پنجابی ادب دی تریخ

پنجابی ادب دی تریخ بہت پراݨی اے، پنجابی ادب دی تریخ بہت سارے ودواناں نے لِکھیا اے تے اپݨے وچار پیش کیتے نیں۔ پنجابی ادب دی تریخ لِکھݨ دی سَبھ توں وَدھ کردار پنجابی ادبی اداریاں نے نبھایا اے۔ پنجابی ساہت اکادمی، دلی نے پنجابی زبان، ادب تے ثقافت لئی کافی کَم کیتا اے۔ بھاویں ایہ اکادمی پنجابی زبان دی ترقی دے سپنے دی تکمیل وجوں قائم کیتی گئی سی۔ پر اس اکادمی نے نہ صرف دلی وچ ہی پنجابی نوں پھیلایا تے قائم کیتا۔ سمچے پنجابی جگت وچ اپنا مقام وی بݨایا۔ ڈاکٹر رویل سنگھ تے اوہناں دے ساتھی ودواناں نے آپسی مشورے نال پنجابی ادب دی تریخ کاری دا اک وڈا منصوبہ ہتھ وچ لیا جیہڑا کہ نہ صرف ویونتیا گیا بلکہ تکمیل دے راہ اُتے وی پیا۔ لمبیاں بیٹھکاں تے جاری وچار وٹاندرے مگروں فیصلہ ہویا سی کہ الگ الگ ودھاواں دے مطابق تریخ لِکھی جاوے کیونکہ پہلاں حاصل تریخ وچ ایہ کمیاں کوتاہیاں نظر آؤندیاں نیں۔

اس منصوبے دے تحت لِکھیاں، پنجابی ادب دی تریخ دیاں وکھ وکھ ودھاواں دے مطابق جلداں ویونتیاں گئیاں :

1. پنجابی ساہت دا بھاشائی پچھوکڑ (ڈاکٹر۔ پیم سنگھ)

2. پنجابی ساہت دا لوک دھرائی پچھوکڑ ( ڈاکٹر۔ جوگدنر سنگھ کیروں، 2006)

3.پنجابی صوفی شعری دا اتہاس (ڈاکٹر۔ گردیو سنگھ ، 2005)

4. گرمتِ شعری دا اتہاس ( ڈاکٹر۔ جگبیر سنگھ، 2004 )

5. پنجابی قصہ شعری دا اتہاس ( ڈاکٹر کلبیر سنگھ کانگ، 2005)

6. پنجابی وار شعری دا اتہاس ( ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ نور، 2005)

7. پرانے پنجابی وارتک دا اتہاس ( ڈاکٹر۔ کرنجیت سنگھ، 2004)

8. اادھنک پنجابی شاعری دا اتہاس (ڈاکٹر۔ راجندرپال سنگھ براڑ)

9. پنجابی کہانی دا اتہاس ( ڈاکٹر۔ بلدیو سنگھ دھالیوال، 2006)

10. پنجابی ناول دا اتہاس (ڈاکٹر۔ گور پال سنگھ سندھو، 2005)

11. پنجابی ناٹک دا اتہاس (ڈاکٹر۔ ستیش کمار ورما، 2005)

12. جدید پنجابی وارتک دا اتہاس (ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ، 2006)

13. پنجابی کھوج دا اتہاس (ڈاکٹر۔ دھرم سنگھ، 2004)

14. پنجابی ساہت تنقید دا اتہاس (ہربھجن سنگھ بھاٹی، 2004)

آخر 14 کتاباں وچوں ڈاکٹر۔ پیم سنگھ دی موت ہو جان کارن صِرف 13 کتاباں ہی شائع ہو سکیاں نیں۔

پنجابی نظمی قِصّے دی تریخ (ڈاکٹر۔ کلبیر سنگھ کانگ)

پنجابی ادب وچ قِصّے دا خاص تھاں اے۔ وکھ وکھ شاعراں ولوں لگبھگ ہر زمانے وچ لِکھیاں کئیاں پریم کہاݨیاں قِصَّہ رُوپ وچ حاصل ہندیاں نیں۔ قِصّہ اُپر فارسی مثنوی روایت دا اثر زیادَہ منّیا جان٘دا اے۔ ڈاکٹر۔ کلبیر سنگھ کانگ دا وی ایہو متّ اے کہ پنجابی قصہ شعری فارسی دے مثنوی پرمپرا دے ودھیرے رنی اے۔ پنجاب کئی صدیاں تک ایران دے ماتحت رہا اے اتھے کئی فارسی شاعر ہوئے۔ بعد وچ فارسی اٹھ سو صدیاں تک سرکاری بولی دے روپ وچ کم کردی رہی۔ فارسی ساہت دے وشیس کر جسدا واہن مثنوی سی، دا اثر پنجابی قصہ کاری نے بہت حد تک قبولیا۔2 پر ڈاکٹر۔ کلبیر سنگھ کانگ قصہ شعری دی نرول فارسی مثنوی پرمپرا دی دین ہون دا کھنڈن وی کردا اے۔ ویدک سنہتاواں توں لے کے اپبھنشی پیماکھیان تک دے ادب دا وشلیسناتمک کرکے اوہ اجاگر کر دیندا اے کہ بیج رُوپ وچ ایہ شعری پرمپراں ساڈے اپݨے ہی کلاسیکل ادب وچ ودوان رہی اے۔ مثنوی پرمپرا نے اس بیج نوں پنگرن لئی صرف لوڑیندی فضا ہی حاصل کیتی۔

ڈاکٹر۔ کلبیر سنگھ کانگ نے دکھانت، متھہاسکتا، پراسریرکتا اتے ناٹکیتا نال متعلق کجھ اناں قصہ روڑیا دے اہمیت بارے چاننا پایا اے۔ جہڑا پنجابی دے لگبھگ ہر قصے وچ ودمان اے اوہ قصہ شعری پرمپرا نوں اپنے آپ وچ بند آزاد پرمپرا دے روپ وچ دیکھن دی اادرشوادی غلطی نہی کردا۔ اوہ اس پرمپرا اسدے تریخی سبھیاچار پساراں وچ رکھ کے ویکھدا اتے سمجھدا اے۔ قصہ شعری دیاں الگ الگ روڑیاں نوں اوہ پنجابی ساہت دے ہور روپاں دے حوالہ وچ رکھ کے ویکھن دی پہل کردا اے۔

اپنی کتاب پنجابی قصہ شعری دا اتہاس وچ اسنے قصہ کاراں بارے سماں مقرر ونڈ اس پرکار کیتی اے :-

• 17 ویں توں 19 ویں صدی تک دے قصہ کار

• ویہویں صدی دے قصہ کار

ہیٹھ لکھے قصہ کار مہارتھی آکھے جا سکدے ہن :-

• دمودر (ہیر) پرتھم قصہ کار۔

• وارث شاہ (ہیر وارث)

ایہناں توں الاواں پیلو ، حافظ برخوردار، قادریار، احمدیار، امام بخش، ہاشم شاہ، فضل شاہ، میاں محمد بخش مقبول قصہ کار ہن۔

اس توں الاواں کجھ الپ قصہ کاراں احمد، مقبل، میاں چراغ اوان، صدیق لالی اادِ دا ذکر کیتا اے۔

پھر ویہویں صدی دے قصہ کاراں کالیداس گجراوالیئاں، کشن سنگھ عارف، دھنی رام چاتک،مولٰی بخش کشتہ، چراغ دین دامن وغیرہ دا ذکر کیتا اے۔

اس توں بعد قصہ شعری دا پنجابی بولی، ساہت اتے سبھیاچار تے اثر بارے جدید پکھ توں وچار کتا گیا اے :-

• پنجابی بولی دا لیہندی تے مرکزی تک دا سفر قصہ شعری نے مکمل کیتا، دمودر توں وارث، قادر، ہاشم، فضل شاہ تک دے شاعراں دیاں رچناواں وچ اداہرناں، پنجابی محاورے نوں قایم کیتا۔

• ساہت وچ کہانی ساہت دا اک سٹینڈرڈ قایم کیتا جو اجوکے فکشن ساہت دیاں روڑھیاں دا پتہ دندا اے۔

• بینت چھند اتے ہور چھنداں دی مقبولیت

• دکھانت دا مڈھ

• ادھیاتمواد دی بہلتا توں بے مکھ ہو کے لوکک ساہت دا پرچلت۔

• عورت آزادی اتے آدرشکتا دے پکھ توں پنجابی عورت تے اثر۔ جویں کہ ہیر 360 سہیلیاں لے کہ باغاں وچ گھمدی اے، جھناں وچ اک بیڑی پا رکھی اے، بڑیاں منہ زور کڑیاں ہن۔

ڈاکٹر۔ کلبیر سگھ کانگ ااپنی اس کتاب نوں اپنی اک کھوج پستکا پنجابی قصہ شعری : اک مختصر ادھئین وچ قصہ شعری ساہت دے کردار ماتر ہی دسدا اے سگوں اس دے مکمل ادھئین لئی اک ہور وڈی کتاب دی لوڑ دسی اے

پنجابی ساہت دا سروت مولک اتہاس (ڈاکٹر رتن سنگھ جگی )

حصہ دوجا (سابق مدھدور)

کردار:- پنجابی ساہت دے سروت دے سروت مولک اتہاس دی ایہہ دوجی سینچی اے۔ کسے ترقی یافتہ بولی دے ساہت نوں صحیح ڈھنگ نال سمجھن لئی سبھ توں بہتر وسیلہ اس دے ساہت دا اتہاس اے پر اس وچ کوئی شکّ نہیں اے کہ پنجابی ساہت کئی اتہاس پہلاں لکھے جا چکے ہن پر تہذیبی حوالہ وچ سروت امشتمل پنجابی ساہت دے اتہاس دی گھاٹ محسوس کیتی جا رہی سی اس لئی یونیورسٹی ولوں دس سینچیا وچ اجیہا اتہاس لکھواؤن دی سکیم بنائی گئی۔ ایہہ کم ڈاکٹر رتن سنگھ جگی نوں سونپیا گیا۔ اس دی پہلی سینچی چھپ چکی اے دوجی سینچی وچ پنجابی دی نرگن بھگتی تحریک توں پیندا ہوئی ۔

سابق مدھ دور دی سیما سن 1500 ی۔ توں 1700 ی۔ تک مقرر کیتی اے۔ اس دور وچ رچے گئے ساہت نوں سودھا لئی تن حصےآں وچ ونڈیا اے۔ پہلے حصہ وچ سکھ بھرفتار تحریک کر کے پیدا ہوئے ۔ ساہت دے اتہاس نوں ارپت اے اس دور دا اارمبھ 1500 ی۔ وچ منیا گیا اے کیونکہ 1469 ی۔ وچ گرو نانک دیوَ دا جم ہویا سی۔ 1500 ی۔ تک اوہناں دے ویکتتوَ دے پبھاو نے یگ بودھ وچ اک خاص تبدیلی لئاں دتی سی سیاسی ،مذہبی ،سماجی کھیتراں وچ کھڑوت ختم ہو گی سی ادمقصد ساہت دا پواہ چل پیا سی ۔

• اس ادھئین وچ ہر رچنا اتے رچیتا نوں اس دے اہمیت اتے حالت مطابق ستھان دتا اے سبھ تھاں سنتلن رکھن دا یتن کیتا ۔

تتکرا :- پکرن -1 گرو نانک دیوَ (1469–1539ء)

             جیون،ویکتتوَ،رچنا،اپمانک بانی،پمانک بانی پرچی،روحانی وچاردھارا،دیانتداری رستہ ساہتی وششٹتا ۔

پکرن -2 گرو انگد دیوَ (1504–1552ء)

             جیون ،بانی رچنا،وچاردھارا

پکرن-3 گرو امرداس (1479–1574ء)

             جیون،رچنا،ادھئاتمک وچاردھارا،ساہتکتا

پکرن-4 گرو رام داس (1534–1581ء)

             جیون ،رچنا،ادھئاتمک وچاردھارا،ساہتکتا

پکرن-5 گرو ارجن دیوَ جی (1563–1606ء)

             جیون،ویکتتوَ،بانی رچنا،روحانی سوچ وچار،شعری کلا

پکرن-6 گرو گرنتھ صاحب جی (1604ء)

             سمپادن-اتہاس،حصہ پہلا،حصہ دوجا روحانی وچاردھارا،دیانتداری دا سروپ، ساہتکتا،بانیکار پرچی،

پکرن-7 بھائی گرداس (انُ۔1553-1637ء)

             جیون،پنجابی واراں،سوچ وچار،ساہتکتا،کبتّ-سوییے

پکرن-8 گرو تیغ بہادر جی (1621–1675ء)

             جیون،بلیدان،رچنا،روحانی وچاردھارا،ابھانسان دا سروپ

پکرن-9 گرو گوبند سنگھ جی (1666–1708ء)

             جیون،ویکتتوَ،دسم گرنتھ،پرانے بیڑا،رچنا پرچی،روحانی وچاردھارا،مول بھاونا ساہتکتا ۔

پنجابی وار شعری دا اتہاس(ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ نور)

پنجابی ساہت وچ وار شعری دے اتہاس نوں وشیس تھاں پپت اے۔ وار پنجابی شاعری دی اک ودھا اے۔ وار شبد دی اتپتی بارے کئی وچار ہن۔ ڈاکٹر۔ گنڈا سنگھ نے “پنجاب دی وار وچ” وار شبد دی اتپتی بارے لکھیا اے، “وار شبد دا مڈھ ̔ورِ دھاتو توں اے جس توں کہ واری یا ویری یعنی وار کرن والا یا وار روکن والا، واہر اتے واہری یا واہرو شبد بنے ہن۔ جدھّ جنگ اکلے بندے دا کم تاں ہندا نہیں۔” وار پنجابی دا اوہ شعری روپ اے جس وچ کسے لڑائی دی بہادری دا چترن کیتا جاندا اے تے وار سروتیاں دا اتشاہ ودھاؤندی سی۔ اسنوں ڈھاڈی پیش کردے سن۔ وار نوں شروع کرن لگیاں منگلاچرن دی رچنا کیتی جاندی اے تے اس توں پچھوں وار دا ترقی ہندا اے۔ وار پہلا جنگ لڑائی دے کارن نوں بیان کردی اے تے اس توں پچھوں جنگ لڑائی دا بیان ہندا اے۔وار وچ جنہاں نے لڑائیاں جاں ہور واقعے نوں بیان کیتا جاندا اے اوہ بھوتدور وچ بیت چکیا ہندیا ہن۔ وار پؤڑی چھند وچ لکھی جانی چاہیدی اے۔ پؤڑی دے دو بھید ہن - سرکھنڈی تے نشانی، سرکھنڈی وچ تکانت مدھ وچ ہندا اے تے نشانی وچ انت وچ ہندا اے۔ وار شعری دے اتہاس نوں دو دھاراواں وچ ونڈیا جا سکدا اے؛ واراں اتے جنگ نامے۔

