پٹھاناں دی تریخ
پشتوناں دے نسل تے اصل دے بارے وچ مختلف نظریات نيں ۔ پشتوناں دی اصل نسل دے بارے وچ اک مشہور نظریہ ایہ اے کہ پشتون انہاں اریائی قبیلے دی اک شاخ اے جوہندویورپین دے ناں توں مشہور اے۔ ایہ نظریہ لفظ پشتون تے پشتو بولی دی تاریخی تے لغوی تحقیق اُتے مبنی اے۔ اس نظریے دے مطابق ۱۴۰۰ ق۔م قیاسا یا اس توں اگے پِچھے دے زمانے وچ ارغنداب دی وادی وچ کو ہ سفید دے ارد گرد وادی کرم،وادی گومل،وادی کابل ، وادی کونڑ، گندھارا، وادی سوات، وادی تالاش تے اباسین دے مغربی ساحل تک جو لوک رہندے سن تے نسل دے لحاظ توں ارین سن ۔ ایہ لوک مختلف قبیلےآں وچ تقسیم سن جو رگ وید دی شہادتاں دے مطابق پنج قبیلے سن یعنی پکھیندا، سیوا، ویشانن، بھالان،الینا ! انہاں پنج قبیلےآں وچ اہم قبیلہ پکھیندا سی ایہ قبیلے جو بولی بولدے سن اوہ بعد وچ پکھیندا قبیلے دی مناسبت توں پکھتو(پشتو) دے ناں توں مشہور ہويا تے انہاں دے رہنے دا سارا علاقہ پکتیکا(پختینا، پختونخوا) دے ناں توں یاد ہويا۔ انہاں لوکاں نوں بعد دے یونانی مورخاں نے اپنے لہجے دے مطابق پکتویس،پکتوان،پکتین تے پرستائے وغیرہ دے ناواں توں یاد کيتا اے تے ہن انہاں تمام لفظاں توں مراد پشتون، پختون اے۔
پشتوناں دے بارے وچ دوسرا نظریہ ایہ اے کہ بعض لوکاں دا خیال اے کہ ایہ حضرت ابراہیمؑ دی نسل توں بی بی قتورہ دی اولاد نيں اس نظریے دے مطابق پشتون نسلا بی بی قتورہ دی اولاد نيں۔ اس نظریے دے حامی کہندے نيں کہ بی بی سارہ دی وفات دے بعد بی بی قتورہ حضرت ابراہیمؑ دی زوجیت وچ آگئياں او ر انہاں توں چھ بیٹے پیدا ہوئے جنہاں دے ناں ایہ نيں زمران،یستان،مدان،مدیان، اسباق،سوخ ! بی بی قتورہ دی انہاں چھ بیٹےآں وچ تورات وچ صرف دو بیٹےآں یستان تے مدیان دی اولاد دا تذکرہ اے تے باقی چار بیٹےآں دے صرف ناواں دا ذکر اے۔ مدیان دی اولاد مدیانی تے یستان دی اولاد یستانی دے ناں توں مشہور ہوئی۔یستان دی اولاد وچ حضرت شیعب ؑ پیدا ہوئے او ر اس دے بعد ایہ قوم قینی دے ناں توں مشہور ہوئی۔وقت گزرنے دے نال نال ایہ لوک پشت دے علاقے وچ رہائش پذیر ہوئے اس نظریے دے حامی دسدے نيں کہ پشت سبزوار دے خطے وچ اس علاقے دا ناں سی جو بعد وچ اسلامی دور وچ طبرستان دے ناں توں مشہور ہويا۔ اس نظریے دے مطابق اس علاقے(پشت یا پشتیا) دے رہائشی وقت گزرنے دے نال پہلے پاشتین تے بعد وچ پشتون، پختون دے ناں توں مشہور ہوئے۔
پشتوناں دے بارے وچ تیسرے نظریے دے حامی کہندے نيں۔کہ پشتون یونانی النسل نيں اس علاقے دے سرگرم حامی عبدالغنی خان مرحوم اے جنہاں نے اپنی کتاب پٹھان وچ اس نظریے دی تفصیلات بیان کيتیاں نيں۔ان دے خیال وچ پشتوناں دے ناں انہاں دے دیہاتاں تے علاقےآں دے ناں ، انہاں دے رسم تے رواج انہاں دے نوجواناں تے بزرگاں دے خدوخال یونانیاں توں زیادہ مشابہت رکھدی اے۔ اس بنا اُتے اوہ پشتوناں نوں یونانی النسل خیال کردے نيں (تفصیل دے لئی انہاں دی کتاب پٹھان دیکھی جا سکدی اے۔
پشتوناں دے بارے وچ جدید نظریہ سعداللہ جان برق ؔ صاحب دا اے اس نے سائنسی تحقیق دی بنیاد اُتے پشتوناں دے بارے وچ بحث کيتی اے۔ تفصیل دے لئی اس دی اردو کتاب پشتون تے نسلیات ہندو کش دا مطالعہ دا جائے۔ اوہ لکھدے نيں کہ خالص خون، خالص نسل یا اک ہی جد دی اولاد دا تصور قطعی غلط اے تصور اے ۔کیونجے انسان ہاں یا حیوان ہاں یا منجمد ذی حیات یعنی نباتات ہاں آپس وچ خلط ملط ہوئے بغیر باقی رہ ہی نئيں سکدے ايسے طرح انسان یا حیوانات کدی کسی اک جد دی اولاد نئيں رہے ۔اگے لکھدے نيں پشتون وی انسانی نسل دا حصہ اے تے انہاں نوں وی اک نسل یا صرف اک ہی جد دی اولاد نئيں منیا جا سکدا۔ جدوں اس پہاڑی ہندو کش توں مختلف انسانی جتھے نکل رہے سن تاں انہاں سب دی کچھ نہ کچھ باقیات ایتھے رہ جاندیاں سن انہاں دا مجموعی ناں پشتون اے جداں ہمنسل نئيں بلکہ قوم کدرے گے۔ قوم دے لئی ضروری نئيں کہ اک ہی جد اولاد ہوئے جداں انگریز قوم، جرمن قوم، عرب، یہودی،امریکی وغیرہ۔ مطلب ایہ کہ قوم دے دائرے وچ مختلف عناصر کسی اک رشتے وچ منسلک ہوئے جاندے نيں ایہ رشتہ جعرافیائی وی ہوئے سکدا اے تے نظریاتی یا مذہبی وی ہوئے سکدا اے۔
پشتوناں دے بارے وچ سب توں پہلے معروف تے مشہور نظریہ بنی اسرائیل ی نظریہ اے۔ نعمت اللہ ہروی دی کتاب وچ ایہ نظریہ ایويں بیان کيتا گیا اے۔ ملک طالوت اسرائیل دا بادشاہ سی لیکن اپنی موت توں پہلے اس نے حکومت حضرت داود ؑکے سپرد کردتی۔ ملک طالوت دی دو بیویاں حاملہ سن اس دی موت دے بعد دونے دی اولاداں ہوئیاں داود نے اک دا ناں برخیا تے دوسرے دا ناں ارمیا رکھیا۔ برخیا دا اک بیٹا آصف دے ناں توں معروف ہويا تے ارمیا دے بیٹے دا ناں افغنہ رکھیا گیا داود دے بعد حضرت سلیمان ؑ دے دور حکومت وچ آصف تے افغنہ سارے امور مملکت دے نگران بنائے گئے فیر افغنہ دی اولاد اِنّی ودھ گئی کہ گنتی توں نکل گئی تے افغان اس افغنہ دی اولاد نيں۔ ملک قیس عبدا لرشید جو پشتوناں دا جد امجد ما نا جاندا اے ايسے افغان دی اولاد وچوں نيں۔ [۱]
مورخین دے مطابق ’پشتون‘ قبیلے دیاں شاخاں ہزاراں برس پرانی نيں۔ پشتوناں دی ابتدا دے بارے وچ دلائل تے مباحثاں وچ مورخین تقسیم نظر آندے نيں، اک گروہ پشتوناں نوں زمانہ اسلام تاں پہلے دے عہد توں جوڑدا اے تے دوسرا انھاں 622 عیسوی وچ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی مکہ توں مدینہ ہجرت دے دور توں ملاندا اے۔ اول الذکر عقیدے توں متفق پشتون ايسے لئی اکثر خود نوں ’پہلے پشتون تے بعد وچ مسلمان کہندے نيں۔‘
بہرحال اک گل اُتے تمام مورخین متفق نيں کہ پشتون یا پختون دا تصور ’افغان‘ توں بہت پرانا اے۔
پشاور یونیورسٹی وچ پشتو اکیڈمی دے پہلے ڈائریکٹر مرحوم مولانا عبدالقادر نے اس دی وضاحت کچھ اس طرحکيتی سی کہ ہزاراں برس پہلے تک جدوں پٹھان تے افغان دا تصور وی نہ سی اس وقت اک قبیلہ سی، جس نوں ابتدائی دور وچ ’پکھت‘ یا ’پکھتین‘ دے ناں توں یاد کيتا جاندا سی تے بعد وچ ’پشتون‘ یا ’پختون‘ دی صورت اختیار کر گیا۔
بعض محقیقین دا دعویٰ اے کہ لفظ پشتون دا ذکر رگ وید وچ کیہ گیا اے جس وچ اسنوں پکھت دے ناں توں یاد کيتا گیا اے۔ قابل ذکر گل ایہ اے کہ خود رگ وید دا زمانہ 1400 سال پہلے از مسیح اے۔
بعد وچ یونانی مورخ ہیروڈوٹس (486-466 ق-م) نے وی اپنیاں تحریراں وچ اک قوم دا ذکر کيتا جو انہاں دے لفظاں وچ تیر انداز سن، انہاں دا لہجہ سخت سی، دراز قد تے طاقتور جسم دے مالک سن ۔ ہیروڈوٹس نے انہاں نوں ’پکٹویس‘، ’پکٹو‘ تے انہاں دے وطن نوں پکتیکا، پکتیکے دے ناواں توں یاد کيتا اے۔
ایتھے اک گل قابل ذکر اے کہ پشتون صرف اک نسل نئيں بلکہ اک مکمل ضابطہ اخلاق دا ناں اے، جس نوں ’پشتونولی‘ کہیا جاندا اے۔ پنج ارکان اُتے مشتمل ایہ ضابطہ اخلاق اک طرح توں پشتون معاشرے دا آئین کہلاندا اے۔ لہذا جس پشتون دے عادات تے خصائل وچ پشتونولی نہ ہو، پشتون معاشرہ ایداں دے شخص نوں پشتون مننے توں انکار کردا اے۔ پریشان خٹک اپنی کتاب ’پشتون کون‘ وچ لکھدے نيں کہ موجودہ وقت وچ پشتونولی اُتے پوری طرح عملدر آمد نہ ہونے توں پشتون معاشرہ زوال تے تباہی دا شکار اے۔
مندرجہ بالا بحث توں اک گل تاں طے اے کہ لفظ پشتون دا تصور ’افغان‘ توں بہت پہلے توں موجود سی تاں فیر سوال ایہ اے کہ پشتوناں نے خود نوں افغان کہلیانا کدوں تے کیوں شروع کيتا؟
لفظ افغان دے بارے مؤرخین نے متضاد نظریات پیش کیتے نيں۔ چونکہ مؤرخین دا اک گروہ پشتوناں نوں یہودی تے دوسرا انہاں نوں آریا نسل دسدا اے لہذا دونے گروہاں نے اپنے دلائل توں پشتون تے افغان دی بحث وی ايسے تناظر وچ دی اے۔
پشتوناں دے بنی اسرائیل ی ہونے دے نظریے نوں مننے والےآں دا کہنا اے کہ اسرائیل وچ جس شخص نوں عزت دینا مقصود ہُندا سی اس دے ناں دے نال ’اب‘ لگیا دتا جاندا سی۔ جس نوں دوسری قوماں نے بگاڑ کر اوگان، ابکان تے افغان بنا دتا۔
دوسری جانب پشتوناں دے آریا ہونے دے نظریے نوں مننے والے مؤرخین دا کہنا اے کہ پشتون قاف دی پہاڑیاں توں افغانستان تے فیر ایران تے یورپی ملکاں وچ پھیل گئے۔ لہذا انہاں دے مطابق پشتون موجودہ افغانستان دے وجود وچ آنے توں پہلے ايسے مقام اُتے آباد سن تے افغان ناں انہاں نوں ایرانیاں تے ہور قوماں توں ملا۔
محمد امین خوگیانی رسالہ ’افغان‘ وچ لکھدے نيں کہ پرانے وقتاں دے شجراں وچ جو اکثر فارسی بولی وچ ہويا کردے سن، کسی وی پشتون دے ناں دے بعد قوم افغان قومیت دے خانے وچ لکھیا جاندا سی تے ایہ سلسلہ انگریزاں دی حکومت تک جاری رہیا۔ لہذا جدوں وی کوئی تعلیم یافتہ شخص قومیت دا خانہ پُر کردا تاں اوہ اپنے ناں دے نال افغان لکھ لیندا سی بصورت ہور اسنوں پٹھان لکھنا پڑدا کیونجے ہند وچ اس دی پہچان انہاں دو ناواں توں سی۔ ناں افغان اُتے اسنوں کوئی خاص اعتراض نئيں سی تے لفظ پٹھان اسنوں پسند نہ سی۔
موجودہ افغانستان دی بنیاد پشتون بادشاہ احمد شاہ ابدالی (درانی) نے 1747 وچ رکھی سی۔ لہذا جس طرح پاکستان وچ رہنے والی تمام قوماں خود نوں پاکستان ی کہلواندے نيں ايسے طرح افغانستان دے وجود وچ آنے دے بعد اس وچ رہنے والی تمام قوماں نے خود نوں افغان کہلیانا شروع کر دتا۔ حالانکہ تب تے ہن وی پشتون ہی خود نوں اس ناں دے اصل دعوے دار سمجھدے نيں۔
لہذا جدوں وی کوئی پاکستان ی پشتون باشندہ خود نوں افغان کہندا اے تاں اس دے پِچھے ایہ وجہ ہُندی اے کہ اوہ خود نوں موجودہ افغانستان توں وی پرانی افغان قوم ظاہر کر رہیا ہُندا اے جو دراصل پشتون سی تے ايسے موجودہ افغانستان توں ہر جگہ پھیل گیا، تے ایتھے اُتے اس دے آباؤ اجداد نے فتوحات دے جھنڈے گاڑھے۔ لہذا بیشتر پشتون جو تریخ جاندے نيں افغانستان توں اک قسم دی انسیت رکھدے نيں۔
انگریزاں دے دور وچ افغانستان دے باشندےآں دے لئی دستاویزات وچ لفظ افغان تے پٹھان دا استعمال کيتا گیا۔
دوسری جانب اک حقیقت ایہ وی اے کہ پاکستان وچ رہنے والے بہت سارے پشتون ایداں دے وی نيں جو خود نوں صرف پشتون یا پختون کہلوانا پسند کردے نيں، افغان نئيں۔ اس دی وجہ تاریخی حوالےآں توں اختلاف یا فیر علم دی کمی ہوئے سکدی اے۔ ایہ وی ممکن اے کہ اوہ جان بجھ کر ہی خود نوں پشتون کہلوانے نوں ترجیح دیندے ہون۔
افغان تے پٹھان دے موضوع اُتے مولانا عبدالقادر کہندے نيں کہ ناواں دا ایہ گورکھ دھندا صرف حکومتاں دی سیاسی حکمت عملی یا تاریخی مجبوریاں دے سبب بنایا گیا اے۔ حالانکہ حقیقت ایہ اے کہ پٹھان لفظ وچ نہ تاں پشتون پوری طرح سما سکدا اے تے نہ ہی افغان۔
تمام پشتون تریخ دان اس گل اُتے متفق نيں کہ پٹھان لفظ پشتوناں اُتے انگریز تے ہندوستان ی قوماں نے رکھیا۔ پرانے زمانے وچ جدوں پشتون بسنے دی غرض توں ہندوستان جاندے تاں کچھ مدت بعد اپنی بولی بھُل جاندے تے مقامی زباناں اپنا لیندے سن ۔ انہاں دی اولاد دا اپنے آبائی وطن نال تعلق صرف تاریخی حد تک باقی رہ جاندا۔ اس لئی اک وکھ طبقہ بن جاندے بلکہ ہندوستان دے رسم تے رواج دے مطابق اک جدا ذات یا برادری دی صورت اختیار کر لیندے سن ۔ اوہ ایہی پشتون سن جو پٹھان دے ناں توں مشہور ہوئے۔ بلکہ ہن تاں لفظ پٹھان دا غلط استعمال اِنّا عام ہوئے گیا اے کہ بعض اچھے منے ہوئے پشتون وی اپنے آپ نوں پٹھان کہندے نيں۔
ہندوستان ی پٹھان اں دے بارے مولانا عبدالقادر فرماندے نيں کہ جے اوہ خود نوں پٹھان نہ کہلواندے تاں فیر کيتا کہلواندے؟ کیونجے اوہ پشتون رہے سن نہ افغان تے نہ ہی انہاں نے خود نوں راوہی، کوہستانی یا ولایندی کہلوانا پسند کيتا۔
انگریزاں دے دور وچ فوج وچ بھرتی ہونے والے ہر پشتون نوں پٹھان ہی دے ناں توں بھرتی کيتا گیا تے اس ناں توں وکھ رجمنٹس بنائی گئياں۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ پشتون وی خود نوں پٹھان کہلوانے اُتے مجبور ہوئے گئے تے رفتہ رفتہ انہاں دی عادت وی بن گئی۔
پشتو تے پختو دو مختلف لہجاں (سخت تے نرم) دے اسيں معنی لفظاں نيں۔ انہاں دونے وچ کوئی فرق نئيں اے۔ چاہے کوئی اسنوں پشتون، پشتو یا فیر پختون تے پختو پڑھے ایہ اک ہی لفظ دی طرف اشارہ کردے نيں۔ جنوبی پشتون مثلاً خٹک، وزیر، محسود، آفریدی، وغیرہ نرم بولی بولدے نيں تے ’خ‘ دی جگہ ’ش‘ دی آواز کڈدے نيں۔ جدوں کہ دوسرے شمالی پشتون مثلاً یوسفزی، خلیل، مہمند، وغیرہ سخت بولی بولدے نيں تے ’ش‘ دی جگہ ’خ‘ دا استعمال کردے نيں۔ بلوچستان دے پشتون وی ’خ‘ دی جگہ ’ش‘ استعمال کردے نيں۔
اکثر پشتون چاہے کسی وی قبیلے نال تعلق رکھدے نيں، لکھدے وقت اکثر ’خ‘ اُتے ’ش‘ نوں فوقیت دیندے نيں، لیکن ایہ عادتاً کيتا جاندا اے۔
پختون قوم دا نسلی تے آبائی تعلق انہاں جلاوطن بنی اسرائیل توں اے جنہاں نوں اشوریاں تے بابل والےآں نے اَگڑ پِچھڑ انہاں دے وطن شام تے اس دے اطراف توں نکلنے اُتے مجبور کر دتا سی تے جنہاں دی آبادیاں مشرق وچ نواح بابل دے علاوہ ایران تے خراسان دے علاقےآں توں لے کے دریائے سندھ دی وادی تک آریاواں دے درمیان پھیلی ہوئیاں سن۔
ایہ قوم پہلے شریعت موسوی تے فیر ہدایت عیسوی اُتے قائم سی تے جدوں انہاں تک حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دعوت اسلام پہنچی تاں مشرف بہ اسلام ہوگئے۔الغرض عیسائیت تے یہودیت جس اُتے ایہ لوک قائم سن اس تشنگی نوں نہ بجھا سکدی سی جس نوں اسلام نے آکے بجھایا تے عیسوی تے موسوی تعلیمات نوں صحیح جامہ پہنا کر انہاں نوں پایہ تکمیل تک پہنچیا دتا۔ اسلام دی بدولت انہاں وچ نويں زندگی پیدا ہوئی تے ماہو ایہ سوری، شیخ حمید لودی تے خصوصاً شہاب الدین محمد غوری دے دور اقتدار وچ دشت لوط یا بادیہ ایران دے مشرقی پہاڑاں توں مشرق دی طرف دریائے سندھ دی وادی تک اس سارے علاقہ اُتے جتھے جتھے توں ساسانیاں تے تاتاریاں دے غلبہ دی وجہ توں ایہ ہجرت کر گئے سن قبضہ کرکے دوبارہ آباد ہوگئے۔ تے محمد غوری دے زیر قیادت اوہ پنجاب تے سندھ اُتے وی قابض ہونے دے نال نال بنگال تے آسام تک بحیثیت حکمران جا پہنچے۔
زوال بنی اسرائیل
[سودھو]شام توں جلا وطنی دی مختصر داستان ایہ اے کہ حجرت سلیمان ؑ دی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے رجعام نوں بادشاہ بنانے دے سلسلے وچ بنی اسرائیل دے بارہ قبیلے اکٹھے ہوگئے تے رجعام دے سامنے اپنے کچھ مطالبات پیش کيتے ۔رجعام نے انہاں دے مطالبات نوں مسترد کر دتا۔ بنی اسرائیل دے دس قبیلے اس گل اُتے ناراض ہوئے کے چلے گئے تے انہاں نے یربعام نوں اپنا بادشاہ بنا لیا۔ انہاں نے اپنی مملکت دا ناں ’’اسرائیلیہ‘‘ رکھیا۔ اس دے برعکس یہودا تے بنیامین دو قبیلےآں نے رجعام بن سلیمان نوں اپنا بادشاہ تسلیم کيتا تے اپنی حکومت دا ناں ’’سلطنت یہودیہ‘‘ رکھیا۔ ایتھے توں بنی اسرائیل وچ پھوٹ پڑ گئی۔ انہاں دونے حکومتاں دی تریخ باہمی قتل تے غارت تے نفاق تے سازشاں توں بھری ہوئی اے۔ اس باہمی نفاق تے جنگ تے جدل دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ دونے اپنی حکومتاں نوں قائم نئيں رکھ سکے۔ اوہ اشوریاں، بابلیاں تے رومیاں دی تاخت تے تاراج دا تختہ مشق بنے رہے ۔اس دور وچ فلسطین دے یہودیاں تے سامرہ دے اسرائیلیاں وچ بوہت سارے نبی مبعوث ہُندے رہے جو انہاں نوں خدا دا پیغام سناتے، ہدایت دی طرف بلاندے تے آئندہ واقعات دی پیشین گوئیاں کردے سن ۔ مگر انہاں نے کان نہ دھرا۔
بنی اسرائیل انہاں ایام وچ اکثر خدا توں باغی ہوگئے تے تورات دی اتباع توں انکاری ہوگئے۔ لہٰذا آپس دے اختلاف جنگ تے جدل، اللہ دی نافرمانی تے اس دے دین توں روگردانی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ ۵۹۷ ق م وچ بابلیاں دے ہتھوں یہودیہ دی ریاست تباہ ہوگئی تے اس توں پہلے ۷۲۱ ق م وچ سلطنت اسرائیلیہ تے اس دا مرکزی شہر شورون یا سامریہ اشوریاں دے ہتھوں تباہ تے برباد ہويا سی تے اس طرح چودہ سو سال دے بعد اسرائیل دی دونے حکومتاں صفحہ ہستی توں مٹ گئياں۔
مملکت اسرائیلیہ دا پہلا جتھہ اشوری پال یا پلول دے ہتھوں جلا وطن ہويا سی۔ ایہ واقع ۷۷۱ برس ق م پیش آیا سی۔ انہاں جلاوطناں وچ روبن تے جد دے صرف دو قبیلے سن ۔ انہاں دناں حکومت اسرائیلیہ دا بادشاہ ناحم سی تے یہودیہ سلطنت دا بادشاہ غریا سی۔
۷۲۱ ق م وچ اسرائیلیہ حکومت دا آخری بادشاہ ہوسیع سی جس اُتے نینوا دے شاہ اشور نے حملہ کيتا تے شورون (سامریہ) دا محاصرہ کے لیا۔ اس محاصرے نے تن سال تک طول کھِچیا۔ چوتھے سال شورون(شارون) اُتے قبضہ ہوگیا تے اسرائیل بادشاہ ہوسیع نوں قید کر ليا گیا۔ اس قبضے وچ جِنّے اسرائیلی ہتھ آئے سن اشور انہاں نوں نینوا لیایا تے فیر مشرق دی طرف ایران تے خراساں وغیرہ علاقےآں وچ تے دریائے سندھ دی وادی تک وچ لیا کے آباد کر دتا۔
اسرائیلیہ دے بعد اشوری بادشاہ شرجون ثانی نوں یہودیہ اُتے حملہ کرنے دا براہ راست موقع مل گیا تے چند سال چھیڑ چھاڑ دے بعد یہودا دا بادشاہ حزقیا اس دا باج گزار بن گیا۔ لیکن کچھ عرصہ بعد اس نے خراج دینے توں انکار کر دتا تے مقابلہ کرنے اُتے آمادہ ہوگیا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اشوریہ دے بادشاہ سترجون ثانی تے اس دے جانشنین سخیرب نے لشکر کشی کرکے یروشلم دا محاصرہ کے لیا۔ اس جنگ وچ حزقیا نوں گرفتار کرکے قتل کر دتا گیا تے اس دی جگہ اس دے لڑکے نوں تخت نشین کرکے سخیرب نے اپنا باجگزار بنا لیا۔
تریخ شام دے مطابق سخیرب دا دعویٰ اے کہ اس جنگ وچ اس نے دو لکھ اک سو پنجاہ یہودیاں نوں قیدی بنایا۔ اشوری بادشاہ نے حسب سابق انہاں قیدیاں نوں وی مشرق دی طرف جلاوطن کر دتا تے خراسان وغیرہ وچ جتھے جتھے پہلے دس اسرائیلی جلاوطن قبیلے آباد کيتے گئے سن اوتھے انہاں نوں بسا دتا گیا۔ انہاں نووارد قیدیاں وچ زیادہ تر تعداد بنی پختکيتی سی جو علاقہ موآب، شرق اردن وچ آباد سن ۔ اس واقعہ دے بعد سلطنت یہودیہ ہور کمزور ہوگئی تے اوہ نینوا دے اگے جھکی رہی تے باقاعدگی توں خراج ادا کيتا جاندا رہیا۔ ایتھے تک کہ نینوا والےآں دے وارث اہل بابل نے ۵۹۷ ق م وچ یروشلم اُتے حملہ کرکے اسنوں فتح کر ليا۔ انہاں نے بادشاہ یہودا دے بیٹے صدقیا نوں تخت اُتے بٹھا کر اسنوں اپنا باجگزار بنا لیا۔ اہل بابل یہودیہ توں دس ہزار قیدیاں نوں انہاں دے بال بچےآں سمیت بابل لے گئے۔ صدقیا بادشاہ یہودا کئی سال تک تاں بخت نصر دا وفادار رہیا تے پابندی دے نال خراج ادا کردا رہیا لیکن فیر اس نے اپنی آزادی تے استقلال دا پرچم لہرایا جس اُتے بخت نصر نے طیش وچ آکے اس اُتے فوج کشی کرکے یروشلم نوں تباہ تے برباد کردینے دا مصمم ارادہ کر ليا۔ اس نے یروشلم دا محاصرہ کے لیا۔ اس محاصرے نے پندرہ ماہ تک طول کھِچیا بالآخر بخت نصر نوں کامیابی حاصل ہوئی یروشلم فتح ہوگیا۔ ہیکل(مسجد) نوں تباہ کر دتا گیا۔ صدقیا نوں گرفتار کرکے اس دے سامنے اس دے بیٹےآں نوں قتل کيتا گیا فیر اس دی اکھاں کڈی گئياں تے اسنوں قید کرکے بابل لے جایا گیا۔ بخت نصر اک لکھ توں زیادہ یہودیاں نوں قیدی بنا کے بابل لے گی تے انہاں نوں ایران تے بابل دے آس پاس آباد کيتا جتھے اوہ تقریباً ستر برس تک گلامی دے عذاب وچ مبتلا رہے۔ اس دوران وچ بوہت سارے یہودی ادھر ادھر دے علاقےآں وچ بھج گئے۔ انہاں حوادث دی وجہ توں فلسطین وچ یہودیاں دی تعداد بہت تھوڑی رہ گئی۔ مولانا حفظ الرحمن سیوہاروی لکھدے نيں:
’’برائی دا نتجیہ ایہ نکلیا کہ بخت نصر، خدا دا عذاب بن دے چڑھ آیا تے اک لکھ توں زیادہ بنی اسرائیل نوں غلام بنا کے بکریاں دے گلے دی طرح ہنکا لے گئی تے بیت المقدس جداں خوب صورت تے مقدس شہر دی اِٹ توں اِٹ بجا دی۔‘‘ [۲]
سید سراج الاسلام کہندا اے ’’بابلیاں نے یہودیاں دے شہراں نوں تباہ تے برباد کر ڈالیا۔لکھاں یہودی مارے گئے تے لکھاں یہودیاں نوں قیدی بنا کے بابل لے جایا گیا۔‘‘ [۳]
نینوا دے اشوری
[سودھو]اشوری قدیم سامی نسل نال تعلق رکھدے سن تے اسرائیلی سلطنت دے ماتحت سن لیکن اندرونی طور اُتے اوہ دریائے دجلہ دے بالائی حصہ وچ آزادی تے اندرونی خود مختیاری دی زندگی بسر کر رہے سن ۔بنی اسرائیل دے آپس دے اختلاف تے طوائف الملوکی نوں دیکھ کے انہاں نوں انہاں حالات توں فائدہ اٹھانے دا خیال پیدا ہويا۔ انہاں نے اپنی طاقت نوں منظم کيتا تے گردو نواح دے علاقےآں نوں تاراج کرنا شروع کيتا۔ اس وچ انہاں نوں وڈی کامیابی ہوئی۔ ہر طرف وحشت تے بربریت دا بازار گرم کر دتا۔ انہاں نوں جنہاں لوکاں دی طرف توں مخالفت کرنے یا سدراہ بننے دا خطرہ پیدا ہُندا اسنوں گرفتار کرکے اس دے اعضاء وکھ وکھ کردے یا انہاں نوں پنجراں وچ بند کرکے لٹکا دیندے تے طرح طرح دے عذاب دے کے ہلاک کردے۔ انہاں دی وحشت تے بربریت توں لوکاں دے دلاں اُتے خوف طاری ہوگیا سی۔ اشوری پہلی قوم اے جس نے فن حرب نوں ترقی دے کے فوج دی تنظیم دی اسنوں مختلف حصےآں وچ تقسیم کيتا۔ گھوڑسواراں اُتے رسالہ منظم کيتا۔ لوہے دے ہتھیاراں، تیر کمان، بھالے ، تلواراں تے فصیلاں نوں گرانے دے لی منجنقاں ایجاد کيتياں تے سرنگاں وغیرہ دا استعمال کيتا۔ وادی دجلہ، فرات دی سر زمین، بابلیہ، ایلام، ایشیائے کوچک دے مشرقی حصے، آرمینیہ، سامریہ، یہودیہ، ایران، خراسان تے دریائے سندھ دی وادی، ایہ تمام علاقے مدتاں تک اشوری بادشاہاں دی تاخت تے تاراج دا میدان تے تختہ مشق بنے رہے۔ ایتھے دے بادشاہ تے حاکم اشوری بادشاہاں نوں خراج دیندے سن تے جتھے کوئی بادشاہ سر اٹھانے دی جرات تے سرکشی دا ارادہ کردا اس اُتے فوج کشی کرکے اسنوں سخت ترین سزا دتی جاندی سی۔
اشوریاں کازوال
[سودھو]۶۱۲ ق م وچ ایران دے مودی (میدی، مادی) سردار سیاک سیر نے جس دا دوسرا ناں اوآکیشتر(کھشتری) اے بابل دے حکمران قبیلے دی مدد توں نینوا اُتے چڑھائی کرکے اشوریاں دی فوج دا خاتمہ کر دتا۔ شاہی خاندان دے افراد نوں نیست تے نابود تے ملک نوں تہس نہس کر دتا۔
بابل والےآں دا عروج تے زوال
[سودھو]اہل بابل نو بابلی یا کلدانی قوم توں اک ہی قوم مراد اے۔ اشوریاں دے زوال دے باعث بابل والےآں نوں اپنا حلقہ اقتدار تے حدود مملکت وسیع کرنے دا موقع مل گیا۔ نیو پلیسر نے جو جنوبی عراق دے دلدلی علاقے دا قبائلی سردار سی ۶۲۶ ق م وچ بابل وچ نويں شاہی خاندان دی بنیاد رکھی۔ انہاں قبلیاں نے اشوریاں دے خلاف ایران دے مادیاں دی مدد کيتی سی۔ بخت نصر ايسے نیو پلیسر دی اولاد وچ سی اوہ زبردست فاتح تے صاحب شان تے شوکت بادشاہ سی۔ اس دے بعد بابل دے تخت اُتے چار بادشاہ بیٹھے۔ آخری بادشاہ بخت نصر دا پوتا بال شارز سی۔ اک مرتبہ اوہ جشن منا رہیا سی تے شراب دا دور چل رہیا سی کہ دیوار اُتے اک غیبی ہتھ کچھ لکھدا ہويا نظر آیا۔ اس دا مطلب ایہ لیا گیا کہ پارسی بادشاہ اس دی حکومت دا خاتمہ کر دیؤ گے۔ چنانچہ ایسا ہی ظہور وچ آیا۔ ۵۵۰ ق م وچ سائیرس ایرانی نے بابل اُتے حملہ کرکے بابلی سلطنت دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ کر دتا خسرو اعظم دا ذکر بائبل دے عہد نامہ عتیق وچ مرقوم اے۔ مسلماناں دی آسمانی کتاب قرآن وچ ايسے مذکورہ بادشاہ نوں ذوالقرنین ظاہر کيتا گیا اے تے بنی اسرائیل دے انبیاء علیہم السلام دے صحیفاں وچ اسنوں نجات دہندہ کہیا گیا اے۔ (واضح ہوئے کہ سائیرس ، خورس، کورش، اخویرس، خسرو، ایہ سب اک ہی شخص دے مختلف ناں نيں)۔
جداں کہ قرائن توں ظاہر اے سیاست وچ انہاں اسرائیلی جلاوطناں نوں وڈا دخل سی چنانچہ میدیاں تے خورس دی سلطنت دے قیام وچ انہاں نوں دا ہتھ سی۔ اشوریاں دے خلاف میدیاں نوں جنگ اُتے آمادہ کرانے تے فیر بابلیاں توں انتقام لینے دے جذبات وی رکھدے سن تے اس سلسلے وچ انہاں نوں کسی حد تک کامیابی وی حاصل ہوئی۔ چنانچہ درپردہ بابل توں اسرائیلی سرداراں دا اک وفد خورس دے پاس اس وقت پہنچیا جدوں کہ اوہ اپنی مشرقی مہم وچ مصروف سی۔ خورس(سائیرس ) نے انہاں دا خیر مقدم کيتا تے انہاں نوں اطمینان دلایا کہ اوہ اپنی مہم توں فارغ ہوئے کے ضرور بابل اُتے حملہ کريں گا تے انہاں دا بابل دے ظالم تے عیاش بادشاہ توں نجات دلائے گا۔ خورس جدوں اپنی مہم توں فارغ ہوگیا۔ تاں حسب وعدہ اس نے بابل اُتے حملہ کر دتا تے دیتاواں دی قدیم ترین ریاست نوں ایران دی سلطنت وچ شام ل کے لیا۔
یہود دی حیات نو
[سودھو]سائیرس دے متعلق مولانا حفظ الرحمن سیوہاروی لکھدے نيں:
’’یہود دے لئی اس دا عروج تے ظہور، آزادی تے امن تے اطمینان دا بہت وڈا سبب بنا ايسے لئے اوہ اس دی شخصیت نوں بہت زیادہ اہمیت دیندے تے انہاں دے انبیائے علیہم السلام دے صحفیاں وچ اسنوں خدا دا چرواہا تے بنی اسرائیل دا نجات دہندہ کہیا گیا اے ۔خورس اس دے بیٹے کیقباددوم تے دارا دا مذہب بلا شبہ ایران دے قدیم مجوسی مذہب دے خلاف تے دین حق دا مذہب سی۔‘‘[۴]
سائیرس دی سلطنت یونان توں مشرقی وچ دریائے سندھ تک اک سو ستائیس صوبےآں وچ پھیلی ہوئی سی جس وچ جلا وطن بنی اسرائیل وی پہلے توں غلامی دی زندگی بسر کر رہے سن ۔ سائیرس نے انہاں نوں واپس یروشلم جانے، شہر نوں آباد کرنے تے مسجد بیت المقدس(اقصیٰ) دی از سر نو تعمیر دا فرمان صادر فرمایا۔ چنانچہ بحوالہ کتاب مقدس اس فرمان دے اجرا دے بعد مختلف اوقات وچ بیالیس ہزار تن سو ساسٹھ یہودی یروشلم واپس چلے گئے۔ جدوں کہ جلا وطناں دی تعداد کئی لکھ سی۔ انہاں وچ جو لوک خوشحال ہوگئے سن انہاں نے وطن واپس جانے دے مقابلے وچ ایتھے رہنے نوں ترجیح دتی۔ سائیرس دی زندگی وچ تے اس دے خاندان دے عہد فرمانروائی وچ وی جو دو سو ویہہ سال اُتے پھیلا ہويا اے۔ اسرائیلی حاکم قوم دی شکل وچ سن اس دوران وچ جو اسرائیلی مملکت ایران وچ جتھے کدرے وی رہائش پذیر سن اوہ سکندر یونانی دے ایران فتح کرنے تک آرام تے آسائش دی زندگی بسر کردے رہے۔
ایتھے ایہ دسنیا وی ضروری معلوم ہُندا اے کہ اوہ لوک جو سائیرس بادشاہ دے زمانہ وچ یروشلم واپس چلے گئے سن انہاں اُتے کيتا گزری۔
اس سلسلے وچ سراج الاسلام اپنی تصنیف ’’عہد قدیم مشرق تے مغرب‘‘ وچ صفحہ ۵۳۴ اُتے لکھدا اے۔
اسرائیلی حکومت :سائیرس دی مدد توں فلسطین اُتے اسرائیل دی حکومت دوبارہ قائم ہوگئی۔ یروشلم دی مسجد دوبارہ تعمیر کيتی گئی۔ عذرانبی نے اسرائیلی تریخ ، روایتاں تے قانون نوں اک کتاب وچ جمع کيتا لیکن یہودیاں دی خوشی دیرپا ثابت نئيں ہوئی۔ ایرانیاں دی حکومت دے زوال دے بعد یونانیاں نے سکندر دی قیادت وچ ۳۳۰ ق م وچ فلسطین اُتے قبضہ کر ليا۔ اس دے بعد فلسطین رومیاں دے زیر اقتدار چلا گیا جو انتہائی سفاک تے ظالم سن ۔ یروشلم دا شہر اورمسجد تباہ کر دتی تے یہود قیدی رومی سلطنت دے مختلف علاقےآں وچ منتشر کر دتے گئے۔ ايسے وجہ توں اج انہاں دا دنیا دے ہر حصہ وچ وجود ملدا اے۔ یہودیاں نوں رومیاں دی غلامی وچ سخت مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ نیڑے ۱۹۰۰ سال دی جدوجہد دے بعد مئی ۱۹۴۸ء وچ اسرائیلی حکومت دا قیام فیر عمل وچ آیا۔‘‘
