کہیا جاندا اے جس وچ مربوط پلاٹ دے نال نال انسان دی داخلیت تے نفسیاتی پرتاں نوں وی بیان کيتا اے۔ رسوا دے بعد پریم چند دا ناں وڈا مضبوط اے انھاں نے کل 13 ناول لکھے۔ جس وچ بیوہ، بازارِ حسن تے میدان ِعمل مشہور ہوئے۔ پریم چند دے ہاں وی مقصدیت بنیادی حیثیت رکھدی اے۔ انہاں دے ہاں جنسی موضوعات دے نال نال ترقی پسند سوچ تے انقلاب دے موضوعا ت وی ملدے نيں۔
اس دے بعد ساڈے سامنے سجاد ظہیر دا ناں آندا اے جنہاں نے اک ناول”لندن دی اک رات “ لکھیا۔ ایہ اردو ادب دا پہلا ناول اے جس وچ شعور دی رو دی تکنیک استعمال کیتی گئی اے۔ اس دے بعد قاضی عبدالغفار دا ناں آندا اے جنہاں نے پہلی مرتبہ ناول دی ہیئت وچ تبدیلی دی تے خطوط دی ہیئت وچ ناول لکھے انہاں دے مشہور ناولاں وچوں ”لیلی دے خطوط “ تے ”مجناں دی ڈائری “ شامل نيں۔ اس دے بعد کرشن چندر نيں جنہاں نے افسانےآں دے نال نال ناول وی لکھے انہاں دے ناولاں وچ ”سڑک “، ”غدار “، ”جب کھیت جاگ اُٹھے“۔ انہاں دے ہاں خوبصورت انداز بیان تاں موجود اے لیکن کہانیاں زیادہ تر فلمی قسم کيتیاں نيں۔ جس پرترقی پسند سوچ دا غلبہ اے۔
عزیزاحمد نے وی کئی ناول لکھے مثلاً ”خون “، ”مرمر“، ”گریز“، ”آگ“ تے ”شبنم “ وغیرہ شامل نيں۔ انہاں دے ناولاں وچ جدیدانسان دے ذہن دے اندر جو انتشار اے اُس دی عکاسی ملدی اے۔ اس دے بعد عصمت چغتائی جنسی تے نفسیاتی حوالے توں بہت مشہور نيں۔ انھاں نے ”مصومہ “، ”ضدی “، ” ٹیڑھی لکیر“ تے ”سودائی “جداں ناول لکھے۔ انہاں دے ہاں جنسی حوالے ضرور نيں لیکن انہاں دے پس منظر وچ ہمیشہ نفسیاتی تے اشتراکی نقطہ نظر کارفرمارہندا اے۔ اس طرح ناول ارتقائی سفر کردا ہويا 47 تک پہنچیا جس وچ ترقی پسند سوچ دے نال اصلاح معاشرہ تے جنسی تے نفسیاتی رجحانات غالب رہے۔
ناول 1947ء دے بعد[سودھو]
1947ء دے بعد جو رجحانات ساڈے سامنے آندے نيں اُنہاں دا تفصیل توں جائزہ لیا جائے گا لیکن اس توں پہلے اک ناں کاذکر بہت ضرور ی اے جنہاں نے ہندوستان وچ رہندے ہوئے اک وڈا ناول ” اگ دا دریا “ تخلیق کيتا۔ اوہ ناں اے قراة العین حیدر کا۔ انہاں نے اس ناول وچ قدیم ہندوئاں دے دور توں شروع کرکے ٧٤ دے بعد دے دور کوموضوع بنایا اے۔ انگریز دا آنا تے فیر پاکستان دا بننا سب حالات اس ناول وچ موجود نيں موضوع دے حوالے توں ایہ اک بہت وڈا ناول اے۔ آئے ے ہن پاکستانی ناول دا جائزہ لیندے نيں ۔
فسادات تے ہجرت دا حوالہ[سودھو]