1. واراں

"پنجابی واراں دا اتہاس کدوں شروع ہویا، اس بارے پکی طرحاں تاں نہیں کیہا جا سکدا پر ایہہ کیہا جاندا اے کہ امیر خسرو (1251–1305ء) نے ̔تغلق دی وار̕ لکھی پر اس وار دا صرف ذکر ہی ملدا اے۔ ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ نور نے ̔پنجابی وار شعری دا اتہاس" وچ واراں نوں دو حصےآں وچ ونڈیا مدھدور تے جدید دور۔ مدھدور دیاں پنجابی واراں بارے چرچہ لوک واراں توں شروع ہندی اے۔ اس وچوں کجھ واراں سابق نانک دور وچ لکھیا گئیا اتے کجھ واراں نانک دور وچ۔

مدھدور دیاں واراں

1. مڈھلیاں لوک واراں - مدھدور وچ رچیاں گئیاں واراں بارے پہلی واقفی شری گرو گرنتھ صاحب دیاں 22 واراں وچوں حاصل ہوئی۔ ایہناں وچوں مڈھلیاں واراں وچ 9 واراں دا ذکر کیتا جاداں اے، جنہاں دیاں دھارناواں تے شری گرو گرنتھ صاحب دیاں واراں گاؤن دا نصیحت دتا گیا۔

1. سری گرو گرنتھ صاحب دیاں واراں - شری گرو گرنتھ صاحب دیاں روحانی واراں نے پنجابی وار شعری نوں ترقی یافتہ کرن لئی اہم کردار نبھایا۔ ایہناں واراں دی سنرچنا بیر رسی واراں توں وکھری بھانت دی اے۔ ایہناں واراں دا پھلار ایوں ہے-

گرو نانک دیوَ جی (1469–1539) دیاں واراں-ملار کی وار، ماجھ کی وار، آسا کی وار۔

گرو امرداس (1479–1574) دیاں واراں-گزری دی وار، سوہی کی وار، مارو کی وار، رامکلی کی وار۔

گرو رام داس (1534–1581) دیاں واراں-سریں راگ کی وار، گؤڑی کی وار بہاگڑے کی وار، وڈہنس کی وار، سورٹھ کی وار، بلاول کی وار، سارنگ کی وار، کانڑے کی وار۔

گرو ارجن دیوَ (1563–1606) دیاں واراں-گؤڑی کی وار، گزری کی وار، جیتسری کی وار، رامکلی کی وار، مارو کی وار، بسنت کی وار۔ ایہناں توں بناں رامکلی راگ وچ ستے بلونڈ دی وار وی شری گرو گرنتھ صاحب وچ شامل اے۔

1. بھائی گرداس دیاں واراں - بھائی گرداس نے 39 واراں لکھیاں، جنہاں نوں گرو گرنتھ صاحب دی کنجی وی آکھیا جاندا اے۔ ایہناں دیاں واراں پؤڑی چھند وچ لکھیاں گئیاں ہن۔

1. وار سری بھگؤتی جی کی/ چنڈی دی وار - ایہہ وار پنجابی دے نوے دور نوں ساہمنے لیاؤندی اے۔ اس وار وچ 55 پؤڑیاں ہن۔

1. اگرے دی وار حقیقت رائے - پنجابی وار دے اتہاس وچ اگرے دی وار حقیقت رائے دا چرچہ رہا۔ ایہہ وار ٹھیٹھ سٹائل دے ترقی وچ معاون ہوئی۔

1. پیراں دی وار - اس وار اپر لکھیا گیا کہ اس وار نوں اس دھنی اتے گایا جائے، سلطان پیرو ساہ شیخو کھوکھر کی وار کی دھن اتے گاونی۔

1. جشودھا نندن دی لوَ کش دی وار - جسودھا نندن نے جس کہانی نوں اس وار دا بنیاد بنایا اے اوہ کہانی اتم رام چرت وچ شامل اے۔ اس دی خاصیت اسدی سٹائل کرکے اے۔

1. دیوی داس دی لوَ کش دی وار - دیویداس دی لوَ کش دی وار جسودھا نندن دی وار دے اثر ہیٹھ لکھیاں گئیاں۔ اس وار اتے لیہندی دا کافی اثر اے تے برج بولی دی زیادہ ورتوں اے۔ اس وار نوں مارو راگ نال متعلق کیتا اے۔

1. نجابت دی نادر شاہ دی وار - نجابت نے نادرشاہ دی وار لکھی۔ ایہہ وار نادرشاہ بارے اے تے اسدے حملے توں پچھوں لکھیاں گئیاں۔

1. سوڈھیاں دی وار - اس وار دا شاعر رام سنگھ سی۔ اس وار وچ سوڈھیاں دی تعریف کیتی گئی اے پر نال ہی شاعر اس ویلے تے سماج دا حقیقت اتے اس سماج دا اوچیتن وی اگھڑدا اے۔

1. چوڑھ سنگھ بھدوڑیئے دی وار - اس وار وچ ہور لوک دھناں جاں چھنداں نوں ورتیا گیا اے، جویں ایہہ وار جو سداں تے کلیاں دے ملے جلے روپ وچ لکھیاں گئیاں اے۔

1. کیشو داس دی وار راجا امر سنگھ دی - ایہہ وار شاعر کیشو داس دی لکھی ہوئی اے۔ اس وار وچ ہندی پنجابی رلی-ملی ہوئی اے۔ برج بولی دا اثر اے۔

1. پیر محمد دی چٹھیاں دی وار - اس وار دا پنجابی وار دے اتہاس وچ کافی چرچہ ہویا اے۔اس وار دی بولی بھاوے ٹھیٹھ پنجابی اے پر اس وچ ورتی گئی فارسی دی ووکیبولری سنکلپاں اتے اتہاس نال متعلق اے۔

1. بھائی دیال سنگھ دی سنگھاں دی وار - اس وار بارے ودھیرے وتھار نہیں ملدا پر ایہہ وار لڑائی دے بیان اتے سنگھاں دی وار ہون کرکے ڈھاڈیاں دی زبان تے رہی۔

1. تیجبھان دی کانھ بھگوان دی وار - تیجبھان نے اس وار وچ کرشن دے جس حوالہ نوں پیش کیتا اے اس حوالہ دے کجھ حصے شاعر سوندھا نے وی اپنی پریم دی وار وچ پیش کیتے ہن۔

1. شاعر سوندھا دی پریم دی وار - شاعر اس وار نوں پؤڑیاں تے دوہریاں دے روپ وچ لکھدا اے۔ پؤڑی وچ اوہ کہانی دے ذکر نوں پیش کردا اے۔

1. بھنگانی دی وار - شاعر اس وار دی ٹھیٹھ بولی ورتدا اے اتے وار دے موضوع اتے ذکر دے مطابق شبدا دی چون کردا اے۔ چھند اتے شبد اک مکّ ہو کے بیر رسی اثر پیدا کردے ہن۔

1. شاعر سوبھا (بلوچ) دی ملتان دی وار - شاعر سوبھا بلوچ نے ملتان دی وار لکھی اے۔ ملتان دی جنگ نوں ہور شاعراں نے وی بیان کیتا اے پر ملتانی وچ بیان کرن والا صرف سوبھا بلوچ ہی اے۔

-جدید دور دیاں واراں

1. ودھاتا سنگھ تیر دی سرہند دی وار - ودھاتا سنگھ تیر نے سرہند دی وار لکھی۔اس وار دا سروپ ودھیرے جنگ نامے نال ملدا اے پر اسنے اسنوں اک وار دے چھند دے روپ وچ لکھیا اے۔

1. ہرندر سنگھ روپ دیاں واراں - ہرندر سنگھ روپ نے واراں دیاں چار کتاباں دی رچنا کیتی: پنجاب دیاں واراں(1942)،لوک واراں(1951)،انسان دی وار(1952)،ہمالہ دی وار(1969)

1. موہن سنگھ دیاں واراں - موہن سنگھ پنجابی دا چرچت رمانٹک اتے پرگتیشیل شاعر اے۔ اسنے چار واراں لکھیاں کسمبھڑ شعری مجموعہ وچ رانی صاحب کور دی وار، وڈا ویلا وچ کہرے دی وار، آوازاں وچ منگلی دی وار اتے گجن سنگھ دی وار۔

1. پیارا سنگھ صحرائی دیاں واراں - ایہہ پنجابی دا پرگتیشیل شاعر سی۔ اسدی لکھی تلنگنا دی وار اسدے شعری مجموعہ ویلے دی وار وچ ساہمنے آئی۔

1. سوہن سنگھ شیتل دیاں واراں - سوہن سنگھ فکشن لکھاری وی سی تے اتہاسکار وی۔ اس نے اپنیاں واراں نوں ڈھاڈی واراں آکھیا اے۔ اسدی اک وار ولی قندھاری اے۔

1. ہزارا سنگھ گرداس پوری دیاں واراں - ہزارا سنگھ گرداس پوری دا چرچہ جتھے اسدے گیتاں، نظماں تے غزلاں کرکے ہویا، اتھے اسدی کتاب واراں دی بادشاہی کرکے وی ہویا۔ اس کتاب وچ اسدیاں کئی واراں ہن۔

1. گردیو سنگھ مان دی اکالی پھولا سنگھ دی وار - گردیو سنگھ مان دی ایہہ وار کافی چرچت رہی۔ اس وار دا چرچہ اس دے بیر رسی بیان کرکے ہویا اے۔

1. بلجیت تلسی دی وار سری گرو گوبند سنگھ جی - بلجیت تلسی نے اس وار نوں عامَ واراں توں وکھری تکنیک وچ لکھیا اے۔ اس وار وچ گرو گوبند سنگھ نال پرشن اتر ہن۔

1. رام نرین دردی دی وار میجر بھپندر سنگھ - رام نرین سنگھ دردی دیاں دو واراں خاص چرچہ وچ ہن۔ وار بھپندر سنگھ 1967 وچ شائع ہوئی اتے وار گوا دا جیتو میجر شودیو 1972 وچ شائع ہوئی۔

1. تیرا سنگھ چن دیاں واراں - تیرا سنگھ چن نے دو واراں لکھیاں۔ 1950 وچ اگست 1947 دی وار اتے 1951 وچ بھگت سنگھ دی وار۔

1. پریتم سنگھ قاصد دی اکالی پھولا سنگھ دی وار - پریتم سنگھ قاصد پنجاب دا مشہور سٹیجی شاعر اے۔اسنے وار اکالی پھولا سنگھ لکھی۔ اسنے ایہہ وار 1965 وچ لکھی پر ایہہ وار چرچت نہ ہو سکی۔

1. احمد سلیم دی یونیورسٹی کیمپس وار - احمد سلیم پاکستان دا پرگتیشیل شاعر اے۔ اسنے اپنے شعری مجموعہ تنتمبرو وچ اک مختصر یونیورسٹی کیمپس دی وار لکھی اے۔

جنگ نامہ

"وار تے جنگ نامہ شاعری دیاں بہت نیڑے دیاں ودھاواں ہن۔ کانھ سنگھ نابھہ نے اس نوں “لڑائی دی کہانی دا گرنتھ” آکھیا تے اس نوں وار نالوں ودھیرے وکھ نہ کیتا۔" ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی نے ̔ساہت کوش وچ کیہا “جنگ نامے وچ کوئی اصلی گھٹنا دا ہی بیان ہندا اے، پر وار خیالی واقعے اتے وی لکھی جا سکدی اے۔” پنجابی وچ چرچت جنگ نامہ شاعر مقبل نے 1747 وچ ساہمنے لیاندا۔ اس وچ حسن حسین دی شہیدی نوں بیان کیتا گیا۔ گرو گوبند سنگھ دے درباری شاعر انی رائے نے ̔جنگ نامہ سری گرو گوبند سنگھ لکھیا۔ پنجابی وچ اس توں پچھوں کانھ سنگھ بنگا دا جنگ نامہ لاہور دا چرچہ ہویا۔ شاہ محمد دا جنگ نامہ کافی پرمکھ اے۔ جنگ نامہ اصلوں فارسی پردھان سٹائل وچ پنجابی شعری روپ اے۔ جنگ نامے ادھکتر مسلمان شاعراں نے لکھے۔

پنجابی ساہت دا سروت مولک اتہاس (حصہ پہلا)

بھومکا

پنجابی ساہت دے اتہاس دی دور ونڈ دی مسئلہ دے سمادھان لئی ساہت نوں تن حصےآں وچ ونڈیا اے

1. آدی دور (سن 1000–1500ء)
2. مدھدور (1500–1870ء)
3. جدید دور (0170-2000ء)

پنجابی ساہت لئی ایہہ مسئلہ وی کھڑی ہندی اے کہ کس رچنا نوں ساہت دا حصہ منیا جاوے تے کس نوں نہیں۔ اچتّ ایہہ اے کہ جس دی رچنا پنجاب وچ ہوئی ، جس وچ پنجابی تتّ موجود اے تے جس وچ پنجابی سبھیاچار نوں روپائت کیتا گیا اے۔ اس سارے ساہت نوں پنجابی دا منّ لینا چاہیدا اے۔ آدی دور دے ساہت-اتہاس دی شروع سیما مقررہ کرنا وی پھر اک مسئلہ اے۔ کیونکہ اس دور دے ساہت دا صحیح رچنا دور مقرر نہیں کیتا جا سکدا۔ اک ہور مسئلہ اس دور دا ادھکتر ساہت اپرمانک اے۔ جویں ناتھ ساہت، امیر خسرو ساہت آدی۔ اتہاس لکھن ویلے کوشش ایہہ کیتی اے کہ وچاردھاری سروتاں تے مذہبی پرمپراواں دے حوالہ وچ ساہتکاراں تے اوہناں دیاں کرتیاں نوں وچاریا جائے۔ ودواناں نے کسے ساہت دے ادبھو اتے ترقی متعلق مکھ طور تے دو ضرور تتّ منے ہن- اک اے ورثہ، جس نال لکھاری دی سانجھ۔ دوجا تتّ اے باہرلا اثر جاں رابطہ جو نال-نال حاصل ہندا اے۔ ایہہ دوویں تتّ ہی سروتاں دے کردار نبھاؤندے ہن۔