فلسطین اُتے رومی حملہ دے بارے وچ فلپ تریخ شام وچ لکھدا اے کہ ’’حضرت عیسیٰ ؑ دے بعد رومیاں نے یروشلم اُتے حملہ کرکے پنج ماہ تک محاصرہ جاری رکھیا۔ آخر ستمبر ۸۰ ء وچ یروشلم شہر فتح کر ليا گیا۔ محصور شہر دے درد ناک انجام دا اندازہ اس توں ہوئے سکدا اے کہ جدوں رومی سپاہیاں نے شہر اُتے حملہ کيتا تاں محصور خانداناں نے باہم سب نوں مار دینے دا عہد کر ليا سی۔ چنانچہ انہاں نے اپنے بیوی بچےآں نوں قتل کر دتا۔ انہاں حالات دا نقشہ اک ایداں دے مورخ دے قلم توں کھِچیا گیا اے جو خود جنگ وچ شریک سی۔ شوہراں نے انتہائی محبت دے نال بیویاں توں معانقہ کيتا۔ بچےآں نوں گود وچ اٹھایا انہاں نوں پیار کيتا دونے طرف توں بوسے دتے۔ اکھاں توں آنسوواں دی جھڑی لگی ہوئی سی لیکن اوہ جو عزم کر چکے سن اسنوں پورا کيتے بغیر نہ رہے تے اسنوں اس طرح پورا کيتا گویا ایہ سب کچھ اجنبیاں دے ہتھوں ہوئے رہیا اے۔ انہاں نوں اندازہ سی کہ جے دشمن دے ہتھوں گرفتار ہوئے تاں انہاں نوں کن اذیتاں توں سابقہ پئے گا۔۔۔وہ وڈی بری حالت وچ سن لیکن حالات ایداں دے پیدا ہوگئے سن کہ بیوی بچےآں نوں اپنے ہتھوں توں قتل کرنا انہاں نوں اک کم درجے دا گناہ معلوم ہويا۔
شہر تباہ کر دتا گیا۔ ہیکل نوں اگ لگا دتی گئی نو سو پچاسی دیہات برباد ہوئے۔ اندازہ کيتا گیا کہ دس لکھ یہودی اس جنگ وچ تباہ ہوئے بوہت سارے قیدی بنا لئے گئے تے انہاں نوں روم لے جایا گیا۔ اس توں پیشتر اشوری تے کلدانی یہودیاں نوں تھاں تھاں منتشر کر چکے سن ۔ اس انتشار دی تریخ وچ اک رومی باب دا وادھا ہويا۔‘‘
قرآن نے اس واقعہ نوں تازۃ آخری دے ناں توں یاد کيتا اے تے پہلے والے نوں تارۃ اولی ایہ واقعہ بنائے بیت المقدس دے گیارہ سو سٹھ سال بعد پیش آیا۔
ہور ثبوت دے لئی ملاحظہ ہوئے قرآن پارہ ۱۵ سورہ بنی اسرائیل ۔ (ترجمہ) اساں کتاب(یعنی تورات ) وچ بنی اسرائیل نوں اس توں آگاہ کر دتا سی کہ تسيں ضرور ملک وچ دو مرتبہ فساد برپا کرو گے۔)
اک ضروری یادداشت:پختون لوک پہلے وقتاں وچ بنی پخت دے ناں توں موآب دے میدان یا ملک موآب جو شام دے علاقہ مشرق اردن وچ واقع سی وچ آباد سن لہٰذا اوہ باشندگان موآب تے بعض جگہ بنی پخت موآب دے ناں توں یاد ہُندے نيں۔ [۵]
پختون ناں تے ناں وجہ
[سودھو]ان جلا وطن بنی اسرائیل وچ بنی پخت یعنی اولاد پخت اک معزز تے حکمران قبیلہ وی سی جو بنی یہودا وچ بحوالہ سموئل، اوہ لوک مسمیان یواب، ہن یشی، عسائل تے یشوع جو اولاد پکت دے ناں توں یاد کيتے جاندے سن انہاں نوں وچوں ا یک نامور قبیلہ بنی پخت دے ناں توں بن دے تعداد تے طاقت وچ ودھ گیا سی۔ ايسے طرح کتاب مقدس بائبل باب تواریخ وچ درج اے کہ ’’بنی پخت طاقت تے اقتدار وی رکھدا سی۔ حضرت داؤد دے عہد حکومت وچ انہاں دے مورت یان اعلیٰ جو یواب، ابیشے، عسائل تے یشوع سن سب دے سب حکومت اُتے حاوی سن تے انہاں دے مشورہ ہی توں سب کچھ ہُندا۔ ‘‘ وزارت عظمیٰ تے فوجاں دی کمان انہاں نوں دے ہتھوں وچ سی۔ تے حضرت سلیمانؑ دے عہد حکومت وچ وی انہاں دا زیادہ اثر سی۔ دونے زمانےآں وچ وزارت تے پوری فوج انہاں دی سرپرستی وچ سی۔ جدوں ایہ قبیلہ شرق اردن وچوں سخیرب اشوری دے ہتھوں قیدی بن دے جلا وطن کيتا گیا تے مشرق وچ اسنوں اسرائیلیہ دے پہلے جلا وطناں کینال ،جواُنہاں دے اسيں نسل سن بسایا گیا تاں بنی پخت دی نامی گرامی شہرت دے سبب سارے جلا وطناں دا قومی ناں پختون ہويا تے اس ناں دے تحت سارے قبیلےآں نے اپنے اپنے ناں ذیلی شاخاں دی شکل وچ وی قائم رکھے۔ بنی پخت یا اولاد پخت یعنی پختون(پشتون) قبیلہ دا وجود بنی اسرائیل وچ نمایاں سی۔ [۶]
الغرض ایہ قبیلہ تریخ دے مختلف ادوار وچ اپنے سیاسی اثر تے اقتدار تے طاقت تے قوت توں تمام بنی اسرائیل وچ معزز تے قابل فخر رہیا اے۔ انہاں دے ايسے امتیاز تے عزت دی وجہ توں پختون دا ناں انہاں تمام جلا وطن بنی اسرائیل دے لئی استعمال ہونے لگیا جو مشرق وچ آباد ہوئے۔
پختون تے افغان دے لئی پٹھان دے لفظ دا استعمال وی عام اے جس دی حقیقت ایہ اے کہ افغان جس وقت ہندوستان اُتے قابض ہوئے تاں انہاں وچ اکثریت ایداں دے لوکاںکيتی سی جو بٹنی قبیلے نال تعلق رکھدے سن تے جو افغاناں دا دوسرا وڈا قبیلہ اے۔ انہاں وچ لودی، سوری، تے سردانی تے خلجی وغیرہ ايسے قبیلہ توں متعلق نيں۔ ایہ لوک شام دے اس شہر نال تعلق رکھدے سن جو دریائے اردن دے مشرق وچ بشان دے علاقہ وچ واقع سی تے بتھانا توں موسوم سی۔اس نسبت توں اوہ ایتھے مشرق وچ آکے بٹنی کہلانے لگے۔ ہندوستان وچ انہاں نوں پٹھان توں موسوم کيتا گیا تے وقت گزرنے اُتے اس قبیلہ نوں ہی نئيں بلکہ عام افغان نوں پٹھان دا ناں دتا گیا جو امتیازی حیثیت توں انہاں دا قومی ناں قرار پایا۔ ذیل وچ اسيں چند ہندوستان ی مورخین دے بیانات پیش کردے نيں جنہاں نے افغاناں نوں پٹھان دے ناں توں یاد کيتا اے۔
محمد حسین اپنی تصنیف حکم التریخ وچ محمد غوری دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے:
’’خلجی ناں قوم افغان اے ۔‘‘
عبدالقادر بدایونی مصنف منتخب التواریخ رقمطراز اے۔
’’سلطان شہاب الدین محمد غوری دے سلسلہ امراء وچ اک ہور شخص محمد بختیار غوری وی سی جو خلجی دے ناں توں مشہور اے۔ اوہ بلاد غور دے اکابر وچوں سی تے جملہ اوصاف حمیدہ دا مالک سی۔‘‘
تاریخی واقعات ہند دا مصنف خلجی دے متعلق لکھدا اے:
’’جلال الدین خلجی ۱۲۸۸ء وچ بادشاہ بنیا۔ اوہ پٹھان ، سادہ مزاج تے رحم دل شخص سی۔ اوہ ۱۲۹۵ء وچ فوت ہويا۔ اس دی جگہ اس دا بھتیجا علاؤ الدین عظیم الشان بادشاہ ہويا جس نے سارے ہندوستان نوں اپنے قبضہ وچ کر ليا اوہ ۱۳۱۶ء وچ فوت ہويا تے اس دی جگہ قطب الدین مبارک شاہ خلجی بادشاہ بنا۔‘‘
خلجی تے غلجی یا غلزی اصل وچ غرزی اے یعنی پہاڑی لوک، ہندوستان دے خلجی جو مدتاں توں اوتھے حکمران رہے، نسلاً پختون یعنی پٹھان سن تے ایہ غلط اے کہ خلجی چنگیز دے داماد خالج دی نسل توں اے۔ ایہ قول تاریخی صحت نئيں رکھدا۔ خلجی یا غلجی چنگیز توں تن قرن پہلے وی موجودہ افغانستان وچ آباد سن ۔ (رسالہ پشتو اکیڈیمی پشاور ماہ جنوری ۱۹۶۰ء صفحہ ۳۸)
پارلیمنٹ تے وزیراعظم ہاؤس حملہ کیس وچ عمران خان دی بریت دا تحریری فیصلہ جاری مشہور مورخ کیرو لکھدا اے:
’’کوہ سلیمان دے ٹلجیاں تے لودھیاں نے دہلی وچ افغان حکمران خاندان دی بنیاد پائی۔‘‘
پشتو دے مشہور شاعر خوشحال خان کہندے نيں:
بیا سلطان جلال الدین پہ سریر کیناست
چہ پہ اسل کبنں غلجے دہ ولایت ود
علامہ احسان اللہ عباسی لکھدے نيں:
’’حسن اک چھوٹے درجہ دا پٹھان سی۔ خاندان تغلق دے زوال دی حالت وچ ایہ بادشاہ بنا تے اپنے خاندان نوں بہمنی کہنے گا۔‘‘ [۷]
افغان بخت نصر، جو قیدی یروشلم توں بابل لیایا سی انہاں وچوں کچھ بابل تے اس دے نواح وچ تے بعض نوں ملک ایران وچ آباد کيتا گیا سی۔ ابتدا وچ ایہ لوک موسایان تے سلیمانان دے ناں توں یاد کيتے جاندے سن لیکن کچھ مدت بعد افغان دے ناں توں موسوم ہوئے۔ ساسانیاں دے ظلم تے ستم توں تنگ آکے جدوں ایہ لوک ملک ایران توں خراسان وغیرہ پہنچے تاں انہاں نوں افغان ہی دے ناں توں پکاریا جاندا سی۔ دونے جتھاں دے باہم ملنے اُتے پختون تے افغان دونے ناں اس علاقہ وچ رائج ہوئے۔ عرب ہن وی انہاں نوں سلیمانی کہندے نيں۔
ناں وجہ
[سودھو]بعض اہل علم کہندے نيں کہ لفظ اوغان تے افغان دا ماخذ اک عبرانی لفظ ’’اب‘‘ اے جو اعزازی تے تعظیمی اسم سی تے ایہ لفظ’’اب‘‘ معزز ، بہادر ، نامور وغیرہ دے لئی بنی اسرائیل وچ استعمال ہُندا سی۔ مثلاً ’’یواب‘‘ ہن یشے پسران ضروہا، جو حضرت داؤد علیہ السلام دے بھانجے، انہاں دے وزیراعظم تے سپہ سالار وی سن تے بنی پخت دے مورث اعلیٰ وی نيں۔
’’عمینداب‘‘ ایہ شخص ستويں پشت وچ حضرت داؤد علیہ السلام دا جد اعلیٰ اے۔ تے اسکے باپ دا ناں رام بن حصرون سی۔
’’اخی اب‘‘ ایہ شخص عمری ناں شاہ اسرائیلیہ دا بیٹا سی تے اپنے باپ عمری دے مرنے دے بعد بہت ناموری دے نال ’’اخی اب‘‘ نے سامریہ وچ اسرائیل اُتے ۲۲ برس حکومت کیتی۔
دمشق دے دریا’’ابانا‘‘ جس دا قدیم تے اصلی ناں ’’‘بردی‘‘ اے لیکن بنی اسرائیل نے اسنوں اسم تعظیمی ’’ابانا‘‘ توں موسوم کيتا یعنی وڈا معزز دریا۔
البیرونی لکھدا اے کہ ’’ان زباناں(یعنی عبرانی تے سریانی) وچ لفظ ’’اب‘‘ دے نال خطاب کرنا لفظ ’’سید‘‘ دے نال خطاب کرنے دے برابر اے۔[۸]
بنی اسرائیل وچ ایداں دے نامور تے معزز لوک بہت سن جنہاں دے ناواں دے نال لفظ ’’اب‘‘ اعزاز تے تعظیم دے طور اُتے شام ل کيتا جاندا سی۔ جداں کہ اس زمانہ وچ خان دا لفظ استعمال ہُندا اے۔
اگرچہ لفظ ’’اب‘‘ مفرد اے لیکن جلاوطنی دے بعد اس لفظ نوں دوسرے ملک دے لوکاں تے خاص کر ایرانیاں نے جمع دے لئی ایويں استعمال کيتا’’ابان‘ اباکان، ہن گان، ہن خان، اوغان، اپاکان، تے آخر وچ عربی طرز اُتے افغان استعمال کيتا گیا۔ تے فیر اس جمع دے لفظ نوں ہور جمع دے لئی افغانان تے ملت افاغنہ وی استعمال کيتا جانے لگا۔ مثلاً لفظ ’’اب‘‘ واحد بمعنی معزز تے اس دی جمع ابان بمعنی معززین بروزن لفظ واحد بمعنی مچھلی تے اس دی جمع کبان بمعنی مچھلیاں تے لفظ لب واحد بمعنی ہونٹ جس دی جمع لبان اے۔ اسنوں اس طرح بولنا ہوئے گا۔ ہن ، ابان، کدوں ،کہان، لب، لبان۔مولوی میر احمد عرف میراں بخش مصنف تریخ صوبہ سرحد پشاور ، تریخ کابل دے حوالہ توں لکھدے نيں کہ ::
’’لفظ افغان عربی لفظ اے۔ تے لفظ اوغان فارسی، لیکن ماخذ دونے دا عبرانی بولی اے ۔‘‘
پختو ن بولی دے مشہور ماہر مسٹر راورئی نامی اک انگریز اپنی کتاب ’’افغانی انگلش ڈکشنری‘‘ماں لفظ افغان دی تشریح کردے ہوئے لکھدے نيں:
’’افغان اس طاقتور قوم دا ناں اے جو افغانستان وچ رہائش پذیر اے تے غالباً ایہ انہاں اسرائیلی قبائیل دی اولاد نيں جو گمشدہ سن ۔‘‘
بلا شک تے شبہ پختون، پشتون، روہیلہ، سلیمانی، پٹھان تے افغان سب اک ہی قوم دے مختلف ناں نيں۔
یہ انہاں گمشدہ اسرائیلیاں دی اولاد نيں جنہاں نوں اشوریاں تے بابل والےآں نے باری باری شام دے علاقےآں توں مشرق دی طرف جلا وطن کيتا سی تے جنہاں دا ذکر کتاب مقدس تے کئی ہور مشہور تاریخی کتاباں وچ اکثر آتااے۔
افغان یا پختون نوں آپ کسی ناں توں یاد کرن اوہ اصلاً سامی نيں تے نسلًاابراہیمی ۔ ایہ اوہ قوم اے جو پہلے شریعت موسوی پراور فیر دعوت عیسوی اُتے قائم سی اورجب انہاں تک خاتمالنبین حضرت محمد ﷺ دی دعوت اسلام پہنچی تاں اس اُتے لبیک کہندے ہوئے مشرف بہ اسلام ہوگئے تے دین اسلام دی تبلیغ وچ کٹھن مرحلےآں توں گزردے ہوئے اسنوں دنیا دے مختلف ملکاں تک پہنچیا دتا۔ کاش اس قوم دے نوجوان اس نکتہ نوں سمجھ سکن کہ ایہ اس دی قومی خصوصیت تے اس دے بزرگاں دا تعامل اے۔ ایہ پختوناں دی روشن تریخ اے جو صدیاں اُتے پھیلی ہوئی اے تے اس دا کوئی گوشہ تاریدی ميں نئيں۔ اس دی تریخ دا ہر دور تے اس دے واقعات روز روشن دی طرح عیاں نيں۔ تے ایہ وی یاد رہے کہ ایہ اک دو کابیان نئيں ایہ اک قوم دا بیان اے جو لکھاں انساناں دا مجموعہ اے تے اوہ تواتر توں پشت بہ پشت گواہی دیندے چلے آرہے نيں۔
تریخ افغانان دے چند ہور پہلو
[سودھو]شام توں جلاوطنی دے بعد سائیرس دے وقت توں پختون ایرانی سلطنت دے وکھ وکھ تھانواں وچ وڈی عزت کیس اتھ سرسبز تے شاداب زمیناں اُتے آرام توں رہائش پذیر سن اُتے اک ایسا زمانہ وی آیا کہ ساسانیاں دے ظلم تے ستم تے تاتاریاں دی یلغار توں تنگ آکے ہجرت اُتے مجبور ہوئے تے اکثر تے بیشتر اس پہاڑی علاقہ وچ جا کے آباد ہوئے جو دشت لوط یا بادیہ ایران توں مشرق نوں تے ہرات ، غور، دریائے فرہ تے زرنج دے مغرب وچ مرد تے نیشاپور توں جنوب دی طرف کرمان تے مکران تک پھیلا ہويا سی۔ اوتھے اُتے اوہ صحرا نشین بن دے پہاڑاں دے غاراں وچ دشمناں دی نظراں توں دور ، جنات دی طرح مستور، شہریاں دی نگاہاں توں پوشیدہ طور اُتے وقت گزارنے لگے۔ ایہ جگہ انہاں دے لئی زیادہ محفوظ تے حصار دا درجہ رکھدی سی۔ (بالکل ايسے طرح انہاں دے بعض اسيں نسل شمالی ایران دے پہاڑی علاقےآں وچ وی موجود تے سر چھپانے اُتے مجبور سن ) اس دوران وچ خاتم النبیین حضرت محمد ﷺ رسول اللہ دے مبعوث ہونے دی خبر انہاں نوں ملی جداں کہ محمد احسان للہ عباسی اپنی اسلام دی تریخ وچ افغانستان دے حالات وچ لکھدے نيں کہ ’’ایتھے دے لوک اپنے آپ نوں اسرائیلی کہندے نيں۔ تے کوئی وجہ نئيں کہ اس قول نوں ترجیح نہ دتی جائے۔ یہود مدینہ انہاں افغاناں توں برابر خط تے کتابت رکھدے سن تے جدوں اوہ لوک مدینہ وچ مسلمان ہوئے تاں اپنا اک شخص ایتھے وی دعوت اسلام دے لئی بھیجا‘‘
فلپ دے مطابق اک سیاح جس دا ناں ’’بنیمین‘‘ تے تطیلہ دا رہنے والا ہسپانوی یہودی سی تے اسکو تاریخی حقائق دا زیادہ اندازہ سی۔ اوہ علاقہ جات پشت یا پخت، غرجستان، قوہستان، غور، وغیرہ وچ انہاں پہاڑی افغاناں دے پاس جو ایتھے رہندے سن آیا سی تے کافی وقت گزارنے تے تحقیق دے بعد انہاں دے متعلق اس نے لکھیا کہ ’’نیشا پور یعنی مشرقی ایران دے پہاڑاں وچ جو یہودی رہندے نيں اوہ ابتدائی جلا وطناں دی اولاد نيں‘‘[۹]
بنیمین دا مقصد یہودی توں مراد نسل یہود تے عبرانی قوم اے نہ کہ مذہب یہود۔ کیونجے اس وقت جدوں اوہ آیا سی ایہ لوک مسلمان ہوئے چکے سن تے شریعت محمدی اُتے قائم سن اوہ اپنے آپ نوں نسلاًبنی اسرائیل تے جہت دین توں مسلمان کہندے سن ۔ ابتدا وچ لفظ یہودی دا مطلب ایہ سمجھیا جاندا سی کہ فلاں شخص یہودا قبیلے یا یہودا دی نسل توں متعلق اے۔ فیر ایہ لفظ انہاں عبرانیاں دے لئی بولا جانے لگیا جو اسیری تے جلا وطنی توں نجات پا کر واپس وطن پہنچ گئے سن ۔ آخر وچ پوری اسرائیلی قوم دے لئی ایہ لفظ استعمال ہونے لگا۔ ہن اسرائیلی توں مراد اوہ شخص اے جو اسرائیل یعنی یعقوب ؑ دی اولاد وچوں ہوئے۔ ہور تشریح کردے ہوئے سید سراج الاسلام لکھدے نيں:
’’حضرت ابراہیم ؑ اپنے اہل تے عیال تے چند ہور نفوس دے نال اُرسے ہجرت کرکے کنعان دی طرف چلے گئے اہل کنعان نے انہاں نوں عبری(عبرانی) دا ناں دتا۔ (ابراہیم ؑ دے جدا اعلیٰ دا ناں عبر سی) عبرانی قوم عرصہ تک خانہ بدوشاں دی زندگی بسر کردی رہی۔ چراگاہاں تے عمدہ زمینیاں دی تلاش وچ سرگرداں رہی۔ عبرانی عرصہ تک کنعانیاں دے نال اُتے امن زندگی بسر کردے رہے۔
یعقوب ؑ دے زمانہ وچ جو ابراہیم ؑ دے پوتے سن کنعان اورنواحی علاقہ وچ قحط سالی دی وجہ توں عبرانیاں نوں مصر وچ پناہ لینی پئی۔ یعقوب ؑ دا دوسرا ناں اسرائیل سی۔ ايسے مناسبت توں انہاں دی اولاد بنی اسرائیل کہلائی۔ یعقوب ؑ دے چوتھے بیٹے دا ناں یہودا یا جودا (جوذا) سی اس لئی عبرانی، اسرائیلی، یہودی(اور جوذ) اک ہی قوم دے مختلف ناں نيں۔ بنی اسرائیل اک عرصہ تک مصر وچ دریائے نیل دے نیڑے گوشن دے ضلع وچ امن تے امان توں رہندے رہے لیکن اپنے تمدن تے مذہب دی وجہ توں اوہ بت پرست مصریاں دے نال خلط ملط نہ ہوئے سکے۔ جدوں بنی اسرائیل دی طاقت کافی ودھ گئی تے مصریاں نوں ایہ خوف دامن گیر ہويا کہ کدرے ایہ لوک ساڈے بتاں تے تمدن نوں تباہ تے برباد نہ کر دیؤ تاں انہاں نوں غلام بنا لیا گیا تے سخت مصائب تے پریشانیاں دا شکار بنایا جاندا رہیا۔ آخر کار انہاں دی قوم وچ موسیٰ ؑ پیدا ہوئے۔ موسیٰ ؑ نے بنی اسرائیل نوں مصر توں کڈ کے آزاد کرالیا۔‘‘ [۱۰]
پٹھان اں دی تریخ اُتے لکھی گئی کتاباں وچوں ’’تذکرہ‘‘ اک منفرد تے جامع مگر سادہ بولی وچ مکمل تحقیق دا درجہ رکھدی اے ۔خان روشن خان نےاس دا پہلا ایڈیشن 1980 وچ شائع کيتا سی۔ایہ کتاب بعد وچ پٹھان اں وچ بے حد مقبول ہوئی جس توں معلوم ہويا کہ پٹھان بنی اسرائیل نال تعلق رکھدے نيں تے انہاں دے آباو اجداد اسلام پسند سن ۔ان دی تحقیق دے مطابق امہات المومنین وچوں حضرت صفیہؓ وی پٹھان قوم نال تعلق رکھدیاں سن۔ یہودیت توں عیسایت تے فیر دین محمدیﷺ تک ایمان کاسفرکرنے والی اس شجاع ،حریت پسند تے حق گو قوم نے صدیاں تک اپنی شناخت اُتے آنچ نئيں آنے دتی ۔ پٹھان اں دی تریخ تے تمدن اُتے خان روشن خان دی تحقیقی کتاب تذکرہ دے چیدہ چیدہ ابواب ڈیلی پاکستان آن لائن وچ شائع کيتے جارہے نيں تاکہ نويں نسل تے اہل علم نوں پٹھان اں دی اصلیت تے انہاں دے مزاج دا ادراک ہوسکے۔
شام توں جلا وطنی دے بعد ملکاں مشرق وچ بنی اسرائیل دی موجودگی تے رہائش پذیر ہونے دے ثبوت وچ ہور چند واقعات دا بیان کرنا بہتر ہوئے گا۔
’’اسرائیلی قبیلے بہت ہی سرگردانی دے بعد موجودہ افغانستان دی زمین اُتے دکھادی دینے لگے سن ۔‘‘ [۱۱]
پروفیسر مقبول بیگ بدخشانی اپنی کتاب ایران دی تریخ جلد اول وچ ایرانی مؤرخ حسن پیرینہ دے حوالہ توں لکھدے نيں کہ ۔۔۔
’’قدیم تاریخاں توں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ بخت نصر نے جدوں بیت المقدس دا محاصرہ کيتا تاں اس وقت آرمینیہ دے بادشاہ ہائک دوئم نے اس دا نال دتا سی۔ اس مہم وچ جو یہودی اسیر کرکے آرمینیہ لیائے گئے انہاں وچ شام بات نامی یہودی دا اک کنبہ (قبیلہ) وی سی۔ شام بات دے بیٹے دا ناں باگارات سی۔ اہل آرمینیہ لکھدے نيں کہ اس کنبے دے افراد بہت دانشمند سن ۔ا س لئے انہاں نے وڈے وڈے رتبے حاصل کيتے فیر اک زمانہ ایسا وی آیا کہ ایہی لوک آرمینیہ تے گرجستان (غرجستان) دے بادشاہ بنے۔‘‘
عبدالجبار شاہ اپنی تصنیف بنی اسرائیل وچ تریخ قدیم بخت نصر دے حوالہ توں لکھدے نيں کہ :
’’بنی اسرائیل بخارا، مرو تے خیوا دے متعلقہ علاقےآں وچ وڈی تعداد وچ موجود سن ۔‘‘
فاضل کرنل ایچ مچل دی رائے دے مطابق ۵۰۳۔۵۲۰ وچ کاسمس نے ذکر کيتا اے کہ ’’چھیويں صدی عیسوی دے وسط وچ جیحون دے کنارے اُتے عیسائی آبادی سی۔ عرباں نے بخارا وچ وی ایسا ہی پایا۔‘‘
آرمینس ویمبرے(ہنگری) پروفیسر پرتھ یونیورسٹی اپنی تصنیف تریخ بخارا دے مقدمہ وچ بخارا دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں:
’’مغرب دی سمت سروان دا ضلع تے شہر پہاڑاں دے درمیان واقع سی۔ آب تے ہوا غیر معتدل مگر باشندے (یعنی سروانی) بہت صحت مند تے جفا کش سن ۔ زردگرد جو ساسانیاں دے زمانہ وچ عیسائیاں دی مشہور قیام گاہ سی ایتھے توں دس فرسخ دور سی ايسے طرح ایتھے اُتے برک(برکی) تے کیشی(کانسی) وی مشہور تھاںواں سن جو ضلعے جیحون تے سیحون) دے منبع دے نزدیک نيں۔‘‘
اسی کتاب دے باب اوّل وچ اسلام توں پہلے دے دور دے زیر عنوان اوہ اک جگہ لکھدے نيں:
’’متعاقب صدی وچ اس گل توں ثابت ہُندا اے کہ شاپور دے عہد وچ عیسائیاں نوں تنگ کيتا گیا تے طوس تے مرو وچ تن سو چونتیس وڈے پادریاں دے اسقف خانے سن ۔‘‘
تریخ بخارا دے انہاں اقتباست توں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ دریائے جیحون تے سیحون تے طوس تے مروکے علاقےآں وچ جتھے کدرے وی عیسائیاں دا ذکر آیا اے اوہ ایہی افغان قبیلے سن ۔ عرباں دی آمد دے وقت انہاں عیسائیاں دا حکمران ماہویہ سوری سی جو ایران دے بادشاہ یزدگرد دے تحت مرزبان دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔ تے انہاں دا راجگڑھ مرو شہر سی۔ یزدگرد نے عرباں دے خلاف جدوں مرو اُتے چڑھائی دی تاں ماہو ایہ سوری نے عرباں دی حمایت کيتی۔ کہیا جاندا اے کہ مرو توں شکست کھا کر واپسی اُتے یزدگرد نوں قتل کيتا گیا۔ کچھ عرصہ بعد ماہویہ سوری نے اپنے تمام اسيں قوم افغاناں دے نال جو مذہب عیسائیت پرتھے مسلمان ہوئے کے عرباں دا پورا اعتماد حاصل کرلیا تے خلیفہ وقت دے نال اپنے تعلقات مضبوط کر لئے جداں کہ تعلیقات پٹہ خزانہ کابل صفحہ ۲۲۲ پریاں درج اے:
’’ماہویہ سوری در عصر حضرت علیؓ بہ کوفہ رفت داز طرف حضرت خلیفہ برائے جمع جزیہ تے خراج تے مالیات وغیرہ بحیثیت مرزبان انجاشانختہ شد‘‘
ماہویہ سوری دے متعلق امام بلازری اپنی تصنیف فتوح البلدان حصہ دوم وچ لکھدے نيں’’کہندے نيں۔ علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ دی خلافت وچ مرو دا مرزبان ماہویہ کوفہ آیا۔ حضرت علیؓ نے اس دے لئی زمینداراں تے اسادرہ تے دشلادین دے ناں فرمان لکھیا کہ ’’آئندہ اوہ ايسے (یعنی ماہویہ) نوں جزیہ اداکیا کرن۔‘‘
کہندے نيں کہ اس فرمان اُتے اہل خراسان نے عہد توڑ دتا لیکن ماہویہ نے فوجی طاقت توں اس بدامنی نوں دبا کے امن تے امان قائم کر ليا۔ تے جیحون پار دے علاقہ اُتے وی فوج کشی کرکے تورانیاں نوں مضبوطی توں قابو وچ لیایا تے تمام شورش نوں کچل دتا۔
ماہویہ دے نسب دے متعلق کہ اوہ افغان نژاد سی۔ تعلیقات پٹہ خزانہ صفحہ ۲۲۳ وچ ایويں درج اے:
’’ماہویہ دراوائل اسلام مرزبان’’مرو‘ بودکہ دے راما ہویہ سوری میگفتند۔
فردوسی دا اک شعر اے۔
’’ہیونی برافگند برسان باد
بہ نزدیک ماہوی سوری نژاد‘‘
الغرض ماہویہ سوری نے یزدگرد دے قتل دے بعد اپنی حکومت دے دائرہ نوں چاراں طرف وسعت دینے دے لئی بلخ تے بخارا تے ہرات اُتے لشکر کشیاں کيتياں تے اپنی حکومت نوں ہور وسعت دی۔ حضرت علیؓ دی خلافت دے دناں وچ ماہویہ سوری کوفہ گیا سی۔ حضرت علیؓ نے اسنوں جزیہ دے جمع کرنے تے خراج تے مالیات دا وی مرزبان مقرر کيتا۔ فردوسی شاہنامہ وچ اسنوں سوری نژاد کہندا اے ۔سوری افغاناں دا اک مشہور قبیلہ اے جس وچ محمد سوری تے شیر شاہ سوری پیدا ہوئے جداں کہ سالنامہ کابل دے اک مضمون توں پتہ چلدا اے۔ مضمون دے لفظاں ایہ نيں:
’’سلسلہ شاہان محلی غور افغانستان منسوب بسلسلہ سوری ہائے
پشتانہ، حتی ماہوئی افغان سوری یکے از شاہان سانوں سلسلہ و
حکمران مروبود ۔۔۔در عہد خلیفہ ثالث آخراں شاہ فارس یزجرد
درمرواز طرف ماہوئی افغان سوری حکمران آن ولیات کشتہ گردیہ‘‘
(بحوالہ سالنامہ کابل سال ۱۹۳۳ء صفحہ ۱۸۔ ۱۹۔ ۲۲)
علامہ احسان اللہ عباسی مصنف اسلام دی تریخ لکھدے نيں:
’’اک وسیع مقام دا ناں غور اے، ایتھے دے باشندے صحیح قول ایہ اے کہ افغان سن ۔۔۔ان نوں قومیت دے اتبار توں سوری تے ملک دے اعتبار توں غوری لکھنا چاہیدا۔‘‘ (صفحہ ۳۸۲)
سید عبدالجبار شاہ لکھدے نيں کہ:
’’جوزی فس یاپوسی بس جس نے ۹۳ء وچ یہودیاں دی قدیم تریخ لکھی اے اپنی گیارہويں کتاب وچ نحمیاہ نبی دے ساتھی قیدی واپس جانے والے یہودیاں دے ضمن وچ بیان کردا اے کہ ’’دس قبیلے دریائے فرات توں اس پار ہن تک آباد نيں۔ انہاں دی تعداد شمار توں باہر اے ۔‘‘ دریائے فرات توں اس پار مشرق نوں فارس تے مشرقی علاقے افغانستان کشمیر تے تبت تے چین نيں۔
اک فرانسیسی سیاح فرائر نامی جدوں ہرات دے علاقہ وچوں گزریا تاں اس نے لکھیا اے کہ :
’’اس علاقہ وچ بنی اسرائیل بکثرت آباد نيں تے اپنے یہودی مذہب دے ارکان دے ادا کرنے وچ پورے آزاد نيں۔‘‘
بنی اسرائیل دی ایتھے اُتے موجودگی دا اک ہور اہم ثبوت انہاں دے انبیاء علیہم السلام دی موجودگی اے جو انہاں نوں وقت بہ وقت وعظ تے نصیحت کردے سن تے انہاں دے نال رہندے سن ۔ جسنوں اسيں مختصر طور اُتے پیش کردے نيں۔
مصنف زبدۃ الاخبار، ہرات دے متعلق عبدالرحمن قامی دی تریخ قدیم ہرات، ابوالمعاص مصری دے حوالہ توں لکھدا اے کہ’’خراسان وچ بہترین مقام ہرات اے تے ہرات اُتے ۷۰ انبیاء علیہم السلام نے دعائے خیر دی اے ۔‘‘
بلخ وچ کئی انبیاء علیہم السلام دفن نيں جنہاں وچوں ابن بطوطہ نے اک نبی دے متعلق لکھیا اے کہ
’’ایتھے اُتے حزقیل نبی دا مزار اے اس اُتے اک قبلہ بنیا ہویا اے جس دی اساں ریارت کيتی اے ۔‘‘
اک ہور نبی دے متعلق جغرافیہ خلافت مشرقی وچ درج اے۔
’’سادا دا شہر جو ہمدان تے مروکے وسط وچ خراسان والی شاہراہ اُتے واقع سی اس دے چار میل مغرب وچ حضرت سماؤل نبی دا مزار سی۔‘‘
مولف لب لباب دا بیان اے کہ:
’’کیقباد پسر خورس دے زمانہ وچ بلخ تے اس دے اطراف وچ بنی اسرائیل دے انبیاء حزقیل، الیاس۔ ایسع تے شماؤل علیہم السلام بہ یک وقت موجود سن ۔‘‘
اک اسرائیلی پیغمبر باجوڑ دے جنوب وچ رنگ برنگ دے مقام اُتے دفن اے۔ جو غازی پیغمبرکے ناں توں مشہور اے۔
اسی طرح دو اسرائیلی انبیاء علیہم السلام دی قبراں علاقہ بونیر وچ اک باجکٹہ وچ تے دوسری لیگانڑی دے مقام اُتے موجود اے تے زمانہ قدیم توں اوتھے دے لوک انہاں دے مزاراں اُتے اظہار عقیدت کردے آئے نيں۔ اک پیغمبر دا مزار تیمرگرہ توں تن میل دے فاصلہ اُتے کہنہ ڈھیر دے راستے وچ موجود اے۔
کتاب مقدس بائیبل وچ لکھیا اے کہ
’’توما رسول جو حضرت عیسیٰ دا حواری سی۔ خراسان (یعنی افغانستان وغیرہ) وچ اک مدت تک تبلیغ کردا رہیا۔ بعد وچ مدارس چلا گیا تے اوتھے شہید ہوئے کے میلاپور مدارس وچ دفن ہويا جس دی آخری آرام گاہ اوتھے موجود اے۔ تے اس اُتے بڑاگرجابناہويا اے۔ کہندے نيں کہ بعض حواری کشمیر وچ وی جلا وطن اسرائیلیاں دے پاس پہنچے سن ۔‘‘
قاضی محمد یوسف لکھدے نيں:
’’کشمیر شہر سری نگر علاقہ خانیار حضرت بل وچ حضرت یوزاسف نبی دا مزار اے جس دے شمال وچ مکانات جنوب وچ راستہ عام تے میدان اے۔ مشرق وچ قبرستان اے۔ مغرب وچ اوہ کوچہ اے جو جامع مسجد سکندر بادشاہ دی طرف جاندا اے تے درمیان وچ اک مستطیل عمارت اے جو چار دیواری دے اندار اے۔ کمرہ دے اندر اک چوبی پنجرہ اے جس دے اندر حضرت یوز آسف نبی دی قبر اے۔ تے باہر غلام گردش وچ جنوب دی طرف سید نصیر الدین دی قبر اے جو چوبی پنجرہ توں باہر اے۔۔۔کشمیر دے تمام مسلمان بالا تفاق ایہی کہندے نيں کہ ایہ بنی اسرائیل ی نبی نيں۔ تے شام دے شہزادہ نبی دے ناں توں وی یاد کيتے جاندے نيں۔‘‘
مولوی ذکاء اللہ دہلوی اقبال نامہ اکبری جلد پنجم وچ لکھدے نيں:
’’اودھ(اجودھیا) ہند دے وڈے شہراں وچوں اے۔ ایہ شہر راجہ رامچندرجی دی راجدھانی اے۔ اس دے پاس دو قبرین چھ چھ ست ست گز دی لمبی نيں جنہاں نوں عوام الناس حضرت شیث تے حضرت ایوبؑ دی خوابگاہ جاندے نيں۔ فیض آباد دا شہر اس دے پاس اے ۔‘‘
ابن بطوطہ اپنے سفر نامہ (جلد دوم) وچ لکھدا اے:
’’کنجی گری جسنوں زمانہ حال وچ ڈنگ لور کہندے نيں تے کوچین(ہندوستان دے مشرقی حصے) دی ریاست وچ واقع اے اس شہر وچ یہودی زمانہ قدیم توں رہے انہاں دے بعد نصرانی وی رہے۔ کہندے نيں کہ لوقا حواری ۵۲ء وچ ایتھے یہودیاں دی ہدایت تے ارشاد دے لئی آئے سن ۔‘‘
’’حضرت عیسیٰ دے حواری رسول تھوما تے برتھولما تے متی رسول مشرقی نوں ترکستان، افغانستان تے ہندوستان نوں آئے۔ افغان جو بنی اسرائیل نيں مذہب عیسوی وچ داخل ہوئے۔ حضرت محمد ﷺ دے ظہور توں پہلے مشرقی ملکاں وچ عیسائیت موجود سی تے پھیلی ہوئی سی۔ قیس عبدالرشید وفد دے نال دربار رسالت وچ تشریف لے گیا تے مسلمان ہوگیا تے اس وقت اوہ نصرانی سی۔ ‘‘ (تریخ کلیسا بحوالہ قاضی محمد یوسف فاروقی)
تحقیق جدید
[سودھو]ایران وچ تیسری صدی دے ساسانی دور دے کتبے ملے نيں۔ اس عہد وچ ایرانی حکومت سندھ توں فرات تک وسیع سی۔ انہاں کتبےآں وچ شرقاً غرباً سلطنت دے مذاہب دا ذکر اے۔ پہلا مذہب یہودی، دوسرا بدھ، تیسرا برہمن تے چوتھا ناصر یعنی نصارنی دا ذکر اے۔ مغرب دے عیسائیاں نوں کرسچن دا ناں دتا گیا اے۔ انہاں کتبےآں توں معلوم ہُندا اے کہ بدھاں تے برہمناں دے ملکاں وچ یہود تے نصاری آباد نيں۔ گویا تیسری صدی عیسوی وچ بدھاں تے برہمناں دے علاقہ وچ ’’یہودی‘‘ اِنّی وڈی تعداد وچ آباد سن کہ انہاں نوں اوّلیت حاصل سی۔ سلطنت ساسانہ دے بلاد شرقیہ وچ پہلے نمبر پر’’یہودی‘‘ دا ذکر اے۔ لکھیا اے ’’سرسوتی ندی دے پوتر برہما درت دے مامواسارا جگت ملیچھ آچاریہ حضرت موسیٰ دے پیروواں توں بھریا پيا اے (پرتی سرگ اُتے ب ، کھنڈ ۔ ا۔ ادہیائے ۵ شلوک ۳۰) اس حوالے توں ظاہر اے کہ ہندوستان دے برہمنی علاقہ(جو سرسوتی یعنی دریائے ستلج توں مشرق وچ دریائے برہم پتر تک واقع اے ) دے ماسوا سب جگہ بنی اسرائیل ی آباد نيں۔ سارے جگت وچ قدیم ہندوستان ، کشمیر ، افغانستان تے ایران دے علاقے شام ل نيں(بحوالہ خطوط جناب عبدالقادر نواں کوٹ لاہور )
ہندوواں دے اٹھارہ پران نيں۔ اس وچوں نويں نمبر اُتے بھوشبہ پران اے۔ اس وچ بنی اسرائیل دے بلادشرقیہ وچ آباد ہونے دا ذکر اے۔ کئی نبیاں دا مختصر حال بیان کردے ہوئے حضرت موسیٰ دا ذکر اے۔
الغرض : مذکورہ بالا یہود تے نصاری انہاں گمشدہ جلا وطن بنی اسرائیل دی اولاد نيں جنہاں نے اسلام قبول کيتا تے پختون تے افغان وغیرہ دے ناواں توں مشہور ہوئے۔