پاکستان بننے دے بعد اک طرح توں خون دی ہولی کھیلی گئی بوہت سارے لوکاں نوں بے دردی توں قتل کيتا گیا انسانیت نوں پامال کيتا گیا تے فیر انہاں تمام مصیبتاں دے بعد ہجرت دا واقعہ اک طرف تاں خون دی ندیاں دیکھنے دا تجربہ تے فیر دوسرا وڈا المیہ اک تہذیبی حوالہ سی۔ کیونجے جنہاں لوکاں دی نسلاں جتھے اُتے رہیاں جتھے اُنہاں دے تہذیبی روے ے پروان چڑھے اُنہاں نوں اچانک کسی دوسری جگہ ہجرت اُتے مجبور کردینا لوکاں دے لئی معمولی گل نئيں۔ اس دے پس منظر وچ بوہت سارے دکھ ہُندے نيں اک رہتل و تریخ رہ جاندی اے۔ لوکاں دے آباواجداد دی قبراں رہ جاندیاں نيں۔ تے اوہ نشانیاں جنہاں دے تحت انہاں دی زندگی دا تسلسل قائم ہويا سی اوہ سب کدرے تے رہ جاندا اے۔ ایہ دونے حوالے ساڈے ناول وچ موجود نيں۔
فسادات دے حوالے توں اُس دور دے ظلم و ستم تے قتل عام نے ادب نوں بہت زیادہ متاثر کيتا۔ اس دور وچ فسادات وچ ہونے والے ظلم وستم اُتے ایم اسلم نے اک ناول ” رقص ابلیس “ ،نسیم حجازی نے ”خاک و خون “، فکر تونسوی نے ”چھٹا دریا “ تے فیض رام پورنے ”خون تے بے آبرو “جداں ناول لکھے۔ جس وچ اُس دور وچ انسان دی بربریت تے ظلم دی داستان نوں ناول دی شکل وچ پیش کيتا گیا۔ اس طرح اُس دور وچ فسادات دے حوالے توں تے وی بوہت سارے ناول لکھے گئے جو ہنگامی نوعیت دے رہے۔ تے ہنگامی موضوعات وچ فنی پختگی کم ہوئے جاندی اے۔ تے جذباتی پن زیادہ تے بصیرت کم نظرآندی اے۔ لیکن اس دور وچ اک ناول ایسا لکھیا گیا جس وچ ہنگامی موضوع ہونے دے باجود ناول وچ خوبصورتی تے اسلوب دے حوالے توں وڈی حد تک بڑائی پیدا کيتی گئی اے۔ او ر ایہ ناول قدرت اللہ شہاب دا ”یاخدا“ اے۔
یاخدا[سودھو]
”یاخدا “ 1948ء وچ لکھیا گیا۔ جس وچ مرکزی کردار "دلشاد" دے زبانی پوری کہانی بیان کيتی گئی اے۔ اُس دے نال تقسیم دے بعد سکھاں نے کيتا کچھ کيتا تے فیر ہجرت دے بعد اُس دے نال کيتا کچھ ہُندا رہیا تمام واقعات نوں اُس کردار توں وابستہ کرکے اک وسیع پس منظر وچ انہاں حالات و واقعات دی عکاسی کيتی گئی اے۔ دلشاد دے نال سکھاں نے جو کچھ کيتا اوہی لاہور والےآں نے وی کيتا۔ قدرت اللہ شہاب نے فسادات نوں دراصل اک نويں انداز توں لیا تے تقسیم دے بعد بننے والے معاشرے نوں لپیٹ کر ساڈے سامنے رکھ دتا۔
آنگن[سودھو]
اس سلسلے دا اک او ر اہم ناول خدیجہ مستور دا "آنگن" اے۔ اس ناول وچ انہاں نے ٧٤ توں پہلے تے بعد دے حالات دا ذکر کيتااے۔ انہاں دا موضوع اک خاندان اے۔ ایہ خاندان برصغیر دے مخصوص حالات توں کس طرح متاثر ہويا۔ اس اک خاندان دے توسط توں 1947ء دے واقعات دا تجزایہ کیہ گیا اے۔ اُنہاں دے ہاں براہ راست فسادات ناول دا موضوع نئيں بنے بلکہ تمام حالات نوں پس منظر وچ رکھ دے اُس توں نتیجہ اخذ کيتا گیا اے۔ کہ کس طرح ایہ مسلمان خانداناں اُتے اثرانداز ہوئے۔
تاریخی رجحان[سودھو]
اس رجحان وچ اوہ ناول نگار شامل نيں جنہاں نے تریخ نوں پس منظر دے طور اُتے استعمال کيتا اے تے اس طرح توں انھاں نے تریخ تے رہتل دوناں نوں ملادتا اے۔
ڈاکٹر احسن فاروقی[سودھو]