-موضوع داخلہ

بھاشک پچھوکڑ

رتن سنگھ جگی نے کیہا پنجابی بولی آریائی بھارتی آریائی پروار دی بولی اے، جس نال اس دا بھاشائی پچھوکڑ سنسکرت نال جڑدا اے۔ سنسکرت بولی دے مڈھلے سروپ نوں وکھ-وکھ ناں دتے جاندے ہن، کسے نے اس نوں ویدک بولی کیہا، کسے نے ویدک سنسکرت، کسے نے چھاندس۔ ایہناں ناواں وچوں ودواناں دی بہو گنتی اس نوں ویدک سنسکرت رہن دے حق وچ اے۔ ویدک سنسکرت وچ ویداں، براہمناں، آرنیکاں، اپنشداں، ویداگاں دی رچنا ہوئیے لوکک سنسکرت وچ ناٹک، شعری، نیتک کہانیاں عادی دی سرجنا ہندی اے۔ آری لوک 1500 پو۔ء پنجاب دی دھرتی اتے اپنے پیر پسار چکے سن اتے ادوں توں ہی ایہناں دی بولی نے ترقی کرنا شروع کر دتا سی۔ بولی دا کرمک ترقی ہیٹھ لکھے مطابق ہندا اے،

پراکرت

1. مہاقومی
2. پیشاچی
3. ماگدھی
4. سورشینی

اپبھرنش (501ء توں 1000ء)

1. سورشینی
2. کیکیئی
3. ٹکی

اس طرحاں دسویں صدی توں بعد پنجابی اتے مسلمانی سبھیاچار تے تے انگریزی اپنا ستھان بنایا۔ مسلمانی سبھیاچار دے توں پیدا ہوئے ساہت دی 19ویں صدی دے ادھ تک واضع پچھانی جا سکدی اے۔ اس توں انگریزی سبھیاچار دی۔

سبھیاچارک پچھوکڑ

رتن سنگھ جگی کہندے ہن کہ سبھیاچار کسے دیش اتھوا قوم دی انتر-روح دا درپن اے کیونکہ اس راہیں اس دیش جاں قوم دے سارے علم، سنسکار اتے ششٹاچار دا پتہ چلدا اے، جو اوہ اپنے وچ سمیٹی بیٹھا اے۔ تہذیبی وششٹتاواں ہی اک دیش جاں قوم نوں دوجی نالوں نکھیڑدیاں ہن۔ اس لئی ہر دیش دے سبھیاچار دی پہلی خاصیت اس دا نویکلاپن اے۔

پنجاب دا وی اپنا نویکلا سبھیاچار اے۔ ایہہ سبھیاچار دسویں صدی دے نیڑے تیڑے دی کوئی اکسمات گھٹنا نہیں، نہ ہی اک دم ہوند وچ آیا کوئی جیون ڈھنگ اے، سگوں ہزاراں سالاں وچ وکھ-وکھ تریخی دوراں وچوں لنگھیا اک اجیہا جیون پرواہ اے جو حالات نال سنواد رچا کے اپنی سروپ نکھاردا رہا اے۔ اس نوں ستعینات سبھیاچار کہہ سکدے ہاں کیونکہ اس دیش وچ ویلے ویلے کئیاں نسلاں باہروں آ کے وسدیاں رہیاں ہن اتے اوہناں دا سبھیاچار اتھوں دے مول سبھیاچار نال اکمک ہندے راے ہن۔ اس طرحاں پنجابی سبھیاچار دا سبھیاچار بہو نسلی ستعینات سبھیاچار اے۔ پنجابی سبھیاچار دے پچھوکڑ دے وچ نیگرٹو، آسٹرک، ہڑپا اتے آریجاتی آدی نسلاں سمائیاں ہوئیاں ہن۔

اتہاسک پچھوکڑ

پنجاب دے تریخی پچھوکڑ توں پہلاں اک گل چنگی طرحاں اپنے مت وچ بٹھا لینی واجب اے کہ جس نوں اسیں پنجاب آکھدے ہاں اس دیاں حداں کئی وار ودھیاں اتے کئی وار گھٹیاں، اس واسطے کسے اک ستھر پرادیشک اکائی دا ناں نہیں اے۔ جے اسیں اس گل نوں گھوکھن لئی پچھے نوں جھات ماریئے تاں ‘مہامبھارت’ دے ‘بھیشم پرو’ دے بنیاد تے اشارہ ملدا اے کہ کورو پانڈواں دی لڑائی ویلے پنجاب کئی جنپداں وچ ونڈیا ہویا سی اتے ایہناں جنپداں دے راجیاں تے راج کماراں نے دوہاں دھراں ولوں لڑائی وچ حصہ لیا سی۔ واضع اے کہ ادوں پنجاب اک تری راج نہیں سی۔ عیسوی سن دے شروع ہون توں لگبھگ پنج سو سال پہلاں اس دے کجھ حصے ایران راج ماتحت سن۔ سکندر دے آکرمن ویلے وی اتھے کوئی درڑھ راج انتظام نہیں سی۔ ادوں ترگرت، گاندھار، ارما، ابھسار آدی جنپداں توں علاوہ پورس اتے امبھی ورگیاں دا راج سی۔ پہلی وار چندرخفیہ موریا نے سکندر دے اترادھکاریاں دی کمزوری کارن ایہہ اکائی پھر بھنگ ہو گئی۔ مغربی حصہ کنشک دے ماتحت رہا، کدے خفیہ راجیاں نے جہلم تک اپنیاں حداں ودھائیاں۔

پنجابی ادب دے بھارتی سروت

رتن سنگھ جگی دے مطابق پرانے پنجابی ادب دھرم مشتمل اے۔ اس دا لگبھگ اٹھ صدیاں دا اتہاس دھرم دی ککھّ وچ پلیا اے۔ اس نوں دھرم مکھی اچتّ ہووےگا۔ کہ سیوی دھرم دے سروپ نوں سمجھن تے اس دے اہمیت دا اندازہ لگاؤن لئی عامَ طور تے چار پکھاں نوں وچاریا جاندا اے۔

1. وچار پکھ

اس نوں کسے دھرم دا فلسفہ اتھوا شاستر وی کیہا جا سکدا اے۔ اس عمل وچ کسے دھرم دی آدھار-زمین اے۔ اس وچ اس دھرم متعلق سارے فلسفی اتے روحانی تتّ شامل کیتے جا سکدے ہن، جس دھرم دا ایہہ پکھ اووواقع اے، کمزور اے جاں پتلا اے، اوہ دھرم کچھ باہرلے آڈمبراں، پوجا-ودھیاں اتے انشٹھاناں دا سمچّ بن کے رہِ جاندا اے۔

1. دوجا وچار پکھ اے آچار

جتھے پہلا پکھ فلسفی بنیاد زمین تیار کردا اے، اتھے ایہ پکھ اس دھرم دے وہارک پکھ دے کردار نبھاؤندا اے۔ اس توں دھرم دا سماج اتے نینترن ختم ہو جاندا اے۔ اس نال دھرم جن عام دے گرہن کرن یوگ بندا اے۔

1. تیجا پکھ

اس وچ دھرم دی دیانتداری نوں سمیٹیا جاندا اے۔ اس دے وی اگوں دو سروپ ہن۔ اک اپاسنا اتے دوجا پوجا۔ اپاسنا دا تعلقات نفسیات جاں بھیتری نشٹھا نال اے اتے پوجا باہرلے اپچاراں نوں روپمان کردی اے۔ راہ موکلا کیتا جاندا اے۔

1. چوتھا انگ اے پورانکتا

جن سادھارنتا دیاں مانتاواں، ریتاں، ستھاپناواں، لوک وارتاواں آدی اس دے دوران رکھیاں جا سکدیاں ہن۔ کسے دھرم دے پرچار پرسار لئی پورانک تتاں دی بہت ادھک لوڑ ہندی اے۔

ویدک ادب

وید، براہمن، آرنیک، اپنشد آدی ہن۔ ویداں نوں نشان واک نہ منن والے متّ- چارواک فلسفہ، جین متّ، بدھ دھرم۔ ویداں نوں نشان منن والے متّ- کھٹّ شاستر، چھ فلسفہ۔

1. چھ فلسفہ
2. نیائ فلسفہ
3. ویشیشک فلسفہ
4. سانکھ فلسفہ
5. یوگ فلسفہ
6. سابق میمانسا
7. ویدانت فلسفہ۔

رمائن، مہامبھارت، گیتا، پورانک ساہت، ویشنو دھرم، سمارت دھرم، اوتارواد، دیوتا اتے دینت، شیو متّ، شکت متّ۔

[[بھگتی تحریک]]

رتن سنگھ جگی مطابق مدھ یگ وچ روایتی بھرفتار بھاونا اک تحریک دا روپ دھاردی اے۔ جدید بھارتی بولیاں وچ مدھ یگ وچ جو ساہت سرجنا ہوئی اے، اوہ بھرفتار تحریک دی ہی خاص تے پرمکھ دین اے۔ اس تحریک توں بعد وی تے ہن وی بہت سارے ساہت دے سروت بھارتی تحریک وچوں لبھے جا سکدے ہن۔ اس تحریک نے سارے بھارت نوں ایکتا دے سوتر وچ پرو دتا۔ بھارت وچ ویلے ویلے چلن والے اندولناں وچوں بھارتی تحریک زیادہ اہم اے۔ کیونکہ اس دا پسار-دور کئی صدیاں وچ نبڑدا اے۔ ایہہ تحریک اکو ویلے سارے بھارت وچ مکمل ہندا اے۔اس دوران انسان انسان دے نیڑے ہی نہیں لیاؤندا گیا سگوں اس نوں سچا انسان بنن دی پریرنا وی دتی گئی۔

1. بھگتی دا سروپ
2. بھگتی دے بھید
3. رام بھرفتار
4. کرشن بھرفتار۔
5. بھگتی دی پرمپرا
6. دکھن وچ بھرفتار
7. بھگتی دا وستار

نرگن بھگتی

رتن سنگھ جگی مطابق ویشنو بھرفتار دے سمانانتار اتری بھارت وچ متاں دی نرگن بھرفتار دا وی خاص روپ وچ ترقی ہویا۔ ایہہ بھرفتار ویشنو بھرفتار دیاں سنکیتنتاواں اتے تکنیک ودھاناں متعلق ودروہ دی بھاونا توں پیدا ہوئی پرتیت ہندی اے۔ ودواناں نے ایہناں دے دو بھید منے ہن۔ علم مشتمل اتے پریم مشتمل۔ پریم مشتمل بھرفتار نوں اوہ صوفی فقیراں نال جوڑدے ہن اتے علم مشتمل نوں سنت کبیر آدی نال۔ ایہناں سنتاں وچ پرمکھ ہن، بھگت جیدیو، بھگت نامدیو، سوآمی رامانند، بھگت پیپا، بھگت سین، بھگت ترلوعدہ، بھگت سدھنا، بھگت رویداس، سنت کبیر

سدھ تے ناتھ متّ

سدھ متّ دا ترقی بدھ متّ دے کھنڈراں وچوں ہندا اے۔ بدھ دی سہجیانی اتھوا وجیانی شاکھاواں ہی سدھ متّ نوں ترقی یافتہ کردیاں ہن۔ سدھ متّ توں مطلب اے جو سادھک لوکک سدھیاں وچ پربین اتے اتی انسانی طاقتاں نال یکت ہووے۔ اس متّ دے ادبھو بارے ویلے دی کوئی ریکھا کھچّ سکنا آسان نہیں اے۔ پر اتنا ضرور مننا پویگا کہ دسویں صدی توں پہلاں اس متّ دا شروع ہو چکیا سی۔ وکھ وکھ ویلے ہوئے سدھاں دی گنتی 84 منی گئی اے۔ پر ایہہ سدھ کہڑے ہن اس بارے پکے پیراں تے کوئی گل نہیں کہی جا سکدی۔ کسے نے سراپا نوں پہلا سدھ منیا اے اتے کسے نے لئیپا نوں، ایہناں دے جیو ذکر بارے کوئی تتھک جانکاری نہیں ملدی۔ ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی کتاب وچ سدھ متّ، ناتھ متّ اتے ناتھاں بارے دسیا اے کہ ایہہ ناتھ ہن- مچھندر ناتھ، جالندھر ناتھ، دیانتداری دا سروپ، ہٹھ یوگ، چورنگیناتھ، چرپٹ ناتھ، بھرتھری ہری، تنقید ادب تے اثر۔

اسلام

رتن سنگھ جگی مطابق مسلماناں دے دھرم نوں اسلام کہیا جاندا اے۔ اسلام دا شبدی مطلب اے سر نبھاؤنا، یعنی خدا دی رضا مننا، خدائی آگیا دی پالنا کرنا۔ ہن ایہہ شبد اس دھرم لئی روڑھ ہو چکیا اے۔ جس وچ حضرت محمد نے ستویں صدی دے شروع وچ اس دا پرچار مکے توں شروع کیتا۔ اس لئی اس دھرم دی جم زمین عرب دیش اے۔ اسلام دے یعقین مطابق ایہہ خدا ولوں دتے آخری پیغام اتے واقع اے۔ رتن سنگھ جگی نے کتاب وچ ابھارتی سروت نوں س طرحاں متاثر کیتا اے۔ اسلام- حضرت محمد، قرآن مزید، اﷲ، پنج رکن، خلافت دا ترقی، مذہبی تہوار، صوفی مت- صوفی مت دا ترقی، مکھ اصول، چترانگ رستہ، ستّ مقام، صوفی سلسلے۔

پنجابی صوفی شعری پرمپرا

مڈھلے سومے

پنجابی صوفی شاعری دے ادھیکانس مڈھلے سومے فارسی بولی وچ مہیا ہون کارن اس متعلق کوئی ٹکواں اتے وشوست کم نہیں ہو سکیا۔ صوفی فقیراں دے جیون اتے شخصیت بارے بہتی سامان ‘مپھلوزات ساہت’ وچ مہیا اے۔ مپھلوزات تو مطلب اے اوہ پروعدہ مجموعہ جنہاں وچ کجھ کو مشہور اتے متاثر صوفیاں دے اپنے انوائیاں اتھوا جگیاسوآں نوں متعلق کیتے بھاشن شامل ہن۔ رتن سنگھ جگی نے صوفی شعری پرمپرا نوں کتاب وچ اس طرحاں پیش کیتا اے، مڈھلے سومے، بابا فرید رچنا، گرو گرنتھ صاحب توں باہرلی بانی، روحانی سوچ وچار، شعری گن، بولی دا سروپ۔