افغاناں وچ تواتر توں وارثتی تے سماعی روایات دے مطابق بادیہ ایران دے مشرق یا خراسان تے سجستان دے مغربی پہاڑاں تے دشتاں توں انہاں دے اجداد وچوں اک وفد جو کہ اس وقت حضرت موسیٰ دے امتی تے عیسی ؑ دے پیروکار سن، قیس عبدالرشید دی قیادت وچ مکمہ، مدینہ جا کے ایمان لیائے تے اوتھے توں واپس آکے اپنی قوم نوں قرآن دی تعلیم دینے لگے۔ اس واقعہ دے متعلق پوری قوم افغان متفق اے تے انہاں نوں اس دی صحت دا پختہ اعتقاد اے۔ انہاں دے علماء مشائخ تے مشاہیر ہمیشہ توں مذکورہ وفد تے اسلام قبول کرنے دے متعلق یاد دہانی دے طور اُتے وعظ تے نصیحت کردے چلے آئے نيں۔
تیرہ سو سال تک اس قوم دے کسی وی فرد نے اس واقعہ دی صحت توں انکار نئيں کيتا۔ دنیا وچ کِسے قوم دا ایسا متفق علیہ بیان اورمجموعی قومی اعتقاد کسی اک واقعہ دی تصدیق دے لئی بلا شبہ اک مثالی حیثیت رکھدا اے۔
بعض غیر افغان مؤرخ ایہ اعتراض کرنے لگے نيں کہ افغاناں دے قیس عبدالرشید دی قیادت وچ افغاناں دے وفد دے دربار رسالتﷺ وچ جانے دے واقعہ دا چونکہ تاریخی ثبوت موجود نئيں اس لئی اسنوں درست تسلیم نئيں کيتا جاسکدا۔ انہاں دا خیال اے کہ دربار رسالتﷺ وچ جِنّے وفود گئے انہاں دا احادیث وچ صریحاً ذکر موجود اے سوائے افغان وفد کے۔ یعنی کتاباں احادیث وچ اس وفد دے جانے دے متعلق کدرے ذکر نئيں لہٰذا افغاناں دا ایہ دعویٰ قابل تسلیم نئيں۔
خبراں دی صحت معلوم کرنے دا ساڈے پاس سوائے اس دے کوئی ذریعہ نئيں کہ نہایت فہم تے احتیاط توں کم لیا جائے۔ وفد اُتے ایہ اعتراض اس وقت توں شروع ہويا جدوں کہ افغاناں نوں آرین ثابت کرنے دے متعلق اک نظریہ قائم تے منصوبہ تیار کيتا گیا۔ دوسری طرف توں اس اعتراض دا جواب اج تک میرے سننے وچ نئيں آیا جداں کہ ایہ اعتراض کسی نے سنیا ہی نئيں یا اسنوں کچھ اہمیت نئيں دتی گئی ہوئے یا جواب دینے توں قاصر رہے ہون۔ ایہ اک ایسا معمہ اے جسنوں جے حل نہ کيتا گیا تاں پوری افغان قوم تے انہاں دے علماء تے مشائخ تے مشاہیر دے اس دعوے تے روایت دے ساقط الاعتبار ہونے دا خطرہ پیدا ہوجائے گا۔ تے انہاں دے اس بنیادی اعتقاد نوں جو اس وفد دے ذریعہ توں اسلام قبول کرنے دے سلسلے وچ اے کمزور پڑ جانے دا احتمال اے۔ حالانکہ پختوناں دی تریخ دے اک مسلمہ واقعے توں انکار دے لئی ایہ استدلال درست نئيں۔ اصولًا حدیث دے بیان توں تاں استدلال کيتا جا سکدا اے۔ حدیث دے سکوت توں استدلال درست نئيں۔ تعجب انگیز گل ایہ اے کہ انہاں معترضین نوں افغاناں دی تریخ دے اک واقعہ توں انکار دے لئی تاں حدیث دیاں کتاباں یاد آئیاں لیکن تریخ دے مسلمات دے خلاف اپنے اس نظریے دے اثبات دے لئی مجموعہ ہائے احادیث یاد نئيں آئے کہ پختون آرین نسل نال تعلق رکھدے نيں۔ جے انہاں دے نزدیک پختوناں دی تریخ دے کلیات تے جزئیات دی تصدیق دے لئی کتاباں احادیث توں رجوع کرنے دی ضرورت اے تاں انہاں دے اپنے نظریے دے اثبات دے لئی احادیث توں استدلال دی ضرورت کیوں نئيں؟
الغرض وفدپر اعتراض دے ثبوت وچ معترض نے جو دلیل پیش کيتی اے اوہ ایسی نئيں کہ اس توں افغاناں دے وفد دا واقعہ جھوٹھا ثابت ہوئے سکے۔ کیونجے ایہ ضروری نئيں کہ کتاباں احادیث وچ دنیا دے سارے واقعات درج ہون۔ بلکہ قرآن مجید دا انداز بیان وی ایہی اے جداں کہ اللہ تعالٰی فرماندے نيں جس دا مطلب ایہ اے:
اور کچھ رسول نيں کہ جنہاں دا ذکر اساں تسيں توں پہلے کے دتا اے تے کچھ رسول نيں جنہاں دا ذکر اساں تسيں نوں نئيں سنایا تے ايسے طرح اللہ نے موسیٰ توں کلام کيتا جداں کہ واقعی طور اُتے کلام ہُندا اے۔
خلاصہ ایہ کہ ایداں دے بے شمار واقعات تے حالات نيں جس دا ذکر کتاباں احادیث وچ نئيں لیکن اس دا مطلب ایہ ہرگز نئيں کہ کسی صحیح واقعہ یا چیز دا وجود ہی نئيں۔
مثلاً کتاب احادیث وچ حرا جودی تے طور نامی پہاڑاں دا ذکر موجود اے۔ لیکن کوہ ہمالیہ، پامیر، دے مور تے مہابن وغیرہ پہاڑاں دا ذکر تاں کدرے درج نئيں۔ تاں کيتا ہن اس دلیل نوں منیا جائے گا کہ انہاں پہاڑاں دا کدرے وجود نئيں حالانکہ انہاں مذکورہ پہاڑاں دا وجود ساڈی اکھاں دے سامنے اے۔
حضور ﷺ رسالت وچ جناں دا وفد
مذکورہ واقعات تے بیانات نوں مد نظررکھدے ہوئے میرے ذہن وچ اک وفد دے متعلق جس دا ذکر قرآن تے کتاباں احادیث نيں۔ جنہاں دے ناں توں آیا اے اک گل آئی اے اوہ ایہ کہ شاید اس ذکر جنہاں توں قیس دا وفد مراد ہوئے تے اسنوں بوجہ صحرا نشینی تے وحشی تے مستور زندگی گزارنے دے جنہاں دے صفتی ناں توں موسوم کيتا ہوئے۔ اس لئی کہ لفظ جنہاں دے معنی وچ ستر تے پوشیدگی دی صفت دا اعتراف تمام اہل لغت نے کيتا اے۔ صاحب لغات القرآن نے لکھیا اے کہ جنہاں جنہاں توں مشتق اے۔ چونکہ ایہ عام طور اُتے نظراں توں پوشیدہ رہندے نيں اس لئی انہاں دا ناں جنہاں ہويا(جلد ۲ صفحہ ۲۵۵) صاحب بیان اللسان نے اس دے معنی وچ لکھیا اے ’’ہر چیز جو حواس توں پوشیدہ ہو۔‘‘ (صفحہ ۱۶۷) اردو دائرہ معارف اسلامیہ دے مقالہ نگار(ڈی بی میکڈانلڈ) نے نہایت تفصیل دے نال اس لفظ دے معنی، مشتق، اطلاقات تے قسماں دی بحث کيتی اے۔ اوتھے وی مستور رہنے تے پوشیدہ ہونے دے معنی موجود نيں۔(مطبوعہ لاہور ، جلد ۷ صفحہ ۶۳۔۴۵۹)
سرسید احمد خاں نے سورہ جنہاں دی تفسیر دے شروع وچ لفظ جنہاں دے اشتقاق تے مادہ تے معنی اُتے روشنی پائی اے۔ اوہ لکھدے نيں:
’’لفظ جنہاں لفظ اجتنان توں مشتق اے جس دے معنی چھپے ہوئے دے نيں تے عربی بولی دے محاورے وچ جو چیز پوشیدہ ہوئے اس اُتے جنہاں دا اطلاق کر سکدے نيں۔ ایتھے تک کہ پیٹ دے بچے نوں وی جنین اس لئی کہندے نيں کہ اوہ پیٹ دے اندر پوشیدہ ہُندا اے ۔‘‘
آخری جملے وچ سر سید دا اشارہ سورہ نجم دی آیت ۳۲کی طرف اے ۔ لفظ جنہاں دے اشتقاق تے معنی اُتے روشنی ڈالنے دے بعد سورہ جنہاں دی پہلی آیت وچ نفر من الجنہاں دا ترجمہ انہاں نے’’چند چھپے ہوئے شخص‘‘ کيتا اے۔ [۱۲]
مولانا غلام رسول مہر نے اس لفظ دے معنی دے نال اس دی اصل دی طرف اشارہ کے دتا اے، اوہ لکھدے نيں
’’یہ لفظ اصلاً آرامی اے جس دے معنی نيں چھپا ہويا(مستور)[۱۳] بعض اہل علم نے اس دی اصل عبرانی دسی اے۔
اس توں معلوم ہويا کہ سترو پوشیدگی تے غیر مرئی ہونا نوع جنہاں دی صفت اے۔ اس لئی شاید اس وفد نوں وی اس صفتی ناں توں یاد کيتا گیا ہوئے نہ کہ اس توں مراد ’’نوع جن‘‘ ہوئے جداں کہ عرباں دا محاورہ ، بلکہ دوسرے لوکاں دا وی ایہی قاعدہ اے کہ جس شخص وچ کِسے دوسری چیز دی کوئی صفت موجود ہوئے خواہ اوہ چنگا ہوئے یا برا تاں اس چیز دے صفتی ناں توں اوہ موسوم کيتا جاندا اے۔ مثلاً اسد اللہ، سیف اللہ، ابوجہل وغیرہ۔ ايسے طرح جے اک آدمی بے وقوفی دا کم کرے، طاقت دا مظاہرہ کرے یا کسی خصلت دا اس توں اظہار ہوئے تاں اسنوں گدھے، شیریا کتے دے صفتی ناواں توں یاد کيتا جاندا اے کہ فلاں شخص گدھا، شیر یا کتا اے تے ہور ایداں دے شخص دے متعلق وی جو دیکھنے وچ شاذو نادر آندا ہو، اسنوں پشتو بولی وچ ’’پیرے‘‘ یعنی جنہاں دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے تے لڑکی نوں جنی اس وجہ توں کہندے نيں کہ اوہ پردے وچ رہندی اے تے عام لوکاں دی نظراں توں مستور اے۔ ايسے طرح لڑکے نوں پشتو بولی وچ ہلک کہندے نيں۔ جو عبرانی لفظ ہللویا توں ماخوذ اے جس دا مطلب اے پیدائش اُتے خوشی دے نال اظہار۔
پٹھان اں دی تریخ دے بارے وچ حقائق نوں صدیاں توں اس درجہ مسخ کرکے پیش کيتا جاندا رہیا اے تے اس دے گرد غلط فہمیاں دے اِنّے جالے بنے دتے گئے نيں کہ وضاحتاں دے بعد وضاحتاں توں وی تریخ دا صحیح چہرہ پہچانا نئيں جاندا۔ اس صورت حال دے بارے وچ ابن خلدون دے بیان کردہ اک واقعہ دا مطالعہ نہایت مفید ہوئے گا۔ جے ایہ واقعہ اپنے اندر کوئی تاریخی صداقت نہ رکھدا ہوئے تب وی فکر تے بصیرت دا سروسامان اس وچ موجود اے۔ ابن خلدون نے لکھیا اے کہ :
’’اک وزیر اُتے جدوں بادشاہ دا عتاب ہويا تاں اسنوں قید خانہ وچ بند کر دتا گیا تے برساں اوتھے رہیا۔ اس دا اک لڑکا پیدا ہويا اس نے وی اوتھے ماں باپ کینال پرورش پائی ۔ جدوں اس نے ہوش سنبھالیا تاں اک روز باپ توں پُچھنے لگیا کہ ایہ گوشت جو اسيں کھا رہے نيں کس چیز دا اے۔ باپ نے کہیا بکرے دا ۔ بیٹا بولا۔بکرا کیواں دا ہُندا اے۔ باپ نے اس دا پورا حلیہ بیان کيتا۔ لڑکے نے کہیا ابا جان کیہ اوہ چوہے دے مانند ہُندا اے۔ باپ نے کہیا سبحان اللہ کتھے بکرا کتھے چوہا۔ ايسے طرح گائے تے بھینس دے گوشت دے بارے وچ گفتگو چلی۔ وجہ ایہ سی کہ وزیر دے لڑکے نے قید خانے وچ زندگی گزارنے دے سبب سوائے چوہے دے تے کوئی جانور دیکھیا ہی نہ سی اس لئی اوہ ہر جانور نوں چوہے دی نسل توں جاندا سی۔‘‘
پٹھان اں دی تریخ دے نال وی مورخین نے کچھ ايسے قسم دا سلوک کيتا اے۔ شیخ سعدی نے اس شعر وچ ايسے حقیقت دی طرف اشارہ کيتا اے
بس نامور بہ زیر زمین دفن کردہ اند
کزہستیش بہ روئے زمین بر نشان نماند
(دنیا وچ ایسی نامور ہستیاں وی پیدا ہُندیاں نيں جنہاں توں زمانہ مساعدت نئيں کردا اس لئی اوہ صفحہ دہر اُتے اپنا نشان چھڈے بغیر فنا ہوئے جاندیاں نيں۔)
اسی مضمون نوں اک پشتو شاعر نے وی بیان کيتا اے لیکن اس حقیقت دا اعتراف کرنا پڑدا اے کہ اس دے شعر وچ خیال دی بلندی، فکر دی گہرائی تے اسلوب دی دلکشی بہت ودھ گئی اے۔
گلونہ را پیداشی خوفناشی نالدلی
خوشبوئی خچلہ تالہ کیری د صحراپہ ہويا کانو
اس شعر دا مفہوم ایہ اے۔
صحرا وچ بوہت سارے پھُل کھلدے نيں تے اس توں پہلے کہ کوئی نگاہ انہاں دے نظارہ جمال توں آشنا ہوئے یا اوہ کسی مشام روح نوں معطر کرن یا اوہ کسی حسین دے گلے دا ہار یا گیسوواں دی زینت بنیاں اپنی خوشبو نوں صحرا وچ بکھیر کر فنا ہوئے جاندے نيں۔
الغرض جداں کہ اس توں پہلے بیان کيتا جا چکيا اے کہ بنی اسرائیل یعنی افغان یا پختون دشمناں توں تنگ ہوئے کے پہاڑاں وچ آکے آباد ہوگئے سن ۔ انہاں دے متعلق روایات اے کہ ایتھے جدوں سرور کونین حضرت محمد ﷺ دے مبعوث فرمانے دی افغاناں نوں خبر پہنچی تاں انہاں نے آپس وچ مشورہ کيتا تے قیس دی سرکردگی وچ جو اس قبیلہ دے بزرگ ترین آدمیاں وچوں سن، سربر آور دہ لوک دا اک وفد دربار رسالت بھیجیا گیا۔ اس وفد دے لوک رسول اکرم ﷺ نال ملاقات کرکے مشرف بہ اسلام ہوئے۔ رسول اکرم ﷺ نے انہاں نوں تے انہاں دی قوم نوں دعا دتی تے ہدایت فرمائی کہ اوہ واپس جا کے اپنے قبیلہ وچ اسلام دی تبلیغ کرن۔ ہور قیس دا ناں عبدالرشید رکھیا۔ ایہ لوک خوشی خوشی واپس آئے تے اسلام دی تبلیغ وچ مشغول ہوگئے۔ رفتہ رفتہ لوک دائرہ اسلام وچ داخل ہُندے رہے۔ قیس نے ۴۰ ھ وچ ۷۷ سال دی عمر وچ وفات پائی۔ وصال دے بعد اپنے پِچھے اصلی اولاد وی چھڈی لیکن ہر افغان انہاں دا وارث ہونے دا دعویٰ کردا اے۔
قیس عبدالرشید دا شجرہ نسب
[سودھو]قیس بن عیص بن سلول بن عتبہ بن نعیم بن مرہ بن جلندربن اسکندر بن رمان بن عنین بن مہلول بن شلم بن صلاح بن قارودبن عثم بن فہلول بن کرم بن عمال بن خدیفہ بن منہال بن قیس بن عیلم بن اشمول بن ہارون بن قمرود بن ابی بن صہیب بن طلل بن لوئی بن عامیل بن تارج بن ارزند بن مندول بن سلم بن ’’اب‘‘ (اسم تعریف) بن ارمیا بن سارول بن قیس بن عتبہ بن عیص بن روئیل (جس دا دوسرا ناں زراح اے )یہودا بن یعقوب ؑ بن اسحاق ؑ بن ابراہیم ؑ بن تارخ جس دا دوسرا ناں آذر اے ۔‘‘
ممکن اے کچھ ناں درمیان وچ بھُل توں رہ گئے ہاں لیکن بہر صورت نسبی پہچان تے تعارف دے لئی اِنّا ہی کافی سمجھنا چاہیدا۔
یہ لوک چونکہ اہل کتاب سن ۔ عیسیٰ علیہ السلام دی پیدائش اُتے وی انہاں دا وفد یروشلم گیا سی۔ تے عیسیٰ علیہ السلام دے مبعوث ہونے دے بعد بعضاں نے انہاں دی دعوت نوں قبول وی کر ليا سی۔ جس دی وجہ توں انہاں نوں اچھی طرح معلوم سی کہ حضرت محمد ﷺ نبی آخر الزمان آئیاں گے۔
چنانچہ وفد دے اوتھے پہنچنے اُتے جدوں حقیقت انہاں اُتے واضح ہوگئی تاں رفتہ رفتہ اسلام وچ داخل ہُندے گئے۔ سیاسی نقطۂ نگاہ توں وی جے دیکھیا جائے تاں انہاں دا مشرف بہ اسلام ہونا وقت دا تقاضا سی۔ اس لئی کہ ایہ چاراں طرف توں دشمناں وچ گھرے ہوئے سن ۔
مغرب دی طرف ساسانیاں دی حکومت سی جو انہاں دے سخت دشمن سن تے انہاں دے ظلم تے ستم دی بدولت اوہ ایران توں نکل کے ایتھے پہاڑیاں وچ رہنے اُتے مجبور ہوئے سن ۔ مشرق تے شمال دی طرف زابلستان، سیستان تے کابل تک تاتاری، آرین مذہب تے نسل دے لوک آباد سن جنہاں دی طاقتور حکومتاں قائم سن تے جنوب دی طرف مکران دا علاقہ سی جس وچ بلوچ قوم آباد سی جو اگرچہ انہاں دی دشمن نہ سی ۔بااں وجہ رسول کریم ﷺ دے مبعوث ہونے دی خبر سندے ہی ایہ اسلام دی طرف مائل ہوگئے تے انہاں وچ اک نويں زندگی دے آثار نمودار ہونے لگے۔ چونکہ اوہ علاقہ جتھے ایہ لوک رہندے سن کافی وسیع سی اس لئی ایہ ضرور خیال کيتا جاسکدا اے کہ انہاں سب دے اسلام قبول کرنے وچ کافی وقت صرف ہويا ہوئے گا۔
حضرت عمرؓ دی خلافت دے دوران ابو موسیٰؓ نے خوزستان، فارس تے مکران اُتے حملے جاری رکھے تے جس وقت اوہ سوس پہنچے تاں اہل سوس قلعہ بند ہوگئے۔ ابو موسیٰ نے انہاں دا محاصرہ کيتا جوکئی دن تک جاری رہیا جدوں اہل سوس دے پاس کھانے پینے نوں کچھ نہ رہیا تاں انہاں نے امان چاہی تے انہاں دے مرزبان نے درخواست کيتی کہ انہاں وچوں ۸۰ آدمیاں نوں امان دتی جائے تاں اوہ شہر دا دروازہ کھول دے گا اورحکم تسلیم کر لے گا۔ ابو موسیٰؓ نے اس دی درخواست منظور دی اس نے ۸۰ آدمی چن لئے مگر اپنے تئاں انہاں وچ شام ل نہ کيتا۔ جنہاں لوکاں نوں امان دتی گئی اوہ امان وچ رہے۔ مرزبان نوں قتل کر دتا گیا۔ ابو موسیٰ نے انہاں دے قلعے وچ اک مقام دیکھیا جس اُتے پردہ پيا ہويا سی۔ پُچھیا ایہ کیہ اے ؟ دسیا گیا کہ دانیال نبیؑ دی لاش اے۔ حضرت دانیال نوں بخت نصر بیت المقدس توں قیدیاں دے ہمراہ لیایا سی تے سوس وچ معہ اہل خاندان دے نظر بند کر دتا سی۔ انہاں نے ایتھے وفات پائی تے تبرک دے طور اُتے انہاں دی لاش نوں محفوظ رکھیا گیا سی۔ ابو موسیٰؓ نے ایہ قصہ حضرت عمرؓ نوں لکھیا ۔جواب وچ آیا کہ کفن دو تے دفن کر دو۔
چنانچہ انہاں نے دانیال نبیؑ دی میت نوں دریائے کرخہ دے کنارے دفن کر دتا تے اگے ودھ گئے۔ فارس فتح کيتا تے کرمان دے آخر وچ کوہ قفس پہنچ گئے ۔ ایتھے انہاں دا مقابلہ ایرانی تے بلوچ قوم توں ہويا۔ کوہ قفس وچ اس وقت خشی افغان (پختون) قبیلے آباد سن ۔ جنہاں نے انہاں دی اچھی طرح آؤ بھگت دی تے امداد دی اسلامی لشکر کے پاس راشن دی کمی سی انہاں نے اونٹھ تے بھیڑ بکریاں ذبح کرنے دے لئی پیش کيتے ۔ اسلامی لشکر کے سربراہ نے قیمت ادا کرنی چاہی تے اس سلسلہ وچ حضرت عمرؓ نوں لکھیا کہ بخت (پخت) دے اونٹھ ساڈے اونٹھاں توں زیادہ موٹے نيں انہاں دی قیمت کيتا ادا کيتی جائے؟ جواب ملیا کہ قیمت گوش دے تناسب توں ادا کيتی جانی چاہیدا۔ چنانچہ ايسے تناسب توں قیمت ادا کيتی گئی۔ بخت توں مراد ایتھے پخت(پختون) نيں۔ تریخ طبری (حصہ سوم خلافت راشدہ فتح کرمان) نے وی ایہ ذکر کيتا اے۔
اس دے بعد اسلامی لشکراں دا کافراں دے نال چھیڑ چھاڑ دا سلسلہ جاری رہیا۔ جس وچ ایہ پختون انہاں دی امداد کردے سن ۔ چنانچہ جدوں احنف بن قیس خراسان دے امیرمقرر ہوئے تاں صنعانیہ دے بادشاہ دے مقابلہ وچ انہاں دے نال اک ہزار افغانی تے چار ہزار عرب سپاہی سن ۔
جغرافیہ خلافت مشرقی نے تشریخ دی اے کہ جبرفت(کرمان) دے جنوب مشرق وچ اوہ کوہستانی علاقہ سی جس نوں جبل القفص کہندے سن ۔ چوتھی صدی ہجری وچ اس دے بعید حصےآں وچ پہاڑی لوک آباد سن تے بلوص(بلوچ) دے قبیلے اس علاقے دی مشرقی سرحداں اُتے جسنوں بادیہ ایران دا جنوبی حصہ سمجھنا چاہیدا آوارہ گرد رہندے سن اس دور افتادہ علاقہ دے اک حصے نوں الخواش یعنی قبیلے خواش(یا خاشی قبیلے) دا وطن کہندے سن ۔ ایہ قبیلے زیادہ تر شتربان سن تے اک ہی وادی وچ رہندے سن ۔
ایتھے گرمی دی وجہ توں نیشکر دی کاشت ہُندی سی۔ جو سجستان تے خراسان نوں درآمدکيتی جاندی سی ۔ایہ وادی اس پہاڑی ملک دا اک ٹکڑا سی جو بادییہ ایران دے جنوبی سرے تے مکران دے درمیان تک گیا سی ۔اس پہاڑی ملک وچ ست پہاڑ وکھ وکھ سن ۔ بیان ہويا اے کہ ہر پہاڑ دا سردار جدا جدا سی جو اس اُتے حکمران سی۔ انہاں پہاڑی لوکاں دے پاس اس زمانے وچ گھوڑے نہ سن ۔ عام طور اُتے اوہ کرد جداں سمجھے جاندے سن ۔ کیونجے اوہ بھیڑ بکریاں دے ریوڑ تے مویشیاں دے مالک سن ۔ بالاں دے بنے ہوئے خیمےآں وچ رہندے سن تے انہاں دے علاقہ وچ شہر نہ سن ۔ اس پہاڑی علاقہ دے جنوبی حصہ وچ کھجور دے درخت خوب پھلدے پھولدے سن ۔ ايسے علاقہ وچ اک ہور شہر منوقان یا منو جان جو جیرفت توں پنجاہ میل جنوب وچ واقع سی اس شہر دے اک حصے دا ناں کونین تے دوسرے دا ناں زامان (زمن۔زمند) سی تے اک قلعہ جو ہن تک باقی اے انہاں دونے دے وچکار سی۔ تے ايسے قلعہ وچ اک مسجد سی جو سیان کہلاندی سی معلوم رہے کہ زامن، زمند اک افغان قبیلہ اے جس دی ایتھے رہائش سی۔
جغرافیہ خلافت مشرقی دا مصنف اگے لکھدا اے:
’’جوئے سلیمان دا آباد تے معمور شہر ریگان توں اک مرحلہ مغرب وچ واقع سی۔ اس شہرکی زرخیز اراضی اک ندی توں سیران ہُندی سی۔ جو شہر وچوں لنگھدی سی۔ شہر دے عین وسط وچ اک مسجد تے قلعہ سی۔ مقدسی نے لکھیا اے کہ ایہ شہر جیرفت دے اعمال وچ شام ل سی۔‘‘
’’ابن ہوکل اک ہور جگہ دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ کرمان توں سجستان دے راجگڑھ زرنج نوں جانے والی سڑک دے کنارے بالکل بیچ دی کنزل اُتے بادیہ ایران دا تنگ ترین حصہ اک نخلستان سی۔ ایتھے اک مختصر سی وادی اے جس وچ چشمے نيں۔ ایرانی اسنوں نصرت آباد کہندے سن ۔ تے بلوچی اسنوں اسپی یا سفی کہندے سن ۔اس مقام دا اک ناں اسپیذا وی پڑھنے وچ آیا اے۔
ایہ اسپی، اسفی تے اپسیذا اک ہی ناں اے (یعنی اسیفزی) مقدسی نے اس مقام نوں علاقہ سجستان وچ شمار کيتا اے۔ ابن ہوکل نے مقام مذکورہ صوبہ کرمان دے متعلق دسیا اے۔ اس علاقے وچ وی اک شہر سی اس دی آبادی بہت سی تے ایتھے قابل زراعت زمین وی بہت ساریاں۔ جو نہراں(قنی) توں سیران ہُندی سی لیکن شہر دے گرد مکانات دے بالکل نیڑے تک صحرائے بے آب سی۔‘‘
سید صباح الدین عبدالرحمن مولف’’ہندوستان دا عہد وسطی‘‘ لکھدے نيں:
’’۶۴۴ عیسوی وچ حضرت عمرؓ دی وفات دے وقت عرباں نے پورا ایران، ہرات تک تسخیر کرلیا سی اس وقت مکران دے پہاڑی علاقےآں وچ افغان تے بلوچ آباد سن ۔ انہاں اُتے وی عرباں دا حملہ ہويا۔‘‘
الغرض جدوں رفتہ رفتہ ایہ لوک مشرف بہ اسلام ہوئے تاں انہاں وچ نويں زندگی، نواں جوش تے نواں ولولہ پیدا ہويا تے اسلامی لشکراں دے نال وقتاً فوقتاً شمولیت توں اسنوں تے وی تقویت پہنچی۔ جس وقت محمد بن قاسم نے سندھ اُتے حملہ کيتا سی تاں ایہ لوک کافی تعداد وچ انہاں دے نال سن ۔ اس توں انہاں نوں ملتان تے سندھ دے علاقے دیکھنے دا موقع ملا۔ جو انہاں دی صلاحیت تے بیداری دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ اس کینال انہاں دی مالی حالت وی سدھرتی گئی۔ جس توں انہاں وچ اگے ودھنے دا جذبہ پیدا ہويا۔ تے انہاں نے اپنا اپنا سردار منتخب کرنے دا فیصلہ کيتا۔ جنہاں وچ غور دی امارت بہ نسبت اوراں دے زیادہ مضبوط سی۔
روایت اے کہ اس دوران وچ انہاں نوں اپنے شجرہ ہائے نسب مرتب کر لینے دا خیال پیداہويا۔ تے اس ضمن وچ انہاں نے اپنے قبیلے دی تنظیم کيتی۔ انہاں نے اپنے آپ نوں چار وڈے گروہاں وچ تقسیم کيتا۔ سڑانبی، غور غشتی، تبنی تے کرلانی۔ چار گروہاں وچ تقسیم ہونے دی وجہ ایہ سی کہ اشوریاں نے دو جھدے سلطنت اسرائیلیہ تے یہودا دے لیائے سن تے بابل والےآں نے وی دو جتھے لیائے سن لہٰذا اپنی تریخ دے انہاں عظیم حادثات نوں یاد رکھنے دے لئی انہاں نے گروہاں دی تقسیم وی ايسے انداز نال کيتی۔ شام تے اس دے اطراف توں جس طرح نکل کے ایہ لوک آئے سن ۔ اس توں انہاں دے چار گروہ یا قبیلے بن گئے۔ اگے چل کے ہر قبیلے دے نامور افراد دی نسبت توں انہاں دے خانداناں نے شہرت پائی تے فیر مدت دراز دے بعد انہاں خانداناں نے اپنے بزرگاں دے ناواں دی نسبت توں مستقل شکل اختیار کر لئی جنہاں دی تعداد سینکڑاں تک پہنچ گئی۔
تنظیم نو دے تحت جدوں انہاں نے چار گروہ بنائے تاں اس قومی وحدت، سیاسی نظم، فوجی قوت تے معاشی تے اقتصادی خصوصیات نوں برقرار رکھنے دے لئی قومی تریخ دے جدید دور یعنی ظہور اسلام دے بعد دے اپنے اسلام وچوں اپنا اک مورث اعلیٰ تے مرکزی تے قومی شخصیت دے تعین دا سوال زیر غور آیا۔
اک ایسی قوم جو سینکڑاں سال توں جلا وطنی تے قید تے بند دی زندگی گزار رہی سی۔ انتشار دی حالت وچ مبتلا سی تے دربدر دی ٹھوکرن کھا رہی سی اسنوں اپنے شجرہ ہائے نسب دے تحفظ دا کیہ خیال آسکدا سی لیکن جدوں اوہ تریخ دے نويں دور وچ داخل ہوئے انہاں نوں سنبھلنے دا موقع ملیا تے اسلام دی بدولت انہاں دا انتشار تسبیح دے داناں دی طرح وحدت فکری دے رشتہ توں منسلک ہوگیا تاں انہاں نوں فوراً اپنی معاشی ، اقتصادی تے سیاسی حالت دی درستگی دے نال اپنی تریخ تے نسب دے تحفظ دا خیال پیدا ہويا۔ ایہ انہاں دا عظیم کارنامہ تے شدید قومی احساس کانتیجہ سی کہ اوہ اپنی تنظیم نو دے تحت اک ناں اُتے اکٹھا ہونے اُتے آماد ہوئے۔ اس دی وجہ توں اوہ اک دوسرے دے نیڑے ہوگئے۔ نا آشنائی ختم ہوئی محبت نے جنم لیا تے اپنی معاشی ترقی تے اقتصادی تحفظ دے لئی بیک آواز کمر بستہ ہوگئے۔ جس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ تھوڑے ہی عرصہ وچ ایہ لوک خراسان تے وادی دریائے سندھ دے علاقےآں وچ جتھے توں بہت ہی کسمپرسی دی حالت وچ نکل جانے اُتے مجبور کيتے گئے سن ۔ اللہ تعالیٰ نے انہاں نوں سرخرو کيتا تے اسلام دی برکت تے یک جہتی دی ب دولت انہاں نے اوہ علاقے واپس لے لئے۔ ہندوواں نوں اوتھے توں کڈ کے قابض ہوئے تے سندھ ، پنجاب تے ہندوستان بلکہ بنگال تے مدارس وچ سینکڑاں سال حکومت کیتی۔ انہاں وچ وڈے وڈے اولیائے ، علماء تے مشائخ پیدا ہوئے جنہاں نے تمام ہندوستان وچ اسلام نوں پھیلایا تے دین اسلام دی عظیم الشان خدمت انجام دتیاں۔ برصغیر دے طول تے عرض وچ انہاں دے سینکڑاں مزارات اج تک بلا تفریق ہندوؤں، مسلماناں تے دوسری قوماں دے لئی زیارت گاہ تے مرکز عقیدت بنے ہوئے نيں۔
پختوناں دی جدید تریخ وچ قیس عبدالرشید دی شخصیت بہت اہمیت رکھدی اے۔ انہاں دی بدولت، انہاں دی ہدایت تاں، انہاں دی ترغیب توں سفر حجاز توں واپس آکے اسلام دی حقانیت تے بعثت نبوی دی تصدیق توں متاثر ہوئے کے پختون قوم دعوت اسلام توں مشرف ہوئے سی۔ اس لئی پختون قوم نے کافی غور تے خوض دے بعد باہمی صلاح تے مشورہ توں باہم متفق ہوئے کے قیس نوں اپنا اک قومی مورث اعلیٰ تسلیم کر ليا تے سب نے انہاں نوں توں اپنے اپنے شجرہ ہائے نسب نوں ملیا لیا۔ اس توں اتفاق تے مضبوطی پیدا ہوئی۔ تے اسنوں خاندانی علم قرار دتا۔
دوسری طرف مسلمانان عرب نے ہندوؤں، آریاواں تے بدھ مت دے مننے والےآں نوں جنگی چھیڑ چھاڑ توں کافی کمزور کر دتا سی۔ اوہ انہاں اُتے لشکر کشی کردے تے فتح حاصل کرکے انہاں نوں اپنا باجگزار بنا لیندے سن ۔ کچھ مدت بعد فیر بغاوت ہُندی تے اوہ لشکر کشی کرکے فیر انہاں اُتے فتح حاصل کر لیندے ایہ سلسلہ جاری رہیا۔ ادھر افغاناں نوں اس توں ایہ فائدہ حاصل ہويا کہ پہاڑاں توں تھلے اتر آئے تے مشرقی جانب توجہ دی تے میدانی علاقےآں وچ اپنی نو آبادیات قائم کرنے دا خیال پیدا ہويا۔ غوریاں دی ریاست مضبوط توں مضبوط تر ہُندی چلی گئی۔ کچھ عرصہ بعد شیخ حمید لودی افغان جو لودی خاندان نال تعلق رکھدا سی برسراقتدار آیا تے اس نے ہندوواں کامقابلہ کيتا۔ چنانچہ غیر افغانی مورخین فرشتہ تے ٹاڈراجستان ایہ حالت ایويں بیان کردے نيں:
’’حضرت عثمانؓ نے عبداللہ بن عامر دی سرکردگی وچ ۳۱ھ وچ کرمان دی طرف توں تے اخف بن قیس نے سیستان تے قوہستان وغیرہ تے نیشا پور اُتے قبضہ کيتا۔ انہاں لوکاں(یعنی افغاناں) نے مسلماناں توں موافقت کيتی۔ ہور ہرات، بادغیس، غور غرجستان، مرو، طالقان تے بلخ وی مسلماناں دے تصرف وچ آئے۔ تے قیس بن ہیشم خراسان وچ تے احنف بن قیس مرو، طالقان تے نیشا پور وچ تے خالد بن عبداللہ ہرات، غور تے غرجستان وچ والی ہوئے۔ خالد بن عبدالللہ معزولی دے بعد افغاناں دے نال کوہ سلیمان وچ متوطن ہوئے سن تے اپنی بیٹی اک معتبر افغان نوں جو مشرف بہ اسلام ہويا سی دے نکاح وچ دے دتی سی۔ القصہ قوم افغانان دا گروہ زراعت تے تحصیل فائدہ معاش وچ مشغول ہويا۔ تے اسلام دے سبب انہاں نوں امن تے سکون نصیب ہويا۔ سیاسی استحکام تے معاشی ترقی ہوئی۔ گائے، بیل، بکری، اونٹھ تے گھورے وغیرہ ہر چیز ودھ گئی تے جو اہل اسلام محمد بن قاسم دے نال آکے ملتان وچ متوطن ہوگئے سن انہاں توں روابط تے تعلقات نوں مستحکم کيتا تے جدوں انہاں دی طاقت ہور ودھ گئی تے قوم افغان دی اولاد وی بکثرت ہوگئی تاں انہاں نے ۱۴۳ھ وچ قوہستان تے غرجستان وغیرہ دے علاقےآں توں نکل کے ہندوواں دے مقبوضات اُتے قبضہ تے تصرف دا عزم کيتا۔ ایہ سلسلہ چلدا رہیا بعد وچ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ جے پال نے افغاناں اُتے لشکر کشی کیتی۔‘‘
چونکہ افغاناں دی تریخ وچ اس دی وڈی اہمیت اے اس لئی مناسب معلوم ہُندا اے کہ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ جے پال دا چند لفظاں وچ تعارف کرا دتا جائے۔ جے پال ہندوواں دے برہمن خاندان توں سی اس دے باپ دا ناں است پال یاست پال سی تے بیٹے دا ناں انند پال۔ سلطنت لاہور نوں مشرق وچ سرہند تک تے کشمیر توں ملتان تک تے شمال مغرب وچ چترال تے لمغان توں کوہ سلیمان تک اپنے قبضہ تے تصرف وچ رکھدا سی ور اوہ اس مملک دا خود مختار حکمران سی بلکہ کابل تے قندھار وی اس دے باجگزار تے زیر اثر سن ۔ تے بوہت سارے ہندو رائے تے راجے اس دے حکم بردار سن ۔ اس دا راجگڑھ لاہور سی جو پشاور توں جانب مشرق چھپن (۵۶) میل دے فاصلہ اُتے دریائے سندھ توں جانب مغرب واقع سی تے راجہ دے رہائشی محلات تے اس دی حفاظت دے واسطے چھوٹا جہا اک مضبوط قلعہ وی دریائے سندھ دے مغربی کنارے اُتے شہر ہند(باوے ہند، دہند، ہنڈ ، انڈ) دے مقام اُتے سی۔ جو دریائے سندھ اُتے قلعہ اٹک توں سولہ میل شمال دی طرف واقع سی۔ تے قصبہ ہند توں جانب شمال مغرب نیڑے چارسو میل دے فاصلہ اُتے راجگڑھ شہر لاہور سی۔ انہاں دونے تھاںواں دے درمیان اک وڈا شہر آریانا آباد سی۔ ایہ تِناں اک دوسرے توں ایداں دے لگ ہوئے سن کہ اک ہی شہر دکھادی دیندا سی۔ تھاںواں مذکورہ دے ہن تک ایتھے نہ صرف آثار قدیمہ موجود نيں بلکہ ایہ اس وقت وی سکوندی قصبے نيں تے ہن تک انہاں پرانے ناواں توں موسوم نيں۔ انہاں قصبےآں وچ قبیلہ اباخیل منڈر یوسف زئی آباد نيں۔
واضح رہے کہ اس زمانے وچ پنجاب دا لاہور نئيں سی بلکہ اس وقت پنجاب دا مرکزی مقام سیالکوٹ سی۔ پنجاب نوں موجودہ صدر مقام لاہور دریائے راوی دے کنارے اک چھوٹے توں پنڈ مند کوہور یا کوہارو دے ناں توں موسوم سی۔ اس وقت اس مقام دی اوہ اہمیت نہ سی جو بعد وچ ہوئی۔ ایہ وی معلوم رہے کہ ایتھے گندھارا وچ ہندا تے لاہور جو درحقیقت اک ہی شہر دے دو ناں سن دے قرب تے جوار وچ کانجر، کانگڑ، نگرائی، (نگرکوٹ) بھڑوچ ٹانڈہ، مہابن، ڈیلور، (ڈیلی) گوہاٹی، اجمیر، متھرا وغیرہ شہراں دے آثار قدیمہ انہاں ناواں توں معروف، اگرچہ ویران ہن وی موجود نيں۔ لہٰذا جدوں وی لاہور دا ذکر سامنے آئے تاں احتیاط توں کم لینا چاہیدا۔