ڈاکٹر احسن فاروقی نے تنقید دے حوالے توں بہت زیادہ کم کيتا۔ انہاں دے ناولاں وچ ” شام اودھ “، ” آبلہ دل دا “، ”رخصت اے زنداں“ تے ”سنگم“ وغیر ہ شامل نيں۔ لیکن انہاں دا ناں دو ناولاں ”شام اودھ “ تے ”سنگم “کی وجہ توں زندہ جاوید اے۔ ”شام اودھ “ تہذیبی نکتہ رکھدا اے جدوں کہ ”سنگم “ تہذیبی نوعیت دا ناول اے۔ انہاں دے ناولاں وچ زیادہ تر ہیئت اُتے زور اے۔ خاص کر یونانی ڈرامےآں دی تکنیک نوں انھاں نے ناول دا حصہ بنایا اے۔ شام اددھ وچ لکھنؤ دی رہتل و تمدن دی عکاسی کيتی گئی اے۔ خاص کر لکھنؤ دی زوال پزیر معاشرت کيتی۔ اس طرح اُنہاں دے اس ناول وچ تریخ تے رہتل دونے موجود نيں۔ دوسرے ناول ”سنگم “ پر”اگ دا دریا “ دے اثرات نيں۔ ایہ ناول تاریخی ادوار وچ اے جو محمود غزنوی دے دور توں شروع ہُندا اے تے ٧٤پر ختم ہوئے جا تااے۔ اس ناول دا کردار ابن مسلم محمود غزنوی دی فوج وچ ہُندا اے تے پاکستان بننے دے بعد اوہ ”مسلم علی خان “ بن دے پاکستان آندا اے۔ کہانی وچ محمود غزنوی دے دور توں لےکے ٧٤ تک دا پورا دور بیان کيتا گیا اے تے ہندو مسلم فسادات توں اک عمدہ کہانی بنائی گئی اے۔
عبد اللہ حسین[سودھو]
عبداللہ حسین ”باگھ “، ”قید “ ”نشیب“، ” اداس نسلاں“،” نادار لوک “ دے ناں توں ناول لکھے۔ لیکن تاریخی حوالے توں انہاں دا وڈا ناول ”اداس نسلیں“ اے۔ اس دے ناں او رموضوع توں پتہ چلدا اے کہ ناول تاریخی ادوار نال تعلق رکھدا اے۔ تے ایہ دور 1913ء توں 1947ء اُتے محیط اے۔ ناول وچ اک پنڈ روشن پور نوں لیا گیا اے۔ اُنہاں دے نال اس دور وچ کیہ کچھ ہويا، خواہ غربت ہوئے جنگ عظیم ہوئے یا تحریک آزادی۔ انہاں حالات نے لوکاں اُتے کيتا اثرات مرتب کیتے ، انگریز دی غلامی تے فسادات نے اعصابی تناؤ دا شکار اداس نسلاں پیدا کيتياں۔ تے ایہی وڈا نکتہ اس ناول دا موضوع رہیا اے۔
جمیلہ ہاشمی[سودھو]
جمیلہ ہاشمی دے دو ناول ”دشت سوس“ تے ”تلاش بہار “ خاص طور اُتے مشہور ہوئے ۔”دشت سوس “ دا تعلق تاریخی دور توں اے تے منصور حلاج دے کردار اُتے لکھیا گیا اے۔ ناول دا تعلق عباسی دور توں اے۔ اس ناول وچ کردار دی شخصیت دے نال نال اُس دور دے سماجی، معاشرتی تے تہذیبی حالات دا وی ذکر وی ملدا اے۔ ”تلاش بہار “ وی اک تاریخی تے تہذیبی ناول اے۔ اس دا ماحول ٧٤ توں پہلے دا ہندوستان تے اوہ مشترکہ رہتل اے جو مسلماناں تے ہندوواں دے ملاپ توں تشکیل پائی۔ اس ناول دے تمام کردار ہندو نيں۔ ناول وچ اک کردار جو مذہبی تے علاقائی تعصبات توں بالاتر اے اوہ فسادات دے دور وچ مسلمان عورتاں نوں بچاندے ہوئے اپنی جان دے دیندا اے۔ فسادات دے مناظر دکھا کر جمیلہ نے اک سوال اٹھایا اے کہ اک قوم جس نے اک عرصے تک بہاراں دی تلاش وچ قربانی دتی کيتا اس دا انجام ایہ فسادات تے دشمنی اے۔