فٹکل ساہت

آدی دور وچ کئی پرکار دیاں ساہتی ونگیاں رچے جان دا امکان اے کیونکہ مدھ دور وچ پیدا ہویا پروڑھ ساہت اپنا کوئی نہ کوئی پچھوکڑ ضرور رکھدا اے۔ ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی نے فٹکل ساہت نوں اپنی کتاب وچ اس طرحاں متاثر کیتا اے، ادہمان، راؤلویل، امیر خسرو، وار شعری، وارتک آدی۔

پنجابی ادب دا سروت مولک اتہاس (ڈاکٹر رتن سنگھ جگی)

حصہ دوجا (سابق مدھدور)

کردار:- پنجابی ادب دے سروت دے سروت مولک تریخ دی ایہہ دوجی سینچی اے۔ کسے ترقی یافتہ بولی دے ساہت نوں صحیح ڈھنگ نال سمجھن لئی سبھ توں بہتر وسیلہ اس دے ساہت دا اتہاس اے پر اس وچ کوئی شکّ نہیں اے کہ پنجابی ساہت کئی اتہاس پہلاں لکھے جا چکے ہن پر تہذیبی حوالہ وچ سروت امشتمل پنجابی ساہت دے اتہاس دی گھاٹ محسوس کیتی جا رہی سی اس لئی یونیورسٹی ولوں دس سینچیا وچ اجیہا اتہاس لکھواؤن دی سکیم بنائی گئی۔ ایہہ کم ڈاکٹر رتن سنگھ جگی نوں سونپیا گیا۔ اس دی پہلی سینچی چھپ چکی اے دوجی سینچی وچ پنجابی دی نرگن بھرفتار لہر توں پیندا ہوئی ۔

سابق مدھ دور دی سیما سن 1500 ی۔ توں 1700 ی۔ تک مقرر کیتی اے۔ اس دور وچ رچے گئے ساہت نوں سودھا لئی تن حصےآں وچ ونڈیا اے۔ پہلے حصہ وچ سکھ بھرفتار تحریک اے ساہت نوں شامل کیتا ہیا اے، اس دور دا اارمبھ 1500 ی۔ وچ منیا گیا اے کیونکہ 1469 ی۔ وچ گرو نانک دیوَ دا جم ہویا سی۔ 1500 ی۔ تک اوہناں دے ویکتتوَ دے پبھاو نے یگ بودھ وچ اک خاص تبدیلی لئاں دتی سی سیاسی ،مذہبی ،سماجی کھیتراں وچ کھڑوت ختم ہو گی سی ادمقصد ساہت دا پواہ چل پیا سی ۔

1. اس ادھئین وچ ہر رچنا اتے رچیتا نوں اس دے اہمیت اتے حالت مطابق ستھان دتا اے سبھ تھاں سنتلن رکھن دا یتن کیتا ۔

پنجابی ساہت دے سروت دے سروت-مولک اتہاس دی ایہہ دوجی سینچی اے۔ کسے ترقی یافتہ بولی دے ساہت نوں صحیح ڈھنگ نال سمجھن لئی سبھ توں اچتّ وسیلہ اس دے ساہت دا اتہاس اے پر اس وچ کوئی شکّ نہیں اے کہ پنجابی ساہت کئی اتہاس پہلا لکھے جا چکے ہن پر تہذیبی حوالہ وچ سروت مشتمل پنجابی ساہت دے اتہاس دی گھاٹ محسوس کیتی جا رہی سی۔ اس لئی یونیورسٹی ولوں دس سینچیاں وچ اجیہا اتہاس لکھواؤن دی سکیم بنائی گئی۔ ایہہ کم ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی نوں سونپیا گیا۔ اس دی پہلی سینچی چھپ چکی اے۔ دوجی سینچی وچ پنجاب دی نرگن بھرفتار لہر توں پیندا ہوئی سابق مدھ دور دی سیما سن 1500ء توں 1700ء تک مقرر کیتی گئی اے۔ اس دور وچ رچے گئے ساہتّ نوں سودھا لئی تن حصےآں وچ ونڈیا اے۔ پہلے حصہ وچ بھرفتار تحریک کر کے پیدا ہوئے ساہتّ تے اتہاس نوں ارپت اے اس دور دا شروع 1500ای۔ وچ منیا گیا اے۔ کیونکہ 1469ء وچ گرو نانک دیوَ دا جم ہویا سی۔ 1500ء تک اوہناں دے وئکتتو دے اثر نے یگ بودھ وچ اک خاص تبدیلی لیا دتی سی۔ سیاسی، مذہبی، سماجی کھیتراں وچ کھڑوت ختم ہو گئی سی۔ ادات ساہتّ دا پرواہ چل پیا سی۔

اس مطالعہ وچ ہر رچنا اتے رچیتا نوں اس دے اہمیت اتے حالت مطابق ستھان دتا اے سبھ تھاں سنتلن رکھن دا یتن کیتا اے۔

گرو نانک دیوَ جی (1469–1539ء)

وئکتتو

گرو نانک دیوَ مہان اتے بہترین وئکتتو دے سوآمی سن۔ گربانی مطابق بانی وچ گرو وسدا ہے- “بانی گرو گرو اے بانی وچ بانی امرت سارے”سارا جیون اوہ سچے دھرم دے پرچار لئی یتن کردے راے اس لئی اوہناں بارے دھارنا بن گئی سی اوہ اک مہان سادھک ہی نہیں سگوں ویر سادھک اتے ساکھیات سدھ مرد ہن۔ اوہناں نے سارا جیون ادھرم اتھوا اناچار دیاں حالات نال جدوجہد کردیاں بتیت کر دتا پر کتے وی وچلت نہیں ہوئے۔ گرو نانک دیوَ متعلق ملدے کئی پرانے چتراں توں وی اوہناں دے وئکتتو دا کجھ آبھاس ہندا اے ایہہ چتر جنم-ساکھیاں، دھرم-دھاما، سرانواں، راج مہلاں دیاں دیواراں اتے بنے ملدے ہن۔

رچنا

گرو جی دے ناں تے گرو گرنتھ صاحب وچ جو بانی درج اے آپ نے اوہ بانی کویں لکھی اتے سمبھالی؟ ایہہ اک اہم موضوع اے۔ کھید دی گل اے کہ ہن تک گرو جی دی کوئی وی سوے-ہتھ لکھت جاں ہور کوئی پرانے دستاویز مہیا نہیں اے۔ گرو نانک دی پرمانک بانی اس پرکار اے:-

1. جپجی= مولمنتر-1، پؤڑیاں-38، شلوک-2،41
2. سری راگ= چؤپدے 33، اشٹپدیاں 18، پہرے 2، شلوک 7
3. ماجھ راگ= اشٹپدی 1، پؤڑیاں 27، شلوک 46
4. آسا راگ= چپدے 39، اشٹپدیاں 22، پدے 35، چھند 5، پؤڑیاں 24، شلوک 44
5. آزاد بانیاں= جپُ، پہرے، وار،ماجھ، پٹی، وار آسا، الاہنی، تھتی، اوانکار، بارانماہا، وار ملھار۔

اپرمانک بانی

ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی نے اس باب وچ امصدقہ بانی بارے لکھیا اے۔ اس پرکار دی بانی نوں کچی بانی دا ناں دتا جان لگیا۔ گرو نانک دیوَ دے ناں نال پرچلت اپرمانک بانی نوں تن سرلیکھاں ماتحت رکھ کے وچار کرنا اچتّ ہووےگا۔

1. پران سنگلی
2. کھاری بیڑ وچ سنکلت وادھو بانی
3. نامہ ساہتّ

اس وچ اپرمانک بانی دے نال نال پران سنگلی، کھاری بیڑ وچ سنکلت وادھو بانی، نامہ ساہتّ بارے ہی بہت ودھیا ڈھنگ نال لکھیا اے۔

پرمانک بانی پرچی

پرمانک بانی دا سنکھپت پرچی اتھے دے دینا ضرور پرتیت ہندا اے کیونکہ اس متعلق اجے کوئی ووواقع یتن نہیں ہویا۔ اجیہی جانکاری دے امطلب وچ کئی پرکار دیاں بھانتریاں پیدا ہو سکدیاں ہن۔ گرو جی دی شعری دیانتداری نوں سمجھنا آسان نہیں ہووےگا مطالعہ دی سودھا لئی ساری بانی نوں چار طبقےآں وچ ونڈیا جا سکدا اے:

1. وڈکاری کرتیاں
2. مختصر آکاری کرتیاں
3. وار-شعری
4. فٹکل پد

گرو انگد دیوَ جی (1504–1552ء)

بانی رچنا

آپ نے بانی رچنا بہت گھٹ کیتی سی۔ کل 63 شلوک آپ جی دے ناں ماتحت گرو گرنتھ صاحب دیاں 9 واراں وچ درج ملدے نیں۔

1. سری راگ دی وار م۔ 4 وچ 2 سلوک
2. ماجھ دی وار م۔ 1 وچ 12 شلوک
3. آسا دی وار م۔ 1 وچ 15 شلوک
4. رامکلی کی وار م۔ 3 وچ 7 شلوک
5. ملھار کی وار م۔ 1 شلوک۔.۔.۔.۔.

اپروکت 63 شلوکاں وچوں “ماجھ راگ دی وار” دی 23ویں پؤڑی نال لگدا اک شلوک اتے ”آسا راگ دی وار، دی 12ویں پؤڑی نال لگدے دو شلوک وی درج ہن۔

گرو امرداس(1479–1579ء)

رچنا

گرو گدی اپر اپر بیٹھن مگروں اپنے صوفیانہ تجربہ نوں بانی راہیں ابھویکت کرنا شروع کیتا ۔ آپ دی 18 راگاں وچ بانی گرو گرنتھ صاحب وچ ہیٹھ لکھے راگ کرم مطابق درج اے۔

1. سری راگ= چؤپدے 31، اشٹپدیاں 8، شلوک 33
2. ماجھ راگ = اشٹپدیاں 32، شلوک 3
3. گؤڑی راگ چؤپدے 18، اشٹپدیاں 9، چھند 5، شلوک 7
4. آسا راگ چؤپدے 13، اشٹپدیاں 15، پدے 18، چند 2
5. گوجری راگ چؤپدے 7، اشٹپدیاں 1، پؤڑیاں22، شلوک 43
6. بہرڑا راگ شلوک 33
7. وڈہنس راگ چؤپدے 9، اشٹپدیاں 2، شلوک 40، الاہنیاں 4
8. سورٹھ راگ چؤپدے 12،اشٹپدیاں 3، شلوک 48
9. دھناسری راگ چؤپدے 9
10. سوہی راگ اشٹپدیاں 4، چھند 7، پؤڑیاں 20، شلوک 15
11. بلاول راگ چؤپدے 6، اشٹپدی 1، پدے 20، شلوک 24
12. رامکلی راگ چؤپدے 1، اشٹپدیاں 5، پدے40، پؤڑیاں 21، شلوک 24
13. مارو راگ چؤپدے 5، اشٹپدی 1، سوہلے 24، پؤڑیاں 22، شلوک 23
14. بھیرؤ راگ چؤپدے 21، اشٹپدیاں 2
15. بسنت راگ چؤپدے 20
16. سارنگ راگ اشٹپدیاں 3، شلوک 23
17. ملھار راگ چؤپدے 13، اشٹپدیاں 3، شلوک 27
18. پربھاتی راگ چؤپدے 7، اشٹپدیاں 2 ہن۔

گرو رام داس جی (1534–1581ء)

بانی رچنا

گرو رام داس نے گرو گرنتھ صاحب وچ آئے 31 راگاں وچوں 30 راگاں وچ بانی دی رچنا کیتی ایہناں توں پہلاں گرو نانک دیوَ نے 20 راگاں وچ اتے گرو امرداس نے 18 راگاں وچ بانی رچی سی۔ گرو انگد دیوَ دے شلوک وی صرف 9واراں نال درج ہن۔ اس ترا گرو رام داس نے سبھ توں پہلاں اتنے ادھک راگاں وچ نپنتا حاصل کر سکنا گرو جی دے ادتی وئکتتو دا کرشمہ اے۔

وچاردھارا

گرو رام داس نے جو روحانی وچار اپنی بانی راہیں پیش کیتے، اوہناں دا مول بنیاد گرو پرمپرا توں حاصل جیون فلسفہ اے۔ پر اوہناں دی اپنی رہسّ انوبھوتی دے سنیوگ نال کہانی وچ سہج سبھاوک مولکتا دا کمیونیکیشن ہویا اے۔ ایہی اوہناں دی وچاردھارا دا مول ادھار اے۔ روحانی دیانتداری وچ برہم دے مکھ طور تے دو روپاں دی سوچ ہوئی اے، نرگن اتے سرگن۔

“توں آپ پرکھ اپرمپرُ کرتا جی تدھ جیوڈ اورُ ن کوئی، توں جگ جگ ایکو سدا سدا توں ایکو جی توں نہچلُ کرتا سوئی”۔

گرو جی دی سماجی فکر دو نقطیاں اپر ٹکی – ماڑے کماں پرتِ ارچی اتے چنگے کماں پرتِ کھچّ۔ منمت نوں تیاگن نال پھر کسے پرکار دا سماجی سنکٹ پیدا نہیں ہو سکدا۔

“تیاگے من کی متڑی، وسرے دوجا بھاؤ جیؤ، ایوں پاوہِ ہرِ درساوڑا نہِ لگے تتی واؤ جیؤ”

گرو ارجن دیوَ دی (1563–1606ء)

وئکتتو

گرو ارجن دیوَ گمبھیر سبھا والے سچے اتے سچے دھرم سادھک سن۔ جنہاں نے سکھ دھرم نوں ووواقع روپ دے کے روحانی ول پوری درڑہتا نال رچت کیتا اتے گرو گرنتھ صاحب دا اڈیٹنگ کرکے بھارتی کتاب اتہاس وچ اک نواں مال پتھر قائم کیتا۔ اس دے سروپ نوں گمبھیرتا نال وچاریا ۔ گرو گرنتھ صاحب دی ساہتی صلاحیت، سنگیت کلا دی پکڑ اتے بانی اڈیٹنگ نوں ڈونگھے علم دا بودھ ہندا اے۔ اس طرحاں سولھویں صدی دی آخری چوتھائی اتے ستارھویں صدی دے پہلے دہاکے وچ پنجاب وچ اک اجیاے مہان سادھک دا پرکاش ہویا جس نے منکھتا لئی سرب سانجھے دھرم نوں پکے پیراں تے کھڑھا کیتا اتے لوکاں دے من وچ سہنشیلتا دی بھاونا دا ترقی کر کے اک نویں سماج نوں جم دتا ۔ جس نے سہجے سہجے پنجاب دے سبھیاچار دا سبھا ہی بدل دتا۔