سلطان محمود غزنوی دے غلام خاص ایاز دی قبر ضلع مردان وچ مواضعات نواں کلی ترلاندی تے کالو خان دے درمیان صوابی مردان سڑک دے جنوبی کنارے اُتے اک اُچے ٹیلے اُتے واقع اے تے ایہ مقام لاہور توں پندرہ میل شمال دی طرف اے۔ ایاز دی قبر عوام وچ مشہور ہونے دے علاوہ اک قلمی نسخہ وچ جو اس زمانے دے اک ایداں دے شخص دا لکھیا ہويا اے کہ جو خود اس موقع اُتے موجود سی، سلطان غزنوی تے جے پال دیاں جنگاں دا ذکر بالتفصیل موجود اے۔ لکھیا اے کہ جنگ بھڑوچ سدوم (ضلع مردان) وچ فتح پانے دے بعد سلطان نے اوتھے مرکز بنایا جتھے ایاز دی قبر اے تے ایاز نوں صوبہ دار بنا کے اوہ غزنی واپس چلا گیا۔ فیر اس دے بیٹے مسعود نے وی جدوں اپنے بیٹے مجدود نوں لاہور وچ چھڈیا تاں ایاز نوں اس دے ہمراہ بطور اتالیق مقرر کيتا۔ ۹ ذوالحجہ ۴۳۳ھ نوں مجدود نے وفات پائی تے ايسے مہینے دے آخر اں ایاز وی اپنی طبعی موت مرا تے تر لاندی دے شمال وچ کچھ فاصلہ اُتے عام راستہ دے جنوبی کنارے توں اُچی جگہ دفن کيتا گیا۔
یہ قلمی کتاب جناب عبدالقادر استاد دے پاس موجود سی ایہ شمس الدین ماسٹر دے وڈے بھائی تے موضع حمزہ کوٹ تپہ سدوم ضلع مردان علاقہ پشاور دے رہنے والے سن ۔ ميں نے خود اپنی تسلی دے لئی حمزہ کوٹ جا کے عبدالقادر استاد نال ملاقات کيتی تے ہر قسم دا اطمینان اس بارے وچ حاصل کيتا۔ اس دے بعد ميں نے ایہ تمام حالات اللہ بخش یوسفی مرحوم نوں بھیج دتے سن جو انہاں نے اپنی تریخ یوسف زئی افغان وچ درج کيتے۔
کچھ عرصہ بعد یوسفی صاحب مرحوم دا کراچی توں خط ملیا جس وچ کافی پریشانی دے نال لکھیا سی کہ ایاز دی قبر تاں لاہور (پنجاب ) دے رنگ محل وچ موجود اے تے اک پارٹی اس اُتے فلم بنا رہی اے وغیرہ۔ ميں نے انہں اک تسلی آمیز خط لکھیا تے خود اپنے اک دوست سردار خان ساکن موضع نطوفہ نوں نال لے کے لاہور روانہ ہويا۔ رنگ محل جا کے اک خانقاہ وچ مسجد تے اس دے صحن وچ اوہ قبر دیکھی تے اُتے دروازے اُتے کتبہ ایويں لکھیا ہويا تھا’’ملک ایاز غلام سلطان محمود غزنوی‘‘ اندر جا کے ریارت کيتی۔ باہر ايسے خانقاہ دی چند دوکاناں نيں۔ انہاں نوں وچوں دروازے توں شمال دی طرف عمر حیات صراف دی دوکان سی۔ اساں اس توں پُچھیا ’’ بھائی صاحب ایہ کتبہ کیواں دا لکھیا گیا اے تے ایہ قبر کس دی اے ؟‘‘
اس نے تعجب توں کہا’’ جدوں تسيں نے کتبہ پڑھ لیا تاں پُچھنے دتی کیہ گل اے ؟‘‘
ميں نے اس توں کہیا ’’ بھائی صاحب ایہ کتبہ غلط معلوم ہُندا اے کیونجے سلطان محمود غزنوی تے ایاز دے وقت وچ تاں ایہ لاہور پیدا ہی نئيں ہويا سی تے انہاں نے تاں اس لاہور نوں دیکھیا وی نئيں سی تاں ایاز ایتھے کِداں پہنچیا تے اس دی قبر ایتھے کِداں بنی ‘‘تو اوہ میری اس گل توں زیادہ برہم ہويا ۔بعد وچ معلوم ہويا کہ اوہ ايسے خانقاہ دی انجمن دا سیکرٹری (یعنی ناظم) اے۔ وچ اسنوں نرم کردا رہیا تے سمجھاندا رہیا کہ بھائی ایتھے ملک ایاز اک گورنر گزریا اے جو آپ دے موجودہ گورنر امیر محمد خان جداں زبردست تے سخت آدمی سی۔ ملکہ رضیہ سلطانہ اس دی رضا مندی حاصل کرنے دے لئی اک وفد نال لے کے دہلی توں لاہور آئی سی تے اوہ وڈی منت سماجت توں راضی ہويا سی تے رضیہ نے لاہور دے علاوہ ملتان دی گورنری وی اس دے حوالہ کر دتی سی تے اوہ اک نیک تے بزرگ شخص سی۔ مختصراً ایہ کہ ميں نے ملک ایاز دی بہت تعریفاں کيتياں۔ گل راست آئی تے سانوں دوکان وچ بیٹھنے دے لئی کہیا تے چائے منگوائی۔ فیر قصہ ایويں شروع کیہ ميں تعجب توں سندا رہیا۔ بیان کيتا کہ پاکستان بن جانے دے وقت فسادات دے دوران وچ ایتھے ہندوواں دے اس اُچے مکان کر گرایا گیا جو جنوب نوں واقع سی تاں اس دے ملبہ توں اصل کتبہ ڈگ کے ٹُٹ گیا جس اُتے صرف ’’ملک ایاز‘‘ لکھیا ہويا سی۔ سیکرٹری نے صاف اقرار کيتا تے تسلیم کيتا کہ اصل کتبہ وچ ’’غلام ایاز سلطان محمود غزنوی‘‘ نہ سی۔ بلکہ اساں جدوں دروازہ دوبارہ بنایا تاں ميں نے خود از سر نو کتبہ تیار کرکے اس اُتے اپنے خیال توں اس طرح لکھیا کیونجے میرے خیال وچ صرف اوہی ایاز سی جو سلطان محمود غزنوی دا غلام سی تے ملک نال اس لئی لکھیا کہ پہلے کتبہ وچ ایہ لفظ موجود سی۔ واضح رہے کہ اس خانقاہ وچ مشرق دی طرف توں داخل ہُندے ہی سجے طرف ہموار زمین وچ سنگ مرمر دا اک پرانا کتبہ اک ہور قبرپر ’’متولی خانقاہ ملک ایاز‘‘ دے ناں توں ہن وی موجود اے۔ نہ کہ غلام ایاز سلطان محمود غزنوی۔
سیکرٹری صاحب توں ميں نے التماس دی کہ ایہ کتبہ کڈ کے اصل کتبہ دے مطابق دوسرا لگیا داں ورنہ اس غلط کم توں ساری تریخ غلط ہوئے جائے گی۔ اس نے کہیا کہ تسيں اک خط لکھ کے مینوں دیدو تے انجمن دے اراکین دا اک اجلاس بلیا کے اس غلطی دا ازالہ کر دتا جائے گا۔ اوتھے توں واپس آکے یوسفی صاحب مرحوم نوں کراچی خط روانہ کيتا۔ کچھ عرصہ بعد جدوں ميں دوبارہ کسی کم توں لاہور گیا تاں رنگ محل جا کے ایہ دیکھ کے وڈی حیرت ہوئی کہ قبر اُتے اوہی پرانا کتبہ بدستور لگیا ہويا سی۔ ميں نے عمر حیات نال ملاقات کيتی اس نے دسیا کہ حکومت پاکستان نے اس خانقاہ نوں محکمہ اوقاف دے حوالہ کيتا اے ۔ساڈا اس توں کوئی تعلق نئيں رہیا تے ایہ غلطی جو ہوئے چکی اے اس اُتے سخت افسوس ظاہر کيتا۔ مینوں وی انتہائی افسوس ہويا تے اوتھے توں اٹھیا کر محکہ اوقاف دے دفتراں دی خاک چھانی مگر بے سود۔ بلکہ ساڈا مذاق اڑایا گیا۔ اس قسم دی غلطی توں بعض اوقات سمجھ دار لوک وی گمراہ ہوئے جاندے نيں۔ اس ضمن وچ ہور تفصیلی بحث بعد دے اوراق وچ دی جا رہی اے۔
لاہور تے جے پال دے سلسلے وچ ضروری سمجھدا ہاں کہ کتاب الہند ابو ریحان البیرونی دی تحریر جو انند پال دے خط دے بارے وچ اے نقل کر دتی جائے ہور اس خاندان دا ضروری تعارف کرا داں۔ البیرونی لکھدا اے کہ
’’منجملہ انہاں راجگان(کشن) دے اک کنک (کنشک) جس دی طرف برشاور(پشاور) دی بہار یعنی بدھ مت دی خانقاہ منسوب اے تے کنک چیت کہلاندی اے۔ اس سلسلے دا آخری راجہ لگتور مان (ساکا) سی۔ اس دے وزیر دی جو اک کلر بہرمن سی زمانے دی موافقت کيتی تے اسنوں اتفاقاً اِنّے دفینے(خزانے) مل گئے جنہاں توں اسنوں بہت مدد ملی تے طاقتور ہوگیا۔ اس دے نال دولت نے اس دے آقا توں منہ پھیریا اس لئی کہ زمانہ قیدم توں اس دے گھر وچ (یہ تحریک) چلی آندی سی۔ راجہ لگتور مان دے اخلاق تے عادات بگڑ گئے تے اوہ برے کم کرنے لگا۔ وزیر دے پاس اس دی بہت ساریاں شکائیتاں پہنچیاں تے اس نے سزا دے لئی راجہ نوں گرفتار کرکے قید کر دتا۔ فیر برہمن وزیر نوں خود اپنی بادشاہت دا مزا ملا۔ اس دا ذریعہ یعنی مال اس دے پاس موجود سی۔ اوہ ملک (و سلطنت) اُتے قابض ہوگیا۔
اس دے بعد برہمناں نے بادشاہت دی (جنہاں وچ کلر دے بعد) پہلا راجہ سامندر سی فیر ککو ہويا۔ اس دے بعد بھیم راجہ ہويا۔ فیر (است پال) اس دے بعد جے پال، اس دے بعد انند پال فیر (جے پال ثانی) اس دے بعد تروچن پال ہويا جو ۴۱۳ھ وچ قتل کيتا گیا اوراس دے بعد اس دا بیٹھیا بھیم پال بادشاہ ہويا۔ اس خاندان دا آخری بادشاہ سی۔ تے اس دے مرنے دے بعد ہند (دے ہند) تے لاہور یعنی ہندی لاہور ی بادشاہت دا سلسلہ ختم ہوگیا تے اس خاندان وچ کوئی اگ سلگانے والا وی باقی نہ رہیا ۔اس خاندان دے لوک وسعت ملک تے دولت دے نال اعلیٰ درجہ دے شریفانہ اخلاق تے احسان تے سلوک کرنے دے دلدادہ سن ۔ سانوں انند پال دا خط سلطان محمود غزنوی دے ناں اس وقت جدوں کہ دونے دے تعلقات نہایت کشیدہ سن بہت پسند آیا۔ اس نے محمود غزنوی نوں لکھیا سی کہ ’’اساں سنیا اے کہ ترکاں نے آپ دے مقابلے وچ بغاوت دی اے تے خراسان وچ پھیل گئے نيں۔ جے آپ منظور کرن تاں پنج ہزار سوار تے اس توں دو گنا(دس ہزار) پیادے تے اک سو ہاتھی دے نال اسيں خود آپ دی خدمت وچ حاضر ہاں تے جے فرمائیے تاں اپنے بیٹے نوں اس توں دو گناہ تعداد دے نال روانہ کر دتیاں۔ ساڈی اس پیشکش دا مطلب ایہ ہرگز نئيں اے کہ اسيں آپ نوں اس ذریعہ توں خوش کرن بلکہ گل ایہ اے کہ اسيں آپ توں شکست کھا چکے تے ایہ نئيں چاہندے کہ آپ اُتے ساڈے سوا دوسرا کوئی غالب آئے۔‘‘
الغرض راجہ جے پال دے نال افغاناں دی جنگ تے جدل تے مقابلاں نے کافی شدت اختیار کر لئی تے اس چھیڑ خانی وچ کافی عرصہ گزر گیا تے آخر وچ افغاناں دی قیادت شیخ حمید نے سنبھالی۔
سخت مقابلے تے کئی لڑائیاں ہوئیاں تے ايسے طرح پنج مہینے وچ ستر لڑائیاں پشاور تے کرمان دے درمیان ہوئیاں تے افغاناں دی مدد دے لئی ہور مسلمان وی آئے سن ۔ تے لاہور دے راجہ نے وی کافی زور لگایا سی۔ مگر نتیجہ ایہ ہويا کہ پہاڑاں دی گگڑ قوم توں جو اس وقت کافر سی راجہ لاہور دی مخالفت پیدا ہوگئی تے گگڑ کافراں نے قرب تے جوار تے پڑوس دے سبب توں افغاناں دی مخالفت چھڈ دی۔ راجہ نے افغاناں توں صلح کيتی تے چند علاقے افغاناں دے لئی چھڈ دتے۔ افغاناں نے کوہستان پشاور وچ اک حصار تیار کرکے خیبر ناں رکھیا تاکہ ساسانیاں دے حملےآں توں راستہ محفوظ رہے۔
افغان ولایت یعنی سلسلہ کوہ سلیمان اُتے مسلط ہوئے تے ولایت لاہور خیبر دے سبب توں محفوظ رہیا۔ راجہ جے پال نے بھاٹیہ(قوم بھٹی) دے راجہ توں جو جے پال دے ماتحت سی۔ مشورہ کرکے ایہ طے کيتا کہ شیخ حمید دی جو کہ افغاناں دے درمیان صاحب اقتدار شخص اے امارت تسلیم کر لئی جائے۔ چنانچہ شیخ حمید نے ولایت لمغان تے ملتان دے نظم تے نسق نوں اپنے ذمہ لے لیا۔ تے علاقہ ہائے مذکور وچ اپنی طرف توں حاکم مقرر کيتے۔ اس تریخ توں افغاناں نے مسند امارات اُتے قدم رکھیا تے صاحب جاہ تے اقتدار ہوئے۔ کافی عرصہ گزریا خیبر توں مغرب دی طرف حکومت کیتی تبدیلیاں ہُندی رہیاں،حتیٰ کہ حکومت غزنی دی وراثت ساسانی الپتگین نوں پہنچی۔ سبکتگین اس دا سپہ سالار سی۔ تے اکثر اوقات لمغان تے ہور افغان مقبوضات اُتے تاخت لیا کے لوکاں نوں زیر کردا سی۔ تے تباہی مچا کر افغاناں نوں تنگ کردا سی۔ جدوں الپتگین فوت ہويا تے سبکتگین اس دا قائم مقام ہويا تے شیخ حمید نے اختلاف وچ فلاح نہ دیکھی تاں اسنوں پیغام دتا کہ ساڈے تے تواڈے درمیان اسلام دی شرکت دے سبب توں نہایت یکجہتی اے تے کافراں دے مقابلے وچ یکجان ہونا بہتر اے۔
سبکتگین نے شیخ حمید نوں تجویز نوں پسند کردے ہوئے منظور کيتا۔ تے جے پال دی شکست دے بعد بہت ہمدردی توں پیش آیا تے ملتان دی جاگیر شیخ حمید دے ناں حسب سابق مقرر رکھی تے افغاناں نوں بحال سابق رہنے دینے دا وعدہ کيتا۔
افغاناں تے سبکتگین دے درمیان تعلقات معمول اُتے آئے تے اچھے رہے۔ شیخ حمید دے بعد اس دا لڑکا نصیر ملتان وچ حکمران رہیا تے نصیر دے بعد اس دا لڑکا ابو الفتح داؤد ملتان دا حکمران ہويا۔ اس دوران ملتان وچ بکثرت افغان آباد ہوئے۔ سلطان محمود نے اپنی باپ سبکتگین دے خلاف عمل کيتا ا ور افغاناں دے قبیلے نوں مقہور تے معزول کرکے انہاں وچوں سرکشاں(بہادراں) نوں تیغ دے گھاٹ اتار دتا۔‘‘
نور احمد چشتی اپنی کتاب تحقیات چشتی وچ لکھدے نيں کہ ’’سبکتگین اپنے آپ نوں از نسل شاہان ایران بیان کرکے بادشاہ یزدجرد(جو ماہویہ سوری مرزبان مرو دے زمانہ وچ اک چکی ميں قتل ہويا سی) نوں اپنا دادا کہیا کردا سی۔ اوہ اپنے پہلے ہی سن جلوس ۶۷۷ عیسوی وچ ہند اُتے چڑھ آیا۔ اس وقت لاہور وچ راجہ جے پال حاکم سی۔ افغاناں دے نال سبکتگین دی خوب بن(یعنی اختلاف) آئی ہوئی سی اس باعث توں انہاں نوں علاقہ ہند وچ آنے توں بہت مزاحمت ہوئی ۔اس دے بعد سبکتگین نے افغاناں نوں کسی طرح راضی کيتا تے اپنے نال ملیا کے ہند دے کئی قلعے فتح کيتے تے لاہور اپنے قبضہ وچ کر ليا تے انہاں توں بہت سا مال غنیمت لے کے اپنے ملک واپس چلا گیا۔‘‘ (تحقیقات چشتی ص ۴۴۱) علامہ احسان اللہ عباسی اپنی تصنیف اسلام دی تریخ وچ لکھدے نيں کہ :
’’کوئی برا منے یا بھلا مولف دے نزدیک گو محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے حملے بہت کيتے تے غازی لقب پایا۔ ملسماناں دے نزدیک اپنے نوں موقر دکھایا۔ لیکن سمجھدار لوکاں نے اس وقت ایہی رائے قائم کيتی سی کہ نقدی طمع دے خیال توں یا حکمرانی دے شوق وچ محمود کفرستان وچ ماریا ماریا پھردا اے لیکن دین اسلام نوں اس توں ترقی نئيں ہُندی تے نہ اوہ مذہب نوں ترقی دینے دے لئی کوئی کوشش کردا۔ بعض مورخین نے اس دی مذہبی گلاں نوں تقیہ یا حکمہ عملی توں تعبیر کيتا اے۔ امام حسین دے خون دا بدلہ لینے دے پردہ وچ جس طرح عراق وچ لوکاں نے حکومتاں کيتياں ايسے طرح محمود وی مذہبی جہاد دے ناں توں مسلماناں نوں اپنا جان نثار بنائے رہیا۔ ورنہ اسلام پھیلانے توں اسنوں کوئی غرض نہ سی۔‘‘ (اسلام دی تریخ ۔ الوقت پریس ۔ گورکھپر ۱۸۹۵ء ص ۳۸۱)
سلطان محمود نے زمانے وچ افغاناں دی کارروائیاں تریخ دے صفحاں اُتے زیادہ تر نمایاں ہونے لگیاں سن۔ خلافت مشرق دے مصنف لکھدے نيں کہ :
’’گو اس سلطان نوں انہاں لوکاں دے نال خونریز لڑائیاں کرنے دے مواقع پیش آندے رہے اُتے ایہ انہاں دی فوجی خدمت کيتی بہت قدر کردا سی۔ چنانچہ ہندوستان دی فتوحات دا وڈا حصہ انہاں لوکاں (یعنی افغاناں) دی شجاعت وجوانمردی دے باعث اسنوں نصیب ہويا سی۔‘‘ شیخ حمید دے ابتدائی دور وچ افغان قوم نوں پہاڑاں توں نکل کے میدانی علاقہ اُتے قبضہ کرنے دا موقع ہتھ آیا۔ لیکن محمود غزنوی دی مداخلت دے سبب اس کم وچ رکاوٹ پیدا ہوگئی۔ فیر غوریاں دے عہد وچ انہاں نوں پہاڑاں توں نکلنے دا دوبارہ موقع ملیا تے اوہ اپنے اپنے سامنے والے علاقے اُتے قابض ہوگئے۔ خاشی قبیلے تے غوریا خیل کوہ قفص توں اتر کر غور یا خیل، ارگنداب ، ترنک ، مقر تے قرہ اُتے قابض ہوگئے۔ جو قندھار توں جنوب مغرب وچ واقع سن ۔ تے زمند قبیلے علاقہ زامندا ور اُتے قابض ہوئے گئے۔ بعد وچ ایہ لوک پشین وچ آباد ہوئے سن لیکن بعد وچ کابل دی طرف منتقل ہوئے۔ خیمے یا خاشی قبیلے دریائے نیشک اُتے جس دا ناں وی بعد وچ دریائے خاشی ہويا،پر قابض ہوگئے۔ ایہ علاقہ وی نیشکے دا علاقہ کہلاندا اے تے اس دا صدر مقام گڑکویہ سی۔ شمال دی جانب گگیانی تے ترکانی قبیلے تے جنوب دی طرف جتھے دونے دریاواں دا دو آبہ اے تے علاقہ نیشک دے ناں توں مشہور اے اس اُتے یوسفزئی قابض ہوگئے۔
کوہ قفس دی تشریح ایويں اے کہ قفس دے معنی نيں قید خانہ یا پنجرہ۔ قید خانہ اس لئی سی کہ ایہ لوک قید دی صورت وچ دنیا توں وکھ تھلگ سینکڑاں سال رہے۔ ادھر ادھر جانا انہاں دے لئی محال سی۔ پنجرہ اس لئی کہ جس طرح پنجرہ وچ کوئی پرندہ بند کر دتا جائے تاں اوہ موذی جانوراں توں بچ جاندا اے۔ مطلب ایہ ہويا کہ جداں جداں اوہ قید تے بند وچ رہے اس کینال نال محفوظ وی رہے۔
جغرافیہ خلافت مشرقی’’خاش تے گڑ نوں یہ‘‘ دی تشریح ایويں کردا اے۔
’’دریائے خاشی علاقہ غور دے پہاڑاں توں نکل کے دریائے فرہ تے ہلمند دے بیچ توں گزردا ہويا جھیل ذرہ وچ گردا اے ۔‘‘
ابن ہوکل نے اس دریا دا ناں نہر نیشک لکھیا اے ۔نیشک اس معمور مقام دا ناں سی جو زرنج دے بالکل مشرقی وچ واقع سی۔ خواش اس علاقہ دا سب توں وڈا شہر سی۔ تے ایتھے دی کھجوراں مشہور سن۔وہ علاقہ جو دریائے خاشی دے کنارےآں توں ملیا جلا گیا سی۔ علاقہ نیشک کہلاندا سی۔ نیشک دے علاقہ دا وڈا شہر گڑ نوں ایہ سی۔ ایہ شہر زرنج توں شمال وچ اک منزل اُتے سی۔ زرنج دے شمالی دروازے دا ناں ايسے شہر دے ناں اُتے باب گڑکویہ(یاگاڑ کے) سی تے ایہ علاقہ بہت زرخیز سی۔
لرغونی سری پختی
دہ یوسفزو دو کوم ملکونہ
ملک ئے نیشکے۔ مینہ ئے گار کے
غوریہ اخیل دا تراوسہ پغیو رونہ
غوریا خیلہ! پیغورمہ کرہ!
تہ اوکیسنبے یئی سرہ تے رونرہ
خینبے ستالہ لاسہ راغے
ھالہ تہ زوژ دے پہ مرونہ
یہ اوہی مقام تے علاقہ اے جتھے توں یوسفزئی تے انہاں دے متعلقین کابل دی طرف چلے گئے سن ۔ افسوس کہ وچ ایہ تحقیق نہ کر سکیا کہ یوسفزئی تے انہاں دے قریبی قبیلے دے اجداد قفس دے پہاڑاں وچ کدوں تے کتھے توں آئے سن ۔ کتھے توں میری مراد سر زمین ایران، ماوراء النہر(سیحون پار) خراسان ، زابلستان تے وادی دریائے سندھ اے۔ البتہ میرا ایہ قیاس اے تے زیادہ انہاں لوکاں دی روایت وی اے کہ انہاں لوکاں نے بخت نصر دے ہتھوں جلا وطنی دے بعد مراگہ وچ جو شمالی ایران دے علاقہ آذر بائیجان وچ واقع سی۔ منتقل ہوئے کے اوتھے مستقل سکونت اختیار کر لئی سی تے صدیاں گزريں تے اوتھے خوش وی سن ۔ لیکن عرصہ دراز دے بعد اک وقت ایسا وی آیا ہوئے گا کہ انہاں نوں مجبوراً ایہ علاقہ چھڈنا پيا ہوئے گا تے اپنے خویش تے اقارب سمیت مشرق دی جانب کوچ کرکے دریائے سیحون دے جنوب وچ فرخانہ دے نسیاز براں وچ مقیم ہوگئے ہون گے۔ تے انہاں دے مسکن مراغہ دی نسبت توں ایتھے اک چھوٹا جہا شہر مرغینان دے ناں توں مشہور ہويا۔ ایہی مراغہ دے لوک یعنی مرغینانہ دے بارے وچ جغرافیہ خلافت مشرقی لکھدا اے:
’’صوبہ فرغانہ دا اوہ حصہ جو دریائے سیخون دے جنوب وچ سی علاقہ نسیایا نسائیہ کہلاندا سی۔ اس دا کچھ حصہ بلند سی تے کچھ نیچا تے اس لحاظ توں اک حصہ نوں نسائیہ بلند تے دوسرے نوں نسائیہ پست کہندے سن ۔ نسائیہ بلند پہاڑیاں وچ واقع سی۔ جس وچ خوقند یا خواکند دا شہر سی۔ تے نسائیہ پست وچ مرغینان دا چھوٹا جہا شہر سی۔‘‘
قیاس غالب اے کہ خشی قبیلے دے علاوہ بقایا کند تے زمند قبیلے وی شمالی ایران توں ادھر آنے والےآں وچ سن ۔ کانسی قبیلے پہلے توں ایتھے آباد سن ۔ لہٰذا ایہ نووارد وی اپنے اسيں نسل لوکاں دے پاس جگہ بہ جگہ آباد ہوئے ہون گے۔ واضح رہے کہ دونے دریاواں سیحون تے جیون جو اسرائیلی رکھے ہوئے ناں نيں ،کے درمیانی علاقہ وچ انہاں نوں افغان قبیلے دے ناواں توں پہاڑ، دریا، شہر تے دیہات موسوم ہوئے۔ مثلاً نہر کاسان زامین(زمند) دا وڈا شہر، کاسی غرا کاشغر کش دا شہر، کسانیہ یا کشانی جو صوبہ سغد دا سب توں آباد شہر سی۔ شاؤ غردریائے سیحون دے کنارے واقع سی تے ایتھے نیڑے متصل اک مقام دا ناں یسی سی۔ جو حضرت داؤدکے والد یسی دے ناں توں موسوم سی۔ تے ایہ مقام شاؤ غر دے دامن وچ واقع سی۔ تے یسی شہر توں شمال وچ اک دن دی راہ اُتے سوران (یعنی سوری، سورانی خاندان) دا اک وڈا شہر سی۔ تے اس دے کچھ فاصلہ اُتے بر دی شہر سی۔ جس وچ قبیلہ ارمڑ دی رہائش سی۔ سیحون دے کھبے ہتھ خجند توں اک فرسخ جنوب دی طرف کندکی بستی سی۔ معلوم ہُندا اے کہ ایتھے غور یاخیل دی کسی شاخ دی سکونت سی تے اس علاقہ وچ تون ناں دا اک شہر وی سی۔ ہور شہر خاشت تے دریائے خواش وغیرہ بہت نشانات ایداں دے نيں جو اس اُتے دلالت کردے نيں کہ ایہ لوک اوتھے رہندے سن ۔ آخر وچ جدوں حالات خراب ہوئے ہون گے تاں انہاں لوکاں نے اوتھے توں ترک سکونت کرکے جنوب دی طرف روانہ ہوئے کے جگہ بہ جگہ عارضی قیام وی کيتا ہوئے گا۔ تے عرصہ دراز دے بعد نیشا پور دے جنوب وچ غرجستان، غور ، پشت، یا پخت، قہستان اورکوہ قفس وغیرہ محفوظ پہاڑاں وچ اپنی برادری دے لوکاں دے پاس پہنچے ہون گے۔ واللہ اعلم کہ انہاں حالات وچ انہاں پرکیہ کيتا گزر چکيا ہوئے گا۔
الغرض جیساکہ اُتے بیان کيتا جا چکيا اے کہ افغاناں نے مصمم ارادہ کر ليا سی کہ اوہ ہندوواں نوں کڈ کے دم لاں گے۔ تے اس مقصد دے لئی مدتاں تک انہاں دے نال چھیڑ چھاڑ جاری رکھی۔ کسی حد تک اوہ اپنے اس منصوبے وچ کامیاب وی ہوگئے سن ۔ اس وقت انہاں دی قیادت شیخ حمید دے ہتھ وچ سی۔ جو اک بہادر قائد دے علاوہ مدر رہنما وی سن ۔
جن علاقےآں اُتے اوہ قابض ہوئے گرفت مضبوط رکھی۔ افغاناں نوں قندھار دے علاقہ وچ بسایا تے انہاں دی تنظیم دی شیخ حمید دے بعد اس دے لڑکے نصیر دے وقت وچ کوئی نويں فتوحات تاں نہ ہوئے سکن۔ البتہ اس نے اپنے باپ دے مقبوضات نوں قائم رکھیا۔ اس دے بعد نصیر دا لڑکا ابو الفتح داؤد ملتان وچ حکمران رہیا۔ تے قندھار، غور وغیرہ اُتے امیر محمد سوری افغان حکمران سی۔ اس دے دور حکومت وچ سلطان محمود غزنوی نے سر اٹھایا تے ہندوستان اُتے حملہ آور ہونے توں پہلے افغاناں توں چھیڑ چھاڑ شروع ہوئی۔ جس دے نتیجے وچ افغاناں نوں ہندوواں دے انخلا وچ رکاوٹ پئی تے اس وچ کافی عرصہ گزریا۔
سلطان محمود نے خراسان دا تمام علاقہ فتح کيتا۔ درایئے سندھ توں باجوڑ تک سب علاقہ اس دے قبضے وچ سی۔ مگر ہندو اپنی جگہ اُتے بطور اس دی رعایا دے مسلط رہے۔ اس وقت افغاناں دے مساکن دے بارے وچ کتاب الہند البیرونی (جلد اول ترجمہ سید اسغر علی انجمن ترقی اردو ہند دہلی ۱۹۴۱ء ص ۲۷۷ وچ درج اے
’’ہندوستان دے پچھم (مغرب) دے پہاڑاں وچ مختلف افغانی قبیلے رہندے نيں۔ جنہاں دا سلسلہ ملک سندھ دے نیڑے ختم ہُندا اے ۔‘‘
محمد غوری دے دور حکومت وچ افغاناں دا ایہ منصوبہ پایہ تکمیل نوں پہنچیا۔ انہاں نے باہم مشورہ کيتا۔ کہ ہندو جو اس وقت غور توں جانب مشرق ڈیرہ اسماعیل خان تک تے جانب شمال کل علاقہ خراسان ، باجوڑ، دیر، سوات ، وادی درایئے سند، گندھارا یعنی علاقہ پشاور، کوہاٹ، بناں وچ مسلط نيں انہاں نوں کڈ کے انہاں دی جگہ افغاناں نوں بسایا جائے۔ تاکہ پنجاب تے ہندوستان می پیش قدمی کرنے وچ کِسے قسم دی رکاوٹ نہ ہوئے تے کمک بآسانی پہنچ سکے۔ کیونجے پہلے ہندوواں نے بہرام غزنوی دی حمایت وچ غوریاں توں بمقام غور تے غزنی سخت مقابلہ کيتا سی اگرچہ سخت شکست کھادی سی۔ ہندو ایہ نئيں چاہندے سن کہ غزنویاں دے بدلے افغاناں دی سیاسی حکومت قائم ہوئے جائے کیونجے اس وچ انہاں نوں نقصان سی۔
چنانچہ اس ارادے دی تکمیل دے پیش نظر غوریاں نے ۵۷۶ھ وچ پشاور دے علاقہ اُتے مکمل طور اُتے مع لاہور شہر دے قبضہ کيتا۔ جس دا ذکر اگے آئے گا۔ غوری نے کئی اجتھے اشغر دے مقام اُتے جتھے ہندوواں دا اک پرانا قلعہ سی، لیجا کے بسائے تے نو آبادیات قائم کرنے دا آغاز کيتا۔ اس افتتاح اُتے کافی خوشیاں منائی گئياں۔ چراغاں کيتا گیا۔ تے اللہ تعالیٰ دے حضور دعاواں منگی گئياں کہ رب الکریم نے انہاں نوں اپنا ملک واپس دتا۔ اس بارے وچ تریخ شروانی نامہ دے مصنف عباس خان شیروانی لکھدے نيں کہ
’’بارہويں صدی دے آخر وچ غزنی اں دے جانشین سلطان شہاب الدین محمد غوری نے سیاسی وجوہ تے ملک دے مفاد دی بنا اُتے قندھار توں لے کے ملتان تک پٹھان اں نوں بسایا۔‘‘
ایتھے توں محمد غوری نے پنجاب دی طرف پیش قدمی کيتی۔ اس پیش قدمی تے پشاور دے علاقہ اُتے قبضہ دے دوران ہندو اپنے اپنے مسکناں توں نکل کے دریائے سندھ عبور کردے گئے تے اپنے مسکن تے بت وغیرہ جنہاں نوں اوہ پوجتے سن بطور یادگار اوتھے چھڈ گئے جو ہن تک آثار قدیمہ دی زینت بنے ہوئے نيں۔ انہاں آرین قبیلے وچ ۴۵ قبیلے اوہ سن جو اپنے آپ نوں راجپوت کہندے سن ۔ تے ۸۵ قبیلے تے سن جو مختلف ناواں توں یاد کيتے جاندے سن ۔ انہاں دے کئی پنڈ ہن وی انہاں ناواں توں موسوم نيں مثلاً بھٹی کوٹ، سن بھٹی، متھرا، بلوگرام، نوگرام، ڈنڈی کوٹ، گوہاٹی، سندا پور، است گرام، سونی گرا، کالنجر، اجمیر، تے دلی وغیرہ۔
افغاناں دا ایہ منصوبہ نہایت کامیاب رہیا تے محمد غوری دے زیر قیادت اوہ پنجاب اُتے قابض ہونے دے نال نال ہندوستان ، بنگال تے اسام تک جا پہنچے۔
سلطان شہاب الدین غوری دے متعلق تریخ واقعات ہند وچ ایويں درج اے۔
’’ہن تک کوئی بادشاہ تخت دہلی اُتے جم کر نہ بیٹھیا سی بلکہ صرف لاہور و ملتان غزنویاں دے تصرف وچ رہیا۔ جدوں کدی فوج شاہی اگے ودھ آندی سی ہندو لوک روپیہ دے کے ٹال دتا کردے سن تے ہندو راجہ بدستور اپنی اپنی راجدھانی وچ حکومت کردے سن ۔ تے جس قدر کہ خاندان غزنی دی طاقت کم ہُندی جاندی سی ہندو راجاواں دی طاقت ودھدی جاندی سی۔ مگر ہن اک ایسا بلا دا جھونکا آیا کہ ہندوستان ی راجاواں نوں انہاں دے تختاں توں اڑا لے گیا تے مسلمان بادشاہ دہلی اُتے مسلط ہوئے۔ ‘‘[۱۴]
بنی اسرائیل نال تعلق رکھنے والی شجاع قوم پٹھان دی چونکا دینے والی تریخ,پندرہويں قسط پڑھنے دے لئی ایتھے کلک کرن۔
علامہ احسان الللہ عباسی لکھدے نيں۔
’’خواجہ معین الدین اجمیری سنجری (وفات ۶۳۳ھ) دے ہند وچ بس جانے تے مریداں دے تھاں تھاں پھیل جانے دے بعد غوری نے ہندوستان اُتے حملہ کرکے پرتھی راج نوں شکست دتی۔ اک صورت ایہ وی کہی جا سکدی اے کہ غوریاں نے جنہاں دا ارادہ تمام ہندوستان فتح کرنے دا سی خواجہ صاحب تے انہاں دے مریدین نوں ہندوستان وچ بطور ہر اول دستہ روانہ کيتا۔ خواجہ صاحب دے خلیفہ بختیار کاکی خواجہ صاحب دی حیات وچ ہی دہلی وچ مقیم ہوئے چکے سن ۔‘‘ [۱۵]
واضح ہوئے کہ خواجہ معین الدین اجمیریا ور بختیار کاکی نسلاً دونے افغان نيں۔ اک قبلیہ سنجر توں جسنوں سجکزی وی کہندے نيں تے دوسرا قبیلہ بختیار توں اے جو شیرانی دی شاخ اے۔ انہاں دے ایہ قبیلے ہن وی افغانستان وچ موجود نيں۔ اس طرح شیخ احمد سر ہندی دے متعلق مولوی محمد حسن شعری اپنی کتاب وچ لکھدے نيں:
’’شیخ احمد سرہندی کابلی الاصل سی تے اوہ کابل وچ پیدا ہويا سی ۔[۱۶]
غوریاں دی اصلیت
[سودھو]منہاج سراج جوزجانی نے اپنی تالیف طبقات ناصری وچ جو اس نے ۶۵۸ھ وچ لکھی اے غوری خاندان نوں ضحاک تازی دی نسل توں ظاہر کيتا اے ۔چونکہ مولف دا خاندان غزنوی دے نال گہرا تعلق رہیا اے۔ اس لئی ایويں معلوم ہُندا اے کہ اس نے اپنے اس بیان نوں سیاسی بنا اُتے غلط رنگ دے کے خاندان غزنوی دے انتقامی اثرات دے تحت غیر مصدقہ مواد جمع کرکے تریخ دی غلط بنیاد پائی۔ تے چونکہ اس توں پہلے اس ضمن وچ کوئی کتاب نئيں چھپی۔ جس توں صحیح حالات دا علم بعد دے مورخین نوں ہُندا لہٰذا افغان قوم دے مورخین تک نے اس اُتے کچھ غور نئيں کيتا۔ منہاج سراج نے ایہ حوالہ تریخ مبارک شاہ دا دتا اے تحقیق کرنے اُتے یحییٰ بن عبداللہ سرہندی سامنے آندا اے۔ جس نے تریخ مبارک شاہی لکھی اے مگر اس وچ ضحاک تازی دا کوئی تذکرہ نئيں اے۔
عبدالحئی حبیبی نے طبقات ناصری اُتے حواشی قلم بند کيتے نيں۔ اس نے منہاج سراج جوزبانی دا تعارف جس رنگ وچ کرایا اے اوہ قابل غور اے۔ اس نے ایہ تفصیل لکھیا اے کہ اوہ کون سی تے واضح کيتا اے کہ خاندان غزنوی دے نال اس دے رشتہ داری دے تعلقات سن ۔ ہور حبیبی نے اس گل کيتی تردید دی اے کہ غوری ضحاک تازی دی نسل توں نيں۔
معلوم رہے کہ افغاناں وچ ساہاک، سہاک، صحاک، ضھاک ناں بہت نيں۔ جو اضھاق، اسحاق دی بدلی ہوئی صورتاں نيں ابتدائی دور اسلام وچ دنیائے عرب وچ وی ضحاک ناں دے بہت آدمی گزرے نيں۔ مثلا ضحاک بن قیس الفہری، ضحاک بن علوان، ضحاک بن سفیان، ضحاک بن قیس الشیبانی وغیرہ
ابوزہرہ مصری لکھدا اے :
’’خراسان وچ خلیفہ ہشام بن عبدالمک دے وقت اک شخص الضحاک بن مزاحم گزریا اے۔ جو فقیہ اہل خراسان سی۔‘‘
فتوح البدان وچ وی انہاں دے متعلق ایويں لکھیا اے کہ :
’’ضحاک بن مزاحم صاحب تفسیر انہاں مسلماناں دے نال سن ۔ جو سمر قند وچ فاتح دی شکل وچ داخل ہوئے۔‘‘
افغانستان وچ اک قصبہ ہن وی ضحاک دے ناں توں موجود اے۔ اغلب اے کہ ایہ ناں انہاں دے ناں توں منسوب ہوئے کیونجے اوہ حراسان دے رہنے والے سن ۔
افغان قوم نے ہمیشہ غوریاں نوں افغان ہی سمجھیا اے تے غوری خود وی اپنی نسل نوں افغان ہی کہندے چلے آئے نيں۔ جداں کہ شیر شاہ نے اپنے آپ نوں افغان ہی کہیا اے۔
ابن بطوطہ جس دی حیثیت اک سیاحکيتی سی تے دوسرے ملک دا باشندہ سی۔ اس نے غوری خاندان والےآں دے نال ہرات وچ کافی وقت گزاریا ۔ انہاں دے قاضیاں تے مشائخ توں تبادلہ خیال کيتا۔ اپنے سفر نامہ جلد اول مولف ۷۴۷ھ وچ لکھدا اے کہ
’’ٰیہ اک ہی قبلیہ دے لوک نيں۔ غور الشام دی طرف منسوب نيں۔ تے انہاں دی اصل وی ايسے توں اے ۔‘‘