رضیہ فصیح احمد[سودھو]
رضیہ فصیح احمد نے وی کئی ناول لکھے جس ’آبلہ پا“ آدم جی ایوارڈ وی مل چکيا اے۔ لیکن انہاں دا اک وڈا تے خوبصورت ناول ” صدیاں دی زنجیر “ اے۔ اس ناول دا موضوع 71 دا سانحہ اے لیکن اس موضوع نوں رضیہ نے وڈی مضبوطی دے نال تاریخی تصور دے نال جوڑا اے۔ اس ناول وچ دو نسلاں نوں جوڑنے دی کوشش کيتی گئی اے تے مشرقی تے مغربی پاکستان دے نسلاں نوں اک دوسرے توں وابستہ کرکے دکھایا گیا اے۔ 71 دی تریخ نوں بیان کردے ہوئے ایہ دسنے دی کوشش کيتی گئی اے کہ ساڈے تعصبات کن بنیاداں اُتے نيں۔ ناول وچ دسیا گیا اے کہ ہر انسان کسی دوسری جگہ توں کسی علاقے وچ آندا اے تے خاص مقام اُتے لوکاں دا مرکز اک ہوئے جاندا اے۔ فیر جگہاں اُتے جھگڑا کرنا کيتا معنی رکھدا اے۔ اس ناول وچ سقوط دی ساری تریخ تے واقعات ساڈی اکھاں دے سامنے آجاندے نيں۔
اس دے علاوہ انتظار حسین وی اس رجحان دے ناول نگار نيں انہاں دے ناولاں دا تعلق وی تریخ و رہتل توں گہرا اے تے ایہ وی اپنے بچھڑی ہوئی بستی نوں یاد کردے نيں۔
پاکستانی معاشرے دی عکاسی دا رجحان[سودھو]
اس تیسرے رجحان دا تعلق پاکستانی معاشرے توں اے۔ ایہ رجحان اس توں پہلے یعنی تاریخی رجحان دی ضد نئيں اے بلکہ ايسے دا تسلسل اے۔ مثلا عبد اللہ حسین تے احسن فاروقی صرف تریخ تک محدود نئيں رہے۔ دراصل ٧٤ دے بعد جو معاشرہ بنا اوہ امیداں پیدا کرنے والا معاشرہ نئيں سی۔ تے اس طرح اس دور دے ناول نگاراں نے ہوبہو اس معاشرے دی عکاسی اپنے ناولاں وچ کيتی۔ تے خوبصورت ناول تخلیق کیتے اس رجحان دے اہم ناں مندرجہ ذیل نيں۔
شوکت صدیقی[سودھو]
شوکت صدیقی دا سب توں اہم ناول ”خدا دی بستی “ اس رجحان دا حامل ناو ل اے۔ اس ناول وچ مصنف نے ایہ دسنے دی کوشش کيتی اے کہ خدا دے ناں اُتے بننے والے اس ملک وچ کس قسم دا معاشرہ تشکیل پایا۔ انہاں دی نظر وچ 47 دے بعد دا معاشرہ جرائم دا معاشرہ اے۔ جتھے جرائم پروان چڑھ رہے نيں، مسائل نيں غربت اے افلاس اے۔ بے روزگاری اے، پیشہ چند خانداناں تک محدود ہوئے کے رہ گیا اے۔ جس دی عام آدمی دے پاس جرائم دے سوا تے کوئی راستہ نئيں۔ ناول وچ شامی، نوشا ایداں دے کردار نيں جو مجبوراً جرائم کر رہے نيں۔ ایہ لوک خود برے نئيں لیکن حالات نے انہاں نوں برا بنا دتا اے۔ اس دے علاوہ اُنہاں دا اک ہور ناول ”جانگلوس“ اے جس دا موضوع پنجاب دے دیہاندی معاشرے وچ جاگیردارنہ ظلم تے جبر اے۔ اس ناول وچ ”لالی “ جداں کردار نيں جو ایداں دے معاشرے وچ زندگی گزار رہے نيں جس وچ خود زندگی انہاں دے لئی اک بجھ اے۔
عبد اللہ حسین[سودھو]