بانی رچنا

سکھمنی صاحب

نام سمرن دے قسماں اتے اس توں حاصل ہون والیاں حالتاں دا بڑی خوبصورتی نال کیتا چترن اس رچنا دا گرو اے۔ گؤڑی راگ وچ اشٹپدی شعری جگت وچ کیتی گئی پر رچنا وچ کل 24 اشٹپدیاں ہن۔ ہر اشٹپدی وچ دس دس تکاں دیاں اٹھ-اٹھ پدیاں ہن۔ اس طرحاں 24 اشٹپدیاں وچ کل 1920 تکاں ہن۔ پہلی اشٹپدی دی پہلی پؤڑی توں بعد دو تکاں دا “رہاؤ” اے، اس طرحاں تکاں دی کل گنتی 1922 اے۔

سکھمنی شبد دی وضاحت لئی کئی ڈھنگاں نال کیتی گئی اے۔ کسے ودوان نے اس نوں من نوں سکھ دین والی منیا اے، کسے نے سکھاں دی منی کہیا، کِسے نے اس دا تعلق سکھمنا ناڑی نال جوڑیا اے پر گرو ارجن دیوَ جی نے “رہاؤ” دیاں تکاں وچ اس دا سروپ واضح کر دتا،

“سکھمنی سکھ امرت پربھ نام

بھگت جنا کے منّ بسرام”

واضح اے کہ بھگتاں دے من وچ بسرام کرن والی وستو دے من توں وکھری اے۔

شعری فَن

گرو ارجن دیوَ اک مہان تپسوی دھرم سادھک سن۔ اوہناں دی بانی جگیاسوآں دے کلیان لئی سلڑائی حاصل کردی اے۔ اپنے کرتوّ نوں پالن توں علاوہ ایہ بانی شعری کرتوّ نوں وی نبھاؤندی اے۔ اک اعلا شاعری دے سارے گُݨاں نوں اجاگر کردی اے۔ گرو جی دی بانی دا مقصد اے ہرجس گائن کرنا اتے جگ یاسوآں نوں ہرِ جس ول راغب کرنا پہلے وچ آسان من دی نرچھل ابھ انسان اے دوجے وچ جگیاسو لئی نصیحت اے۔ پہلے مقصد لئی رچائی گئی بانی دا تعلق پریم بھرفتار نال اے۔

سکھمنی ناں دی بانی وچ گن اگھڑیا اے۔ شبداں، واکانشاں دی پورنا ورتی وی اس وچ معاون ہوئی اے۔ سادھارن بدھی والا انسان سہج وچ آپ دی بانی نوں سن کے اس وچ پرتیپادت روحانی بھاونا نوں سمجھ سکدا اے۔ گرو ارجن دیوَ نے کیہو-جہی بولی ورتی، گرائمر دا سروپ وی اوہو جیہا رکھیا۔ اوہناں دیاں پنجابی پردھان رچناواں وچ کتے کتے کوئی نہ کوئی سادھ بھاشائی گرائمر نیم ورتیا وی ویکھیا جا سکدا اے۔ آپ دی بانی وچ کئی پرکار دے اپماواں، پرتیکاں ، بمباں آدی دے مطالعہ توں جتھے اس ویلے دی نیچر، جن جیون آدی دی صحیح جانکاری ملدی اے۔ اس حوالہ وچ اک توں ادھک بولیاں دی ورتوں آپ دی بھاشائی سوجھ دا پرتیمان اے۔ آپ دا ہر کتھن تجربہ تے مشتمل ہون کارن جن سچ ہو نبڑیا اے۔

گرو گرنتھ صاحب جی(1604)

گرو گرنتھ صاحب نوں اسیں نرول شاعری نہ منّ کے مذہبی شاعری دی ونگی مندے ہاں۔ گرو گرنتھ صاحب وچ جو رچناواں شامل ہن، اوہ گرو نانک دیوَ جی نے اپنیاں چار اداسیاں دے ویلے جو یاتراواں کیتیاں اوہناں یاتراواں دے دوران سنتاں، بھٹاں تے بھگتاں دی بانی نوں اکٹھے کیتا۔ آدی گرنتھ وچ گرو ارجن دیوَ جی نے اوہناں رچناواں نوں پنجابی لحظہ دے کے اسے طرحاں ہی آدی گرنتھ وچ شامل کر لیا تے اس دے نال گروآں نے اپنے شلوک نوں جوڑ دتا اے اتے گرو گرنتھ صاحب وچ بانی 31 راگاں وچ درج اے۔ اس اہم گرنتھ نوں سنکلت کرن دا اپنا ہی اتہاس اے۔ بانی کد توں لکھنی شروع ہوئی اتے کویں اکٹھی کیتی گئی۔ ایہناں پرشناں دا اتر تریخی دستاویزاں اتے واضع پرماناں دے امطلب وچ دے سکنا بھاویں آسان نہیں، پر پھر وی کجھ تعلق سوتراں توں سلڑائی گرہن کیتی جا سکدی اے۔

بھائی گرداس جی (1553–1637 )

بھائی گرداس دی سکھ دھرم وچ اہم ستھان رکھدے ہن۔ بھائی گرداس جی دی رچنا واراں وچ درج اے اتے اوہناں دیاں 39 واراں ملدیاں ہن۔ پر کجھ ودوان اک ہور وار اس وچ ملاؤندے ہن تے کل 40 واراں دسدے ہن۔ اس وچ ودواناں وچ اختلاف اے۔ بھائی منی سنگھ دے ناں نال متعلق جنم-ساکھی دی پرستاونا مطابق بھائی گرداس نے اپنی پہلی وار دی رچنا گرو گرنتھ صاحب دے اڈیٹنگ (1604ء) توں بعد جنم-ساکھی جاں گوشٹِ دی صحیح مریادا نوں قایم رکھن لئی کیتی سی اتے اس دا اک ناں “علم رتناولی” وی پرچلت سی۔ بھائی گرداس وی گرو نانک وانگ نرگن بھرفتار تے چلدے ہوئے رچدے ہن:-

بسن لئے اوتار دس ویر خلاف جودھ سنگھارو۔

مچھ کچھ ویراہ روپ ہوئِ نر سنگھ باون بؤدھارے۔

پرسرام رامُ کسنُ ہوئِ کلکِ کلنکی اتی اہنکارے۔

کھتری مارِ اکیہ وار رامائن کرِ بھارتھ بھارے۔

کام کرودھ ن سادھیو لوبھ موہ اہنکار ن مارے۔

ستگرو پرکھ ن بھیٹیا سادھ سنگت سہلنگ ن سارے۔

ہؤمے اندرِ کارِ وکارے۔ (وار 12)

گرو تیغ بہادر جی (1621–1675 )

گرو تیغ بہادر جی نے اپنی رچنا 15 راگاں وچ 59 شبداں دی رچنا کیتی اے۔ آپ دے 57 شلوک گرو گرنتھ صاحب وچ درج ہن۔ آپ نے اپنی بانی وچ بہت سارے سندیش لوکاں نوں دتے ہن۔ جو کہ بانی وچ درج ہن۔ بھائی گرداس نے اپنی بانی وچ پرماتما نوں اپنا سچا متر دسیا اے:-

ہرِ جسُ رے مناں گائ لے جو سنگی اے تیرو۔

سورٹھ راگ وچ آپ نے 12 شبداں دی رچنا کیتی جنہاں وچوں 4 دپدے ہن تے 8 ترپدے ہن۔ ٹوڈی راگ وچلے اک دپدے وچ گرو جی نے پرماتما توں وچھنے انسان دی ادھم حالت دا سندر چتر کھچیا اے۔ گرو جی نے رامکلی راگ دے تن ترپدیا وچ اس جگت نوں حاصل کرن دی اچھا پرگٹائی اے جس نال پرماتما دی شرن وچ پہنچیا جا سکدا اے۔

گرو گوبند سنگھ جی (1666–1708 )

گرو گوبند سنگھ دی رچنا گرو گرنتھ صاحب وچ شامل نہیں اے۔ پر اوہناں دی رچنا نوں گرمتِ شعری وچ شامل کیتا جاندا اے۔ اہنا دی رچنا اے:-

1. جاپ
2. سسترنام مالا
3. ادور تعریف
4. بچتر ناٹک
5. چنڈی کردار (اکتی بلاس)
6. چوبیس اوتار
7. برہماوتار
8. ردراوتار
9. علم پربودھ
10. چرتروپاکھیان
11. سنساہر سکھمنا
12. وار مالکونس کی
13. چھاکا بھگوتی جی کا
14. بسنپدے
15. ظفرنامہ (گورمکھی اتے فارسی لپیاں وچ)
16. سوییے 33
17. اسپھوٹک کبت
18. بنا سرلیکھ کجھ پد۔

سٹہ

اپروکت تتھاں دے بنیاد تے اسیں کہہ سکدے ہاں کہ ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی دی کتاب پنجابی ساہتّ دا سروت مولک اتہاس اپنے ادیساں نوں حاصل کرن وچ کامیاب رہی اے۔ اس وچ جو پنجابی ساہتّ نوں لبھن لئی سروتاں دی کھوج کیتی اے۔ جس نال پنجابی ساہتّ نوں سمجھن وچ طالب علماں نوں بہت لابھ ملیا اے۔ اوہناں نے اپنی اس کتاب وچ گرمتِ شعری دے جو حقیقت چکے ہن، اوہ بہت ڈھکویں ہن اتے اس نال ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی اپنے موضوع تک پہنچدا اے۔

پنجابی ادب دی سروت-مولک تریخ

حصہ پنجواں (سابق مدھدور)

پنجابی ادب دی سروت مولک تریخ دا حصہ پنجواں ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی، جو کہ پنجابی یونیورسٹی دے پھیلو راے ہن، دی بہملی رچنا اے۔ اس پنجویں حصہ دے لکھے جان نال پنجابی ساہت دا سروت-مولک اتہاس دے پرانے دور دے سرویکھن اتے تجزیہ دا کم سماپت ہو گیا اے۔ اس وچ کجھ اجہیاں درشٹیاں دی پنر اساری کیتی گئی اے، جنہاں دی پنجابی دے چنتکاں نوں چراں توں اڈیک سی۔ اس طرحاں رتن سنگھ جگی نے اپنے پہلے پنجے حصےآں وچ پرانے ساہت نوں پوری طرحاں سمیٹن دی کوشش کیتی اے۔ اس مطالعہ وچ ہر رچنا اتے رچیتا نوں اس دے اہمیت اتے حالت مطابق ستھان دتا اے اتے سبھ تھاں برابر رکھن دا یتن کیتا اے۔ سارے ادھئیناں نوں پرمکھ شعری پرمپرا مطابق ونڈیا اے، متعلق حوالیاں اتے کھاہمکھاہ دے وستار نوں محدود کیتا اے۔ اوہناں کئی ودواناں دی لکھت سامان توں مدد لئی اے۔ اس طرحاں پوربلے اتے ہم عصر رچناکاراں دا بندا ستھان وی مقررہ کیتا اے۔ اس طرحاں رتن سنگھ جگی نے اپنے پنجویں حصہ وچ اتر مدھدور دے شعری نوں پنج پرکرناں وچ ونڈیا اے۔ ایہہ مکھ قرون وسطی پرکرن ہن : (1) قصہ کاوَ-پرمپرا (2) ویر کاوَ-پرمپرا (3) صوفی کاوَ-پرمپرا (4) دھارمک-کاوَ-پرمپرا (5) قوماں دی کاوَ-دیانتداری۔ ایہہ کم دسّ حصےآں وچ سمپنّ کرن دی سکیم اے، سو اگلے پنجویں حصہ وچ جدید دور دا تجزیہ چھوہیا جاویگا۔ پنجابی ساہت دا سروت مولم اتہاس حصہ پنجواں (اتر مدھدور) کتاب وچ پیش موضوع لسٹ ہیٹھ لکھے پنج پرکرناں مطابق اے :

پرکرن 1- قصہ شاعری روایت

مقبل-وارث شاہ -حامد-چراغ آوان-آڑت کوی-صدیق لالی- سندرداس آگم-عبدل حکیم-بہبل-میاں جان محمد؛ ہاشم سسی پنوں-ہیر رانجھے دی برتی-قصہ سوہنی مہینوال-سیری فرہاد دی وارتا-دوہڑے اتے ڈیوڈاں؛ اہمیار-ہیر رانجھا کام روپ-یوسف جلیکھاں-سسی پنو راج بیبی-نامدار -ہاتمناما؛ میاں امام بخش-ملک-زادہ وا شاہپری ملکانی-شاہ بہرام-چندن بدن تے مئیار - لیلیٰ مجنوں-ابراہیم ادہم بلخی بدیا-ال-جمال؛ قادریار-پورن بھگت-قصہ-سوہنی مہینوال-قصہ راجا رسالو-وار رانی کوکلا؛ ویر سنگھ بلّ جوگ سنگھ لکھ شاہ-رکنؤدین-گنگا رام -شاعر سوندھا-گربخش سنگھ- مولوی غلام رسول آوان-سید فضل شاہ-میاں محمد بخش-کامیاب سنگھ عارف-ہدائتلا-مولوی غلام رسول-کویشری بھگوان سنگھ (1842–1902ء)

پرکرن 2- ویر کاوَ-پرمپرا

واراں

1. وار بھیڑے کی پاتشاہی 10
2. لوَ-کل دی وار (دیوی داس)
3. لوَ-کش دی وار (جسودھانندن)
4. کانھ بھگوان دی وار
5. وار پاتشاہی دسویں کی
6. گرو گوبند سنگھ جی دی وار
7. سربلوہ دی وار
8. وار نادرشاہ
9. چٹھیاں دی وار
10. چودھریاں دی وار
11. وار حقیقت رائے
12. وار سری رام چندر جی کی
13. وار راج امر سنگھ کی