معلوم رہے کہ شام دے علاقہ شرق اردن وچ وادی غور اک عالقہ اے جتھے توں ابتدا وچ ایہ لوک جو بنی اسرائیل دی اک شاخ نال تعلق رکھدے سن جلا وطن ہوئے کے آئے سن ۔ تے اوتھے غوریا دے ناں توں اک اسرائیلی پیغمبر وی گزرے نيں۔ جنہاں دی نسبت توں ایہ وادی اے۔
ابن خلدون نے اپی تریخ دے حصہ اول دے ابتدائی حصہ وچ انبیاء دے متعلق لکھیا اے کہ’’یہوشع، غوریا، اموص، اشعیا، تے یونس بن متی علیہم السلام بنی اسرائیل دے اک وقت دے انبیاء سن ۔‘‘
کتاب ’’پٹہ خزانہ‘‘ دے مولف تریخ سوری دے حوالہ توں سلاطین غور نوں سہاک دی اولاد توں دسدے نيں نہ کہ ضحاک تازی۔‘‘
منہاج سراج مذکور نے سہاک توں ضحاک لکھ کے اک افسانوی شخصیت ضحاک تازی توں انہاں نوں منسلک کرنے دی جو کوشش کيتی اے اوہ قطعاً غلط تے بے بنیاد اے تے افغاناں دی تاریخی روایات تے حقیقت دے خلاف اے بلکہ ابن خلدون نے جو پنج ناں انبیاء علیہم السلام دے بیان کيتے نيں ۔ انہاں وچ اک نبی دا ناں ’’غوریا‘‘ اے۔ لہٰذا سلاطین غور دے متعلق ایويں معلوم ہُندا اے کہ انہاں دی نسبت انہاں غوریا دی طرف اے۔ الغور دی وادی وی غوریا نبی توں منسوب اے۔ تے غوری نسباً وی انہاں ہی نال تعلق رکھدے نيں۔ معلوم ہُندا اے کہ ابن بطوطہ نے غوریا خاندان دے سلطان تے قاضیاں تے مشائخ توں سن کر اپنی کتاب وچ ایہ رائے قائم کيتی سی۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ غوری نسل ضحاک توں نئيں بلکہ از نسل سہاک بادشاہ توں نيں جو یعقوب ؑ دی نسل توں سی تے شام بات اسرائیلی دے خاندان توں آرمینیہ دا حکمران سی۔
مصنف پٹہ خزانہ تریخ سوری دے حوالے توں لکھدا اے کہ :
’’یہ (غوری) امراء عرصہ دراز توں عالقہ غور، بالشتان تے بست وچ آباد سن تے ایہ لوگ’’سور‘‘ نامی اس خاندان توں نيں جو سہاک دی نسل توں نيں۔‘‘
مصنف تریخ پٹہ خزانہ ایہ وی ظاہر کردا اے کہ اس خاندان دی مادری بولی پشتو سی تے انہاں وچ پشتو بولی دے شاعر وی موجود سن ۔ اس نے اپی تریخ وچ محمد سوری دے سلطان محمود غزنوی دے ہتھوں گرفتار ہوئے کے مرنے اُتے شیخ اسعد سوری دا اک مرثیہ وی درج کيتا اے۔ شیخ اسعد اس دا قریبی رشتہ دار سی تے اس جنگ وچ اس دے نال شریک سی۔ متذکرہ بالا مرثیہ تریخ پٹہ خزانہ وچ درج اے۔ واضح رہے کہ ایہ مرثیہ اک ہزار سال پہلے دا اے۔
گستاؤلی بان تمدن ہند وچ لکھدے نيں کہ:
’’خاندان غزنوی نے ۹۹۶ء توں ۱۱۸۶ء تک غزنی تے لاہور وچ حکومت کیتی، ۱۱۸۶ وچ شہاب الدین محمد غوری نے انہاں دی جگہ لے لی تے اک افغانی خاندان دی حکومت قائم ہوئی۔‘‘
’’شنسب بن حریق جو علاقہ غور دا رئیس سی۔ حضرت علیؓ دے زمانہ وچ مسلمان ہويا۔ اس دی اولاد افاغنہ شنسبی کہلائی۔انہاں نوں وچ لودھی، سوری وغیرہ افغان شام ل نيں۔ محمد سوری ايسے شنسب دی اولاد توں سی تے اس دی چھیويں پشت وچ سیف الدین محمد سوری پہلا غوری بادشاہ بنا جس دے بعد علاؤ الدین حسین جہان سوز تے شہاب الدین محمد غوری وغیرہ بادشاہ بنے۔‘‘
افغانستان دی تریخ (پشتو) دا مصنف احمد جان ص ۷۸ اُتے غوری خاندان دے متعلق لکھدا اے کہ:
’’غوری خاندان دے حجرہ نسب اُتے منٹسٹوارٹ اتفنسٹن، ڈی جنگسر، پروفیسر ڈارن تے دوسرے قابل ترین مورخین نے بحث کيتی اے انہاں دی غالب تے مضبوط رائے ایہی اے کہ غوری خاندان دی اصل تے نسل پختون ہی اے ۔‘‘
ایہی مورخ ايسے کتاب وچ ص ۹۵ اُتے ہور لکھدا اے کہ :
’’چنگیز مغل دے مرنے دے بعد جس دی موت ۱۲۲۷ء وچ واقع ہوئی کچھ عرصہ بعد افغاناں دی اک نويں سلطنت غزنی وچ قائم ہوئی تے اس سلطنت دے حکمران وی غوری خاندان والے سن ۔ اس دا پہلا بادشاہ شمس الدین غوری تے اس دے بعد رکن الدین بادشاہ بنا تے اس دے بعد فخر الدین لیکن ایہ تِناں بادشاہ مغلاں دے زیر اثر سن تے انہاں دا چوتھا بادشاہ غیاث الدین غوری خود مختار بادشاہ بنیا۔ اس دے بعد سب بادشاہان یعنی شمس الدین ، ملک حافظ، معزالدین، سلطان حسین تے غیاث الدین غوری(ثانی) آزاد تے خود مختار بادشاہ سن ۔ لیکن آخری بادشاہ سلطان غیاث الدین غوری دے زمانہ وچ افغانستان دی آزادی تے بادشاہی دونے بے موقع ختم ہوئیاں۔ یعنی تیمور لنگ دے ہتھوں ۱۳۸۴ھ وچ ۔‘‘
بحوالہ سالنامہ کابل ۱۳۱۵ھ ص ۳۶۶ اس مذکورہ غوری خاندان نے ۶۴۳ھ توں ۷۸۳ ھجری تک ہرات وچ حکمرانی کيتی۔‘‘
واضح رہے کہ ابن بطوطہ ايسے غوری سلطنت دے زمانہ وچ انہاں دے ہاں ہرات وغیرہ وچ آیا سی تے اس دی اصلیت تے نسب دے بارے وچ اس نے انہاں توں دریافت کيتا سی۔
محمد حسین فاروقی اپنی تصنیف حکم التریخ وچ محمد غوری دا ذکردے کردے ہوئے لکھدے نيں:
’’غور دے تند خو تے قوی ہیکل افغان بہادراں تے دلاوراں دی مدد توں غزنی نوں فتح کر ليا۔‘‘
اور اگے ص ۲۹۴ اُتے لکھدے نيں:
’’خلجی ناں قوم افغان اے ۔‘‘
عبدالقادر بدایونی اپنی تصنیف منتخب التواریخ وچ لکھدے نيں:
’’سلطان شہاب الدین محمد غوری دے سلسلہ امراء وچ اک ہور شخص محمد بختیار غوری وی سی جو خلجی دے ناں توں مشہور اے۔ ایہ شخص بلاد غور دے اکابرین وچوں سی اوہ جملہ اوصاف حمیدہ دا مالک سی۔ اوہ سلطان محمد غوری دے دور حکومت وچ قطلب الدین ایبک دے ہمراہ ہندوستان وچ رہیا جتھے توں اسنوں اودھ دی مہم سونپی گئی جس وچ اس نے فتح حاسل دی تے بہادر منبر دی جانب ودھیا تے اسنوں وی مسخر کر ليا۔ ایہ پہلا مسلمان حکمران سی جس نے بنگال اُتے چڑھائی دی تے ہندوواں دی حکومت دا خاتمہ کيتا ۔ انہاں فتوحات وچ سلطان نے اسنوں شاہی خلعت توں نوازیا۔‘‘
آئین اکبری وچ اس دے متعلق ایويں درج اے کہ:
’’محمد بختیار خلجی پہلا مسلمان حکمران سی جس نے بنگال اُتے چڑھائی دی تے ہندو راجہ بنگال دا تختہ الٹ دتا۔ لکھنوئی نوں اپنا پایہ تخت بنایا اس دے بعد توں ہی بنگال دی سر زمین دہلی دے مسلمان بادشاہاں دے تحت رہی۔‘‘
الغرض تریخ توں واقفیت رکھنے والے جاندے نيں کہ خاندان غوری خود افغانی النسل سی۔ ہندوستان وچ عہد مغلیہ توں پہلے دی اسلامی حکومت نوں مورخین نے دور افغانیہ دے ناں توں یاد کيتا اے کیونجے ہندوستان نوں افغاناں ہی نے فتح کيتا تے افغاناں دی قوم ہی سلطنت اسلامیہ دی اصل طاقت سی۔
اک ضروری وضاحت
بعض مورخین نے افغان مشائخ تے علماء دے نسب دے بارے وچ شکوک پیدا کیتے نيں حالانکہ اوہ نسلاً تے نسباً افغان سن ۔ مثال دے طور اُتے دو تن دا ذکر ضروری اے۔
امام اعظم نسلاً افغان سن : ڈاکٹر ابوالفضل بخت روان (پشاور یونیورسٹی) لکھدے نيں:’’دمشق یونیورسٹی دے اکاڈیمی آف عربی بولی دے ڈاکٹر شتوز متشرق اپنے مقالہ ’’اللغۃ العربیہ فی افغانستان ‘‘ وچ رقم طراز نيں کہ :
’’ابو حنیفہ نعمان بن ثابت جو حنفی مذہب دے بانی نيں نسلاً افغان سن ۔ انہاں دے دادا کابل دی فتح دے وقت گرفتار کرکے کوفہ وچ داخل کر دتے گئے۔‘‘[۱۷]
امام ابو حنیفہ
[سودھو]امام اعظم ابوحنیفہ دے کارنامے سب جاندے نيں تے مسلماناں دی اکثریت انہاں دی پیرو تے معتقد اے۔ انہاں دے نسب دی بے شمار مورخین نے تحقیق دی اے۔ خصوصاً سید سلیمان ندوی، محمد ابوزہرہ مصری، علامہ شبلی نعمانی، رئیس احمد جعفری مشکوۃ شریف دے مرتب شیخ ولی الدین ابی عبداللہ تے نغحتہ العرب دے مصنف مولانا اعزاز علی وغیرہ۔
ان دا سن ولادت ۸۰ھ اے تے اس اُتے جملہ مورخین تے محققاں دا اتفاق اے۔ محمد ابوزہرہ لکھدے نيں:
۱۔ ’’امام اعظم دے والد ثابت بن زوطے فارسی سن ۔ اس بنا اُتے آپ نسباً فارسی نيں۔ انہاں دے دادا کابل دے باشندہ سن جو اس دربار دے مفتوح ہونے اُتے قید ہوئے کے آئے تے بنی تیم بن ثقلبہ دے کسی خاندان دے غلام بن گئے۔ فیر آزاد ہوگئے مگر نسبت دے لحاظ توں تیمی کہلاندے رہے۔ ایہ روایت امام اعظم دے پوتے عمر بن حماد بن حنیفہ دی اے۔
۲۔ لیکن انہاں دے بھائی اسمعیل نے کہیا اے کہ امام ابوحنیفہ نعمان بن ثابت بن نعمان بن مرزبان نيں۔ اوہ کہندے نيں کہ بخدا ساڈا خاندان کدی غلام نئيں رہیا۔
۳۔ مذکورہ بالا تصریحات توں ظاہر اے کہ امام اعظم دا نسب نامہ بیان کرنے وچ انہاں دے دونے پوتے مختلف نيں اگرچہ ایہ اختلاف ظاہری اے۔
۴۔ عمر دے بیان دے مطابق ثابت دے والد دا ناں زوطے اے۔ تے اسمعیل دے قول دے مطابق نعمان اے۔ عمر انہاں دے قید ہونے تے غلام ہونے اُتے مہر تصدیق ثبت کردے نيں تے اسمعیل کلیتا غلامی دی نفی کردے نيں۔
۵۔ ساڈے نزدیک انہاں ہر دور روایات دے وچکار وجہ تطبیق ایہ اے کہ زوطے یا نعمان انہاں شہراں دے فتح ہونے دے بعد غلام بنائے گئے مگر انہاں نوں ازراہ احسان رہیا کيتا گیا جداں کہ مسلماناں نے بعض مفتوحہ علاقےآں دے سربرآوردہ لوک دے حفظ ناموس ہور اسلامی سماحت دا ثبوت دینے تے انہاں دے قلوب نوں اسلام دی طرف مائل کرنے دی غرض توں اس دور وچ بارہیا کيتا۔
۶۔ ثقہ تے محقق علماء دی روایات دے مطابق امام اعظم فارسی سن ۔ عرب یا بابلی نئيں سن ۔
رئیس احمد جعفری کہندے نيں:
۱۔امام ابو حنیفہ دا فارسی الاصل ہونا اس قدر مشہور اے کہ تمام ثقہ مورخین اس اُتے متفق نيں۔ اک روایت وچ اے کہ حضرت امام ابو حنیفہ بابلی سن ۔ چنانچہ خطیب مولف تریخ بغداد لکھدے نيں:
’’امام ابو حنیفہ اہل بابل توں سن تے کدی کدی کہندے نيں بابلی دا قول ایہ اے ‘‘
۲۔ بعض متعصب احناف نے دعویٰ کيتا اے کہ امام عربی نژاد سن تے کہیا اے کہ زوطے بن یحییٰ بن زید بن اسد دی اولاد توں سن تے بعض دا قول اے کہ ارشد الانصاری دے بیٹے سن مگر ایہ سراسر غلط اے کیونجے ایہ مشہور اے کہ امام اعظم فارسی نژاد سن تے شرفاء فارس دی طرف منسب ۔ انہاں دے جد اوّل بابل دے رہنے والے سن جداں کہ اساں اس کتاب وچ بیان کيتا اے۔
۳۔ امام صاحب دے والد دے مقام سکونت وچ وی اختلاف اے۔ بعض نے ترمذ بعض نے نسا تے بعض نے انبار لکھیا اے۔ مگر صحیح ایہ اے کہ اوہ انہاں سب تھاںواں اُتے رہائش پذیر رہے نيں۔ آخر کار انبار(سرپل) وچ سکونت اختیار کر لئی سی۔
۴۔ اس بنا اُتے بعض مورخین نے امام ابو حنیفہ کاجائے پیدائش وی انبار نوں ہی قرار دتا اے لیکن علماء دی اکثریت دا خیال اے کہ امام دا مقام پیدائش کوفہ اے تے ایہی انہاں دے والد دی آخری رہائش گاہ سی ۔ امام دے والد نوں حضرت علیؓ دا شرف ملاقات حاصل سی تے حضرت علیؓ نے انہاں دے لئی برکت دی دعا کيتی سی۔‘‘
سید سلیمان ندوی نے لکھا’’امام صاحب دے جد زوطے بن ماہ بمقام انبار(سرپل) کابل دے علاقہ وچ شاہ کابل دی لڑائی دے دوران گرفتار ہوئے۔ بنی تیم دے قبیلے دے ہتھ آئے تے اوہ انہاں نوں کوفہ لے گئے۔ تے اوتھے انہاں دا مسکن رہیا۔ اوتھے انہاں دا بیٹا ثابت تولد ہويا تے انہاں توں امام ابوحنیفہ پیدا ہوئے۔ امام اعظم عجمی نيں تے کابل دے علاقہ نال تعلق رکھدے نيں۔‘‘
مولانا شبلی نعمانی لکھدے نيں:
’’نعمان نام، ابو حنیفہ کنیت، امام اعظم لقب، شجرہ نسب ایہ اے ۔ نعمان بن ثابت بن زوطے بن ماہ ایہ امر جداں کہ ناواں دی ترتیب توں ظاہر اے۔ عموماً مسلم اے کہ امام اعظم عجمی النسل سن ۔ البتہ اس وچ اختلاف اے کہ آپ کس نسل توں سن تے عرب وچ کیوں کر آئے۔‘‘
مشکوۃ شریف تے نفتحہ العرب دونے دا بیان ایہ اے کہ امام اعظم اہل کابل توں سن ۔‘‘
ایسی کئی تے تحریراں مختلف مورخین دی موجود نيں مگر طوالت دی خاطر انہاں اُتے اکتفا کيتی جاندی اے۔ تے اپنی رائے دا اظہار کيتاجا رہیا اے۔
امام اعظم انہاں سب اوصاف دے نال کہ اوہ بابلی، عجمی، فارسی، مرزبان، ایرانی تے کابل ی سن اوہ افغان نژاد وی سن ۔ جنہاں دا نسبی تعلق قبیلہ غلزئی دی ذیلی شاخ ماہی خیل یا ماہلہ توں سی۔ تے انہاں دے والد ثابت بن زوطے بن ماہ سن ۔ اک صاحب نے امام صاحب دے جد اعلیٰ دا ناں مر بولی لکھیا اے لیکن زوطے وی اپنے قبیلے دا رئیس سی۔ مرزبان ناں نئيں بلکہ ایران وچ رئیس نوں کہندے سن ۔
ان دا فارسی الاصل ہونا اس لئی غلط اے کہ جس جگہ ایہ گرفتار ہوئے اوہ علاقہ پارسیاں دا مقبوضہ علاقہ سی۔ تے آخری وقت وچ شاہ ایران یزدجرد بھج کر ایتھے رہیا حتیٰ کہ ایتھے قتل ہويا۔ اس وجہ توں ایتھے دے رہنے والےآں نوں وطن دی نسبت توں فارسی یا ایرانی کہیا جانے گا۔ جداں ہندوستان وچ کِسے جگہ دا باشندہ وی ہندوستان ی کہلاندا اے۔ اسنوں نسب دے نال کوئی تعلق نئيں اے۔ اُتے امام اعظم دے پوتے دا بیان کہ اوہ فارسی الاصل سن جے انہاں دا مطلب وطن توں نئيں نسب توں اے تاں اوہ وی درست اے ۔ کتاب مقدس باب گنتی وچ ذکر اے:
’’یہودا دے بیٹےآں وچوں عیرادنان تاں ملک کنعان ہی وچ مر گئے تے یہودا دے تے بیٹے جنہاں توں انہاں دے خاندان چلے،ایہ نيں یعنی سلا جس توں سیلانیاں دا خاندان چلا تے فارس توں فارسیاں دا خاندان چلا تے زراخجس توں زراحیاں دا خاندان چلا۔ فارس دے بیٹے ایہ نيں۔ یعنی حصرون جس توں حصرونیاں دا خاندان چلا۔ ایہ بنی یہودا دے گھرانے نيں انہاں وچوں چھہتر ہزار پنج سو آدمی گنے گئے۔‘‘
افغان قوم وچ غلزئی قبیلہ اک وڈا قبیلہ اے جس دی ذیلی شاخ ماہی خیل(مابلد) اے تے اس دے گردونواح دے وسیع رقبے وچ ہن وی ماہی خیل(ماہلہ)قبیلہ آباد اے تے ایہی ماہی(ماہلہ) امام دا مورث اعلیٰ اے۔ زوطے انبار وچ گرفتار ہويا اس انبار نوں ہن سرپل کہندے نيں۔ جو میمنہ(یعنی الیہودیہ) تے بلخ دے درمیان اے ۔ امام نوں بابلی اس لئی کہیا جاندا اے کہ بابل دے پاس وی اک قصبہ سی جس دا ناں انبار سی۔ تے جس وقت بخت نصر بنی اسرائیل نوں قیدی بنا کے لیایا تاں اس نے انہاں نوں اوتھے آباد کيتا سی۔ اوتھے توں جدوں ایہ لوک ادھر آئے تاں اوہ انبار ناں نال لے آئے سن ۔ تے ایتھے دی اس آبادی دا ناں وی رکھیا اسلئی جے انہاں دے اجداد نوں بابلی کہیا جائے تاں وی غلط نہ ہوئے گا۔ کیونجے اوہ ايسے جگہ توں آئے سن جے کابل ی کہیا جائے تاں ایہ وی وطن دی نسبت توں صحیح اے کیونجے اوہ علاقہ کابل دا سی۔ ہمایا ماہ(ماہلہ) جو زوطے دا والد سی۔ اوہ وی اصل وچ ماہی اے۔ تے افغان قوم اسنوں مہی کہندے نيں لیکن اس وقت ماہلہ توں وی یاد کيتے جاندے نيں ہن وی اس ناں دے افغانی قبیلے موجود نيں۔ افغان قوم دی اک عادت ایہ وی اے کہ اوہ ناں نوں بگھاڑدے نيں۔ مثلا ضابطہ خان توں زوطے۔ ثابت خان توں ثابتے وغیرہ اس لئی ایہ ناں وی افغاناں ہی دے نيں۔
امام اعظم دی سیرت تے کردار دے تجزیے توں وی انہاں دا افغان ہونا ثابت ہوئے جاندا اے۔ اس گل نوں سب مندے نيں کہ انہاں وچ حد درجہ دی مضبوطی تے شجاعت سی تے اس وجہ توں انکو اپنی زندگی وچ کافی زحمت اٹھانی پئی۔ ایہ صفت صرف افغان قوم ہی وچ پائی جاندی اے۔ انہاں دے کردار نے مینوں اس قدر متاثر کيتا کہ ميں نے محسوس کيتا کہ ایہ ضرور افغان نسل توں ہوئے سکدے نيں۔ ايسے بنا اُتے ميں نے انہاں دے نسب دی تحقیق وڈی جانفشانی تے محنت نال کيتی۔
یہ پہلے وی بیان کيتا جا چکيا اے کہ افغان قوم نے حتیٰ الوسع اپنی نسل نوں چھپائے رکھیا۔ خدا جانے اس وچ کیہ مصلحت سی ۔ایہی وجہ اے کہ امام اعظم نے وی اپنا شجرہ ظاہر نئيں کيتا۔اس دتی اک ہور مثال اک افغان بزرگ شیخ سعد اللہ بنی اسرائیل نوں پیش کيتی جاندی اے ۔وہ اپنے ناں کینال اسرائیلی لکھیا کردے سن ۔ منتخب التواریخ وچ انہاں دے متعلق اک واقعہ دا ذکر کردے ہوئے عبدالقادر بدایونی لکھدے نيں:
’’شیخ سعد اللہ بنی اسرائیل ی۔ شیخ اسحاق کاکو(افغان) دے شاگرد رشید نيں۔ انہاں دی زندگی مختلف کیفیتاں توں گزری۔ انہاں نے نہایت مفید تے بلند مرتبہ کتاباں وی تصنیف کيتیاں نيں۔ امام غزالی دی تصنیف ’’جواہر القرآن‘‘ اُتے اک شرح وی لکھی اے۔
اکبر اعظم نے انہاں نوں بلیا کے گفتگو کيتی۔ تے انہاں توں پُچھیا تسيں کس قوم دے ہوئے۔ انہاں نے برجستہ کہا’’لکھنے والےآں دی قوم سے۔‘‘ ایہ بے تکلفی بادشاہ نوں وڈی پسند آئی تے رخصت کيتا۔‘‘
اگے چل کے لکھدے نيں:
’’ميں نے پہلی بار لاہور وچ انہاں نال ملاقات کيتی سی۔ کسی موضوع اُتے ملتان دی بربادی لاہور دے آباد ہونے، سلاطین لنگاہ، خاص طور توں سلطان حسین دا قصہ انہاں نے اس دلچسپ انداز وچ بیان کيتا کہ وچ انہاں دی فصاحت تے واقعات دے تجزیہ تے تنقید توں حیران رہ گیا۔ گفتگو دی ایہ حلاوت تے شیرینی ميں نے مشکل ہی توں کسی وچ پائی اوہ نہایت فیاض طبع انسان سن ۔ کوئی سائل انہاں دے در توں محروم نئيں جاندا سی۔
تقریباً 80سال دی عمر وچ انتقال ہويا۔ انہاں دے جنازے وچ چھوٹے وڈے ہزاراں آدمی شریک سن تے وڈی عقیدت توں کاَنھّا دے رہے سن ۔‘‘
الغرض امام اعظم، عباسی خلیفہ دے ہدف جوراور نشانہ ستم بننے دے بعد فوت ہوئے سن جدوں کہ منصور نے عہدہ قضا پیش کيتی تے انہاں نے نہایت جرات دے نال اسنوں ٹھکرا دتا۔
اور بلا شبہ امام ابو حنیفہؒ نوں اپنی شرافت نفس دا احساس سی گو اس دے نال ہی اپنے شرف نفس اُتے اصرارکا جذبہ وی پایا جاندا سی۔ چنانچہ اک مرتبہ بنی تیم دے کسی شخص نے جس دی طرف آپ بہ لحاظ ولاء دے منسوب سن ۔ا مام صاحب توں کہیا۔۔۔انت مولایی یعنی تسيں میرے غلام ہوئے۔ تاں امام صاحب نے جواب دتا۔یعنی بخدا وچ تواڈے لئے اس توں زیادہ باعث شرف ہون۔ جِنّے تسيں میرے لئے ہوئے۔ اس توں ثابت ہويا کہ اوہ انہاں لوکاں وچ نئيں سن جو ذلت نفس گوارا کر لیندے نيں۔ تے ایہ چیز انہاں دی زندگی وچ نمایاں نظر آندی اے۔
رہیا اہل فارس دی طرف انہاں دا انتساب تاں اس توں نہ انہاں دی قدرومنزلت وچ کمی واقع ہوسکدی اے تے نہ ایہ چیز حصول کمالات وچ مانع بن سکدی اے۔ کیونجے انہاں دا نفس اک غلام دا نفس نہ سی۔ بلکہ اک اصیل حر تے صحیح النسب تے نجیب الطرفین افغان دا نفس سی۔
شیخ آدم بنوری مشوانی
[سودھو]شیخ آدم نسلاًافغان تے قبیلہ دے لحاظ توں مشوانی اے۔ تے مشوانی کابل دے کوہ دامن، قندھار دے گرم سیر، فراہ دے جان محمد کلے، میمنہ دے شیرین تگاؤ، کونڑ دے اسمار، دیر دے میدان تے جندول (شہر پشاور) اورہزارہ دے کوہ گنکرسری کوٹ وچ آبادہاں۔ شیخ آدم مشرقی پنجاب وچ جالندھر دے نیڑے پٹیالہ ریاست دے بنور نامی پنڈ دے رہنے والے سن ۔ اس وجہ توں بنوری دے ناں توں موسوم نيںَ انہاں دے والد اسمعیل خان خانجہان لودی دے مشیر خاص سن ۔ آدم خان وی جوانی دے آغاز وچ خانجہان لودی دی فوج دے عہدیدار سن ۔ کچھ مدت بعد افغان قوم دے اک نامور بزرگ حاجی خضر دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ کچھ عرصہ بعد حاجی خضر دے پیر مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندی الکابل ی توں تربیت تے ارشادکی اجازت حاصل کيتی۔ لکھاں دی تعداد وچ ہندوستان ی افغان انہاں دے مرید ہوئے تاں شاہجہان بادشاہ نوں خطرہ لاحق ہويا تے انہاں نوں ہندوستان توں ۱۰۵۱ھ وچ ملک بدر کر دتا اوہ مکہ معظمہ چلے گئے۔ اس ہجرت وچ اخوندالیاس یوسف زئی وی اپنے پیر دے ہمرکاب رہے۔ اس مبارک سفر وچ انہاں نوں شیخ آدم مشوانی دی طرف توں خلافت دا خرقہ تے ارشاد دی اجازت ملی۔ ۱۰۵۳ھ عید الفطر دے آخری دناں وچ شیخ آدم مشوانی نے مدینہ منورہ وچ وفات پائی۔ تے جنت البقیع وچ سپرد خاک کيتے گئے۔ اخوندالیاس اپنے تے طن خراسان علاقہ یوسف زئی واپس آگئے تے دیر لاجبوک دے مقام اُتے عرفان دی مشعل روشن کيتی۔ اس علاقہ دے اکثر افغان انہاں دے مرید ہوئے تے مردے وقت تک بنوری طریقے اُتے قائم رہے تے لاجبوک دے مقام اُتے ۱۰۸۶ھ مطابق ۱۶۷۶ء ۹۰ سال دی عمر وچ وفات پائی۔
شیخ آدم بنوری نے کئی کتاباں تصنیف کيتياں جنہاں وچ نکات الاسرار، نظم النکات، خلاصتہ المعارف تے تفسیر سورۃ الفاتحہ دے ناں قابل ذکر نيں۔
اخون پنجو بابا
[سودھو]دسويں صدی ہجری وچ جدوں بزرگان دین نے صحیح مذہبی روح نوں بیدار کرنے دی کوشش کيتی تے اصلاح باطن اُتے خاص زور دتا، انہاں وچوں اک اخون پنجو بابا وی سن جنہاں دی حانقاہ مسلماناں دی اصلاح تے تربیت دا مرکز سی۔ انہاں دا اصلی ناں عبدالوہاب سی۔ تے چونکہ ابتدا ہی توں ارکان خمسہ اسلام دی تعلیم دیندے سن اس لئی عوام وچ پنجو بابا دے ناں توں مشہور ہوئے۔ انہاں دے والد غازی خان افغان شہر سنبھل وچ رہندے سن تے ابراہیم لودھی دے امراء وچ شمار ہُندے سن ۔
ابراہیم لودھی دے بابر دے ہتھوں شکست دے بعد اوہ اپنے علاقہ یوسف زئی وچ خان گجو حکمران یوسف زئی دے ہاں آکے رہائش پذیر ہوئے تے جان خان المعروف دیوانہ بابا دی ہمشیرہ نال شادی ہوئی۔ ایتھے اُتے ایہ امر وی قابل ذکر اے کہ دیوانہ بابا نوں کسی تے ناں توں موسوم کرنا سرار غلط اے ۔ان دا اصلی ناں جان خان ہی اے تے اوہ قبیلہ یوسف زئی دے ذیلی شاخ عمر خیل توں متعلق اے۔ ۹۴۵ ھ وچ بمقام چتہ ڈیری نزد صوابی اخون پنجو دی ولادت باسعادت ہوئی۔ کچھ مدت گزرنے دے بعد غازی خان پشاور آگئے تے شہر دے نیڑے موضع چوہاگوجر وچ بچےآں دی تعلیم دے خیال توں سکونت اختیار کيتی۔ ایتھے اُتے اخون پنجو نے ابتدائی تعلیم حاصل کيتی فیر ہندوستان تشریف لے گئے تے تعلیم دے حصول دے لئی روہیل کھنڈ وچ کافی عرصہ رہ کے علوم ظاہریہ دی تکمیل کيتی۔ تے نوسلجام پنڈ وچ رہائش دی وجہ توں نوسلجامی دے لقب توں مشہور ہوئے۔ اس اثنا وچ آپ دے والد غازی خان موضع چوہا گوجر توں منتقل ہوئے کے شاہ ڈنڈ نیڑے بالا حصار پشاور وچ سکونت پذیر ہوئے۔ ایتھے وفات پائی تے ایتھے بالا حصار دے تھلے دفن کيتے گئے۔
۹۹۰ھ وچ اخون پنجو نے پشاور توں سکونت ترک کرکے موضع اکبر پورہ وچ مستقل سکونت اختیار کيتی تے عہد شاہجہانی وچ ۹۵ سال دی عمر وچ ۱۰۴۰ھ مطابق ۱۶۳۰ء وچ وفات پائی۔ انہاں دی تجہیز تے تکفین وچ میاں عثمان۔ اخون سالاک کابل گرامی۔ شیخ علی، شیخو شاہجہانپوری تے شیخ رحمکار (لمکار) جداں جلیل القدر بزرگ شریک سن تے موضع اکبر پورہ دے نیڑے مصری پورہ وچ دفن کيتے گئے۔ آپ نے اپنے پِچھے پنج صاحبزادے چھڈے نيں۔ عثمان، سلیمان، لقمان، بہاؤ الدین تے فرید الدین، لقمان دی صرف اک بیٹی سی ۔ میاں گان خوش مقام ايسے دی اولاد نيں تے فرید الدین نے کالش وچ وفات پائی۔ انہاں دا اک بیٹا ضیاء الدین کشمیر وچ سکونت پذیر ہويا۔ دوسرا کمال الدین اخونزاد گانو بانڈی بٹہ گرام وچ جتھے انہاں دی اولاد ہن تک آباد اے۔
ان سب دے اخلاف موجود نيں جو صاحبزادگان تے میاں گان توں یاد کيتے جاندے نيں۔ واضح ہوئے کہ تپہ چغرزئی وچ غازی خان دے اپنے خیل والے عزیزدانی وی آباد نيں جو کہ نیڑے ڈھائی ہزار گھرانے نيں۔ مینوں جتھے تک معلوم اے انہاں دے اخلاف انہاں مواضعات وچ آباد نيں۔ گجرات، ہمزہ کوٹ، آدینہ، اسمعٰیلہ دوبیان، مردان ، طورو، اکبر پورہ، ملوگو، پیر پائی، اتمان زئی، ترنگ زئی، ڈھیری اشنغر، تھانہ سوات، چمکنی، ماشو، خوش مقام تے کالش تپہ چغرزئی بونیہ تے اوگئی دے پاس بلند کوٹ دے مغرب وچ ، اخون پنجو دا اک چھوٹا بھائی وی سی جس دا ناں جاوذ سی۔ اوہ اپنے وطن بونیر گیا سی۔ تے موضع کالش وچ خوڑ گئی دے کندارے وکھ تھلگ مدفون اے۔ البتہ فیر اس دی قبر دے بعد کچھ تے قبراں وی بن گئیاں نيں۔ ایہ لاولد سی تے اس دے علاوہ عام قبرستان وچ اس خاندان والےآں دے گھراں دے بالکل سامنے نیڑے اک ہور قبر وی موجود اے۔ جس دے متعلق مینوں انہاں دے اہل خاندان نے جنہاں وچ معمر شخص موضع کالش دے حاجی نیڑے الحق بن محمد اسرائیل نيں نے کہیا کہ ایہ اخون پنجو دے اک بیٹے دی قبر اے۔ جس دا ناں فرید الدین اے۔
غازی خان پدر اخون پنجو
[سودھو]بعض مورخ انہاں نوں گوجرکہندے نيں جو سراسر ناعاقبت اندیشی اے۔ مثلاً مفتی غلام سرورلاہور ی خزینتہ الاصفیا وچ لکھدے نيں کہ:
’’ننج پنجو پشاوری اگرچہ گوجر قوم توں سن لیکن اپنے وقت دے مشائخاں کاملین وچ سن ۔ اگرچہ افغانی بولی وچ گفتگو کردے لیکن فارسی بولی وچ شعر کہندے سن تے ہندی وچ وی گفتگو فرماندے سن ۔
غازی خان دے متعلق مصنف تحفتہ الاولیاء ص ۹ اُتے لکھدا اے کہ ’’درایام زوال سلطنت خاندان لودہیہ از ہندوستان برآمدہ ازراہ ہزارہ بہ ملک یوسف زئی رسیدہ۔۔۔اقامت اختیار کرو۔‘‘
اگے ص ۱۱۔۱۲ اُتے لکھدا اے کہ :(اخون پنجو)
واضح ہوئے کہ اس وقت پشاور دا پورا علاقہ یوسف زئی دے زیر اثر سی جداں کہ تواریخ حافظ رحمت خانی تے تریخ سعادت نامہ توں ظاہر اے۔ اس زمانہ وچ جدوں اخون پنجوارران دے والد نے پشاور جانے دا ارادہ کيتا تاں اغلباً اس خیال توں کہ ایہ علاقہ اجنبی نہ سی بلکہ اوہ وی اپنا ہی علاقہ سی تے نہ اس وقت ایتھے مغلاں دی حکومت سی۔ چونکہ اوہ ہندوستان وچ شہری زندگی دے عادی ہوئے چکے سن اس خیال توں شہر پشاور دے نیڑے رہنا پنسد کيتا ہوئے گا۔اور ہور بچےآں دی تعلیم تے تربیت نوں وی آسان تصور کيتا جانا قرین قیاس اے۔ ورنہ انہاں دے پشاور جانے دی کوئی وجہ تے نہ انہاں نوں کوئی شکایت۔
ان مستند حوالےآں توں صاف ظاہر اے کہ غازی خان تے انہاں دے اخلاف نہ تاں نسلاً سیّد سن تے نہ گوجر قوم توں انہاں دا تعلق سی بلکہ اوہ افغان سن ۔
میر احمد شاہ رضوانی مصنف تحفۃ الاولیا انہاں نوں سیّد وی کہندے نيں تے یوسف زئی بھی۔ حالانکہ سیّد کہنے دے لئی انہاں نے کوئی ٹھوس ثبوت مہیا نئيں کيتا بلکہ محض قیاس توں کم لیا اے۔ البتہ افغانی ہونے دے لئی انہاں نے کافی ثبوت فراہم کیہ۔ مثال دے طور اُتے ہندوستان توں ہجرت دی وجہ انہاں نے افغان حکمران ابراہیم لودی دی شکست دسی اے جس توں صاف ظاہر اے کہ اوہ اک نامور افغان ہونے دی حیثیت توں ننگ افغانی تے مغل دشمنی دے سبب ہندوستان وچ اپنا سب کچھ چھڈ کے ہجرت کرنے اُتے آمادہ ہوئے تے اپنے ملک یوسف زئی وچ خان گجو دے پاس قیام پذیر ہوئے۔ ایہ اک مسلمہ حقیقت اے کہ انسان اُتے جدوں کوئی مشکل وقت آندا اے تاں اوہ اپنے اسيں نسل لوکاں دی طرف رجوع کردا اے۔ جداں کہ پشتو بولی دی اک ضرب المثل اے کہ:
کاس چہ مات شیی غاڑہ لہ حئی
یعنی جدوں ہتھ ٹُٹا اے تاں گردن وچ آجاندا اے۔ یعنی ٹوٹا ہويا بازو گردن دا سہارا لیندا اے۔
سر نہ لیندے۔ سب توں اہم گل ایہ کہ انہاں دے معتقدین انہاں نوں مغل بادشاہ دے خوف دی وجہ توں شیخ سنبھلی دے عرف توں یاد کيتا کردے سن تے ایہ پردہ داری صرف اس وجہ توں سی کہ اوہ افغان سن ۔ ورنہ سید کہنے وچ کِسے قسم دا خوف نہ سی۔
اک اہم ثبوت انہاں دے افغان ہونے دا اک ہور کارنامے توں ملدا اے کہ یوسفزیاں دا نظام اک وقت وچ کافی حد تک بگڑ چکيا سی۔ انہاں نے اپنے نسلی امتیاز دا مظاہرہ کردے ہوئے اخون سالاک تے پیر سباک دونے بھائیاں نوں یوسفزیاں دی امداد دے لئی انہاں دے علاقہ وچ وی بھیجیا تاکہ انہاں دی حوصلہ افزائی ہوئے تے اوہ بہتر طور اُتے منظم تے مضبوط ہون۔ چنانچہ بہا نوں خان دی سربراہی وچ یوسفزیاں دی تنظیم مغلاں دے لئی درد سر بنی رہی۔ اس مہم وچ حضرت کاکا صاحب وی انہاں دے ہمراز سن تے ایہ اوہ علاقہ سی جتھے اخون پنجو دے اسلاف مقیم رہے سن ۔
ان وجوہات دے پیش نظر انہاں دے افغان ہونے وچ کِسے قسم دے شک تے شبہ دی گنجائش نئيں رہندی تے انہاں نوں گوجر یا سیّد کہنا صرف مضحکہ خیزہی نئيں بلکہ سراسر بے انصافی اے۔
موضع مصری پورہ (اکبرپورہ) دے کاغذات مال بندوبست ۱۸۷۰ء وچ افغان تے ہور پشاور دی تریخ وچ اخون پنجو نوں قوم افغان ہی لکھیا گیا اے۔ ايسے طرح میاں محمد عمر صاحب چمکنی نوں وی افغان ہی درج کيتا گیا اے جو زیادہ قابل اعتبار اے ایہ کاغذات بندوبست محافظ خانہ پشاور وچ موجود نيں۔
غلط فہمی دا ازالہ
[سودھو]بعض افغان سلاطین ہند تے مشائخ دی نسل تے نسب دے متعلق بعض غیر افغان مورخین نے شکوک پیدا کيتے نيں۔ مثلاً انہاں نے ایبک، تغلق، بہمن، سلطان ٹیپو، سواندی تے خلجی نوں غیر افغان توں دسیا اے حالانکہ اوہ سب نسلاً تے نسباً افغان سن تے انہاں دے اسيں نسل قبیلے پہلے وی موجود سن تے ہن وی ولایت افغان وچ موجود نيں۔ ذیل وچ انہاں دے افغان ہونے دے ثبوت وچ تاریخی کتاباں دے بیانات پیش کيتے جاندے نيں۔