اسی جرائم پیشہ معاشرے دے حوالے توں عبداللہ حسین وی اک اہم ناول نگار نيں۔ انہاں دے ناولاں ”قید “، ”بھج “ وچ وی معاشرے تے جنگ دے ظلم و ستم دا بیا ن اے لیکن معاشرتی حوالے توں انہاں دا بہترین ناول ”نادار لوگ“ اے جو حالے تک مکمل نئيں ہويا۔ ایہ ناول 47 توں 88 تک دے دور اُتے محیط اے۔ جس دا بنیادی کردار اک میجر اے۔ تے اُسی دے حوالے توں 88 تک دے پاکستانی معاشرے دی عکاسی کيتی گئی اے۔ اوہ تریخ تے کردار نوں آمنے سامنے کھڑا کردیندے نيں تے فیر ایہ دکھانے دی کوشش کيتی کردے نيں کہ انہاں حالات نے لوکاں نوں کس طرح متاثر کيتا۔
غلام ثقلین نقوی[سودھو]
غلام ثقلین نقوی دا ناول ”میرا گائاں “ فیصل آباد دے اک چھوٹے توں گائاں دی عکاسی کردا اے۔ مصنف نے دیہات نوں مرکز بنا کے اُس دے ذریعے پاکستانی معاشرے دی عکاسی دی کوشش کيتی اے۔ ناول وچ غربت، غریباں دا استحصال تے اور خاص کر انہاں دی بگڑدی ہوئی زندگی نوں اجاگر کيتا گیا اے۔
رضیہ فصیح احمد[سودھو]
رضیہ فصیح احمد دا ناول ”آبلہ پا“ اوداں تاں رومانوی ناول اے لیکن محبت دے پس منظر وچ جس خاندان نوں انہاں نے بیان کيتا اے اوہ خاندان اک ترقی پزیر ملک دا مغرب ذدہ خاندان اے۔ مشرق وچ رہندے ہوئے اس ناول دے کردار مغربی ذہن رکھدے نيں۔ اس طرح پاکستانی معاشرے دے مخصو ص خانداناں دی عکاسی اس اک خاندان وچ کيتی گئی اے۔
فضل کریم فضلی[سودھو]
فضل احمد کریم فضلی دا اک ناول ”خون جگر ہونے تک “ بہت اہم اے۔ ایہ 1945ءکے قحطِ بنگال نال تعلق رکھدا اے اس وچ قحط دی زندگی دی عکاسی کيتی گئی اے۔ کہ عموماً قحط وچ کیہ ہُندا اے کس طرح ایہ لوکاں اُتے اثرانداز ہُندا اے۔ اس ناول وچ مصنف نے وڈی گہرائی دے نال انسانی رویاں نوں پیش کيتا اے۔
نفسیاتی رجحان[سودھو]
اس رجحان دے زیر اثر تخلیق کیتے گئے ناولاں دی بنیاد جنسیت تے نفسیات اُتے اے۔ انہاں ناولاں وچ اک بنیادی فرق نظرآئے گا اوہ ایہ کہ کہانی دی بجائے انہاں وچ کرداراں اُتے زور دتا جاندا اے۔ تے کرداراں دا نفسیاتی تجزایہ کیہ جاندا اے۔
ممتاز مفتی[سودھو]
ممتاز مفتی دے ناول ”علی پور دا ایلی“ اک صخیم ناول اے۔ اس وچ بوہت سارے واقعات موجود نيں لیکن اس ناول دی بنیادی گل ایہ اے کہ اس اُتے فرائڈ تے ڈی ایچ لارنس دے اثرات بہت زیادہ نيں۔ کرداراں دی نفسیاتی پیچیدگیاں دا ذکر خوبصورت طریقےآں توں کيتا گیا اے۔ تے بنیادی گل نفسیات دے حوالے نال کیندی گئی اے کہ بچے دی شخصیت دی تعمیر کس طرح ہُندی اے۔ اس ناول وچ ایلی دے کردار دا ارتقائی سفر بہت اہم اے۔ اُس دا باپ ہر جگہ جنسی فتوحات حاصل کردا اے جس توں بچے دی شخصیت اُتے اثر پڑدا اے۔ جس دی وجہ توں اوہ خوف دا شکار ہوئے جاندا اے تے اُسنوں جنس نال نفرت ہوئے جاندی اے۔ تے عورت اُس دے لئی عورت نئيں رہندی بلکہ دیوی دا کردار بن جاندی اے۔ اس ناول دی اہم گل ایہ اے کہ اسنوں پڑھدے وقت تلذذ دا احساس نئيں ہُندا۔