جنگ نامے

1. جنگ نامہ (مقبل رچت)
2. جنگ نامہ (حامد رچت) ؛
3. سوڈھیاں دی وار
4. ملتان دی وار
5. سیہرفی گرو خالصے شاہ کی
6. جنگ نامہ سردار ہری سنگھ
7. وار سردار ہری سنگھ نلوا
8. بینتاں شیر سنگھ کیاں
9. لاہور دی خانہ جنگی
10. سکھ راج دے دکھانت متعلق لکھی شاعری
11. جنگ نامہ سنگھاں اتے فرنگیاں-جنگ سنگھاں تے فرنگیاں دا اسلامی جنگ نامے۔

پرکرن 3- صوفی کاوَ-پرمپرا

1. علی حیدر- سہ حرفیاں- کافیاں- وارتالاپ؛
2. بلھے شاہ- رچنا قافیہ- سہ حرفیاں-گنڈھاں-دوہڑے باراں ماہ اٹھوارا کلاتمکتا؛
3. میرا شاہ جالندھری - خواجا غلام فرید

پرکرن 4- مذہبی کاوَ-پرمپرا

1. اسلامی- شعری ؛
2. ہندو کاوَ-راگ کاوَ-باراماہ سری رام چندر جی
3. کرشن کاوَ-کرشن-لیلا بشنپدے-باراماہ مٹھڑے؛
4. سکھ-شاعری
5. بھگتی-شاعر

پرکرن 5- قوماں دی کاوَ-دیانتداری

1. اداسی سمپردائے-سنت ریو-رچنا گرو نانک وجی - سرجن - مقصد - وچاردھارا-وستو ودھا-ساہتتکتا؛
2. سیواپنتھی سمپردائے-سنت بانی- بھائی اڈن شاہ-بھگت درشن-بھائی دکھ بھنجن-بھائی سہج رام- سیوا پنتھ دا چھند -بدھّ اتہاس ؛ گلابلونڈی قوم؛ دھرم-پرچارک لہراں دا وکاس-عیسائی مت دی پرچار-لہر سکھ دھرم-ادھار متعلق لہراں سنگھ سبھا لہر غیر سکھ لہراں۔

پنجابی ساہت دا سروت-مولک اتہاس حصہ تیجا (سابق مدھکال-2) ڈاکٹر رتن سنگھ جگی

بھومکا- مشرق مدھ-دور وچ رچے گئے 1500 ای توں 1700 ای ساہت دے تجزیہ نال متعلق ایہہ تیسری سینچی اے۔ جس وچ ترتیب وار کچی بانی، نرگن بھرفتار شعری پرمپرا، نرگن- سگن مشرت بھرفتار پرمپرا، سگنوادی بھرفتار شعری پرمپرا،اوتار پربندھ شعری پرمپرا،صوفی شعری پرمپرا،قصہ شعری اتے ویر شعری پرمپرا دا ذکر کر رہے آں۔

کچی بانی پرمپرا:-

کچی بانی دا مطلب اوہ بھگتی شعر اے جو گرو نانک دیوَ جی دے ناں نال پرچلت کر دتا گیا تے جیہڑا دوجے اتے تیجے گرو صاحبان دے ویلے تک جاری رہا تے نانک نام ورت کے عام وچاراں نوں گھٹیاں سٹائل وچ پرچلت کیتا گیا۔ گرو صاحب توں بھنّ ویکتیاں نے گرو جی دے ناں تے بانی رچنی شروع کر دتی۔(1) سوڈھی مہربان تے اسدا پتر ہرجی 'بسنت کی وار'نوں پورا کرکے تن دی تھاں 15 پوڑیاں بنا دتیاں۔ نانک بانی وچ رلا پاؤن لئی نانکداس، داسنانک، جن- نانک، نانکجن دی کُھل کے ورتوں کیتی گئی۔ اس لئی گرو امرداس جی نے سکھاں نوں سچی بانی پڑھن دی پریرناں دیندے ہوئے آکھیا سی،

آوہُ سکھ ستگرو کے پیارہو،گاوہُ سچی بانی۔

بانی تے گاوہُ گرو کیری، بانیاں سرِ بانی۔

ستگرو بناں ہور کچی اے بانی۔

نرگن بھگتی شعری پرمپرا

پنجاب وچ نرگن بھرفتار شعری پرمپرا دا پرواہ گرو صاحبان ولوں ہی چلایا گیا اے۔اوہناں توں علاوہ کجھ ہور سادھکاں جویں، بابا شریچند:-1494 عیسوی وچ سلطان پور وکھے گرو نانک دیوَ جی دے گھر جنمے بابا شریچند جی نے ویراگی اتھوا الونڈی جیون بتیت کیتا۔بابا شریچند دے نام نال 'مقدار'نامک رچنا مشہور اے۔جس وچوں ایہہ تکانت اے،

ایسی مقدار لے پترے کوئِ۔

آواگون مٹاوے سوئی ۔(2)

بابا ہندال:-مہان کوش مطابق پنجاب وچ نرنجنی قوم دے سنچالک بابا ہندال دا جم 1573 وچ جنڈیالا(امرتسر ) وچ ہویا۔ بابا جی دیاں ہتھ-لکھتاں وچ بانی وی شامل اے۔اجیہی بانی `چ کہےَ ہندال، جن ہندال شاعر چھاپاں ورتیاں گئیاں ہن۔

اس توں بناں بھگت چھجو، بھگت پیلو، بھگت کانھا، جلھن جٹّ اتے ننوآ بھگت دے ناں نرگن شعری پرمپرا وچ آؤندے ہن۔

نرگن-سگن مشرت بھگتی شعری پرمپرا:-

اس بھگتی شعری پرمپرا وچ بابا سادھوجن، بابا ہریا، بابا سائینداس دے ناں الیکھ-یوگ ہن۔جویں،

بابا سادھوجن:-بابا جی اس دور دے اہم دھرم سادھک ہن۔جہناں دی بانی کجھ ہتھ لکھتاں اتے چھپیاں ہوئیاں پوتھیاں دے روپ وچ ملدی اے،(3)جو'سہنسرناما چونکہ دسمگرو'رچت جاپو صاحب توں متاثر سی۔

بابا ہریا:-آپ چنگے بانیکار ہون دے نال دیوانہ قوم دے موڈھی سن۔بابا جی بالے جٹّ دے چھوٹے بھرا سن جس دی بانی وچ نام دیانتداری `تے زور دتا گیا اے۔

سگنوادی بھگتی شعری روایت

پنجاب وچ سگن جاں سرگنوادی بھرفتار دی اوہ دھارا چل نہ سکی جو ہندی جگت وچ اک وڈا پرواہِ بن کے ساہمنے آئی سی۔ 17ویں صدی تک سگنوادی بھرفتار نال متعلق صرف کجھ کو کہانی انش،سنکیتاں،ادھیاناں-اوتار تے حوالےآں آدی دا چترن ہویا۔

شری گرو گرنتھ صاحب وچ سگنواد نال متعلق تتو:-گرو گرنتھ صاحب دی بانی وچ سکھ-گروآں،بھگتاں،بھٹاں تے گرو گھر دے نزدیکیاں دی بانی سنکلت اے۔سگنوادی تتو دا مول سروت اوتارواد اتے اس توں ترقی یافتہ ہوئی پورانکتا اے۔(4)جس وچ بھائی گرداس(1543–1637) دی بانی وچ سگد وادی تتو موجود اے۔اس توں بنا پنجاب وچ رام-کرشن بھرفتار دا ادبھو اتے ترقی ہندی جگت دے مقابلے کافی دیر بعد ہویا،جس دے دیوَ-پاتراں دے جم متعلق کجھ وی ذکر نہیں ملدا۔

اس توں بنا بھگت گوالداس،کرشنلال آدی بھگت ہن جو اس پرمپرا ماتحت آؤندے ہن۔

اوتارواد شاعری روایت

اس ماتحت مکتک روپ `چ نہ ہو کے سٹائل پربندھ ماتحت رچناواں آؤندیاں ہن،جہناں دا مکھ مقصد دھرم-لڑائی دے تحریک نوں واضع کرنا سی۔اس وچ ہیٹھ لکھیا رچناواں آؤندیاں ہن،

دل رام بھلا کرت ہنومان ناٹک:-جہانگیر بادشاہ دے ویلے ہوئے دل رام بھلا نے پنجاب دے دکھنی حصہ `تے 1623 عیسوی وچ شری رام دے کردار دی برز بولی وچ رچنا کیتی۔جس دا اک تکانت اس پرکار اے،

رگھوپتِ چرت تن جتھا متِ ظاہر کریو سبھ لگن رنِ۔

دے بھگتِ دان نربھی کرہُ جو رگھپتِ رگھبنس منِ۔(5)

دسم گرنتھوچلے چوبیساوتار،اپ-اوتار،سرب-لوح گرنتھ،نہکلنکی اوتار،سربھ-لوح اتے اپ-اوتار دا اس ماتحت ذکر ملدا اے۔دسم گرنتھ دے چوبیساوتار وچ شری رام،شری کرشن دا ذکر ملدا اے۔ایہناں اوتاراں دا بھارتی گرنتھاں وچ وی ذکر ملدا اے۔

صوفی شاعری روایت

اس شعری پرمپرا دا شروع مغلاں دے آؤن نال ابتدائی ویلہ وچ ہی ہو گیا سی کیونکہ اوہ اپنے نال اپنا سبھیاچار نال اپنا ایہہ متِ وی لیائے جس وچ سہرورتی شاخاں اتے چشتی شاخاں دی گدی قایم اے۔

بابافرید:-1173 عیسوی وچ جنمے بابا فرید دی اس شعری دھارا ماتحت سبھ توں پہلاں رچنا ملدی اے۔جو ملتان وچ رہندے سن۔

شاہ حسین:-شیخ عثمان دے گھر 945 ہزری(16ویں صدی) `چ جنمے شاہ حسین حضرت بحلول دے چیلے سن۔جہناں نے کافی بانی رچی جس وچ پریمی-پریمکا نوں ربّ تے جیو عورت وجوں لیا گیا اے۔چنگے کرماں لئی اس دی بانی پریردی اے جویں،

عملہ دے اپرِ ہوگ۔

نبیڑا کیہا صوفی کیا بھوگ۔(6)

اس توں بناں صوفی متِ وچ سلطان باہو، شاہ حرف تے شاہ مراد دیاں رچناواں آؤندیاں ہن۔

قصہ کاوَ-پرمپرا:-

پنجابی وچ قصہ شعری پچھلے چار سو ورھیاں توں چلی آ رہی اے۔قصہ عربی بولی دے `کم` دھاتو توں بنیا اے۔ سو اس دا پچھوکڑ وی عربی-فارسی ساہت دا اے۔قصیاں وچ ہیٹھ لکھے قصیاں دی قسماں ہن،

پنجابی قصے،ودیسی قصے،بھارتی قصے تے انتر-قومی قصے ۔

قصہ کار:-قصہ کاراں وچ سبھ توں پہلاں دمودر دا ناں آؤندا اے۔ پھر پیلو، حافظ-برکھردار اتے احمد گجر دا ناں آؤندا اے۔احمد گجر دی ہیر دا قصہ ولکھن اے،جو پاٹھک نوں سجیو چترن دا احساس کراؤندا اے۔ جویں،

پرا کٹھنُ دریاؤ اے عشقَ والا،

درد تلہڑا بنِ کے پار تریئے۔۔(7)

ویر شاعری روایت

ویر شعری نوں ترقی یافتہ ہون دا اوسر روحانی شعری پچھوں ملیا۔اس شعری دا مکھ مقصد یودھیاں دے اندر بیر-شعری پیدا کرنا اے۔اس وچ واراں اتے جنگ نامے آؤندے ہن۔واراں دیسی شعری تے جنگ نامے غیرملکی شعری اے۔

وار شعری:-وار دا مطلب ساہمنا کرنا اے۔اسدا مکھ مقصد بیر مطلب پیدا کرنا اتے یودھیاں دا زس گاؤنا اے۔اس وچ وار جنگجو پربانی کی،وار ملک مرید تتھا چندرہڑا سوہیا کی،وار حسنے مہمے کی ات ہور کئی واراں ہن۔

جنگ نامے:-جنگ نامے دا مطلب جنگ اتے نامے توں لیا اے۔جنگ دا مطلب لڑائی اتے نام دا مطلب چٹھی جاں پتر توں اے۔ایہہ غیرملکی شعری روپ اے۔اس وچ ہیٹھ لکھے جنگنام پرمکھ ہن،

پیر محمد کاسبی دا `جنگنام کربلا`،انیرائ دی گر گوبند سنگھ دی جنگ متعلق رچت جنگ نامہ'پرانے جنگ نامے'دے ناں ہیٹھ درج اے۔ اس توں بنا شاعر سیناپتِ رچت شری گرو شوبھا اتے بھائی جیتا رچت شری گورو-کہانی آدی جنگ نامے ہن۔ایہناں واراں اتے جنگ نامیاں متعلق پرماناں متعلق اسپشٹتا اے۔ویر شعری وچ صرف چنڈی دی وار ہی پرمانک روپ وچ ملدی اے۔

پنجابی ادب دی تنقیدی تریخ (ڈاکٹر جیت سنگھ شیتل)

پنجابی ساہت دا آلوچلاتمک اتہاس(1700 ء تک) دا جنھا نگھا تے ستکار بھریا استقبال پنجابی پاٹھکاں، طالب علماں آلوچکاں تے استاد نے کیتا۔اسنے سانوں ساہس دوایا اسیں ساہت دے اتہاس نوں مکمل کریئے۔

1700 ء توں 1900 ء تک دا سماں اپنے-اپنے وچ اک مہان ساہتی تے تریخی یگ اے۔ اس یگ دیاں سیاسی تے ساہتی پرحالات توں پراپتیاں اپنی وسیش اہمیت رکھدیاں ہن۔ گرو نانک دور پنجابی ساہت دی جند جان اے تاں اتر نانک دور اس دا پنڈا اے۔ ایہہ دوویں دور پنجابی ساہت دیاں مون-سنہری روایتاں اپنے وچ لکائی بیٹھے ہن۔ اس طرحاں بھاویں 1900 ء تک دے پنجابی ساہت دے اتہاس دے تن حصہ بن گئے ہن۔

(1)1700 ء تک دا پہل حصہ

(2)اٹھارویں صدی دا دوجا حصہ

(3)انیہویں صدی دا تیجا

پنرتو ایہناں تناں حصےآں نوں اک تھاں سنکلن کرن نانل ایہہ سمچے طور تے (پنجابی کلاسکی ساہت دا تنقیدی اتہاس دا روپ دھارن کر لیدا اے۔