محمد غوری دے جرنیلاں وچ قطب الدین نوں غیر افغان مورخین نے ترکی النسل کہیا اے حالانکہ افغاناں وچ ایبک تے بوبک دو قبیلے نيں جنہاں دے ناں اُتے گھٹ توں گھٹ دو پنڈ سندھ وچ بوبک تے افغانستان وچ ایبک دے ناں توں ہن تک موسوم نيں۔ سالنامہ کابل سال۱۹۳۳ء ص ۳۸۔۱۶۳) وچ تحریر اے۔
تریخ ابراہیم بٹنی (قلمی نسخہ) وچ قطب الدین دے قبیلہ ایبک کاشجرہ نسب ایويں درج کيتا گیا اے۔
’’سردانی راسہ پسرکرامت فرمود اول سینی یاسوندی، دوئم سرپال، سوئم یلی سینی یاسوندی بن سروانی راپنج پسر بوجود آمد اول ابوالفرح، دوئم ایبک سوئم بوبک، چہارم حسن، پنجم ہدیہ۔‘‘
تغلق یا تغرک
[سودھو]اس دے متعلق تریخ ابراہیم بٹنی وچ شجرہ نسب ایويں درج اے۔
غور غشی سہ پسر داشت اول دانی، دوئم بابی، سوئم مندو، دانی بن غور غشتی راچہار پسر بود اول کاکٹر، دوئم ناغڑ، سوئم وادی چہارم پنی، ذکر اولاد کاکڑ بن دانی:اول تغرک یا تغلق، دوئم جد رام، سوئم سبرا، چہارم زڑغوری، پنجم چرمی، ششم پندار، اس دے اگے بالترتیب کرکران، فرملی خستے، دمڑ ، سبر، سرکڑی، لگڑ ، تارن، اسپینے، ترغڑی، موسیٰ زئی، ماندی زئی، یونس خیل سام، درپی خیل، جلال خیل، مکرانے تے انجے دے ناں آئے نيں۔
ذکر اولاد تغلق یا تغرک یا تفلک بن کاکڑ، اوچار پسر داشت اول یونس خیل دوئم سلارخیل سوئم سودن، چہارم سنجرالقب سران۔‘‘(محمد تغلق بادشاہ دہلی ايسے خاندان توں سی)
افغاناں دا اک ہور اہم متفقہ فیصلہ جسنوں تریخ ابراہیم بٹنی وچ ایويں درج کيتا گیا اے:
’’ذجر ائب چبد قون افغانیہ نوشتہ سانوں باہتمام رسانید، چنانچہ بختیار واشترانی در قوم شیرانی اندوسیدزمی درقوم ترین اندوخرسین در قوم میانہ وکوندی در قوم بٹنی اندو مشوانی تے تارن در قوم کاکڑ اند ھنی دوردگ درقوم کر لانی اند۔۔۔۔وکلاء نان ماااں سخن گفتہ باشند ہرکہ از اولاد ماخودراداخل سید شمارو او اولاد مانیست۔ چنانچہ ااں مقدمہ در سلطنت سلطان بہلول تے سلطان سکندر لودی وشیہ شاہ سورہور مذکور شدہ بودہ، بزرگان ایشاں اقرار رامبدل ساختندو این کلمہ ہور در محافل بادشاہان مذکور مقرر شد۔‘‘
بہمنی خاندان دا شجرہ نسب
[سودھو]ان دے متعلق تریخ ابراہیم بٹنی وچ شجرہ نسب ایويں درج اے۔
’’اشبون ولد بٹنی ابن قیس راشش پسر بوجود آمڈ اول ابراہیم، دوئم مزیانی، سوئم درغانی، چہارم غزوم، پنجم شیخے، ششم کرز بوندے، ابراہیم بن اشبون رادوپسر بوجود آمد۔ اول دوتانی، دوئم کوندے دوتانی بن ابراہیم رادوپسر شد، اول او کرے۔ دوئم بہمن‘‘
محمد تغلق بادشاہ دے زمانہ وچ کچھ افغان اس توں ناراض ہوئے کے دکن وچ مقیم ہوئے تے انہاں نے بالا اتفاق حسن خان افغان بہمنی نوں اپنا بادشاہ منتخب کيتا بہمن اک افغان قبلیہ اے جو بٹنی دی ذیلی شاخ دوتانی توں اے جیس اکہ شجرہ نسب مذکورہ توں ظاہر اے۔ اس خاندان نے اک سو ستساسی برس حکومت کیتی۔ چاند بی بی وی ايسے خاندان توں سی۔
بہمنی خاندان تے دکن
[سودھو]چودھواں صدی دے اوائل وچ دکن دی سیاسی بساط الٹ گئی کیونجے خلجی تے تغلق بادشاہاں نے ایتھے افغاناں دی علمداری قائم کر دتی تے اس ملک دے نظم تے نسق دے لئی جو افغان ایتھے آباد کيتے گئے سن اوہ پنجاہ سال دے اندر دہلی دے اقتدار توں علیحدہ ہوگئے تے انہاں نے ۱۳۴۵ء وچ دکن دی خود مختار حکومت قائم کرلئی جو تمام دکن اُتے پھیل گئی تے صرف دو سال دے بعد اس نويں سلطنت نے حسن خان بہمنی دی سرکردگی وچ افغان بہمنی خاندان دی شکل اختیار کر ليا ور اپنے لائق بادشاہاں دی رہنمائی وچ سو سال تک پروان چڑھدی رہی۔
اس بادشاہت دا بانی دکن دا اک تریخ ساز افغان جرگہ سی۔ جو ’’امرائے صدہ‘‘ دے ناں توں یاد کيتا جاندا ۔ انہاں نے اپنے اک بزرگ ساتھی نوں جو افغاناں دے اک مشہور وڈے قبیلے بٹنی توں دو تانی دی ذیلی شاخ بہمن توں متعلق سی ۷۴۸ھ مطابق ۱۳۴۷ء اپنا بادشاہ منتخب کرکے اس سلطنت دی داغ بیل پائی تے رفتہ رفتہ اسنوں مستحکم تے اقبال مند بنایا۔ اس سلطنت نے دکن دی خوابیدہ طاقتاں نوں جگایا۔ رہتل تے تمدن دی روشنی پھیلائی لیکن ۸۲۵ ھ مطابق ۱۴۲۲ء توں ایہ سلطنت بدقسمتی توں طبقہ واری کش مکش دا شکار ہونے لگی جو بالآخر اس دے لئی پیام موت ثابت ہوئی۔ واقعہ ایہ اے کہ ملک دی آباد دو مختلف جنساں یا فرقےآں وچ بٹ گئی سی جو دکنی تے غیر دکنی کہلاندے سن ۔ اول الذکر تاں بہمنی سلطنت دے معمار امرائے صدہ یعنی اوہ افغان جرگہ جس دے اراکین تعداد صرف اک سو سی دی اولاد سن جو خود نوں دکن دا حقیقی وارث سمجھدے سن کیونجے انہاں نوں دے آباؤ اجداد نے دکن نوں اپنا گھر بنایا تے بہمنی سلطنت نوں سنوارا ۔ آخر الذکر طبقہ وچ ترک تے ایرانی سن جو نووارد سن ۔ ایتھے انہاں نوں جگہ دتی گئی سی تے کافی مراعات وی مگر اوہ حکومت کیتی مہمان نوازی توں فائدہ اٹھا کے چپک چپکے سلطنت اُتے چھا گئے۔
اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ دونے طبقاں وچ رقابت پید اہوگئی جو بالآخر بہت شدید ہوگئی تے رفتہ رفتہ حالات بد توں بدتر ہوگئے ا ور بدقسمتی توں اوہ لوک وی جو اس سلطنت دے عمائد سمجھے جاندے سن اعلانیہ سر تابی کرنے لگے۔ چنانچہ ۸۹۶ ھ مطابق ۱۴۹۰ء وچ جس نوں سلطنت دا آخری دور سمجھنا چاہیدا۔ سلطنت دے اردگرد بیرونی صوبےآں اُتے اوہی افغان امراء تے صوبہ دار قابض ہونے لگے۔
بہمیناں دی مرکزی حکومت اس قدر کمزور ہوگئی سی کہ اس دے اکثر صوبے اس دے ہتھ توں نکل گئے۔ سلطنت دا سیاسی شیرازہ بکھرنے لگیا چنانچہ احمد نگر بیجا پور تے برار دے بانیاں نے بالا تفاق سلطان محمود بہمنی بادشاہ دا ناں اس دی زندگی ہی وچ خطبہ توں خارج کرکے اپنے اپنے ناں داخل کر دکيتے البتہ تلنگانہ تے گولکنڈہ والےآں نے اعلان خود مختاری اس دی وفات دے بعد کيتا سی۔ سلطان محمود بہمنی بادشاہ دا سنہ انتقال ۹۱۲ھ مطابق ۱۵۰۶ ء تے بعض ۹۲۴ ھ مطابق ۱۵۱۸ء دسیا اے۔ سلطان حسن خان بہمنی تے اس دی نسل دے سولہ بادشاہاں دی مجموعی مدت حکومت ۱۸۷ سال رہی۔
مصنف تریخ قدیم ہندص ۴ ۱۸ اُتے دکن دی بہمن سلطنت دے عنوان توں لکھدے نيں کہ :
’’محمد تغلق دے عہد ۱۳۴۷ء وچ اک افغان افسر مسمی حسن خان (معروف بہ ظفر خان) نے جس دا ناں گنگو بہمنی پے گیا اک آزاد حکومت کیتی بنیاد پائی۔ اس دا دارالخلافہ گلبرگہ سی جو اس وقت نظام دی ریاست وچ واقع اے۔ اپنے عروج دے زمانہ وچ ایہ سلطنت اک سجے توں دوسرے سجے تک پھیلی ہوئی سی تے اس وچ موجودہ احاطہ بمبئی ، بیدر، بیجاپور ، گولکنڈہ، احمد نگر ، برابر تے خاندیس دے علاقے شام ل سن ۔ شاہان بہمنی دا انتظام حکومت بہت سخت سی۔ سڑکاں اُتے پہرا چنگا سی۔ آبپاشی دا طریقہ جاری ہوئے چکيا سی تے مالیہ وصول کرنے دا انتظام باقاعدہ سی۔ ٹیکس زیادہ سن ۔ مسلماناں دے لئی تعلیم دا خاص انتظام سی۔ ہر اک مسجد وچ اک ملیا رہندا سی اوہ لڑکےآں نوں لکھنے تے پڑھنے دی تعلیم دیندا سی تے قرآن دی آیات وی یاد کيتا کردا سی۔‘‘
دکن دے اک مشہور مصنف محمد حسین اپنی تصنیف احکم التریخ معروف بہ محبوب السلاطین وچ لکھدے نيں کہ:
’’اب اسيں تریخ دے اس زمانہ نوں پیش نظر کردے نيں جس وچ دارالسلطنت دہلی دے سلاطین افغانیہ دے عہد وچ کئی جگہ تے اسلامی خود مختار سلطنتاں قائم ہوگئی سن۔ چنانچہ مظفر شاہ گجراتی دے کاندان دی بنیاد سلطنت ۷۷۳ھ نوں ملک گجرات وچ تے سلطان حسین المخاطب بہ دلاور خان شاہان خلجیہ (خلجی افغان) دے خاندان دے سلطنت ملک مالوہ تے مندو وچ ۔ تے محمد بختیار خلجی (غوری افغان) دے خاندان دی سلطنت بنگال بہار وغیرہ وچ تے ملک سرور خان جہان (افغان) المخاطب بہ سلطان الشرق دے خاندان دی سلطنت جونپور وچ تے شاہ میر(سواندی افغان) المخاطب شمس الدین دے خاندان دی سلطنت کشمیر وچ ایہ سب خود مختار سلطنتاں قائم سن ۔ان سب وچ دکن دی سلطنت ملقب بہ بہیمنہ(بہمنی افغان) وڈی مشہور سی جس دا بانی اک افغان سردار ظفر خان(یا حسن خان) نامی گزریا اے۔ جو محمد تغلق دے عہد وچ سی۔ دارالخلافہ دہلی توں جو حاکم فوج لے کے اس توں لڑنے آیا انہاں سب نوں اس جواں مرد سردار نے مغلوب کيتا تے گلبرگہ نوں اپنا تخت گاہ قرار دے کے اس دا ناں حسن آباد مقرر کرکرے ملک دکن دا خود مختار بادشاہ بن گیا۔ تے اعیان دکن نے بہ اتفاق اس دی بادشاہت تسلیم کيتی۔ اوہ گیارہ سال دو ماہ نیک نامی توں سلطنت کرکے ۶۷ سال دی عمر وچ وفات پا گیا۔ اس دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا سلطان محمد شاہ تخت نشین ہويا۔ ایہ شخص حنفی مذہب دا سخت پابند سی اس نے احکام شرع نوں رونق دی۔ اپنی والدہ نوں حج دے لئی مکہ معظمہ بھیجیا تے رائے تلنگ تے بیجا نگر دے نال اس نے وڈے وڈے معرکے کيتے تے فتخیاب رہیا تے انہاں نوں محکوم دباجگزار بنایا۔ بت پرستی موقوف دی تے مسجداں بنواواں سرہ برس اس نے کمال دینداری تے استقلال توں حکومت کیتی تے وفات پائی۔‘‘
دکن اُتے مغلاں دے حملے دا ذکر کردے ہوئے عبدالمجیدصدیقی اپنی تریخ گولکنڈہ وچ لکھدے نيں
’’شاہان دکن نوں اک وڈی طاقت توں دوچار ہونا پيا۔ تے ایہ مغلاں دی طاقت سی ۹۶۴ھ مطابق ۱۵۵۶ء دی نگ پانی پت توں مغلاں دے ہندوستان وچ ایداں دے قدم جم گئے کہ ہن کوئی طاقت انہاں نوں متزلزل نئيں کر سکدی سی اس جنگ دے بعد مالوہ ، بنگال ہ، گجرات، راجپوتانہ، کشمیر ، قندھار تے کابل فتح ہوگئے۔ چنانچہ ۹۹۸ھ مطابق ۱۵۹۰ ء تک مغل سلطنت تمام شمالی ہندوستان وچ چھا گئی۔ اس دے بعد اسنوں دکن دی ہمسر سلطنتاں دی طرح توجہ کرنے دا موقع ملا۔ چنانچہ شہنشاہ اکبر نے دکن دے مسئلے اُتے دل توں غور کرنا شروع کر دتا۔ اگرچہ اس مغل پیش قدمی دا باعث خود اکبر دا نصب العین سی کہ اوہ تمام ہندوستان دی شیرازہ بندی کرکے اک متحد ہ سلطنت قائم کرنا چاہندا سی لیکن دکن دے ناگوار حالات وی خود بخود اس دے محرم ہوگئے۔ یعنی آپس دی ناچاقی دی وجہ توں دکن دے بعض حکمراناں نے خود اکبر نوں دعوت دتی ۔ جس وقت مغل فوجاں احاطہ نگر دی تسخیر دے لئی روانہ ہوئیاں تاں اس وقت ملک دی سیاسی حالت بہت حوصلہ شکن ہوگئی سی۔ احمد نگر دے بادشاہ برہان دے انتقال دے بعد جو ۱۰۰۴ھ مطابق ۱۵۹۵ء وچ ہويا۔ اس بدبخت سلطنت دا کوئی راہنمائے سیاست نئيں سی جو اس دی مدد کردا بااں سبب بادشاہ بنانے وچ اختلاف پیدا ہويا۔ اس زمانے وچ مغل فوجاں شہزادہ مراد عبدالرحیم خانخانان تے شاہ رخ مزرا دے تحت احمدنگر دے سامنے پہنچ گئياں انہاں حملہ آوراں دے آنے توں انہاں باغیاں دی وی اکھاں کھل گئياں جنہاں نے مغلاں نوں بلايا سی۔ ہن ہر طبقہ احمد نگر نوں دشمناں توں بچانے دی کوشش کرنے لگا۔ چونکہ اس وقت ملک وچ کوئی ناخدائے سیاست ایسا نہ سی جو ملک دی رہنمائی کردا اس لئی سب طبقاں نے برہان بادشاہ مرحوم دی بہن چاند بی بی نوں جو اس وقت بیجا پور وچ سی احمد نگر دی حفاظت تے امداد دے لئی بلا لیا۔ اس ہیروئن نے اپنے وطن مالوف نوں دشمناں توں بچانا اپنا فرض سمجھیا تے فورا بیجا پور توں احمد نگر نوں بچانے دے لئی دورڑی آئی۔ بیجا پور تے گولکنڈہ دے حکمران وی اس نازک صورت حال نوں خوب محسوس کردے سن ۔ انہاں نوں بقا احمد نگر دی سلامتی اُتے منحصر سی۔ جدوں چاند بی بی نے شہزادہ مراد دے مقابلے وچ فوجاں دی کمان اپنے ہتھ وچ لی تاں بیجا پور تے گولکنڈہ دے حکمراناں نے امداد دے لئی اپنی اپنی فوج بھیجی۔ اس طرح سٹھ ستر ہزار دی فوج ملکہ چاند بی بی دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوئے گئی سی۔ چنانچہ چاند بی بی دی شہرہ آفاق دلادری تے دکن دی متحدہ طاقت دا نتیجہ سی کہ مغل احمد نگر دی تسخیر وچ کامیاب نئيں ہوئے سکے۔‘‘
مولوی ذکاء اللہ اقبال نامہ اکبری دی جلد پنجم وچ زیر عنوان معاملات تے مہمات دکن لکھدے نيں:
۹۹۹ھ اس سال شوال دے مہینے وچ بادشاہ نے اپنے مخصوص ملازماں اُتے مشتمل دکن دے حاکماں دی طرف اک سفارت بھیجی بظاہر ایسا معلوم ہُندا اے کہ حاکمان دکن توں درخواست کيتی گئی کہ اوہ اکبر دی شہنشاہی نوں قبول کرکے اطاعت کرن۔ تریخ فرشتہ وچ تولکھیا اے کہ شاہان دکن نواں کبر دی شہنشاہی نوں تسلیم نئيں کيتا نظام الدین نے لکھیا اے کہ انہاں نے لائق پیشکش نہ بھیجی تے اخلاص وچ دلخواہی ظاہر نہ دی اس لئی بادشاہ نے انہاں توں لڑنے دا ارادہ کيتا۔ شاہی لشکر بھیجیا گیا بہت لڑائیاں دے بعد شہزادہ سلطان مراد احمد نگر توں ناکام پھرا۔ اس دے بعد شہزادہ دانیال نوں دکن دی تسخیر دے لئی بھیجیا۔ مختلف حصےآں توں مختلف سپہ سالاراں نوں بھیجیا کہ اوہ آزادانہ دکن دی فتح وچ اک دل ہوئے کے کوشش کرن لیکن کچھ کامیابی نہ ہوئی تے ابو الفضل نوں دکن بھیجنا پيا تے فیر خود بادشاہ نوں آگرہ توں دکن آنا پيا۔ خلاصہ ایہ اے کہ دکن دی آزادی جاندی رہی۔ مگر اوہ ایداں دے مغلوب وی نئيں ہوئے کہ اکبر دی سلطنت اس وچ بے کھٹکے قائم ہوئے جاندی ۔
ٹیپو سلطان
[سودھو]سلطان ٹیپو جس دا ناں فتح علی سی۔ پیدائش ۱۷۴۹ء تخت نشینی ۲۶ دسمبر۱۷۸۲ء تے وفات ۴ مئی ۱۷۹۹ء نوں ہوئی۔ اوہ ۱۷۹۹ تک ریاست میسور دا حکمران رہیا اے۔ انگریزی حکومت دے خلاف جہاد کرنے وچ عالم گیر شہرت دا مالک اے اس دا والد حیدر علی ترین افغان سی۔ تفصیلی ایہ اے کہ حیدر علی دے آباؤ اجداد بمقام بلبل جھالا وان(بلوچستان ) وچ آباد سن تے تور ترین دی ذیلی شاخ رئیسانی افغاناں توں متعلق سن ۔ بعد وچ انہاں دے اجداد ایتھے توں دکن گئے تے اوتھے سکونت اختیار کر لئی۔ حیدر علی اوتھے پیدا ہوئے۔ دکن وچ سکونت اختیار کرنے دے بعد وی اوہ اپنے قدیمی پنڈ بلبل دے نسبتی ناں توں یادہُندے رہے۔ حیدر علی نے ۱۷۶۶ء وچ میسور دے ہندو راجہ نوں معزول کرکے اپنی حکومت دا اعلان کردتا۔ اس دے بعد آس پاس دے علاقےآں نوں فتح کرکے انہاں نوں وی اپنی ریاست وچ ملیا لیا۔ ٹیپو سلطان ايسے نامور باپ دا بیٹا سی۔ پاکستان تے ہندوستان دی تریخ وچ انہاں دونے دے ناں ہمیشہ ہمیشہ زندہ رہن گے۔ کتاب تریخ ہند تے پاک وچ درج اے کہ
’’ٹیپو سلطان دے والد حیدر علی نوں جو میسور دا فرمانروا سی مورخین نے افغان کہیا اے۔ اس دے اک دادا ولی محمد بلبل نے گلبرگہ دکن وچ تے دوسرے دادا علی محمد بلبل نے گالا د دکن وچ سکونت اختیار کيتی تے ۱۶۷۸ وچ چار بیٹے چھڈ کے علی محمد بلبل وفات پا گئے اس دا سب توں چھوٹا بیٹا فتح محمد سی جو حیدر علی دا باپ سی۔ حیدر علی نوں میسور وچ فوجداری ملی تے خدمات دے عوض علاقہ بدی کوتہ جاگیر ملی ۔ترقی کرکے میسور دا سالار اعظم بن گیا۔ ۱۷۶۵ء وچ مرہٹاں توں شکست پانے دی خفت نوں اس نے اگلے سال ملیبار تے کالی کٹ فتح کرکے دور کيتا۔
سلطان ٹیپو اک سادہ پٹھان تے پکا مسلمان سی۔ اسلام توں اسنوں بے حد محبت سی۔ دین دا اوہ شیدائی سی ۔ نماز تے روزے دا وڈی سختی توں پابند سی۔ نماز ہمیشہ وقت اُتے باجماعت ادا کردا سی۔ سرنگا پٹم وچ سلطان نے اک نہایت ہی خوبصورت تے شاندار مسجد بنوائی سی۔ جس نوں مسجد اعلیٰ کہندے سن ۔ اس وچ جدوں پہلی مرتبہ نماز پڑھی جانے لگی تاں طے ہواکہ امامت اوہ شخص کرائے جو صاحب ترتیب ہوئے یعنی جس نے کدی نماز قضا نہ دی ہوئے۔ مسجد وچ اس وقت وڈے وڈے عالم، زاہد اورشیخ موجود سن لیکن اِنّے وڈے ہجوم وچ کوئی شخص ایسا نہ نکلیا جو صاحب ترتیب ہونے دا دعویٰ کر سکدا ۔ایہ دیکھ کے سلطان ٹیپو اٹھا تے کہیا خدا دا شکر اے کہ وچ صاحب ترتیب ہون۔ چنانچہ پہلی نماز دی امامت سلطان نے ہی کيتی۔ بادشاہاں دے دربار وچ جھک کر سلام کرنے دا قاعدہ رائج سی بلکہ بعض درباراں وچ تاں لوک سجدہ تک کردے سن مگر سلطان نے اس طرح سلام کرنے دی سختی توں ممانعت کر دتی ۔ حیا دار اس قدر سی کہ تمام عمر حمام وچ وی ننگا نئيں نہایا۔ نماز پڑھ کر وڈی عقیدت توں قرآن مجید دی تلاوت کيتا کردا سی اس دی سلطنت وچ شراب تے جوئے بازی سختی توں بندسی۔ سلطان دی بولی توں کسی شخص نے کوئی گندی یا فضول گل کدی نئيں سنی۔ اوہ ہمیشہ سوچ سمجھ کر گل کردا سی اس دے دربار وچ ہمیشہ علمی اخلاقی سیاسی گلاں ہودیاں سن۔‘‘
تغلوق تے بہمی خاندان تے سلطان ٹیپو دا تعلق چونکہ علاقہ بلوچستان توں رہیا اے اس لئی اس دا ذکر ضروری اے۔ اک محقق کہیا اے:
’’بلوچستان توں لفظی طور اُتے بلوچاں دا علاقہ مراد اے لیکن ایہ لفظ بلوچستان دے لئی اس معنی وچ استعمال نئيں کيتا جا سکدا۔ وادی شال جو قلات توں قریبا ستر میل شمال وچ تے درہ بولان دے سرے اُتے سطح سمندر توں پنج ہزار پنج سو فٹ دی بلندی اُتے اس سرحد اُتے واقع اے جو دو نسلاں نوں علیحدہ علیحدہ کردی اے اس وادی دے مرکز وچ کوئٹہ شہر اے۔ شمال وچ پورا علاقہ پٹھان خطہ دا حصہ اے تے اس وچ پٹھان قبیلے ہی آباد نيں۔ انہاں وچ ترین، اچک زئی، کاکٹر تے پنڑی (پنی) سب توں زیادہ اہمیت دے مالک نيں۔
کوئٹہ دے جنوب وچ تمام آبادی بلوچاں تے بروہیاں دی اے۔ ایہ صحیح اے کہ بلوچستان دا بیشتر حصہ براوہی تے بلوچ قبیلے دے قبضہ وچ اے۔ لیکن انہاں قبیلے دا علاقہ وسیع مرتفع تے ریگستاناں اُتے مشتمل اے جو کوئٹہ توں مغرب تے جنوب دی طرف سمندر تک پھیلے ہوئے نيں۔ پوری آباد وچوں قریبا نصف پٹھان نيں جو کوئٹہ توں شمال تے شمال مشرق وچ نسبتاً زیادہ زرخیز پہاڑیاں تے وادیاں وچ آباد نيں۔ صحیح جائزہ لیا جائے تاں بلوچستان وچ وی پٹھان قبیلے ہی اہمیت دے مالک نيں۔ اگرچہ ایہ قبیلے تعداد وچ بہت تھوڑے نيں تے سب نوں ملیا کے اٹھ لکھ توں وی کم نيں۔
قلات دے خوانین دے مورث اعلیٰ ناصر خان دا درانی سلطنت دے بانی احمد شاہ توں جاگیردارانہ تعلق سی۔ مستونگ تے قلات دا سردار براوہی ناصر خان گویا احمد شاہ دے عقبی دروازہ اُتے متعین سی تے قندھار توں ہندوستان جانے والی شاہراہ اُتے سب توں زیادہ اہمیت کامالک سی۔ قلات ا س زمانہ توں بہت پہے توں قندھار دا باجگزار چلا آرہیا سی تے جدوں احمد شاہ نے ۱۷۴۷ء وچ اس شہر وچ اپنی سلطنت قائم کيتی تاں اس نے بروہیاں نوں وی زیر کر ليا تے اوہ ایہ سمجھتاتھا کہاس دتی سلطنت دی حداں سمندر تک پھیلی ہوئیاں نيں۔‘‘
سندھ
[سودھو]سمہ تے سومرو خاندان
[سودھو]نسب تے نسل دے متعلق جس طرح دی غلط فہمیاں برصغیر دے افغان حکمراں خانداناں دے بارے وچ پائی جاندیاں نيں۔ انہاں دا اندازہ گزشتہ صفحات دے انہاں مباحث توں کيتا جا سکدا اے جو محمد غوری ، قطب الدین ایبک ، تغلق، دکن دے بہمنی تے سلطان ٹیپو دے ذیل وچ گزرے نيں۔ اس قسم دی غلط فہمیاں بلکہ مکالف مورخین دی غلط بیانیاں دا سلسلہ اِنّا دراز اے کہ اک مقالہ یا مختصر کتاب وچ انہاں دا بیان کرنا ممکن نئيں۔
سفینہ چاہیدا اس بحر بیکراں دے لئی
لیکن ایتھے سندھ تے ملتان دے چند افغان حکمران خانداناں دے بارے وچ وی چند سطراں لکھنا ضروری معلوم ہُندا اے۔ سندھ دے انہاں افغان حکمراں خانداناں توں مراد سمہ، سومرہ تے لنگاہ خاندان نيں جو اصلاً تے نسلاً افغان قبیلے نيں۔ لیکن مخالف اہل قلم نے انہاں دے نسب تے غلط فہمیاں دے پردے ڈال دتے نيں۔
بحوالہ ٹاڈ راجستھان: قبلیہ جام سندھ دے مورثیان دا بیان اے کہ انہاں دا مورث شام سی یا سیریا۔ ایہی وجہ اے کہ شام بدل کے جام ہوگیا تے اس دی اک چھوٹی ریاست جام راج دے ناں توں اس خطاب دی شاہد اے۔ صفحہ ۲۲۶
اس خاندان دے متعلق مولانا اعجاز الحق قدوسی اپنی کتاب سندھ دی تریخ وچ لکھدے نيں کہ:
سندھ وچ سومرا قبیلے دے بعد سمہ خاندان برسر حکومت آیا۔ انہاں نے اک شہر آباد کيتا جس دا ناں ’’ساموئی‘‘ رکھیا تے اسنوں اپنا پایۂ تخت بنایا۔ ’’جام انر‘‘ سمہ خاندان دا پہلا فرمانروا اے جو ارمیل یا ہمیر سومرا نوں شکست دے کے اقتدار حاصل کرکے ۷۵۱ ھ وچ سندھ دا فرمانروا ہويا۔‘‘
سماں دا دور حکومت اک کامیاب دور سی جس وچ علم تے فضل تے تجارت نوں فروغ ہويا۔ قیاس ایہ اے کہ ’’ساموئی باشام وئی‘‘ اشارہ اے شام نوں جو نسبی نسبت دے لئی پایۂ تخت دا ایہ ناں رکھاگیا ہوئے یعنی سامی، شام ی واضح ہوئے کہ ايسے ناں دا اک افغان قبیلہ جو زمانہ ما پہلے وچ بلخ دے شمال مشرق وچ آباد سی۔ ہن وی ایہ علاقہ سمہ گان، سمگان یا سمنگان دے ناں توں افغانستان وچ مومسوم اے۔ ہوئے سکدا اے کہ ایہ تاتاریاں دی یلغار توں یا اسلام دے بعد محمد بن قاسم دے وقت وچ سندھ دی طرف آئے ہاں تے لشکر وچ شام ل ہوئے کے سندھ فتح کرنے دے بعد ایتھے رہائش اختیار کيتی ہوئے۔ جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے کہ محمد بن قاسم دے سندھ تے ملتان فتح کرنے دے وقت کچھ افغان قبیلے وی انہاں دے نال شام ل ہوئے سن ۔
سامرہ سومرہ ، سومرو، سلاطین دہلی دے ماتحت حکومت کردے سن تے انہاں دا ابتدائی پایہ تخت تھری جو اسرائیلی ناں اے سی قرائن توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ لوک وی انہاں جلا وطن اسرائیلیاں دی اولاد وچوں نيں جو اشوریاں دے ہتھوں ’’سامرہ‘‘ توں خراسان وغیرہ وچ جلا وطن ہوئے چکے سن ۔ مولانا عبدالحلیم شرر اپنی کتاب سندھ دی تریخ دی پہلی جلد وچ اس قبیلے دے متعلق لکھدے نيں کہ ’’یہ نو مسلم یہودی سن ‘‘ مولانا دا ایہ بیان درست معلوم ہُندا اے جداں کہ امام بلا ذری اپنی کتاب فتوح البلدان حصہ اول وچ شام تے اردن دے واقعات وچ السامرہ دا حال بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ :
’’السامرہ یہود نيں تے انہاں دی دو قسماں نيں۔ اک کوالدستان تے دوسری کوالکوشان۔‘‘
واضح رہے کہ دو تانی تے کانسی کوشی افغان قبیلے بلوچستان دی مغربی سرحد اُتے ہن وی موجود نيں۔ ایہ وی معلوم رہے کہ جنوبی ہند بالخصوص ملابار وچ وی جلا وطن یہودی آباد ہوئے چکے سن ۔ ملابار دا راجہ عہد رسالت ؐ دے زمانے وچ مسمی زمورن سی جو یہودیاں دے قبیلہ سامری توں سی۔ جدوں اسنوں حضرت محمد ؐ دی بعثت دا حال معلوم ہويا تاں اسلام قبول کر ليا تے سلطنت اپنے ولی عہد نوں سپرد کرکے خودکشی وچ سوار ہوئے کے ملک عرب دی جانب روانہ ہويا لیکن راستے وچ فوت ہوئے کے ساحل یمن وچ مدفون ہويا۔ الغرض سومرہ یا سومرو دی نسبت سامرہ شہر جو اسرائیلیہ حکومت دا دارالسطنت سی کوہے تے ہور نسبی نسبت وی کیونجے سامرہ تاں صرف اسرائیلی ہی سن ۔ سندھ دی تریخ دے مصنف مولانا اعجاز الحق قدوسی دا بیان اے کہ
سندھ وچ سومراں دی حکومت ۴۴۴ھ مطابق ۱۰۵۲ء وچ قائم ہوئے کے ۷۵۱ھ مطابق ۱۳۵۲ء یعنی تن سو اٹھ سال تک قائم رہی۔ ابن بطوطہ جو سندھ وچ آیا سی اس دے بیان توں معلوم ہُندا اے کہ سومرہ قوم دے حکمران سلاطین دہلی دے ماتحت حکمرانی کردے سن تے سلاطین دہلی دا اک امیر انہاں دے نال رہندا سی۔ ابن بطوطہ کہندا اے کہ:
دو روز دی مسافت دے بعد اسيں کشتی توں جنانی پہنچے جو دریائے سندھ دے کنارے اک خوبصورت تے وڈا شہر اے تے جس وچ خوش نما بازار نيں ایتھے دے رہنے والے اوہ لوک نيں جنہاں نوں سامرہ کہندے نيں انہاں دے اسلاف ایتھے اس وقت آباد ہوئے جدوں حجاج دے زمانے وچ سندھ فتح ہويا جداں کہ مورخین نے لکھیا اے شیخ رکن الدین بن شیخ شمس الدین بن بہاؤ الدین زکریا قریشی نے مینوں خبر دتی کہ انہاں دے جد اکبر محمد بن قاسم دی فتح سندھ دے موقع اُتے حاضر سن ۔ تے ایہ ’’سامرہ‘‘ اس لشکر کے نال آئے سن جس نوں حجاج بن یوسف نے اپنی امارت دے زمانے وچ عراق توں اس مقصد دے لئی بھیجیا سی۔‘‘سیوستان دے تذکرے وچ ابن بطوطہ نے لکھیا اے کہ:
اس شہر وچ سامری امیر ’’اوتار‘‘ نامی جس دا ذکر اُتے گزریا، تے امیر قیصر رومی رہندے نيں تے ایہ دونے سلطان دہلی دے ماتحت نيں تے انہاں دونے سرداراں دے نال اٹھارہ سو سوار سن ایتھے اک ہندو رہندا سی جو حساب کتاب وچ وڈا ماہر سی جس دا ناں رتن سی۔ اوہ بعض امراء دے نال سلطنت دے دربار وچ گیا۔ سلطان نے اسنوں پسند کيتا تے اسنوں ’’سندھ دا راجہ‘‘ دا خطاب دے کے سوستان بھیجیا۔ تے اسکو اوہ جاگیر وچ دے دتا جدوں اوہ اوتھے پہنچیا تاں ’’اوتار‘‘ تے قیصر نوں برا معلوم ہويا کہ اک کافر نوں انہاں اُتے فوقیت دتی جائیے۔ انہاں نے باہم مشورہ کرکے اسنوں قتل کر دتا تے خزانہ پرت لیا۔ سب نے مل کے اوتار نوں ملک فیروز ا خطاب دے کے اپنا بادشاہ بنا دتا۔ فیر اوتاریہ سمجھ کر اوہ اس وقت اپنے قبیلے توں دور اے ڈریا تے اپنے قبیلے وچ چلا گیا۔ لشکراں نے قیصر نوں امیر بنالیا۔ جدوں ملتان دے نائب نوں خبر لگی تاں اس نے اس دے سزا دے لئی فوج بھیجی تے سخت سزا دی۔‘‘جاری اے
سامرہ، سومرہ فرمانرواواں دا آخری بادشاہ دا ناں ہمیریا ارمائل سی۔ سمہ قبیلے تے سومرو وچ نہایت ہی ا تفاق تے یگانگت سی لیکن اومائل دے ظلم تے ستم دی وجہ توں دونے قبیلےآں دے تعلقات خراب ہونے شروع ہوئے تے اس دا آخری نتیجہ ایہ سی کہ سومرہ خاندان دے ہتھ توں حکومت نکل کے سمہ خاندان وچ منتقل ہوگئی۔ سمہ خاندان اک سو پچھتر برس دی حکمرانی دے بعد ۹۲۶ھ جام فیروز دے عہد وچ شاہ بیگ ارغون تاتاری دے ہتھوں اس دی حکومت ختم ہوگئی۔
سمہ خاندان جنہاں دا اکابرجام دے لقب توں مشہور سن ۔ انہاں دا تعلق بقول انہاں دے اباؤ اجداد (بروئے روایت ٹاڈراجستھان)شام توں اے تے انہاں دی اس نسبت توں انہاں دا مراد شام دے اسرائیلی جلاوطناں دی اولاد ظاہر ہُندا اے کیونجے شام ی تاں صرف اوہی لوک سن تے ظاہر اے کہ اس قسم دے ناں سمہ سمو، شمو، افغاناں وچ موجود نيں تے ایہ ناں پہلے توں شام وچ وی سن ۔ مثلا حضرت داؤد ؑ دے اک بھائی دا ناں سمہ اے۔ تے ہور اس دے باپ نوں افراندی توں یاد کيتا گیا اے۔ اس بارے وچ کتاب مقدس صفحہ ۲۷۶ اردو ترجمہ بائبل سوسائٹی انار کلی لاہور ۔ ۱۔ اسموئل وچ باب ۱۷ تے آیت ۱۲ وچ ایويں درج اے :
’’داؤدبیت الحم یہودا دے اس افراندی مرد دا بیٹا سی جس دا ناں یسی سی۔ اس دے اٹھ بیٹے سن تے اوہ ساؤل دے زمانہ دے لوکاں دے درمیان بڈھا تے عمر رسیدہ سی تے یسی دے تن وڈے بیٹے ساؤل دے پِچھے پِچھے جنگ وچ گئے سن ۔ اس دے تِناں بیٹےآں دے ناں جو جنگ وچ گئے سن ایہ سن ۔ الیاب جو پہلُٹیا سی دوسرا بینداب تے تیسرا سمہ۔ داؤد سب توں چھوٹا سی۔‘‘
غالب قیاس ایہ اے کہ ایہی سمہ لوک حضرت داؤد ؑ دے بھائی ’’سمہ‘‘ دے ناں توں موسوم ہوئے تے ایہ ہی انہاں دی اولاد وچوں نيں اس دے برعکس اک ہور عرب قبیلی بنو سامہ اے جو ملتان وچ حکمران رہیا سی انہاں دا سندھ دے اس خاندان توں کوئی تعلق نئيں۔ اوہ تاں عرب قریش سن ۔ ایہ لوک ملتان توں لاہور دی طرف پنجاب وچ منتقل ہوئے کے جگہ بجگہ آباد ہوئے تے اراواں دے ناں توں شہرت پائی۔
’’۳۰۳ھ ملتان دے اندر بنو سامہ بن لوئی بن غالب دی حکومت سی ۔ سامہ بن لوئی بن غالب قبیلہ قریش دا اوہ شخص سی جس نے آنحضرت ؐ دی ولادت توں پہلے بحر عمان دے ساحؒ اُتے اقامت اختیار کر لئی سی ايسے شخص دی نسل توں ملتان دا فرمان روا سی۔‘‘
لنگاہ خاندان
[سودھو]معلوم رہے کہ سندھ وچ سمہ خاندان دے بعد جدوں ارغون تے ترخان دے تاتاری خاندان ختم ہويا تاں کلہوڑہ خاندان جو عرب نسل توں نيں۔ برسر اقتدار آیا تاں انہاں دے بعد تالپور خاندان برسر اقتدار آیا جو نسلا بلوچی اے تے انہاں دا لقب میر سی جو میران سندھ توں مہشور نيں۔ واضح رہے کہ قبیلہ سمہ یا جام دی طرح اک ہور افغان قبیلہ لنگا سندھ تے ملتان وچ حکمران سی جداں کہ تریخ فرشتہ وچ ذکر اے کہ:
’’لنگاہ افغان: ملتان اُتے ائے سہرہ جو جمعات افغانان لنگاہ دا سردار سی حکومت بنائی۔ تے سولہ برس حکومت کرنے دے بعد ۹۷۴ھ وچ وفات پائی۔‘‘
واضح ہوئے کہ رائے سہرہ علاقہ سیوی دا حاکم سی۔ لنگاہ خاندان دے متعلق تریخ ’’آئینہ ملتان ‘‘ وچ درج اے کہ:
سندھ وچ آکے اچانک حملہ کرکے رائے سہرا نے قطب الدین لنگاہ دے لقب توں ملتان وچ لنگاہ عملداری دی بنیاد رکھی تے چنیوٹ، شور کوٹ نوں فتح کرکے ولایت ملتان نوں وسعت دتی تے ۴۶۹ا ع تک کامیاب حکومت کیتی۔ ۱۴۷۰ء وچ اس دے بیٹے سلطان حسین لنگاہ(افغان) نے مملکت ملتان دی عنان اقتدار سنبھالی۔ شاہان ملتان وچ سطلان حسین لنگا وڈا ذی علم بادشاہ سی۔ اوہ صرف علم دان ہی نہ سی بلکہ اوہ مدبر تے علم پرور وی سی۔ اس نے توریج علم دے لئی ملتان وچ جگہ جگہ مدرسے کھلوائے۔ نامور علماء نوں وڈے وڈے وظائف اُتے درس تے تدریس دے لئی مقرر کيتا۔ اس دے وقت وچ ملتان وچ پہلی بار یونیورسٹی قائم ہوئی جو قلعہ کہنہ اُتے اس جگہ موجود سی۔جتھے انگریزاں نے اپنی فتح دا مینار بنایا۔ ملتان دے علمی دورکی تریخ وچ سلطان حسین سر لسٹ اے۔ اس نے ملتان اُتے تیس سال حکومت کیتی۔ اوداں اس خاندان دی ملتان اُتے ستر سال حکومت رہی۔ سندھ دے علاقہ وچ بلوچ قبیلے نوں اس نے آباد کيتا سی۔‘‘
مولانا ابو الحسنات ندوی لکھدے نيں کہ
سلاطین ملتان ہاں وچوں حسین خان لنگاہ علوم تے فنون دا بہت وڈا مربی سی۔ مصنفاں تے ارباب فضل تے کمال دا سرپرست تے مدد گار سی۔ ہمیشہ مالی امداد مناسب وظائف توں انہاں دی ہمت افزائی تے قدر کيتا کرتاتھا۔ جس دے باعث اس دی حدود سلطنت وچ فضلاً تے ارباب علم تے فن دی وڈی کثرت تے جمعیت ہوگئی سی تے ملتان علمی حیثیت توں اپنے گردوپیش کيتی حکومتاں وچ ممتاز ہوگیا سی۔ بحوالہ آئینہ ملتان ص ۹۹
اک ہور افغان قبیلہ جسنوں حضرت سلیمان دا تعلق دار دسدے ہوئے مصنف تحفہ الکرام صفحۃ ۹۴ اُتے لکھدا اے کہ
لولا: لودھ قوم جسنوں لولا وی کہیا جاندا اے تسخیر سندھ دے وقت عرباں دے نال ایتھے(سندھ وچ ) آباد ہوئی۔
قطع نظر انہاں افرادتا خانداناں دے جنہاں نے سرحدی افغانی علاقہ توں نکل کے ہندوستان وچ اپنی ریاستاں قائم کيتیاں۔ یا اوتھے سکونت پذیر ہوئے اک وڈی تعداد خان گجو دے وقت تے فیر صری خان سالارزئی تے بہا نوں خان خدوخیل دی قیادت دے زمانے وچ دریائے سندھ نوں عبور کرکے علاقہ چھچھ وچ جا مقیم ہوئے تے انہاں دے ناواں دی نسبت توں آبادیاں ظہور وچ آئیاں تے اس وقت تک علاقہ چھچھ وچ افغان مالکانہ حیثیت توں بیشتر حصہ اُتے آباد نظر آندے نيں۔ علاقہ دے صاحب ثروت، تاجر پیشہ، زمیندار تے حکومت دے اعلیٰ عہدےآں اُتے سرفراز افرادکی اکثریت انہاں افغان خانداناں نال تعلق رکھدی اے۔
چھچھ دا علاقہ مقام اتک توں دریائے سندھ دے مشرق دی طرف تے تحصیل صوابی دے بالکل مقابل جنوب وچ اے۔ ایہ علاقہ چوراسی دیہاتاں اُتے مشتمل اے۔ اس دے ناں دی نسبت دا وثوق توں کچھ نئيں کہیا جا سکدا مورخین اپنے اپنے خیال دے مطابق اسنوں کسی دے نال منسوب کر دیندے نيں۔ البتہ گزٹیر راولپنڈی ۱۸۶۵ء وچ اک انگریز افسرکرنل کریکرافٹ نے اس دی جو ناں وجہ بیان کيتی اے اوہ دلچسپ وی اے تے معتبر بھی۔ اوہ لکھدے نيں کہ چھچھ دا لفظ اصل وچ پشتو دا لفظ ’’چھج‘‘اے۔ یوسفزیاں نے ایتھے آکے ایہ ناں اس علاقہ نوں دتا۔ ’’چھج‘‘ پشتوماں ہتھ دی بنی ہوئی اک ایسی چیز نوں کہندے نيں جس توں اناج صاف کيتا جاندا اے۔ تے اس دے تن کنارے محفوظ تے اک ڈھلان دی شکل دا ہونا اے ہوئے بہو ایہ شکل علاقہ چھچھ دی وی اے بعد وچ ایہ لفظ ’’چھچ‘‘ توں چھچھ بن گیا۔ کرنل کریکرافٹ ہور لکھدا اے:
’’چھچھ دے علاقہ وچ گنجان آبادی یوسفزئی پٹھان اں دی اے تے مالکاں وچ اکثریت وی یوسفزئی پٹھان اں دی اے جو اعلیٰ درجہ دے کاشتکار نيں۔ افغان جو پٹھان کہلاندے نيں چھچھ دی وادی تے برہان وچ آباد نيں۔ انہاں دے آباؤ اجداد نے دلازاک نوں ایتھے توں باہر کڈ دتا سی تے خود آباد ہوگئے سن ۔ دلازاک دے بقیا کچھ گھرانے دو یا تن پنڈ وچ ہن وی موجود نيں۔ ایہ پٹھان اچھی نسل تے بہترین قسم دے کاشتکار نيں۔ آپس وچ پشتو بولدے نيں تے ملک دی بولی پنجاب ی توں نا آشنا نيں۔ انہاں دے بوہت سارے قبیلے نيں مثلاً سرکانی، متنی، علی زئی، وردگ، غرغشت وغیرہ انہاں دے خاندان آخری لفظ ٹی یا خیل توں معلوم ہُندے نيں۔ علی زئی علاقہ برہان تے حضرو وچ تے ساغری مکھڈ وچ آباد نيں۔ چھچھ تے برہان دے معزز لوک ایہ نيں۔ لطیف خان عمر زئی سکنہ ملک مالہ، میر عالم خان غرغشتی، نادر خان علی زئی سکنہ سردانہ، بوستان خان وردگ سکنہ نطوفہ، شیر محمد خان تے فیروز خان علی زئی سکنہ برہان، پٹھان اں دی آبادی اُتے مشتمل علاقہ چھچ وچ ۵۶ پنڈ برہان وچ ۹ تے مکھڈ وچ ۷ پنڈ نيں۔ اس دے علاوہ ہور دیہات وچ وی حصہ دار نيں تے سرکار نوں ۶۸۱۵۱ روپیہ سالانہ مالیہ ادا کردے نيں۔‘‘
ان دے علاوہ علاقہ چھچھ وچ مندرجہ ذیل افغان قبیلے وی آباد نيں مثلاً سید خیل، نسوزئی، ماموزئی، بڑیس، مرکی خیل، عمر زئی، ببوندی، مایار، میانہ، برہ زئی، سروانی، خگوانی، شیرانی، پیر زئی، عدل زئی، فرملی، خورہ خیل وگیرہ انہاں سب قبیلے دیاں شاخاں تے اسيں نسل لوک انہاں ناواں توں دریائے سندھ توں مغرب دی طرف علاقہ یوسفزئی دے سمہ(ضلع مردان) بونیر، سوات تے دیر باجوڑ وچ وی آباد نيں۔ قبیلے فرملی اورغرغشتی چھچھ آنے توں پہلے علاقہ یوسفزئی دے تپہ روڈ موضع فرملی نزد شیوعا تے تپہ خودو خیل دے موضع غرغشتی نزد طوطالی وچ آباد ہوئے چکے سن اوہ پنڈ جسماں ایہ لوک نئيں نيں فیر وی ہن تک انہاں دے ناواں توں موسوم نيں۔
ایف اے رابرٹ سن علاقہ چھچھ دے بندوبست دے بارے وچ گزٹیر راولپنڈی ۱۸۸۵ء وچ ایويں اظہار خیال کرتااے:
’’پٹھان اں دا بندوبست دوحصےآں اُتے مشتمل اے اک ضلع دے شمال مغربی کونے اُتے تحصیل پنڈی گھیپ وچ مکھڈ دے آس پاس جو ساغری پٹھان (بلاق خٹک) کہلاندے نيں۔ دوسرا تحصیل اٹک علاقہ چھچھ وچ یوسفزئی آباد نيں۔ جو پشاور ضلع دی تحصیل صوابی توں دریائے سندھ دی مخالف سمت وچ واقع اے۔ پٹھان اں دے انہاں دونے علاقےآں دے درمیان، دریائے سندھ دے کنارے اُتے کھٹڑ تے قطب شاہی آوان آباد نيں۔ چھچھ تے برہان دے علاقہ دا پٹھان آپس وچ مل جل کے اک قبیلہ چلا آرہیا اے ۔ اوہ عموماً بہت ہی عمدہ کاشتکار نيں۔ تے دریائے سندھ کیک پار اپنی برادری توں مختلف نئيں نيں۔ تے نہ ہی انہاں وچ کوئی مختلف خاندان بنے نيں۔ اس وقت دے مشہور خوانین تحصیل اٹک وچ حسب ذیل نيں: میر عالم خان سکنہ غورغشی، آصف خان سکنہ ملک مالہ، امیر خان سکنہ ویسہ، علی اکبر خان سکنہ یاسین، اکبر خان سکنہ برہان تے غزن خان پٹھان جو اپنی وفاداری دے لئی مشہور اے تے جس نے قضیہ پٹنہ ستارہ دے سلسلہ وچ بہترین خدمات انجام دتیاں۔ جس دے سلہ وچ تحصیل کہوٹہ وچ انہاں نوں اک اچھی ریاست ملی اے :‘‘
چھچھ دے موضع غرگژتی وچ سید تے خیل، عنایت خیل، ساہل خیل، کاکڑ، مٹہ خیل اسحاق زئی، سرما خیل وغیرہ آباد نيں۔ کنج پورہ ریاست (جس دا ذکر احمد شاہ ابدالی تے مرہٹہ جنگ وچ ہوئے چکيا اے ) دی سربراہی سرما خیل غرغشتی دے پاس سی۔
اُتے دے بیانات توں اس امر دی تصدیق تاں ہوئے جاندی اے کہ یوسفزئی وقتاً فوقتاً دیر سوات ، بونیر تے سمہ، علاقہ یوسفزئی توں نقل مکانی کرکے اپنے اپنے خانداناں توں جدا ہوئے کے علاقہ چھچھ وچ آکے آباد ہوگئے سن لیکن افسوس دا مقام اے کہ انگریز دے اس علاقے اُتے قابض ہونے توں پہلے دے مکمل حالات باوجود سخت جستجو دے نئيں مل سکے جنہاں اُتے کچھ روشنی پائی جاندی۔ ایہ اک مسلمہ امر اے کہ ایہ لوک اپنے بھائیاں دے شانہ بشانہ مصروف جنگ تے جدل رہے تے بربریت دے جو مظاہرے بونیر سوات اورصوبہ سرحد دے افغاناں اُتے مغل، سکھ تے انگریز حکمراناں دی طرف توں ہُندے رہے انہاں وچ پہلا نشانہ ایہی بندے رہے۔
ککی زئی یا ککا زئی۔۔۔ترکانڑی، افغان تے پنحاب
[سودھو]بیان کيتا جاندا اے کہ جس وقت ملک احمد یوسفزیاں نوں لے کے افغانستان توں نکلے تاں تر کانڑی لمغان وچ مقیم رہے۔ جتھے انہاں دی اپنی ریاست سی۔ کچھ عرصہ بعد حکومت مغلیہ کابل توں انہاں دی کش مکش ہوئی تاں اوتھے توں نکل جانے اُتے مجبور ہوئے اس وقت یوسفزئی دو آبہ اشنغر، سوات ، دیر تے باجوڑ اُتے قابض ہوئے چکے سن ۔ تر کانڑیاں نے خان گجو توں پناہ دینے دی درخواست کيتی تاں انہاں نوں باجوڑ وچ مقیم ہونے دی اجازت ملی۔ یوسفزیاں دے نال انہاں دے تعلقات ابتدا ہی توں خوشگوار سن تے ایتھے آنے اُتے آپس وچ ایداں دے گل مل گئے کہ دونے وچ کوئی فرق معلوم نئيں ہُندا۔ ترکانڑی دو حصےآں وچ منقسم نيں یعنی ترک دے دو بیٹے سن ۔ اک موسیٰ دوسرا شعیب۔
موسیٰ دی اولاد
[سودھو](۱) محمود (لوئے ماموند) (۲) (اسمعیل زئی، اس دی چار ذیلی شاخاں نيں۔ وڑو دے ماموند، نون، اکا تے کٹور)(۳) حسن (۴) عیسیٰ (ایسوزئی) ۵ مد توں جس دے بیٹے خواجے، معروف تے الیاس نيں (۶) ہارون (۷) مور۔
باجوڑ وچ مقیم ہُندے وقت اسمعیل زئی دے چند گھرانے جو کٹور کہلاندے سن بدخشاں تے چترال دی طرف تے نون ، پنجاب دی طرف چلے گئے سن تے ککے زئی جولوئے ماموند دی اک شاخ اے۔ اس دے اکثر لوک پنجاب وچ جالندھر، لاہور گوجرانوالہ بٹالہ تے سیالکوٹ دی طرف گئے تے اوتھے مقیم ہوئے۔ ایسوزئی دی ذیلی شاخاں ایہ نيں: مست خیل، علی بی خیل موسیٰ خیل، شاہی خیل، مندے زئی تے سین زئیا ور انہاں وچ شاخ مست خیل توں خان عمرا خان جندولی متعلق سی۔ تے ایسوزئی دی ذیلی شاخ موسیٰ خیل توں میاں عمر صاحب چمکنی متعلق نيں۔
شعیب دی اولاد
[سودھو]یہ افغانستان وچ ہی رہ گئے سن تے حالے تک اوتھے مقیم نيں تے لمغان وچ سرہ قلعہ تے علاقہ سہ صدہ وہور سرخ رود تے ننگر ہار دے وکھ وکھ تھانواں وچ آباد نيں۔
چونکہ ترکانٹریاں دا شجرہ نسب اج تک کوئی مورخ وی مرتب نئيں کر سکیا سی۔ جس توں میری راہنمائی ہُندی لہٰذا مینوں اسنوں مرتب کرنے وچ کافی تگ تے دو تے مشکلات دا سامنا کرنا پيا تے انہاں علاقےآں وچ مینوں کئی بار جانا پڑاجتھے ایہ قبیلے آباد نيں۔ چنانچہ کچھ اوتھے دے معمر ترین افراد دی مدد توں تے کچھ تریخ ابراہیم بٹنی دے قلمی نسخہ توں جو مینوں میسر آیا انہاں دے شجرہ ہات نسب مرتب کيتے جو آنے والیاں نسلاں تے پڑھنے والےآں دے لئی ضروری دلچسپی دا باعث ہون گے۔
رودباری
[سودھو]قبیلہ ترکانی دے پڑوس نيں مشرق دی طرف یوسف زئی دے نال جندول وغیرہ ہائے دیر وچ انہاں دے عزیزاں دا اک ہور افغان قبیلہ’’رودباری‘‘ آباد اے جو اگرچہ تعداد وچ کم اے ۔‘ اس دی چار ذیلی شاخاں نيں جو ایہ نيں۔
وزیر خیل ، پاپنی، کوت دالان، تے دلزاک۔
واضح ہوئے کہ ایہ پاپنی تے دلزاک خشی قبیلے وچوں تے رودباری نيں تے اوہ دلزاک جنہاں دی یوسف زئیاں توں جنگاں ہوئیاں نيں تے اوہ پاپنی جو اخون درویزہ دے اسيں قوم نيں اوہ وکھ نيں انہاں توں قبیلہ رود باری دا کوئی تعلق نئيں۔ ایہ رودباری ملک احمد دی دعوت اُتے شیخ ملی دے ذریعہ کنڑ تے ننگر ہار توں دلزاک دے خلاف جنگ کٹلنگ وچ شمولیت دے لئی آئے سن یوسفزئی دا فتح حاصل ہونے دے بعد انہاں نوں قبیلہ ملی زئی دے نال تقسیم وچ شیخ ملی نے حصہ دتا سی تے اس وقت وی اوہ ملی زئی دے نال علاقہ دیر وچ جگہ بہ جگہ مالکانہ حیثیت توں سکونت پذیر نيں۔ ایہ اک پختون قبیلہ اے جس دی رہائیش نشیکے تے دریائے ہلمند دے جنوبی کنارے اُتے ’’رودبار‘‘ نامی اک قصبہ وچ سی ایہ قصبہ یوسف زائی دے متصل نال ہی جنوب وچ واقع سی۔ ایہ لوک نسلاً خشی قبیلہ نال تعلق رکھدے نيں تے جدوں خشی قبیلے اوتھے توں کابل دی طرف جلاوطنی اُتے مجبور ہوئے تاں سب خشی قبیلے اوتھے توں نکل گئے جنہاں وچ رود بار نامی قصبہ دے رہنے والے لوک جو بعد وچ اس قصبہ وچ سکونت دے سبب رودباری دے عرف توں مشہور ہوئے وی شام ل سن ۔ کابل دی طرف آنے دے بعد ایہ لوک موجودہ افغانستان دے علاقہ لمغان وننگرہار، وغیرہ وچ سکونت پذیر ہوگئے سن ۔ بعد وچ اوتھے توں ملک احمد تے شیخ ملی دے بلانے اُتے جنگ دا ٹلنگ وچ شریک ہوئے تے فتح دے بعد ایتھے رہنا پسند کيتا ہوئے گا۔ ایہ صحیح طور تاں معلوم نئيں کہ ایہ خشی کہ تِناں قبیلیاں یعنی یوسف زئی، گگیانی تے ترکانی وچوں کسی قبیلہ توں متعلق نيں مگر غالب قیاس ایہ اے کہ رود باری لوک قبیلہ ترکانی وچ اولاد شعیب وچوں نيں جو اس وقت تک اوہ دریائے کنڑ توں مغرب دی طرف افغانستان وچ آباد نيں۔ قرائن توں ظاہر اے کہ علاقہ قندھار توں جلاوطنی دے بعد رودباری لوکاں دی سکونت افغانستان وچ انہاں ترکانیاں دے نال سی تے انہاں نوں دے نال قرابت سی تے اوتھے توں کٹلنگ وچ آئے سن ۔
یہ تریخ دی وڈی ستم ظریفی اے کہ جس قبیلہ نوں سابق متحدہ پنجاب دی حکومت نے ۱۸۸۱ء وچ جرائم پیشہ قرار دتا سی۔ ۱۹۳۴ء دے بعد ايسے قبیلہ دے افراد ايسے سر زمین پنجاب اُتے گورنر جنرل، سپریم کورٹ دے چیف جسٹس تے مرکزی صوبائی حکومتاں دی وزارت قانون دے مالک رہے نيں۔ میرے خیال وچ ایہ تریخ دے صفحات اُتے عجائبات عالم وچوں شمار کيتا جائے گا۔
معلوم رہے کہ اک قوم جو افغان قبیلہ ترکلانی ، ترکانی(ترکانڑی) جو شیخے توں تے قبیلہ یوسفزئی رگگیانی دی برادری نال تعلق رکھدی اے دی ذیلی شاخ لوئے ماموند دے ناں توں علاقہ باجوڑ وچ موجود اے۔ جو کہ ست ذیلی شاخاں اُتے منقسم اے۔ بڑوزئی، ککے زئی، اریازئی، سالار زئی، برم کازئی، خلوزئی تے بدل زئی۔
کے یاککی زئی پنجاب والے ايسے لوئے ماموند دے لوک نيں۔ ککی زئی دی اولاد پنج ذیلی شاخاں اُتے موسوم نيں۔ مسعود خیل، ایسف خیل، عمر خیل، سلیمان خیل تے بادین خیل تے اس وقت وی ایہ لوک باجور وچ انہاں ناواں توں یاد کيتے جاندے نيں تے موجود نيں۔
قبیلہ تزکانڑی دی باجوڑ توں جانب مغرب، علاقہ لمغان، افغانستان وچ ۱۵۰۸ء دے آغاز تک اپنی ریاست سی جو مغل حخمران دے ہتھوں برباد ہوگئی تے انہاں لوکاں نے خان گجو دے عہد وچ علاقہ یوسفزئی تپہ باجوڑ وچ آکے پناہ حاصل کيتی تے یوسفزیاں نے باجوڑ وچ کافی علاقہ اپنی خوشی توں انہاں نوں امداد دے طور اُتے حوالہ کيتا سی۔ تریخ دے اس متذکرہ عہد وچ وادئ جندول دے جنوبی سرے اُتے رودبار، باجوڑ دے عین جنوبی کنارے اُتے واقع اک پہاڑی نشیبی درہ کلالہ وچ قبیلہ ماموند دی ذیلی شاخ ککی زئی دے لوک آباد سن تے ايسے مقام دی نسبت توں ایہ لوک کلالہ دے ناں توں وی موسوم ہوئے سن تے باجوڑ توں نکل کے پشاور وچ وی رہے نيں تے ایتھے وی کلالہ یا کلال (ککی زئی) دے ناں توں مشہور نيں۔ واضح رہے کہ کلال اک اسرائیلی ناں اے جس دا ذکر کتاب مقدس وچ اجنبی عورتاں نوں چھڈنے دے بارے وچ ہويا اے۔
تواریخ حافظ رحمت خانی وچ لکھیا اے کہ (قریب ۱۵۰۸ء وچ ) جدوں قبیلہ یوسف زئی بہ سرکردگی ملک احمد باجوڑ وچ دلازاک توں نبرد آزما سن ۔ تے دلازاک تے یوسف زئی دا سخت مقابلہ سی۔ تاں ملک سرخابی بن شموتر کلائی جو اس وقت قبیلہ دا اک نامور سردار سی۔ اپنا لشکر لے کے لمغان توں یوسفزیاں دی امداد دے لئی پہنچیا تے ہیبو سردار دلازاک نوں سمجھانے دی کوشش کيتی لیکن اوہ نہ سمجھ سکا۔ بالآخر نوبت بجنگ رسید، نیڑے سی کہ یوسف زئی شکست کھانے لیکن ملک سرخابی بن شمو نے اپنے لشکر نوں للکارا جس دے نتیجے وچ ہیبو نوں پائندہ تر کلانی ککی زئی نے تلوار توں ماریا تے برہان ترکلانی ککی زئی نے ہیبو دے بھائی جہان شاہ دی گردن ماری تے سر تن توں وکھ کر دتا۔ مختصر ایہ کہ دلازاک قوم دے دونے سردار ہیبو تے جہان شاہ ککی زئیاں دے ہتھوں مارے گئے تے دلازاک دا لشکر شکست کھا کر بھاگنے اُتے مجبور ہويا۔ ککی زئی سردار تے ملک سرخابی سالارزئی اپنے لشکر سمیت سارا علاقہ باجوڑ یوسفزئی دے قبضہ وچ دے کے لمغان واپس چلے گئے۔ تے جاندے وقت یوسفزئی ملکان کوکہہ گئے کہ ایہ ملک باجوڑ تواڈے لئے فتح کيتا اس اُتے ہن اطمینان توں رہو اسيں اپنے وطن واپس جا رہے نيں ملک صرخابی دی وفات دے بعد سربراہ قبیلہ اس دا بھائی مٹہ نامزد ہويا تے غوریاخیل دی جنگ وچ اوہ دو سو گھوڑ سواراں قبیلہ اس دا بھائی مٹہ نامزد ہويا تے غوریا خیل دی جنگ وچ اوہ دو سو گھوڑ سواراں سمیت یوسفزیاں دی امداد دے لئی بمقام شیخ تپور، خان گجو دے پاس آیا سی تے اس نے جنگ وچ بہت اخلاص تے بہادری دا مظاہرہ کيتا سی۔ خان گجو حکمران خشی نے ترکانڑیاں دے اخلاص تے بہادری دی بہت تعریف کيتی اے۔
شاہ میر دے خاندان دی سلطنت زائل ہونے اُتے کشمیر ۱۹۰ برس مغل اقتدار وچ رہنے دے بعد احمد شاہ ابدالی دے تصرف وچ آیا تے ۶۸ برس تک افغاناں دے تصرف وچ رہنے دے بعد ماہ رمضان ۱۲۳۴ھ وچ سکھاں دے قبضہ وچ چلا گیا تے فیر ۱۲۶۲ھ نوں انگریزی دے تصرف وچ آیا۔ تے انگریزاں نے اسنوں گلاب سنگھ ڈوگرا دے حوالہ کيتا تے اس توں کچھ حصہ یعنی ضلع ہزارہ دے بالائی حصہ نوں اپنے پاس رکھ لیا۔
شاہ میر دے زمانے وچ ایتھے بٹ تے چک قبیلے آباد ہوئے سن جو نسلا سواندی افغان تے شاہ میر دے اسيں قوم سن ۔ جنہاں دی نسبت توں ہن وی سوات وچ بٹخیلہ تے چکدرہ دے ناں توں دو وڈے پنڈ موسوم تے معروف نيں۔
اسی طرح احمد شاہ ابدالی دے دور وچ قبیلہ صد وزئی افغان جو علاقہ کشمیر وچ صدن دے ناں توں مشہور نيں آباد ہوگئے ہن وی ایہ صدن یعنی صدوزئی ترین، مواضعات رولہ کوٹ، بجری، اجیرہ، باغ، تراڑ خیل، پلندری، تے پونچھ وغیرہ وچ سکونت رکھدے نيں۔ اوداں تمام کشمیر وچ پٹھان جگہ بہ جگہ آباد نيں۔
اسی طرح کشمیر دے مغرب وچ متصل ضلع ہزارہ وچ وی پٹھان آباد نيں جس دی تفصیل ایہ اے کہ تحصیل ہری پور وچ یوسف زئی دی ذیلی شاخ اتمان زئی، ترین، کاکڑ، پنی، شلمانی تے مشوانی آباد نيں۔ تے تحصیل ایبٹ آباد وچ جدون یا گدون آباد نيں تے تحصیل مانسہرہ وچ سواندی پٹھان قبیلے آباد نيں۔ سواندی تے مشوانی ہن وی اپنی پشتو بولی وچ گل گل کردے رہندے نيں۔ تے انہاں دے علاوہ تے لوکاں نے اپنی پشتو بولی نوں چھڈ کے پنجاب ی یا ہند نوں بولی دا استعمال کرنا شروع کيتا۔ علاقہ چھپہ وچ بلکہ مرگلہ پہاڑ تک وی اکثر یسوفزئی پٹھان آباد نيں تے مکڈھ وچ بلاق خٹک آباد نيں جنہاں دی بولی ہن وی پشتو اے مگر چچھ وچ بعض جگہ پشتو دا استعمال کم ہُندا جا رہیا اے۔ اپنی مادری پشتو بولی چھڈنے اُتے سخت افسوس اے جو قومی زوال دی نشانی اے۔
گدون
[سودھو]یہ عبرانی ناں اے۔ ایہ قبیلہ اس وقت تحصیل صوابی تے ایبٹ آباد وچ سکونت پذیر اے۔ واضح ہوئے کہ گدون عبرانی لفظ گدعون توں ماخوذ اے تے جدون عربی لفظ جدعون توں جو اک افغان قبیلہ دے جداعلیٰ دے اک ہی ناں دے دو مختلف تلفظ نيں۔ دور قضا ۃ وچ گدعون اک مشہور نبی گزرے نيں۔ جنہاں دی اولاد اس وقت انہاں دی نسبت توں گدون یا جدون دے ناں توں یاد کيتی جاندی اے۔ قاضیاں دی کتاب باب ۶ آیت ۱۳ دے مطابق گدعون بنی اسرائیل دے پہلے قاضی سن ۔
واضح ہوئے کہ اک وقت ایسا وی آیا سی جس وچ بنی اسرائیل نوں دشمناں دی طرف توں حملےآں تے قسم قسم دی زیادیتاں توں پریشانی لاحق ہوئی سی۔ اس سلسلہ وچ مولانا سلیمان ندوی لکھدے نيں:
آخر جدعون(جدون) نامی اک سردار انہاں وچ پیدا ہويا جس نے بنی اسرائیل دی قوت نوں مجتمع کيتا تے صرف تن سو منتخب آدمیاں نوں لے کے اسنے اہل مدین اُتے شبخون ماریا۔ رات دی تاریدی ميں دوست تے دشمن دی تمیز نہ ہوئی۔ اک لکھ ویہہ ہزار اہل مدین خود اپناں تے دشمناں دے ہتھ توں مارے گئے۔ عوریب تے ذیب نامی مدین دے دو بادشاہ قید ہوئے جنہاں نوں نہایت ذلت توں قتل کيتا گیا تے دوبارہ شاہ زاباح تے صلمناع پندرہ ہزار آدمیاں دے نال بھج نکلے لیکن انہاں نوں پناہ نہ مل سکيتی۔
ضلع ہزارہ دے بارے وچ کیرو لکھدا اے:
’’وسطی تے زیريں ہزارہ دے کچھ لوک پٹھان نيں لیکن انہاں وچوں اکثر لوکاں نے جنہاں وچ یوسف زئی، جدون تے ترین وی شام ل نيں شمالی پنجاب دے طور طریقے تے بولی اپنا لی اے۔ کلابٹ تے تربیلہ دے لوک یوسف زئی نسل دے اعتبار توں کھرے پٹھان نيں لیکن غیر پختون قبیلے دے نال رہنے دی وجہ توں اوہ وی اپنی بولی بھُل گئے تے انہاں دی پختون ولی وچ پہلی سی شدت نئيں رہی۔ البتہ حالے تک مشوانیاں دا ہمسایہ قبیلہ موجود اے جس نے ہری سنگھ دا ناک وچ دم کردتا سی۔ ایہ لوک کھرے پٹھان نيں تے دریائے سندھ تے وادی ہزارہ دے درمیان گنگہر دی پہاڑیاں وچ ہردے نيں۔ انہاں دا مرکز کئی دیہات دا اک جھرمٹ اے جو سری کوٹ کہلاندا اے۔ ایہ جگہ پہاڑیاں دے اندر محفوظ علاقہ وچ واقع اے۔ ایتھے شوانیاں نے پٹھان اں دے رہن سہن دے دلچسپ طریقے برقرار رکھے نيں۔ اوہ قرن تے صدیاں گزر جانے اُتے وی نئيں بدلے۔‘‘
مشوانی
[سودھو]یہ افغاناں دا اک مشہور قبیلہ اے۔ یوسف زئی جدوں موجودہ افغانستان وچ مقیم سن تاں انہاں توں اچھے تعلقات قائم سن ۔ انہاں دے اکثر خاندان والے افغانستان توں نکل کے یوسف زئی دے ہاں پہنچے سن تے ملک گیر وچ اوہ یوسف زئی دے نال شریک سن تے کارہائے نمایاں سر انجام دتے سن ملک فتح کرنے دے بعد انہاں نوں شیخ ملی دی تقسیم اراضی وچ حصص ملے سن جس اُتے اوہ ہن تک آباد نيں۔ آدم خان جو شیخ بنوری دے ناں توں مشہور ہويا۔ ايسے قبیلہ توں سی۔مشوانی اک جغرافیائی ناں اے۔ شام توں جلا وطنی دے بعد ایہ لوک آرمینہ دے موش نامی شہر توں جھیل وان تک دے علاقہ وچ جو مشرقی فرات دے جنوب تے قبیلہ بریس دے شام ل مغرب وچ واقع سی۔ آباد سن ۔ جس دی نسبت توں ایہ لوک موش وانی یا مشوانی دے ناں توں یاد کیتے جاندے نيں۔
سوات: مترجم دوارکا پرشاد لکھنوی نے لکھیا اے
’’کھیرلی گڑھ دی سیہات قوم اک شمالی قوم اے۔ گو مورخان حال اس دے حالات توں بالکل لاعلم نيں۔ مگر بھٹی قوم دی تریخ وچ انہاں مقبوضات دا بارہیا ذکر آیا اے جو انہاں نے دریائے ہیفس (دریائے سوات) دے دونے ساحلاں اُتے وسیع کیتے سن ۔ اس قوم دی سکونت(موجودہ) سواد وچ سی۔ جو صوبہ اشنغر دی ایکق سمت (یعنی ضلع)ہے تے جتھے سکدنر دے عہد دی قوم اساکانی بودوباش رکھدی سی۔ قوم سیہات جس نے کھمان والی چتوڑ دی اعانت دی سی۔ غالباً ايسے اساکینی فرقے ہی دی اک شاخ اے۔ جس نے سکندر توں مقابلہ کيتا سی۔‘‘
سوات دے قدیم باشندے ہندو سن جو سوہات دے ناں توں مشہور سن ۔ پہلے زمانے وچ اس خطے نوں پٹھان اں نے فتح کيتا (جنہاں نوں ہن سواندی پٹھان کہندے نيں) تے ریاست بنایا۔ اک عرصے دے بعد یوسف زئیاں نے انہاں پٹھان اں نوں اس خطے توں خارج کر دتا ۔
سواندی پٹھان کسی اک خاندان یا قبیلے نال تعلق نئيں رکھدے سن بلکہ ایہ کئی افغان قبیلے سن جو محمد غوری دے نال آئے سن تے سوات وچ آباد ہوگئے سن ۔ بعد وچ باہر دے لوک انہاں نوں وکھ وکھ قبیلےآں دے ناں توں پکارنے دے بجائے سوات توں وطنی نسبت دی وجہ توں سواندی پٹھان کہنے لگے۔ انہاں لوکاں نے سلطان شہاب الدین محمد غوری دے عہد وچ اس دے حکم توں سوات تے باجوڑ دی راہ لی سی تے اوتھے توں قدیم باشندےآں نوں جو کافر سن کڈ کے اس علاقہ اُتے قابض ہوگئے تے نیڑے چار سو سال تک ایتھے قابض رہے تے فیر انہاں وچوں اک بزرگ شاہ میر بابا نے بٹ خیلہ توں جا کے کشمیر اُتے قبضہ کرکے اپنی حکومت قائم کيتی شیخ محمد اکرام مصنف آب کوثر لکھدے نيں:
’’سوات دے اک بزرگ شاہ میر ۱۳۱۵ء وچ کشمیر دے راجہ سنگھ دیو دے ہاں ملازم ہوئے تے اپنی خداداد قابلیت توں وڈا اقتدار حاصل کر ليا۔ انہاں دے بیٹےآں نوں وی راجہ نے وڈے اختیارات دتے تے انہاں نوں راجہ دے اک جانشین نے اپنا وکیل مطلق مقرر کيتا آخر وچ جدوں ملک دا نظام درہم برہم ہونے لگیا تاں ۱۳۴۳ء مین شاہ میر شمس الدین شاہ دے ناں توں تخت نشین ہوئے تے سکہ تے خطبہ جاری کيتا۔ کشمیر وچ اسلام انہاں دی بدولت پھیلیا۔ شاہ میر نے کشمیر توں اسلام دے سیاسی تعلقات دی بنیاد پائی۔‘‘
شاہ میر دے والد دا ناں شاہ دین اے۔ کیمبرج ہسٹری وچ شاہ میر دی نسبت لکھیا اے کہ :
’’نويں بادشاہ نے اپنے اختیارات سمجھ تے نیک نیندی توں استعمال کیتے کشمیر دے ہندو راجے وڈے ظالم سن ۔ انہاں دی علانیہ پالیسی ایہ سی کہ رعیت دے پاس معمولی دال روٹی توں زیادہ کچھ نہ رہنے دتا جائے۔ نويں بادشاہ دی حکومت لبرل اصول اُتے قائم سی۔ اس نے بے جا سرکاری لگان تے غیر منصفانہ ٹیکس ہٹا دتے۔ ٹیکس وصول کرنے دے ظالمانہ طریقے موقوف کردتے تے سرکاری لگان پیداوار دے چھیويں حصے اُتے مقرر کيتا۔
تریخ فرشتہ وچ درجہ اے کہ:
’’شاہ میر ۷۱۵ھ وچ کشمیر آیا تے راجہ دی اکثر رعیت تے ملازماں نوں موافق یعنی مسلمان کيتا تے اِنّا اثر پیدا کيتا کہ ۷۴۷ھ وچ اس نے حکومت خود سنبھال لئی۔ بلاد کشمیر وچ حنفی مذہب نوں رواج دتا۔ شاہ میر دے چار بیٹے سن وڈا بیٹا جمشید تے دوسرا علی شیر سی۔ تیسرا میراث تے چہارم ہندال سی۔ ایہ سب قابل تے ہوشیار سن ۔ شاہ میر نے تن سال تک کامیاب حکومت کرکے وفات پائی تے اس دا وڈا بیٹا جمشید اتفاق توں تخت اُتے بٹھایا گیا تے علی شیر اس دا وزیر مقرر ہويا تے اپنے باپ دے طریقہ توں نظام حکومت عادلانہ قائم رکھیا۔‘‘
کتاب راج ترنگینی (فارسی ترجمہ ملیا شاہ محمد، شاہ آبادی) وچ شاہ میر دی اولاد دے متعلق ذکر ایويں درج اے۔
’’سلاطین شاہ میر نے کشمیر وچ تقریباً دو سو سال تک کامیاب حکومت کیتی۔ اس خاندان دا معروف ترین سلطان، زین العابدین، مشہور بادشاہ سی۔ ایہ سلطان وڈا عالم، ادیب تے شاعر سی۔ عربی تے فارسی وچ بے تکلف شعر کہندا سی۔ اس سلطان نے کشمیر ی بولی دیاں کتاباں، قلمی ہور آثار عربی تے فارسی تے سنسکرت نوں جمع کيتا تے اک وڈے کتب خانے دی بنیاد رکھی۔ ایہ کتب خانہ سری نگر شہر وچ توں عہد حکومت سلطان فتح شاہ (۸۹۲۔۸۹۸ھ) برقرار سی۔‘‘
اس خاندان دا آخری بادشاہ یوسف شاہ بن علی شاہ سی جس دی بادشاہت ۹۹۴ھ وچ اکبر بادشاہ دے ہتھوں ختم ہوئی۔(اقبال نامہ اکبری)
الغرض سواندی پٹھان اں نے الغ بیگ تے بابر دی اطاعت توں انکار کردے ہوئے مردانہ وار مقابلہ کيتا اگرچہ شکست کھادی اُتے برساں تک اس علاقہ اُتے قابض رہے یوسفزیاں دی آمد اُتے انہاں توں مقابلہ دی تاب نہ لاندے ہوئے ضلع ہزارہ دا رخ کيتا تے اوتھے سواندی پٹھان پکارے جانے لگے۔ علاقہ سوات توں نکل کے ہزارہ وچ جس علاقہ اُتے انہاں نے قبضہ کيتا اسنوں سلطان پکھل دے ناں توں پھکلی ناں دتا گیا۔ فیر اٹھارويں صدی وچ سید جلال بابا دی قیادت وچ اس قبیلہ نے ہزارہ دے شمالی علاقہ توں ترکاں نوں کڈ کے تمام پہاڑی تے میدانی علاقےآں اُتے قبضہ کر ليا۔ ایہ قبیلہ کئی ذیلی شاخاں وچ منقسم اے۔ مثلاً گبری، ممیالی، عالی، متراوی دیشان تے دودان، دودگان یا دیگان جو اک ہی ناں نيں تے اس وقت انہاں نوں دو دیال کہندے نيں۔ فتوح البلدان دا مصنف لکھدا اے:
’’دودان اک قوم سی شام دی سرحد(آرمینہ) وچ جو مدعی اے کہ اوہ بنی دودان بن خریمہ وچوں اے۔ ‘‘ بموجب تورات ، دودان بن یقشان بن ابراہیم علیہ السلام۔‘‘
معلوم رہے کہ آرمینیہ وچ اسرائیلی جلا وطناں دا ذکر ہوئے چکيا اے۔ بنی ا سرائیل وچ دودان اک خاندان وی سی ایہ لوک محمد غوری دے نال اشغر وچ آئے سن ۔
تواریخ حافظ رحمت خانی وچ متراوی قبیلہ دا ذکر ہوئے چکيا اے کہ ایہ لوک اپنے آپ نوں یوسفزئی بیان کردے نيں۔ گبری دی ناں وجہ دے متعلق معلوم رہے کہ کوہ گبر دریائے توچی دے نیڑے علاوہ وچ ورغڑ دے متصل افغانستان دی مشرقی سرحد اُتے جتھے اس وقت بٹنی افغان رہندے نيں ،بٹنی ق ذات دے پٹھان دراصل افغان نيں ۔ ایہ لوک اوتھے پراک وادی وچ رہائش پذیر سن تے محمد غوری دے نال اوتھے توں چلے آئے سن ۔ اوتھے دی رہائش دی وجہ توں انہاں دا ناں گبری تے بعد وچ سوات وچ رہائش دی وجہ توں سواندی مشہور ہوئے ، انہاں سواندی پٹھان اں وچ چھوٹے چھوٹے مختلف افغان قبیلے شام ل نيں جنہاں وچ بٹنی قبیلہ دی وی اک شاخ سی جو بٹخیلہ ۔ بٹگرام تے بٹل دے ناواں توں ظاہر اے۔ بعض مورخین انہاں دے نسب دے متعلق مخالف رائے رکھدے نيں لیکن حقیقتاً ایہ افغان قبیلے وچوں نيں۔ انہاں دی مادری بولی ہن وی پشتو اے۔ تے اس وقت ایہ لوک مواضعات بٹل۔ الائی شنکیاری، بٹگرام، مانسہرہ، بفہ، اوگئی، گڑھی حبیب اللہ تے بالاکوٹ وغیرہ وچ آباد نيں تے ایہ لوک اپنے آپ نوں افغانا ور پختون بولدے نيں ایہ لوک وڈے محنتی تے بہادر تے آزادی پسند واقع ہوئے نيں۔ سکھاں تے انگریزاں توں سخت جنگاں لڑی نيں۔ انہاں وچ پختون ولی دے جذبات وی نمایاں نيں۔