ممتاز مفتی دا اک ہور ناول ”الکھ نگری“ اے۔ زیادہ تر لوکاں نے اسنوں خودنوشت قرار دتا اے کیونجے اس وچ تمام کردار حقیقی نيں۔ اس ناول وچ اہم کردار قدرت اللہ شہاب دا اے۔ جے علی پور دا ایلی تے الکھ نگری نوں ملیا کے پڑھیا جائے تاں ایہ احساس ہُندا اے کہ اک کردار جنس توں تصوف دی طرف کِداں سفر کردا اے۔
صدیق سالک[سودھو]
صدیق سالک دا اہم ترین ناول ”پریشر ککر “ اے۔ اس ناول وچ اک مصور ”فطرت “ دا کردار اے۔ اس ناول وچ ایہ گل دسنے دی کوشش کيتی گئی اے کہ معاشرہ تے فنکار دا ذہن تے داخلی سوچ جدوں آپس وچ ٹکراندے نيں تاں نتیجہ کيتا ہُندا اے۔ ایہ کردار زندگی اپنی پسند دے مطابق گزارنا چاہندا اے لیکن معاشرہ اُسنوں ایسا نئيں کرنے دیندا۔ کردار دا مکمل نفسیاتی تجزیہ اس ناول وچ موجود اے۔
نثار عزیز بٹ[سودھو]
نثار عزیز بٹ دے ناولاں دا موضوع آئیڈیلزم اے۔ انہاں دے ناولاں وچ ”نگری نگری پھرا مسافر “، ”نے چراغِ نے گل “ ، ”کاروانِ وجود “، ”دریا دے سنگم“ شامل نيں۔ انہاں دے ناولاں دے زیادہ تر کردار آئیڈیلزم دا شکار نيں۔ ”نگری نگری پھرا مسافر “ وچ اک بنیادی کردار ”افگار “ دا اے۔ جو آئیڈیلزم دا شکار اے۔ ایہ کردار لاتعداد محرمیاں توں بنیا ہویا اے۔ بچپن دی محرومیاں او راحساسِ تنہائی نے اسنوں اتنشار پسند بنا دتا اے۔ لوک اس نال محبت چاہندے نيں لیکن اوہ کائنات دی حقیقت تے معنویت دی تلاش وچ لگی رہندی اے۔ اوہ تصوف توں وی وابستہ اے۔ آخر وچ اوہ کہندی اے کہ حقیقت دی جستجواچھی چیز اے لیکن جے راستہ مل جائے تاں سفر ختم ہوئے جائے گا۔
”کاروانِ وجود “ دا کردار ثمر صالح وی افگار دی طرح آئیڈیلزم دا شکار اے۔ نثار عزیز بٹ ”نے چراغ نے گل “ وچ سماجی تے معاشرتی مسائل توں پردہ اُٹھاندے نيں۔ خصوصاً سماجی رشتاں دی تبدیلی توں نوجواناں اُتے کيتا اثرات مرتب ہُندے نيں۔
الطاف فاطمہ[سودھو]
الطاف فاطمہ دے ناولاں وچ ”نشان محفل “ ”دستک نہ دو “ تے ” چلدا مسافر “ شامل نيں۔ انہاں ناولاں وچ مختلف قسم دے کردار سانوں نظرآ تے نيں مثلا ”نشان ِمحفل“ دا کردار انگریز لڑکی دا اے ایہ داخلی طور اُتے بہت بے چین اے۔ اس دا خیال اے کہ جے ميں مشرق دی طرف جائاں گی تاں ٹھیک ہوئے جائاں گی اس لئی اوہ اک شخص ”نادر“ نال شادی کر کے ایتھے آجاندی اے لیکن فیر وی اُس دی بے چینی ختم نئيں ہُندی۔ کیونجے اج تک کسی نوں اُس دا آئیڈیل نئيں مل سکیا اے۔
دوسرا ناول ”دستک نہ دو “ دے کچھ کرداراک ایداں دے خاندان نال تعلق رکھدے نيں جو اک خاص علاقے وچ آباد اے۔ تے اک تصور یاآئیڈیلزم دے تحت زندگی گزاردے نيں۔ لیکن ایہ تصور انہاں نوں مادی تے روحانی طور اُتے بہت زیادہ نقصان پہنچاندا اے۔ اس دے علاوہ انہاں دے ناولاں دے کردار آدرشی نيں۔ انکا موضوع کائنات دی حقیقت دریافت کرنا اے۔