ادب کیہ اے؟

ادب اک سوکھم للت کلا اے۔ جس دا ہدف اے ست، تے جس دا موضوع اے جیون۔ اس دا مقصد اے ابھانسان، چترن اتے پڑچول۔ اس دا سروت اے تجربہ اتے احساس۔ اس دا سروت اے تجربہ اتے احساس۔ اس دا باہری پکھ اوہ سندر روپ ودھان اتے پربھاو-شالی سیلی اے۔ جو شبداں دی مدد نال حود وچ آؤندی اے۔ ساہت جذبات اتے بھاوناواں نوں سوخم بناؤنا اے۔ ساہت بدھ وویک دی آگوُ وی اے۔ اتے اسدا سرچر وی۔ سچا ساہت کبدھتا اتے کمارگتا ول نہیں کھڑدا سگوں ساؤُ اتمّ اتے متوازن بدھی دا حامی اے۔

ساہت دی مول روح بھاوَ-سامرکی اے، ایسا مطلب جہڑا رفتار شیل، پرانونت اتے مچدا بھکھدا ہووے، نہ کہ سکھل اتے نرجند۔اتہاس وسیش کرکے ساہت دا اتہاس ایسے رفتار شیل جذبات دی سخت پرریک طاقت دا مطالعہ اے۔ جس نے پررفتار ، چڑھدی کلا تے سنتلن نے سنستھاپن لئی ٹمبیا۔ ادیباں تے رچناواں دیاں ناواں دی کھتونی نوں ادب دی تریخ کہنا بڑی وڈی بھلّ اے۔

1700 ء تک دا پہلا حصہ (سابق نانک دور)

سابق نانک دور نوں پنجابی ساہت دا ادے دور کیہا جادا اے۔ سابق نانک دور وچ چار وچار-دھارواں نال ترقی یافتہ ہندا اے۔ بودھ-دھارا نے سدھ تے ناتھ ساہت نوں جم دتا اے۔ پنجابی بولی وچ ناتھاں جوگیاں نوں کھلاں استعمال بولی دا کیتا اے۔ ایہناں وچوں جالدھر، مچھندر، گورکھ، چرپٹ، چورنگی ناتھ (پورن بھگت راضی تے رتن تے برہم داس مشہور ہن۔ دوجی وچاردھارامسلمان شاعراں، فقیراں تے صوفیاں دی اے۔بھاشاں دے کھیتر وچ مسلمان شاعراں دا پورا یوگدان اے۔ اوہ ہندو شاعراں توں پہلا اس کھیتر وچ آئے ہن۔ اس لئی مسلمان شاعراں نے پنجاب اتے دلی دی بھاشاں ہندی، ہندیوی سرپرستی کیتی۔ سیکھاں اتے صوفیاں دا سدھا تعلقات لوکاں تک سی۔ اس کرکے اوہناں دیسی بھاشاں اوہناں توں شروع ہندی اے۔ مشہور شاعراں پھریددین مسعود، شکر گنج، سیخ نزامدیم اولیاں، امیر خسرو، سیکھ شرپھدین بوئلی قلندر پانیپتی آدی۔

تیجی وچاردھارا

بھگتی-شعری دی اے۔ بھرفتار لہر ودھیرے اتری بھارت وچ پرپھلت اے۔ سارے سنتاں، بھگتاں تے گروآں دی ادھکتر ووکیبولری سانجھی تے سمروپ اے۔ چنھاں، بمب تے النکار وی اک سامان ہن۔ اہنھاں دیاں رچناواں وچ پرانے پنجابی انسر کافی ماتراں وچ ملدا اے۔ تیجی وچاردھارا بیر-شعری دی اے۔ اس دے روپ ہن، اک تاں (گسو) والی تے دوجاں (واراں) والا۔ گسو وچ چندربائی(پرتھوی راج راساں) ادرمان، (سونیہ راسو) ملاداؤد (چاند نامہ) آدی اتے واراں امیر خسرو دی تگلک-نامردین تھاں دی وار پہلی وار اے۔ جہڑی اسنے ب-جبانِ پنجاب لکھی تے جسنوں ب-جبانِ ہند (وار) کہندے ہن۔ باقی سری گرو گرنتھ صاحب وچ ملدیاں ہن۔ ٹڈے اسراج دی وار، سکندرِ ابراہیم دی وار، رائے مہمے دی وار آدی ہن۔

چوتھی وچاردھارا قصہ-کاو دی اے۔لیلیٰ مجنوں تے یوسپھ-زلیخا دے قصے عربی فارسی راہیں سبھ توں پہلا آئے پشیا، جاں پشپ دا سسی پنوں ہندی ساہت وچلی پہلی رچناں منی جاندی اے۔ وچاردھارا توں بنھاں پوروَ-نانک دور وچ شاعراں ولوں شعری -روپ سنگیت روپ تے چھند-روپ اس ویلے بہو- منے لوک ساہت اشارہ ملدے ہن۔

اٹھارھوی صدی دا دوجا حصہ

اٹھارھوی صدی جتھے سیاسی طور تے جگ گردی، اشاتی تے ادھورفتار دا سماں سی، اتھے ساہتی اتپتی دے پکھ توں ایہہ نانک دور دی دکھّ نوں ہور وی چمکاؤدا اے۔ اس پرمپراں نوں اگے ودھاؤدا اے۔ اس دور پنجابی ساہت دی اتپتی کارناں اس دے اتہاس دا سنہری دور کہلواؤدا اے۔اس صدی وچ تن وچاردھارواں سکھت تے پجدیاں ہن۔ (صوفی شعری وچاردھارا) سید علی ہودر، خواجہ پھرود فقیراں، بلھے شاہ سید، غلام قادر تے سچل جیاے اچّ کوٹی دے صوفیاں دے کلام نال نانک دور کیاں روایتاں نوں ستھر رکھ سکی۔ قصہ شعری، جو دمودر دی ہیر نال-شروع ہویا اے، آڈت، مقبل،آرام، صدیق والیہ، چراغ اوان، وارث تے حامد نال اچّ سکھراں نوں چھہن لگا۔بیر-شعری(جنگ-نامہ تے وار-شعری) دے بیر-رسی شاعراں نے اپنیاں واراں تے جنگ نامیاں نال لوکاں دا لہو گرمایا جنگ-نامہ لکھن والیاں وچوں مقبل، گمد تے مولوی غلام مصطفیٰ اتے واراں رچن والیاں وچوں نجابت تے آگرہ سرکڈھّ شاعر سن۔ کاٹکھ شعری جو جلن نال شروع ہویا بابا وجید نال سکھر تے پجا۔اسلام شعریرچنہارا مولوی، غلام مئیؤدین س دور دا مشہور شاعر ہویا اے۔ اس طرحاں اس دور وچ صوفی شعری دا بادشاہ بلاے شاہ، کسّ-شعری دا شہنشاہ وارششاہ، وار دا شاہزادہ نجابت تنجیگنامے دا استاد ہامدشاہ، سلامی شعری دا امام سید غلام قادر شاہ اتے سنت رین بھگت شعری تے گرمتِ ساہت دے رسیے ہوئے ہن۔ اسے دور وچ بینت، کافی، وار، سانجھ تے باراماہ کاو-روپ پنجابی شاعراں دے ڈونگھے جذبات دے واہن بنے گورو-اتہاس شعری وی بہو-ماتراں وچ رچیا گیا۔

اسے صدی نےپنجابی وارتکنوں وی سکھر ول ودھدا اے۔ (پریم سرستہ) اس دی مہان تے اہم رچنا اے، جس دے نام اے ڈاکٹر: موہن سنگھ نے اس دور نوں (پریم گرستہ دور) دا نام دتا اے۔ جیونی ساہت نرملاں تے سیواں پنتھی ساہت نے وی اس دور دی وارتک نوں بھرپور کیتا۔ پنجابی بولی دا روپ وی اس دور وچ نکھریاں تے اسنے ٹکسالی روپ دھارن کیتا۔

اُنیہویں صدی دا ادب

انھیوی صدی سیاسی نظریہ توں ایہناں ہی جیون-سنگرامیاں دی چڑھت نظریہ توں ایہناں ہی جیون-سنگرامیاں دی چڑھت تے وجی دا سنہری دور اے۔ انھیویں صدی وچ مہارجا رنجیت سنگھ 1799 ء توں 1839 ء دا سماں سی۔ اس اس ویلے شاتی وی سی پر ملک پنجاب دا گھیرا چوڑیڑا ہندا گیا۔انھیویں صدی دے پہلے ادھ دی سیاسی ، معاشی تے سماجی حالت توں پتہ چلدا اے۔ انیوی دے پچھلیرے ادھ وچ سکھ اتہاس ساہت، آچار مریادا سبھ برج جاں ہندی وچ ہی رچیا گیا۔ بس کجھ کو پنجابی ساہتکار جاں شاعر ہونگے جنہاں نے انھیوی صدی دا ساہت تے بولی سانبھ کے رکھیا انیویں صدی دا ساہت تے بولی سانبھ کے رکھیا۔ انھیویں صدی قصہ-کاو ، رومانچک شعری دا سنہری یگ سی، جنہاں دا واہن بینت، دوئاں باراں ماہ، ماجھ، آدی۔ اس دور وچ پنج وچاردھاراں پنج دے پنج دریاواں وانگ نال 2 وہندیاں ہن۔ گرمیت شعری دھارا اتیاتمک اتے مذہبی شعری وچاردھارا جس ولوں گرمتِ تے بھگت شعری شبد سلوکاں دے واہن راہیں ولوں ہویا۔ صوفی شعری دھارا وچاردھارا دے جذبات نوں انتلے دو صوفی کویاں- ہاشم تے خواجہ غلام قصہ شعری وچاردھارا جہڑی اس دور دی مکھ دھار ہو دوئیاں، بینت، ولوں پرانے تے نویلی پریت قصیاں دی رچنا کیتی۔ اس سبھ توں پربل وچاردھارا سی۔برہڑا تے بگرا شعری وچاردھارا، جو مکھ طور تے روماچک شعری دا ہی دوجا روپ سی۔ ایہہ دھارا بارامانہ، ستوارا، انوارا، ساجھاں تے دوہڑیاں، راہیں ترقی یافتہ ہوئی۔ بیر-شعری وچاردھارا، جسنوں دیاں جنگاں، یدھا تے سکھ- انگریزی لڑائیاں وچوں اسرن لئی سامرکی منی تے وار تے جنگنام شعری نوں اس صدی وچ جیودیاں رکھیا۔ انھیویں صدی دیاں دو اہم گلاں ہن۔ اک کہ اس صدی وچ سبھ توں ودھ قصے لکھے گئے دوجا کویا شیہرپھیاں کہیاں، باراماہ کاے، ماجھا کہیاں۔ ایہناں وچوں کئی سارے شاعراں نے رومانچک تے مذہبی شاعری کہی، انھیویں صدی پنجابی ساہت دے تہاس وچ اپنا ولکھن تے وچتر استھان رکھدی اے۔

سٹے

گرو نانک دور پنجابی دا نہیں، ہندوستانی ادب دا سنہری دور اے۔ اس دور وچ ساریاں دھراواں نے کھل کے اپنا یوگدان دتا اے ۔اس وچ ناتھا، جوگیا،فقیرا تے صوفیہ، مسلان شاعراں دا یوگدان اے ۔ بھگت کوِ، قصہ کوِ،سابق نانک دور وچ پرچلت سن۔ علی حیدر، بلھے شاہ، فرد فقیر تے غلام صوفی شاعر۔ اس بیر-شعری وی پرپھلت سی۔ اس دور وچ واراں وی رہیاں گئیاں، وار نادرشاہ دی، وار راجاں امر سنگھ کی، مشہور واراں سن۔ ایہ دور پنجابی نثر دا وی سنہری دَور سی۔ اس وچ ساتھیاں پرچیاں، ٹیکے، پرممطلب، رہتنامے، بھگت مالاں آدی کئیاں گد رچناواں رچیاں گئیاں۔ انھیویں صدی دے ساہت اتہاس نوں اک سنتتر اکائی دے روپ وچ لینا چاہیدا اے۔ انھیویں صدی دا قصہ-کاو سکھر تے سی۔ ہاشم، احمدیار، قادریار، امام بخش میاں محمد، فضل شاہ مشہور قصہ کار سن۔ اس صدی دے کسّ-کاراں نے اک توں ودھ قصے رچے۔ اس وچ سبھ توں ودھ واراں لکھیاں گئیاں ایہہ صدی اسلامی وچاردھارا دی شاعری دا سنہری یگ سی۔ لگبھگ سارے سرومنی قصہ-شاعراں تے صوفیاں نے اسلامی گرنتھ وی رچے۔ ایہہ صدی صوفی-شعری اے اتے کھواجاں غلام فرید آخری صوفی درویس شاعر۔ سمچے طور تے اس صدی دی اپنی وکھری ہی تریخی تے ساہتی مہانتا تے اہمیت اے جسنوں کوئی وی اتہاسکاراں نجور اہلے نہیں رکھ سکدا۔

3

جاݨ پچھاݨ

ایہ عام دھارنا اے کہ وارتک جا گدّ دا جم شاعری جاں پدّ ساہت توں بہت مگروں ہندا اے۔ ایہدا کارن ایہ دسیا جاندا اے کہ انسان فکر دی مڈھلی حالت وچ ودھیرے بھاوک جاں جذباتی ہندا اے تے بھاواویگ تے جذبہ ہی شاعری دی جند جان ہندا اے۔دوجے پاسے گدّ جاں وارتک وچ ترک اتے سائنسی سوچ وچار دی پبلتا ہندی اے جو انسانی فکر دے پروڈھ ہو جان دی نشانی ہندی اے۔ سنت سنگھ سیکھوں دا کتھن اے،"سائنس وانگ گدّ دا تعلقات وی سماج وچ مدھ-سرینی دے ترقی نال اے۔گدّ دا تعلقات جدید سائنس دی اتپتی تے ترقی نال اے،تے جدید سائنس مدھ-سرینی دے ترقی دا اک پھل اے۔وارتک تے شاعری دا انتر اک تاں اس دی انتر-روح نوں دھیان وچ رکھ کے کیتا جانا چاہیدا اے دوجا اسدے باہری سروپ نوں۔شاعری جے پنگل دے نیما ماتحت رہندی اے اتے چھندا بندی دیا لوڑاں نوں پورا کرنا اسدا کرتوّ اے تاں وارتک گرائمر دے نیما دے ماتحت رہندی اے اتے اس دیا منگاں نوں پرا کرنا اس لئی ضروری اے۔جس ساہتی ونگی دی اتھے اسیں چرچہ کر راے ہاں اوہدے واسطے ساڈی اپنی بولی پنجابی وچ 'وارتک'،ہندی بولی وچ 'گد'،اردو وچ 'نصر' اتے انگریزی وچ پروز(prose)شبد دی ورتوں کیتی جاندی اے۔'وارتک' شبد سنسکرت بولی دے دھاتو "ورتِ" توں بنیا اے جس دا مطلب اے 'ٹیکا'۔سنسکرت وچ کسے سوتر رچنا دی وضاحت کرن والے گرنتھ نوں 'وارتک' کیہا جاندا اے۔جاپدا انج اے کہ پرانے وارتک لئی ایہہ تشریح بہت ڈھشاعر اے،پر جس نوں اج وارتک دا نام دتا جاندا اے اوہدے لئی ایہہ تشریح ادھوری اے۔

وارتک دے پرکار

مکھ روپ وچ وارتک تن پرکار دی ہندی اے۔بیانیاں(کسے ستھان،وستو،کرم جاں لوکاں دا)ویاکھیامئی اتے جذباتی۔ایہہ وی ہو سکدا اے کہ کسے گدّ رچنا وچ ایہہ تنے انش موزود ہون۔پھیر جویں ہر ساہتی کرت دے تن انگ ہندے ہن اسے طرحاں گدّ-رچنا دے وی تن انگ ہندے ہن۔ایہہ انگ ہن:موضوع،پرگٹا-ڈھنگ جاں سٹائل اتے مقصد۔موضوع دی نظر توں پرانے پنجابی وارتک گرو نانک،دوجے گرو صاحبان،گورو-فلسفہ اتے گرو لہر نال جڑیا مہان شخصیتاں تے اوہناں دے چمتکاری کارنامیا دے آلے-دوآلے گھمدی اے۔اس لئی موضوع دے پکھوں ایہہ سنکچت،محدود اتے اکرس اے،اس وچ وشیا دی ونّ-سونتا اتے نہی۔پرو۔پورن سنگھ دا ایہہ کتھن بہو حد تک سچ اے کہ "پنجابی دا ساہت گرو نانک دے مندراں دے آلے-دوآلے برچھا دیا چھاواں وچ پلیا۔نصر اہنا پہلی وار لکھی جنھا دے ہونٹھ گرو دے پیار - امرت نال سنچے،گلابا دیاں پتیا وانگ صفت شمیر وچ ہلدے سن۔"

پرانے پنجابی وارتک دیاں ونگیاں

ڈاکٹر۔کرنجیت سنگھ مطابق پنجابی وارتک دا مکھ موضوع دھرم اتے وشیس کرکے سکھ دھرم رہا اے۔جے ہور وی مرتکز ہوئیے تاں کہہ سکدے ہاں کہ پرانے پنجابی دا وڈیرا حصہ گرو نانک نوں مرکز وچ رکھ کے لکھیا گیا اے۔پرانے وارتک دیاں مکھ ونگیاں جنمساکھیاں،ساکھیاں،گوشٹھاں،پرچیاں،حکم نامے،سخن،بچن تے مہاتم ہن۔ایہناں توں علاوہ ٹیکے،کتھاوا،مصلے،سار اتے اناختلاف وی ملدے ہن۔عامَ طور تے ایہہ ساریاں ونگیاں دھرم نال جڑے موضوعاں نوں ہی پیش کردیاں ہن۔

جنم ساکھیاں

جنم ساکھیاں نوں لئیے تاں ایہہ گرو نانک دیوَ جی دے جیون نال متعلق کہانیاں نوں ساکھی روپ وچ پیش کردیاں ہن۔ساکھی دا اکھری مطلب اے اکھی دیکھی کہانی؛مطلب اوہ کہانی جس وچ تریخی گواہی ملے۔ ایہہ جیون ذکر نوں پیش کرن والیاں گھٹناوا تا ہین ہی نال ہی ایہہ اجیہی فکشن تکنیک اپناؤن والیاں رچناواں وی ہن کہ پیش ذکر دے تتھی ہون دی گواہی(ساکھی) ملدی اے۔پرانے وارتک وچ ہیٹھ لکھیاں جنم ساکھیاں ملدیاں نیں:

1. پرانے جم ساکھی (ولیت والی جم ساکھی)
2. شمبھو ناتھ والی جم پتری(آدی ساکھیاں)
3. مہروان والی جنمساکھی
4. بھائی بالے والی جم ساکھی (پیڑے موکھے والی جم ساکھی)
5. بھائی بدھی چند والی جم ساکھی
6. بھائی منی سنگھ والی جم ساکھی

ساکھیاں

پرانے پنجابی وارتک دی دوجی ونگی ساکھیاں دی اے۔ساکھیاں جم ساکھیاں توں اس گلوں بھنّ ہن کہ ایہناں وچ گھٹنا ضروری طور تے کسے گرو نال متعلق نہی ہندی۔ساکھی وچ گرو توں علاوہ کوئی سادھ،سنت جاں سکھ وی ہیرو ہو سکدا اے۔مقصد دے پکھوں ساکھیاں واضع طور تے کسے نصیحت نوں پرپکّ کرن ول رچت ہندیا ہن۔اس ویلے دیا ساکھیاں نال متعلق جو مجموعہ ملدے ہن اوہ سکھاں دی بھگتمالا،سو ساکھی،ساکھیا اڈن شاہ آدی ہن۔ایہناں تو علاوہ گرو تیغ بہادر جی دیاں ساکھیاں اتے گرو گوبند سنگھ جی دیاں ساکھیاں وی ملدیاں ہن۔

گوشٹاں

پرانے وارتک دی اگلی ونگی گوشٹا ہن۔گوشٹِ دا شبدی مطلب "سبھا وچلی وارتالاپ" اے۔اس تکنیک نوں ورتکے دو جاں دو توں ودھ ویکتیاں دی وارتالاپ،علم چرچہ نوں پرشن اتر دے روپ وچ پرستتّ کرن والا ایہہ وارتک روپ اس ویلے دی وارتک دی اک اجیہی ونگی اے جو مذہبی وچاردھارا نال سدھی جڑی ہوئی اے۔گوشٹا دا سدھا استعمال جم ساکھیاں وچ وی کیتا گیا اے۔مہربان دی پوتھی سچکھنڈ والی ساکھیاں نہ ہوکے گوشٹا دا ہی مجموعہ اے۔

پرچی

اس موضوع نال متعلق اک ہور وارتک ونگی پرچی اس ویلے دی وارتک وچ نویکلا سروپ رکھدی اے۔پرچی شبد دا مول شبد اے پرچی۔پرچی ہیرو دا پرچی کرواؤندی اے پر گھٹنا ذکر کرکے نہی سگوں اسدے فلسفہ جاں نصیحت دا ذکر کرکے۔اس دور وچ ملن والیاں پرمکھ پرچیاں ہن:پرچیاں سیوا داس اتے پرچیاں سری بھائی کنھیا جی۔

پرمارتھ تے ٹیکے

اویں ہی پرممطلب وی اس ویلے دی وارتک دا اک پرمکھ انگ اے۔جویں کہ اسدے شبدی سروپ توں ہی پرتیت ہندا اے پرمینئرتھ مطلب ایہہ کٹھن لکھتاں دے مطلب سمجھاؤندا اے؛اوہ ڈونگھیرے مطلب جو انھا دے انتریو وچ انکت ہوے ہندے ہن۔پرانے پنجابی وارتک وچ مہربان دے لکھے جپجی دے پرممطلب ملدے ہن۔ایہو گل ٹیکیاں بارے وی صحیح اے علم رتناولی سکھاں دی بھگتمالا جاں 'ٹیکا مارتنڈ پران کا' پرانے پنجابی وارتک وچ ایہناں دوہاں وارتک روپا بارے ملدے پرمکھ مجموعہ ہن۔ایہناں توں علاوہ کئی بانیا دے پرممطلب تے ٹیکے وی ملدے ہن۔

ترجمے

ترجمے پرانے پنجابی وارتک وچ اہم ستھان رکھدے ہن۔اس ویلے دوجیاں بولیاں وچ رچیاں کلاسکی کتاباں دے اہمیت نوں قبول کردے ہوے اوہناں دا پنجابی(جاں برج ملی پنجابی)وچ ترجمہ کیتا گیا۔انوواداں وچ سمپردائک ٹولیاں نے خاص یوگدان دتا۔اس دا صدقہ ہی 'پارس حصہ' ورگی دنیا مشہور کتاب اس ویلے پنجابی وچ ترجمہ شدہ ہوئی۔اسے طرحاں یوگ وششٹ،بالمیکی رمائن، وشنوں پران،اشٹاور سنہتا،بھاگوت پران تے ہور گرنتھ اپنشد آدی پنجابی وچ التھاے گے۔

رہتنامے

رہتنامے اس ویلے دی اجیہی رچنا اے جو وسیش سمپردا دے رہن بہن دے ڈھنگاں نوں نیم بدھ کرکے لکھدے ہن۔انجھ تاں سکھی جیون جانچ بارے گربانی اتے بھائی گرداس دی رچنا وچ کئی تھائی اجیاے اشارہ آے ہن جو آمورت سکھ دے ویوہار تے دنچری بارے نیم انکت کردے ہن تاں وی اس دی خاص لوڑ ادوں پئی جدوں گرو گوبند سنگھ جی نے خالصے دی سرجنا کیتی۔اس نویں ساجے پنتھ دے چنہ چکر مقررہ کیتے۔اس نیمبدھتا نوں وارتک وچ انکت کرن والی ونگی نوں رہتناما کیہا جاندا اے۔اس ویلے گرو بچناں نوں بھائی دئیا سنگھ،دیسا سنگھ،چوپا سنگھ آدی نے لکھیا۔اس ونگی نال متعلق دو گرنتھ پریم سرستہ گرنتھ اتے سدھرام رستہ گرنتھ وی ہن۔اسے طرحاں دی اک کتاب 'پکی روٹی' مسلمانا دی رہنی بہنی دے نیم مقررہ کردی اے۔

حکم نامے

حکم نامے وی حکم دی سٹائل وچ لکھی اس ویلے دی وارتک دے نمونے وجوں دیکھے جا سکدے ہن۔حکم نامے گروآں ولوں جا گروماتاواں ولوں سکھاں نوں لکھے گے پتر ہن جنھا وچ کوئی اطلاع دتی اتے فرمائش تے تاکید کیتی گئی ہندی اے۔حکم نامے سائز وچ اکثر بہت چھوٹے ہندے ہن تے بہتی واری کسے حکم نامے دے آکھیر تے اس دیاں کل سطراں دی گنتی وی لکھی ہندی اے۔

کہانیاں تے مصلے

کہانیاں تے مثلیاں دی سٹائل جانی-پچھانی کتھ والی ہی اے۔ایہناں وچ کسے مہان مرد نال متعلق کسے گھنا نوں سنایا جاندا اے۔وارتالاپ تے ذکر اناں دا سہج انگ ہندے ہن۔بہتی واری ایہہ کہانیاں کسے متھہاس وچوں لئیاں گئیاں ہندیاں ہن۔پرانے پنجابی وارتک وچ،کتھی آدی رمائن کی،نرنکار تے بہنگم دی کہانی،مصلے شیخ فرید کے بہت پرچلتّ رہیاں۔

سار

پرانے پنجابی وارتک وچ 'سار' وی لکھے ہوے ملدے ہن۔سار جو مہان تے کٹھن رچناواں نوں سنکھپت روپ وچ لوک بولی تے لوک منوحالت وچ سمجھاؤندے ہن۔سار کسے فلسفہ جاں اصول دے تتّ نوں نچوڑ روپ وچ پیش کردے ہن۔پنجابی وچ 'گیتا سار' تے 'ببیک سار' نام دیاں رچناواں ملدیاں ہن۔

بچن تے سخن

دھرم دے موضوع نال متعلق پر سمپردائکتا توں نرلیپ اک ونگی بچناں تے سخناں دی اے۔بچن عامَ طور تے ہندو سادھاں دے ہندے تے سخن مسلمانا فقیراں دے۔بچن تے سخن انسان دے کلیان لئی دتے گے مہان وچار ہن۔ایہہ اک-اک،دو-دو واکاں وچ ہندے ہن تے جیون دے تتّ سمجھاؤندے ہن۔مطلب بڑی سنجمی سٹائل وچ لکھے بچن تے سخن سدھے روحانی جیون نال جڑے ہندے ہن تے سچ دے نچوڑ نال ساکھیاتکار کرواؤندے ہن۔

مہاتم

پرانے پنجابی وارتک وچ اک ونگی 'مہاتم' دی وی ملدی اے۔پرانے پنجابی وارتک وچ اس دا اہمیت اس کرکے وی اے کیونکہ کچھ ورھے پہلاں ڈاکٹر ترلوعدہ سنگھ بیدی نے اک پرانے وارتک دا نمونہ کھوج لین دا دعوا پیش کیتا اے جو تیرہویں صدی دی منّی جاندی اے۔ اس کھوج ہوئے نمونے دا نام 'یکادسی مہاتم' اے۔ مہاتم دراصل اوہ رچنا اے جو کِسے کرم کرن دا، کِسے ستھان دی سفر کرن دا، کِسے پوجا پاٹھ دے کرن دا یا کِسے انسان دے درشناں دا اہمیت پرگٹ اے۔

کوک شاستر

پرانے پنجابی وارتک دے مرکز وچ دھرم اے۔ دھارمکتا دی سانجھ سمچی پرانے پنجابی وارتک دیاں ونگیاں وچ پچھانی جا سکدی اے۔ اس ساجھ توں وچھنیاں اک اداہرن جو اصلوں وکھری نیچر رکھدا ہے-پرانے پنجابی وارتک دا انگ ہو سکدا اے۔ ایہ اداہرن اک کوک شاستر (ہتھ لکھت) اے جو لکھاری شاعر دھرم سنگھ دا لکھیا ہویا اے تے وارتک وچ اے۔ایہہ کتاب مرد عورت دے جسمانی سمضموناں نوں شعورت رُوپ وچ سائنسی نظر توں پرگٹاؤندی اے۔ مذہب تے سائنس دی سٹائل دا انوکھا سنگم اس کتاب وچوں دیکھیا جا سکدا اے۔اشلیلتا جاں اتیجکتا اس کتاب دی سٹائل توں کوہاں دور اے۔