رحیم گل[سودھو]
رحیم گل دے ناول ”جنت دی تلاش “ وچ امتل دا کردار اک آدرشی کردار اے۔ اس دے اندر اک بکھراہويا تصور اے۔ تے اس دے تحت اوہ اگے ودھدی اے۔ لوک اس نال محبت کردے نيں لیکن اوہ کسی توں متاثر نئيں ہُندی۔ صرف اوہ اُس توں متاثر ہُندی اے جس توں اُس دے نظریات ملدے نيں۔ آئیڈیلز م دے حوالے توں جِنّے وی ناول لکھے گئے اُنہاں وچوں زیادہ تر دا تعلق عورتاں توں اے۔
علامتی تے استعاراندی رجحان[سودھو]
پہلے دے ناولاں نوں جے دیکھیا جائے تاں انہاں ناولاں وچ منطقی تسلسل ہويا کردا سی۔ لیکن علامتی استعاراندی رجحان نے ناول دی ہیئت نوں توڑ ڈالیا۔ اس دے علاوہ کرداراں دے حوالے توں وی ہیرو تے ہیروئین دا جو نظریہ اے اوہ وی انہاں ناول نگاراں دے ہاں ٹُٹا ہويا محسوس ہُندا اے۔ انہاں لوکاں نے شعور دی رو دی تکنیک نوں کم وچ لاندے ہوئے اک مبہم صنف پیش کرنے دی کوشش کيتی جس دی وجہ توں انہاں دے ناولاں وچ لایعنی تصورات نے جگہ پائی۔ اس رجحان دے توں وابستہ چند اہم ناول نگار درجِ ذیل نيں۔
انتظا ر حسین[سودھو]
انتظار حسین اُنہاں لوکاں وچوں نيں جس نے ہندوستان دی مشترکہ رہتل نوں دیکھیا۔ ہجرت دے بعد اُس نے اوہی رہتل دیکھنے دی کوشش کيتی تاں اُسنوں مایوسی ہوئی اس لئی انھاں نے اساطیری علامتاں تے دیومالائاں دے ذریعے ذہنی طور اُتے ماضی دی طرف سفر کيتا۔ انتظا ر حسین دا اک مشہور ناول ”بستی “ اے۔ اس دا کردار ذاکر تے اس دا خاندان ”روپ نگر “ توں ہجرت کردے ہوئے نويں بستی دی طرف آندے نيں۔ ایتھے انہاں دے حالات تے افسردگی ہر وقت انہاں نوں اپنے گائاں دی یاد دلاندی اے۔ روپ نگر توں بستی دی طرف دا سفر صرف ”ذاکر دا “ المیہ نظرآندا اے۔ لیکن ہُندے ہُندے ایہ تجربہ ماضی توں جاملدا اے۔ دراصل انتظار حسین جدوں ماضی نوں یاد کردا اے تاں اس حوالے توں اوہ ماضی دے تہذیبی اقدار دا ماتم کردا اے جنہاں نوں جدید رہتل تے ٹیکنالوجی نے ختم کر دتا اے۔
ڈاکٹر انور سجاد[سودھو]
ڈاکٹر انور سجاد کااک مختصر ناو ل ”خوشی دا باغ “ اے۔ ایہ ناول علامتی تے استعاراندی ہونے دی وجہ توں وڈا پیچیدہ اے۔ ایتھے خود کلامیاں دا اک طویل سلسلہ تے بیانات در بیانات نيں۔ اس ناول وچ اک ایداں دے شخص دا کردار اے جو تیسری دنیا دا شہر ی اے۔ تے مادی حوالے توں انتشار دا شکار نئيں لیکن اس دی روح اس معاشرے وچ گھٹن محسوس کردی اے۔ ایہ اک ایسا معاشرہ اے جتھے مذہب دے ناں اُتے ظلم تے بربریت تے تشدد ہُندا اے۔ انہاں دے دوسرے ناول ”جنم روح “ وچ اک عورت وی ايسے گھٹن دا شکار اے۔ ایہ عورت اپنے راہ وچ حائل خاندان تے شوہر نوں نئيں چھڈ سکدی۔ انور سجاد دے ناول خوف، گھٹن، مایوسی تے بوہت سارے علامتی تے استعاراندی پہلوئاں اُتے مشتمل نيں۔
انیس ناگی[سودھو]
انیس ناگی ہیئت دے اعتبارسے لاتعداد استعارے، علامتاں، خود کلامی دی کیفیت تے اک آزاد تلازمہ خیال لے کے اک مبہم طرح دی فضا بناندا اے۔ انہاں کامشہور ناول ”دیوار دے پِچھے “ اے جس وچ مرکزی کردار اک نفسیاتی مریض اے۔ اس دے علاوہ اک ہور ناول ”ماں تے اوہ وچ “ وی ایہی کیفیت موجود اے۔ انہاں دے دونے ناولاں دے کرداراں اُتے مایوسی تے قنوطیت دے اثرات نيں۔ خاص کر انہاں ناولاں وچ مغرب دا وجودی فلسفہ موجود اے جس وچ انسان نوں تنہا کہیا جاندا اے۔
فہیم اعظمی[سودھو]
فہیم اعظمی نے استعاراندی ا ور علامتی انداز وچ پرانی ہیئت نوں توڑیا۔ انہاں دا اک ناول ”جنم کنڈلی“ جس دے ابتداءماں انھاں نے لکھیا اے کہ ایہ اک تجرباتی ناول اے۔ اس ناول وچ بے ترتیب قسم دے خیالات تے تصورات دا اظہار کيتا گیا اے۔ کہیا جاندا اے کہ اس ناول نوں ابتدا توں یا درمیان توں یا آخر توں پڑھیا جائے تاں کوئی فرق نئيں پڑدا جس دی وجہ ایہ بیان کيتی جاندی اے کہ مصنف دا اس ناول وچ اسلوب بہت چنگا اے اس لئی قاری نوں ہیئت دے توڑنے دا پتہ نئيں چلدا اے۔
بانو قدسیہ[سودھو]
بانو قدسیہ دا مشہور ناول ”راجہ گدھ “ اے ایہ ناول انتظار حسین تے قرۃ العین دے ناولاں توں ممثاثلت رکھدا اے۔ جس طرح انتظار حسین نے اپنے خیالات نوں ظاہر کرنے دے لئی دیومالا، مذہبی، تاریخی حوالےآں توں کم لیا اے ايسے طرح بانو قدسیہ نے ایہی کم اپنے کرداراں توں لیا اے۔ انہاں دا موضوع اک بے چار معاشرہ اے۔ ایسا معاشرہ جو عشق لاحاصل دا شکار اے۔ جو روحانی توں زیادہ جسمانی حوالے رکھدا اے۔ تے اس توں معاشرے وچ انتشار پیدا ہُندا اے۔ انہاں دا نظریہ ایہ اے کہ روحانی نظریات نوں چھڈ کے محبت دا نظریہ اپنانا چاہیے۔ انھاں نے حرام رزق دے اثرات نوں اس ناول وچ بیان کرنے دی کوشش کيتی اے۔
عمیرہ احمد[سودھو]
عمیرا احمد نہایت خوبصورت انداز وچ اپنے ناولاں دے ذریعے اسلام کاپرچار کردی نظر آندیاں نيں ۔۔۔۔ عمیرا دا سب توں مشہور ناول ”پیر کامل ؐ“ اے ۔۔۔ ” پیر کاملﷺ‘‘ اوہ آواز اے اوہ روشنی اے جو زندگی وچ سانوں چاہیے یقینا ہدایت انھاں نوں دتی جاندی اے جو ہدایت چاہندے نيں۔۔ اس کہانی دا مرکزی کردار امامہ اے جو قادیانی گھرانے نال تعلق رکھدی اے، لیکن جدوں اسنوں ہدایت ملدی اے تاں عشق رسولﷺ وچ اپنا گھر چھڈ دیندی اے۔ سالار سکندر اس دی مدد کردا اے جو پیدائشی مسلمان اے، لیکن اسلامی تعلیمات توں کوساں دور۔ جس دی زندگی مذہب وچ کوئی اہمیت نئيں رکھدا۔ گمراہی دے اندھیراں وچ ڈُبیا ہويا سالار۔ جلال انصر، امامہ دی دوست دا بھائی، عشق رسول دا دعویدار اے۔ جو وقت آنے اُتے جھوٹھا نکلیا۔ یہ عمیرااحمد کاشاہکار ناول اے