علاقہ پشاور
[سودھو]اس بارے وچ سعادت خان بن ہدایت اللہ خان مصنف سعادت نامہ افغانی لکھدا اے:
’’علاقہ پشاور وچ پٹھان اں دے تن گھرانے آباد نيں یعنی خیخے یا خشے ، غورے تے کرلانی۔ اس دے علاوہ انہاں دے نال جو لوک رہندے نيں اوہ انہاں دے ہمسایہ نيں لیکن حصہ داری وچ انہاں نوں بھائیاں جداں برابری دا حق دتا گیا اے کیونجے اوہ انہاں دے نیڑے نسب وچ نئيں البتہ (مورث اعلیٰ) ’’پخت‘‘ دی نسل توں نيں۔ خیخے یا خشے تے غورے دونے سگے بھائی تے کندتا قند دے بیٹے نيں۔ شجرہ غورے یا غوریا خیل اس طرح اے کہ اس دے چار بیٹے نيں۔ اول دولت یار جو مہمند تے داؤد زئی دا باپ اے۔ دوئم خلیل سوئم چمکنی یا سمکنی۔ چہارم زیرانی۔ واضح رہے کہ سرغلانی جواب سرغانی توں یاد کيتے جاندے نيں تے اوہ اپنا نسب ترین توں ملاندے نيں تے اذاخیل تے ملاگوری تے ماندوری ایہ چاراں افغان قبیلے غوریا خیل دے حمایتی تے ہمسایہ نيں۔ زیرانی تے چمکنی اول وقتاں وچ اپنے بھائیاں توں جدا ہوئے گئے سن ۔ اس وقت زیرانی ننگر ہار وچ تاجیک دے نال آباد نيں تے چمکنی یا سمکنی وکھ وکھ تھانواں اُتے گڈ مڈ اورکدرے وکھ وکھ منتشر حالت وچ رہندے نيں۔
یوسف زئی، گیگیانی تے ترکانی تِناں بھائی نيں تے خیخے یا خشے (خاشی) دی اولاد نيں۔ تے محمد زئی جو کہ اشغر وچ رہندے نيں زمند دی اولاد نيں۔ زمند خشی دا چچا سی مگر خشی انے اسنوں اپنے نال بچیت سگے بھائی دے رکھیا تے ايسے نسبت توں اسنوں حصہ وی دتا۔ گدون یا جدون جو کاکڑ دے اسيں نسب نيں تے اتمان خیل وی جو یوسف زئی دے نال سمہ، سوات تے باجوڑ وچ رہائش پذیر پاں۔ نسب دے لحاظ توں کرلانی نيں۔ مگر یوسف زئی نے انہاں نوں اپنے نال رکھیا تے سگے بھائیاں جداں سمجھدے نيں۔‘‘
کرلانی دا شجرہ ایہ اے:
کرلان دی دو وڈی شاخاں نيں اک نوں دتی دویم ککے۔ کودی دے دو شاخاں نيں اک اورک تے دوئم دلزاک، اورک زئی تے دلزاک دی اولاد دلزاک دے ناں توں یاد کيتی جاندی اے۔ ککی دی چار شاخاں نيں لقمان، اتمان، عثمان، جدران۔‘‘ خٹک لقمان دی اولاد اے تے اتمان خیل جو یوسف زئی دے نال آباد نيں، اتمان دی اولاد نيں۔ تے قبیلہ افریدی عثمان دی اولاد اے۔ تے جدران جو ننگر ہار وچ سکونت پذیرہیاں۔ جد دی اولاد اے ۔‘‘
دوسرے مورخین دی رائے وچ بنگش وی جوان دے نال متصل تیراہ تے کوہاٹ وچ آباد نيں کرلانی افغان نيں۔‘‘
پشار دے علاقہ وچ خشی دے نال باجوڑ وچ مغرب دی طرف قبیلے شنواری، صافی، گریزی، قندھاری وغیرہ افغان قبیلے ابتدا ہی توں آباد نيں جو ملک احمد دی دعوت توں آئے تے جنگ کٹلنگ وچ شریک ہوئے سن تے ایتھے انہاں نوں شیخ ملی دی تقسیم وچ حصہ ملیا سی۔ ايسے طرح غوریا خیل دے نال مغرب وچ قبیلہ شنواری آباد اے۔ شنواری انہاں دے نال ایتھے آئے سن ۔ قبیلہ شنواری دی ایہ دونے شاخاں اک ہی اصل توں وابستہ نيں جو خشی تے غوریا خیل دے چچا کاشی یا کانسی دی اولاد نيں اوہ اپنے قبیلہ توں جدا ہوئے کے انہاں وچ شام ل ہوئے چکے سن ۔ شجرہ نسب ابراہیم بٹنی دے مطابق ایويں اے خرشبون دے تن بیٹے نيںَ قند، زمند، کانسی یا کاسی۔ کانسی دے کئی بیٹے نيں جنہاں دے ناں ایہ نيں۔ سام، شنواری، سلت، ہمڑ، کوہسار، کتیر، موسلخ، شیای، مامدزی، گمرانی یا جمرانی یاژمرلانی تے الوزی وغیرہ۔
شنواری بن کانسی دے دو بیٹے سلیمان تے عثمان سن ۔ سلیمان دی اولاد سلیمان خیل نيں تے عثمان دے دو بیٹے ہدتا خیل تے بارک سن ۔ بارک دے دو بیٹے بدلا تے عبداللہ نيں۔ بدلا دی اولاد اس دے بیٹے حیدر دی نسبت توں حیدر خیل دے ناں توں یاد کيتی جاندی اے۔ عبداللہ دے چھ بیٹے الوزئی، پچی زئی، گوہر زئی، مندے زئی بو سعید تے اجی سن ۔ تے مندے زئی وچ الیاس خیل، حسن خیل تے ہمزہ خیل نيں۔
غوریا خیل دے نال کچھ تھوڑے تھوڑے دیگرافغان خاندان وی آباد نيں۔ جنہاں دی تفصیل ایہ اے:
- قبیلہ گمرانی افغان: تپہ داؤدزئی موضع امانکوٹ وچ حصہ داری وچ اے۔ تے مواضعات بانڈہ اسمعیل، بانڈہ عجب تے منڈونہ سالم تے ہور تپہ خالصہ دے مواضعات پیر پیائی، پشنگڑی وچ مالکانہ حیثیت توں آباد نيں۔
قبیلہ تیرا ہی افغان، مواضعات تارو، علی بیک، کیندے ناصر، قاسم وغیرہ وچ آباد اے۔
قبیلہ بے سود افغان، نادر خان افغان قوم بے ود دے اہل خاندان موضع ڈاک بے سود وچ آباد نيں تے سالم پنڈ انہاں دی ملکیت اے۔
قبیلہ تے مڑافغان، سرنک خان، محسن خان تے مالا خان پسران میر عالم خان قوم تے مڑافغان دی اولاد، ہرسہ مواضعات تے مڑ وچ مالکانہ حیثیت توں آباد نيں۔
قبیلہ کنڈیا کندی افغان ، مواضعات کالہ ، کندی دلاور، ناصر پور، ماضی آباد، لالہ ۔ جبہ ، ہرگونی، گڑھی سردار، بدھائی وغیرہ تپہ خالصہ وچ مالکانہ تے سکونت پذیر نيں۔
- قبیلہ اضاخیل افغان، مسمیان الوخان، محمد خان تے ظریف خان دی اولاد موضع اضاخیل بالا تے پایان سالم دے مالک نيں تے انہاں نوں مواضعات وچ آباد نيں۔
- قبیلہ بدرشی افغان، الف خان تے شہاب الدین قوم افغان بدرشی دی اولاد موضع بدرشی تے نوشہرہ ورد دے رہائش پذیر تے مالکان نيں۔
- آزاد خان افغان دی اولاد موضع جہانگیر آباد ترناب وچ آباد اے۔ تے ايسے طرح بارہ خان افغان دی اولاد موضع باپی وچ تے ممریز خان ترین دی اولاد موضع چودی ميں تے سر بلند خان افغان تے عبداللہ افغان دی اولاد موضع بچہ غلام وچ آباد نيں۔ تے جمشید خان افغان قبیلہ رانی زئی (یوسفزئی) دی اولاد موضع سواندی سالم دی مالک اے تے ايسے موضع وچ آباد اے۔
- قبیلہ سردانی یا سرگانی افغان، انہاں دے چند خاندان مواضعات سلیمان خیل، شہاب خیل، گڑھی ملی خیل تے ازاخیل عینی چاراں پنڈ سالم دے مالکان نيں تے انہاں نوں وچ آباد نيں۔
- اورک زئی افغان موضع بہانہ ماری یا بالا ماڑی پشاور دے مالکان تے ساکنان نيں تے ایہ لوک دا مگار خاں تے عالم خاں قوم افغان اورک زئی دی اولاد نيں تے ايسے طرح موضع نو تہیہ سالم ، اولاد صالح محمد خاں اورک زئی دی ملکیت اے۔
ہور افغان: ایہ خاندان تے قبیلے تاں معلوم تے مشہور نيں تے کِنے ہی خاندان سن جو ہندوستان پاکستان دے دور دراز علاقےآں وچ پھیل گئے تے جتھے گئے تے آباد ہوئے اوتھے دا رہن سہن، بولی تے معاشرت اختیار کر لئی تے رفتہ رفتہ ايسے زندگی دا اک حصہ بن گئے۔ لیکن ظاہر اے اس توں انہاں دی نسل تے قومیت اُتے کوئی اثر نئيں پڑ سکدا سی تے محض اس وجہ توں کہ اوہ اپنی آبائی تے قومی بولی بھُل چکے سن تے اک نويں بولی بولنے لگے سن انہاں نوں افغاناں تے اسرائیل دی روایت تے تریخ توں وکھ نئيں کيتا جا سکدا۔ اس دے باوجود کہ انہاں وچ بہت ساریاں مقامی خوبیاں پیدا ہوگئی سن اوہ اپنے قومی تے نسلی خصائص توں محروم نئيں ہوگئے سن ۔ انہاں دی زندگی دے طور طریقےآں تے انہاں دے عادات تے خصائل وچ بنی اسرائیل دے خصائل دی جھلک دیکھی جا سکدی سی۔ پٹھان اں دے ایہ خاندان پورے ہندوستان پاکستان وچ نہ صرف پھیلے ہوئے سن بلکہ انہاں دی اپنی مستقل آزاد ریاستاں قائم سن مثلا رام پور، جادرہ، بلاس نور، ٹونک، مالیر کوٹلہ، پٹودی، دوجانہ، کرنال تے کنج پورہ، بھوپال بہاؤنی، منیا دور ، جونا گڑھ، پالن پور، ورادھن پور ریاستاں۔ انہاں دے علاوہ گجرات کٹھیاواڑ، سادانور مدارس، بریلی، مرادآباد، نجیب آباد، خووجہ ، شاہجہانپور، فرخ آباد، قصور، ممدوت، جالندھر تے ہوشیارپور دی بارہ بستیاں ، ملتان ، میانوالی وغیرہ تے ہندوستان پاکستان دے تقریباً تمام صوبےآں وچ انہاں دی سیکنڑاں مستقل ریاستاں تے جاگیراں سن جتھے دے لوک اپنی رہتل تے معاشرت رکھدے سن لیکن قومی نسلی لحاظ توں اوہ پٹھان سن ۔
افغاناں دی تریخ دے سلسلے وچ لاہور دا ذکر بار بار آیا اے موجودہ دورکے تقریباً تمام مورخین نے ہندوشاہیہ تے انہاں دے بعد غزنویاں دے دارالسلطنت دی حیچیت توں فیر سلاطین غور دے ہندوستان اُتے حملےآں دے سلسلے وچ ہور حضرت داتا گنج بخش دی ہندوستان وچ تشریف آوری تے ہندوستان وچ انہاں دے اولین جائے قیام دے سلسلے وچ لاہور دا ذکر کيتا اے۔ اگرچہ تریخ فرشتہ تریخ ابن خلدون البیرونی دی کتاب الہند وغیرہ وچ جتھے لاہور دا ناں آیا اے اس دے نال اس دے قرب تے جوار دے متعدد تھاںواں ، دریاواں حتیٰ کہ پہاڑی سلسلے دا ذکر وی آیا اے تے جے کسی نقشے نوں سامنے رکھ دے تھوڑی جہی توجہ وی دتی جائے تاں اندازہ ہوئے جاندا اے کہ لاہور توں مرادکون سا شہر اے ؟ آیا اوہ ہندو شاہیہ دا دارالسطنت گندھارا والا لاہور اے یاپنجاب دا موجودہ مشہور تے معروف شہر اے۔ لیکن اس سلسلے وچ چونکہ موجودہ عہد دے مورخین نے توجہ نئيں کيتی اس لئی انہاں نے اس بحث نوں جو اک صاف تے بالکل واضح سی کسی قدر اُلجھیا دتا اے۔ اوہ تاریخی طور اُتے لاہور دی قدامت دا ذکر کردے نيں لیکن نتیجہ تریخ تے حقائق دے خلاف کڈدے نيں تے اشارہ لاہور پنجاب دی طرف کر دیندے نيں تے ایہی اوہ مقام اے جتھے توں اک عظیم تاریخی گمراہی دا دروازہ کھل جاندا اے۔
مگرہم انہاں حقائق توں پردہ اٹھا دینا چاہندے نيں جنہاں توں قدیم لاہور دی اصلیت واضح ہوئے جائے تے تریخ دے ہر قاری تے ہر طالب علم نوں معلوم ہوئے جائے کہ ہندو شاہیہ تے انہاں دے بعد غزنوی سلاطین دے دارالسلطنت لاہور توں کون سا شہر مراد اے ا ور سلاطین غزنوی تے غوری دے حملےآں دے سلسلے وچ جس لاہور دا ذکر آندا اے اوہ کون سا شہر اے۔ وچ چاہندا ہاں کہ لاہور دے محل وقوع تے اس اُتے مذکورہ حملےآں دے راستے تے دریا نوں عبور کرنے دے مقام اُتے بشمولہ نقشے وچ وی اک نظر پائی جائے تاکہ قارئین نوں اس باب وچ کوئی شک باقی نہ رہ جائے کہ تریخ وچ مذکورہ لاہور توں مراد کون سا شہر تے مقام اے۔
تریخ فرشتہ نے وی اس تاریخی واقعہ اُتے روشنی پائی اے تے صاف لفظاں وچ بیان کر دتا اے کہ د ریا توں مراد آب سندتا دریائے سندھ اے۔ اس نے اپنی تریخ وچ متعدد تھاںواں اُتے انہاں واقعات دا ذکر اے۔ ایتھے اساں انہاں تمام تفصیلات نوں مرتب کر دتا اے۔ چنانچہ مصنف تریخ فرشتہ لکھدا اے کہ:
(۱) ہر چند کہ امیر سبکتگین نے آب نیلاب عبور نہ فرمایا تے پنجاب دی حکومت اُتے فائز نہ ہوئے سکا۔ لیکن بعض مورخین اسنوں سلاطین لاہور دے سلسلہ وچ منسلک کردے نيں اوہ ۳۶۷ھ وچ دیار ہند دی طرف متوجہ ہويا تے چند قلعے مفتوح کرکے جابجا مسجداں تعمیر فرماواں۔ تے تاخت تے تاراج توں غنائم وافر اپنے تصرف وچ لیایا تے غزنی ن دی طرف مراجعت دی اورجے پال بن است پال جو براہمن سی تے ولایت لاہور نوں سرہند توں لمغان تک تے کشمیر توں ملتان تک اپنے قبضہ تے تصرف وچ رکھدا سی نال جنگ کيتی۔ سبکتگین نے نہر نیلاب دے ساحل تک جے پال دا تعاقب کرکے قتل تے خونریزی وچ تقصیر نہ دی تے مال غنیمت لے کے ولایت لمغان تے پشاور تے نہر نیلاب دے کنارہ تک اس دے عمال دی تصرف وچ آئی۔ فتح نمایاں دے کے بعد اک امیر نوں دو ہزار سوار دے کے پشاور وچ متعین کيتا۔
(۲) سلطان محمود غزنوی نے ۴۱۲ھ وچ اپنے لشکر نوں لاہور دے اطراف وچ تاخت تے تاراج دے واسطے بھیجیا۔ اس مرتبہ جے پال دا پوتا ضعیف تے زبون ہويا سی۔ سلطان بلدہ لاہور اُتے قابض ہويا تے اک امیر دے سپرد کيتا۔ خطبہ اس ملک وچ اپنے ناں دا پڑھوایا تے ابتدائے بہار وچ غزنی ن پرت گیا۔
(۳) سلطان مسعود جدوں لاہور وچ آیا تاں اپنے فرزند ’’مجدود‘‘ نوں اوتھے دا حاکم کرکے طبل تے علم عطا فرمایا تے ایاز خاص نوں اس دا تابک یعنی ادب آموز تے اتالیق کيتا تے خود غزنی ن پرت گیا۔ کچھ عرصہ بعد سلطان مسعود نے شہزادہ مجدود نوں جو لاہور توں غزنی آیاہويا سی حکم دیاکہ دو ہزار فوج لے کے ملتان دی طرف جاوے تے اس حدود دے انتظام وچ مشغول ہوئے اس دوران سلطان مسعود اپنے باپ سلطان محمود دے تمام خزانے جو قلعےآں وچ سن ۔ غزنی ن وچ لیایا تے اونٹھاں اُتے لاد کرلاہور دی طرف روانہ ہويا۔ تے اس اثناء راہ توں کسی نوں اپنے بھائی محمد نوں قلعہ توں لیانے نوں بھیجیا (جو اوتھے انہاں دے ہتھوں اَنھّا کیہ ہویا تے قید سی) تے جدوں مسافر خانہ ماکلہ وچ شاہی قافلہ پہنچیا تاں لشکریاں نے دریا توں پار ہُندے وقت شدت پانی تے اس توں تکلیف پہنچنے دا بہانہ بنا کے خزانہ شاہی نوں پرت لیا تے سلطان مسعود دے بھائی’’محمد‘‘ نوں جو اَنھّا تے قیدی سی بادشاہ بنایا تے مسعود اُتے حملہ کر دتا۔ اوہ اس رباط یعنی مسافر خانہ وچ قلعہ بند ہوگیا۔ رباط ماکلہ دے اندر توں اسنوں گرفتار کرکے سلطان محمد دے روبرو لے گئے۔ محمد نے مسعود توں کہیا کہ وچ تواڈے قتل دا ارادہ نئيں رکھدا۔ اپنے تے اسطے کوئی جگہ اختیار کرو کہ تسيں مع حرم تے اپنی اولاد دے ہواں بود تے باش کرو۔
مسعود نے قلعہ گیری نوں پسند کيتا۔ کہندے نيں کہ اوہ اس حصار دی طرف روانگی دے وقت مصارف ضروری توں محتاج ہويا۔ محمد دے پاس ایلچی بھیج کر کچھ خرچ طلب کيتا۔ محمد نے پنج سو درم اس دے واسطے بھیجے۔ سلطان مسعودنہایت متاثر ہويا تے کہیا کہ سبحان اللہ کل دے روز ايسے وقت وچ تن ہزار شتر(اونٹھ) خزانہ کامالک سی تے اج ایداں دے حال وچ گرفتار ہون۔ محمد دی اکھ اس دی نور توں بے نصیب سی۔ سلطنت اپنے بیٹے احمد نوں تفویض دی تے احمد نے اپنے باپ دے بے مشورہ قلعہ گیری وچ جا کے ۴۳۳ھ وچ مسعود نوں قتل کردتا۔
(۴) مودودبن سلطان مسعود نوں بلخ وچ سکونت رکھدا سی۔ اس واقعہ توں مطلع ہوئے کے غزنی آیا فیر غزنی توں لاہور روانہ ہويا۔ محمد نے اپنے اک چھوٹے بیٹے نوں سپہ سالار پشاور تے ملتان دا مقرر کرکے خود آباد سند(دریائے سندھ ) دے کنارے توں مودود دے مقابلہ دے لئی چلا۔ دشت دیبور (بادنبور) وچ چچا تے بھتیجے دے درمیان قتال شعلہ زن ہويا۔ خلاصہ ایہ کہ فتح مودود نوں ہوئی تے محمد مع اپنے فرزنداں تے وزیراں دے قتل کر دتا گیا۔ القصہ مودود جدوں قاتلان پدر دے انتقام توں فارغ ہويا۔ تاں اس پنڈ وچ کہ جتھے اسنوں فتح حاصل ہوئی سی اک اقریہ تے اک رباط یعنی مسافر خانہ تیار کرکے اس دا ناں فتح آباد رکھیا تے تابوت اپنے باپ تے بھائیاں دا قلعہ گیری توں غزنی وچ روانہ کيتا تے خود وی غزنی دی طرف متوجہ ہويا۔ مودود نوں کچھ اندیشہ سوائے چھوٹے بھائی مجدود بن مسعود دے نہ رہیا کہ اوہ باپ دے قضیہ دے بعد ملتان توں لاہور وچ گیا تے ایاز خاص دی اعانت توں آب سند توں ہانسی تے تھانیسر تک استقلال بہم پہنچایا۔ فیر ايسے سال مودود نے اک لشکر جرار اس دے دفع دے واسطے رخصت فرمایا تے مجدود اس امر توں خبردار ہويا۔ نیڑے سی کہ اس دی صلابت دے خوف توں مودود دی فوج وچ تفرقہ پے جاندا تے اکثر امرائے غزنی ن اس دی ملازمت وچ مشرف ہون۔ لیکن ناگاہ ۴۳۳ھ وچ عید قربان دی صبح نوں مجدود اپنی خوابگاہ یعنی خیمہ وچ مردہ ملیا تے کیفیت اس ناگاہ موت دی ہرگز دریافت نہ ہوئی تے ایاز نے وی چند روز وچ وفات پائی تے حکومت لاہور بلا جنگ وجدل سلطان مودود دے متعلقین دے تصرف وچ آئی۔‘‘
تریخ فرشتہ دے مندرجہ بالا اقتباست وچ چند تھاںواں وغیرہ دا ذکر آیا اے۔ مناسب ہوگاکہ حالیہ جغرافیہ وچ انہاں تھاںواں دے صحیح محل وقوع دی نشاندہی کر دتی جائے۔
۱۔ آب نیلاب: ایہ دریائے سندھ دا اک اورمقامی ناں اے تے اٹک دے نیڑے جنوب وچ دور تک بولا جاندا اے۔ اس دے سامنے شمال مشرق وچ دیہند تے لاہور دے تھاںواں نیڑے نيں۔ دیار ہند توں اس دی مرد اس وقت صرف پشاور تالمغان تے کابل دے علاقے سن ۔ الپتگین دریائے لمغان توں جناب مشرق تے دریائے کابل توں جانب شمال نئيں آسکا سی۔البتہ شہر کابل توں دریائے کابل دے جنوبی کنارےآں دے نال نال آندا رہیا حتیٰ کہ مشرق وچ اوہ دریائے سندھ دے مغربی کنارے تک قابض ہويا دریائے کابل دے اپنے گھاٹ اُتے جتھے اوہ دریائے سندھ وچ گردا اے نیڑے اک گزرگاہ اے جو اس زمانے وچ تے ہن وی ویہند دے لئی جائے عبور رہی اے۔ سبکتگین اسنوں پار نہ کر سکا۔ حالانکہ دریائے کابل دے کنارے والی گزر گاہ کھنڈ توں صرف چودہ میل دے فاسلہ اُتے دیہند واقع اے۔
۲۔ سلطان محمود غزنوی ۴۱۲ھ وچ لاہور اُتے قابض ہويا تے اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا۔ مطلب ایہ اے کہ ایتھے لاہور وچ اس نے مسجد بنائی سی۔
۳۔ دریا: ایتھے دریا توں مراد دریائے منہارہ یا دریائے کابل اے جسنوں لنڈے دریا دے ناں توں وی یاد کيتا جاندا اے۔ اس دریا اُتے زمانہ قدیم توں اک مقام اے جو گزر گاہ یعنی جائے عبور رہیا اے جس دا ناں اس وقت کھنڈ توں مشہور اے ۔ کابل تے غزنی وغیرہ دے آنے جانے والے لوک ايسے مقام اُتے دریا عبور کردے سن جتھے توں راستہ بنیا ہویا سی جو دیہند تے لاہور تک پہنچکيا سی۔ ہن وی اس راستے دی نشانیاں موجود نيں ہند دے مقام اُتے وی اک گزر گاہ یعنی جائے عبور سی جو ہندوستان آنے جانے والےآں دے لئی استعمال ہُندی سی تے انہاں دونے تھاںواں دی گزر گاہ یعنی جائے عبور ہن وی اوہی کم کردیاں نيں یعنی کشتیاں آر پار ہُندیاں نيں مگر ہن پلاں تے سڑکاں دے سبب غیر ضروری ہوگئیاں نيں۔
ایہ وی معلوم رہے کہ مقام ہند توں مقام کھنڈ تک دے درمیان کوئی وی جگہ دریائے سندھ نوں عبور کرنے دے لئی ہرگز موزاں نہ سی ۔وجہ ایہ سی کہ اس دے درمیان وچ اپنی دا بہاؤ ہمیشہ توں تیز چلا آندا اے تے ہن وی اوہی حالت اے۔
رباط ماکلہ:اب ایہ پنڈ اس ناں توں موجود نئيں جداں کہ مہنارہ پنڈ ہن نئيں اے۔ البتہ کھنڈ دے مقام اُتے دریائے کابل توں مشرق نوں پار ہوئے کے جتھے منارہ پنڈ واقع سی تاں اس دے مشرق وچ رباط ماکلہ وی موضع بیتور دے جنوب وچ نیڑے ہی واقع سی تے جس قلعہ وچ سلطان مسعود قلہ گیر ہويا سی اوہ بیتور ہی دا چھوٹا جہا قلعہ سی جس دا ذکر البیرونی نے کيتا اے۔ بیتور اس وقت تور ڈھیر دے ناں توں مشہور تے معروف قصبہ اے تے اس دے جنوب وچ نیڑے ہی آب سند موجود اے جس دا مقامی ناں اباسین وی اے۔ تے اس دریا دا عام ناں دریائے سندھ اے۔
قلعہ گری: بقول البیرونی ایہ کلارجگ پہاڑ یعنی مہابن توں تن فرسخ دے فاصلے اُتے جنوب وچ واقع سی۔ اج کل ایہ مقام پشتو بولی وچ ’’کلاگریاکولاگر‘‘ دے ناں توں معروف اے۔ جو قلعہ گری ہی توں بنا اے۔ ایتھے اس وقت اک افغان گدون قبیلہ رہائش پذیر اے۔ تے ایہ قلعہ تحصیل صوابی ضلع مردان وچ موضع گندف دے شمال وچ واقع سی تے ایہ مقام لاہور دیہند توں مشرق دی طرف تقریباً ۳۲ میل دے فاصلہ اُتے پہاڑیاں دے درمیان واقع سی۔
۴۔ دیبور یا دنبور: ایہ مقام بحوالہ البیرونی پشاور توں جانب مغرب پندرہ فرسخ یعنی سٹھ میل دے فاصلہ اُتے کابل دے راستہ وچ واقع سی۔
مجدود تے ایاز: دونے دی بود وباش ایتھے سی تے دونے نے ایتھے وفات پائی تے ایتھے دفن ہوئے انہاں دی قبراں ہن وی اس لاہور دے علاقہ وچ موجود نيں۔
اور اس بارے وچ کِسے قسم دا شک تے شبہ نئيں رہندا کہ انہاں تمام بیانات وچ لاہور توں مراد پشاور دے نیڑے واقع لاہور اے۔ پنجاب دا لاہور ہرگز مرادنئيں اے۔
جداں کہ سید سراج الاسلام لکھدے نيں:
۔۔۔اب ہندوستان دے شمال مغربی دروازے اُتے اک نويں طاقت ابھر رہی سی۔ ایہ طاقت ترکاں دی سی۔ جس دا دارالسلطنت غزنی سی۔ ۹۶۳ء وچ الپتگین دے مرنے دے بعد اس دے غلام سبکتگین نوں اس دی جگہ بادشاہ بنایا گیا۔ اس وقت ہندوستان دے شمال مغربی علاقہ اُتے راجہ جے پال حکمران سی۔ جس دی حکومت (مشرق وچ دریائے) چناب تک پھیلی ہوئی سی۔ ۹۸۶ء وچ سبکتگین نے اس اُتے حملہ کيتا۔ تے اسکو شکست دے کے واپس پرت گیا۔ اس دے جاندے ہی جے پال نے فیر سراٹھا لیا۔ اس لئی اپنے دوسرے حملے وچ سبکتگین نے پشاور فتح کر ليا۔ تے جے پال نوں اپنی سلطنت دے اک وسیع حصہ توں ہتھ دھونا پيا۔[۱۸]
اس بیان توں اسيں پوری طرح اندازہ کر سکدے نيں کہ الپتگین دے عہد وچ راجہ جے پال یا ہندی لاہور ی حکومت کیتی سرحداں کتھے تک سن تے اس دا دارالسطنت دے ہند یا لاہور کتھے واقع سی۔
تریخ ابن خلدون حصہ ششم غزنوی تے غوری سلاطین ص ۳۱۴ غیاث الدین دا غزنی اُتے قبضہ
اس اثنا وچ غیاث الدین نے جس دی حکومت نوں ہر لحاظ توں استحکام حاصل ہوگیا سی فوجاں آراستہ کرکے غزنی ن اُتے چڑھائی کر دتی۔ خراسان ی ا ور غوری فوجاں اس دے اسيں رکاب سن۔ ۵۷۱ء وچ دونے حریفاں دیاں فوجاں اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوئیاں۔ اس جنگ وچ امراء دولت غزنویہ نوں شکست ہوئی۔ غیاث الدین نے غزنی ن اُتے قبضہ کر ليا اس دے بعد کرمنیا ور شنوران اُتے دھاوا بول دتا۔(یہ کرمان ہند تے غزنی دے درمیان واقع اے اس توں ملک فارس دا کرمان مقصود نئيں اے ) کرمان تے شنوران دے فتح کر لینے دے بعد لاہور دی طرف پیش قدمی کيتی۔ خسرو شاہ بن بہرام شاہ نے ڈٹ کر اس دا مقابلہ کيتا تے دریا نوں عبور نہ کرنے دتا۔ (دریا دا ناں اس زمانہ وچ بقول البیرونی دریائے منارہ سی تے ہن بعض لوک اسنوں دریائے کابل تے بعض دریائے لنڈے دے ناں توں یاد کردے نيں۔ جداں کہ اس مقام اُتے مشمولہ اک نقشہ توں ظاہر ہُندا اے ) مجبوراً غیاث الدین نوں واپس ہونا پيا۔ واپسی دے وقت بعض پہاڑی تھاںواں اُتے جو کہ ہند دے پہاڑاں توں متصل سن قبضہ کر ليا۔
شہاب الدین غزنی فتح کرنے دے بعد اہل غزنی ن دے نال مدارات توں پیش آیا تے انہاں دے نال نرمی دا برتاؤ کيتا تے حسن سلوک توں پیش آیا جس توں اس دی ہر دلعزیزی ودھ گئی۔ حکومت تے سلطنت دی بنیاد مضبوط ہوگئی۔ ہندوستان دے اکثر سرحدی تے پہاڑی ملکاں نوں فتح کر ليا۔ اس دی ملک گیر تے فتوحات دا سیلاب ’’لاہور ‘‘ تک پہنچ گیا جو اس زمانہ وچ خسرو ملک آخری تاجدار دولت غزنویہ دا پایہ تخت سی۔ ۵۷۹ھ وچ شہاب الدین نے خراسان تے بلاد غور توں فوجاں فراہم کرکے ’’لاہور ‘‘ اُتے فوج کشی کی، دریا نوں عبور کرکے لاہور دا محاصرہ کے لیا۔
ایہی مضمون ابن خلدون نے اپنی ايسے تریخ وچ اک ہور جگہ وی بیان کيتا اے تے اوتھے اُتے اس نے اس دریا دا ناں لکھ کے اس مضمون دے ابہام نوں بالکل ختم کر دتا اے۔ اوہ لکھدا اے کہ
’’شہاب الدین نے ۵۷۹ء وچ اک وڈی فوج لے کے لاہور اُتے چڑھائی دی تے دریائے سندھ نوں عبور کرکے لاہور دا محاصرہ کے لیا۔‘‘ الغرض باہم ناں تے پیام شروع ہويا۔ دامادی رشتہ قائم کرنے دی خواہش ظاہر کیتی تے حسب خواہش جاگیراں دینے دا وعدہ کيتا مگر شرط ایہ لگیا دتی کہ میرے بھائی غیاث الدین دے ناں دا خطبہ پڑھیا جائے۔ خسرو ملک نے اس توں انکار کيتا تب شہاب الدین نے محاصرہ وچ سختی شروع کيتی۔ اہل شہر شدت محاصرہ تے جنگ توں گھبرا گئے۔ خسرو ملک نوں برا بھلا کہنے لگے۔ خسرو ملک نے قاضی شہر تے خطیب جامع مسجد نوں امن دی درخواست دے کے شہاب الدین دی خدمت وچ روانہ کيتا۔ شہاب الدین نے امن دی درخواست منظور کرلئی تے فتح دا جھنڈا لئے ’’لاہور ‘‘ وچ داخل ہويا۔ چند روز تک خسرو ملک عزت تے احترام دے نال شہاب الدین دی خدمت وچ رہیا۔ دو مہینہ دے بعد غیاث الدین دا حکم پہنچیا کہ خسرو ملک نوں اس دے اہل تے عیال کینال میرے پاس فیروز کوہ بھیج دو۔ چنانچہ خسرو ملک نوں اہل عیال دے نال فوج دے اک دستہ دی حفاظت وچ فیروز کوہ بھیجیا گیا۔ ‘‘
کہندے نيں کہ لاہور اوراس دے اطراف نوں مکمل طور اُتے قابو کرکے تب شہاب الدین غزنی نوں واپس ہويا۔ تے کچھ عرصہ بعد فیر آکے جہلم توں اگے مشرق نوں ودھیا تے سیالکوٹ نوں جو دریائے راوی تے چناب دے درمیان اے ۵۸۰ء وچ قبضہ کرکے قلعہ سیالکوٹ نوں بنایا۔ تے حسین خرمیل نوں اوتھے دا حاکم مقرر کيتا تے قلعہ نوں خوب مضبوط کرکے حسین خرمیل دی نگرانی وچ دے کے شہاب الدین خود غزنی واپس چلا گیا۔ اس دے بعد ۵۸۷ء وچ فیر آکے دہلی وغیرہ اُتے حملہ کرکے ناکام واپس ہوئے کے چلا۔ فیر خوب تیاری کرکے اگلے سال آکے زبردست حملہ کيتا تے سخت جنگ دے بعد ہندوواں نوں شکست دے کے دہلی اُتے قبضہ جمایا۔
دہلی شہر
[سودھو]بمطابق فرشتہ ۳۰۷ھ وچ داد پتہ راجپوت نے کہ طائفہ توران توں اے، اس شہر نوں ’’اندر پت ‘‘ دے پہلو وچ بنایا۔ داد پتہ دے بعد اَگڑ پِچھڑ اٹھ نفر نے جماعت توران توں اوتھے نشان حکومت بلند کيتا سی۔ بھوج راج۔ ادھرن سدھندل، روہیک، روہنگر، آہتگر، مدن پال، سالباہن تے اس خاندان دے بعد دہلی دی حکومت طائفہ چوہان وچ جو عمدہ راجپوتاں وچوں اے منتقل ہوئی ا ور اس دے انہاں چھ لوک نے بلدہ دہلی وچ بادشاہت کيتی۔ مانک دیو، راج راول، دیو جاہر، دیوسہر، دیو پتھورا، فیر راجہ پتھورا جو کہ معرکہ سلطان شہاب الدین غوری وچ مقتول ہويا۔ تے آخر ۵۸۸ھ وچ دہلی انہاں دے تصرف وچوں نکل کے قبضہ ملوک غور وچ آئی۔ ‘‘ (تریخ فرشتہ اردوجلد اول ص ۰۸۳)
منشی محمد حسین صدیقی اپنی تصنیف احکم التریخ وچ لکھدے نيں کہ: آخر چھیويں صدی ۵۷۱ھ وچ جس قدر راجے شمالی ہند وچ حکمرانی کر رہے سن ۔ انہاں سب وچ پرتھی راج جس نوں راجہ پتھورا وی کہندے نيں نہایت زربدست تے نامور راجہ تے راجپوتاں دی بہادر قوم دی ناک سی۔ ہندوواں وچ جنہاں نامی گرامی سورماؤں(بہادراں) دے افسانے بولی زد خلائق نيں انہاں اُتے پرتھی راج وی شام ل اے۔ پرتھی راج دے وڈے زبردست راجہ ہونے دی وجہ ایہ وی کہی جاندی اے کہ اوہ اجمیر تے دہلی دونے سلطنتاں دا راجہ سی۔ اجمیر دی سلطنت تاں اسنوں اپنے باپ سوا میشور توں جو راجپوتاں دی قوم چوہان دا راجہ سی۔ میراث پہنچی سی۔ تے دہلی دی سلطنت ہتھ لگنے دی ایہ کیفیت اے کہ اس دا کوئی بیٹا تاں سی ہی نئيں صرف بیٹیاں ہی سن۔ جنہاں وچوں ا یک دی اولاد توجے چندراجہ قنوج سی تے دوسری دی پرتھی راج۔ اس کونانا نے متنبیٰ بنا لیا سی۔ ایہ گل جے چند نوں نہایت ناگوار گزری تے اس نے پرتھی راج دے راجہ دہلی ہونے وچ بہت کچھ مزاحمتاں کيتياں لیکن کچھ بنائے نہ بنی۔ آخر کار دہلی دا راج وی پرتھی راج دے ورثے وچ آیا تے اس طرح اوہ دونے سلطنتاں دا راجہ ہوگیا۔ اگے ایہی مصنف محمد غوری دے بارے وچ لکھدا اے:
ذکر محمد غوری
[سودھو]راجہ پتھورا نوں گدی نشین ہوئے حالے بہت عرصہ گزراہی نہ سی کہ اس اُتے اک زبردست غنیم چڑھ آیا۔ جو کدی اس طرح پیشتر ہندوستان اُتے حملہ آور نہ ہويا سی۔ ایہ غنیم سلطان شہاب الدین غوری سی۔ جو اک وڈا جوانمرد بہادر تے مستقل مزاج سردار سی۔ غور دا بادشاہ تاں درحقیقت شہاب الدین دا وڈا بھائی غیاث الدین سی مگر اوہ اس دی نسبت نرم مزاج سی اس لئی جدوں اس نے غور دے تند خو تے قوی ہیکل افغان بہادراں تے دلاوراں دی مدد توں غزنی نوں فتح کر ليا تاں شہاب الدین نوں اوتھے دا بادشاہ مقرر کرکے اوہ غور نوں چلا گیا۔ شہاب الدین جدوں غزنی دی سلطنت سنبھال چکيا تاں اس نے ہندوستان دا قصد کيتا۔ اسنوں معلوم سی کہ ’’دہند‘‘ زمانہ قدیم توں راجگان عظیم الشان دا دارالسلطنت چلا آندا اے۔ ’’دہند‘‘ دریائے سندھ اُتے قلعہ اٹک توں ۱۵ میل دے شمال دی طرف سی۔ چنانچہ شہاب الدین نے اس اُتے فوج کشی دی تے جنگ دے بعد فتحیاب ہويا۔ تے ایتھے دے سب بندوبستاں توں فارغ ہويا۔۔۔دفعتاً سرحد(یعنی سیالکوٹ ) دے حاکم دا عریضہ پہنچیا کہ رائے پتھورا(والئی اجمری) اپنے بھائی ’’کہانڈے راؤ‘‘ حاکم دہلی نوں نال لے کے دو لکھ فوج جرار تے تن ہزار فیل جنگی توں ’’دہند‘‘ اُتے چڑھائی دے خیال وچ اے تے بھونچال دی طرح چلا آندا اے۔ آپ دی توجہ واجب اے۔ ورنہ اس ملک ہند وچ زن تے بچے مسلماناں دے تباہ ہوئے جاواں گے۔ بادشاہ نے ايسے وقت لشکر اسلام وچ منادی کرا دتی تے تیاری دا حکم ہويا۔ راستہ دے کارداراں دے ناں سامان رسد دا حکمنامہ جاری ہوگیا۔ لشکر جرار منزل بہ منزل یلغار کردا چلا جاندا سی کہ انبالہ دے ڈھیراں وچ اسنوں ایہ خبر لگی کہ راجہ پتھورا دا لشکر پانی پت دے مقام اُتے اے مگر فیل خانہ کرنال وچ آگیا۔ بادشاہ نے اوتھے مقام کر دتا تے فوج نوں پس تے پش توں درست کرکے کوچ بہ کوچ اگے ودھیا۔ تلاوری جسنوں اس زمانہ وچ ترائن کہندے سن دے میدان وچ دونے لشکراں دا آمنا سامنا ہوگیا۔ دن مورچاں دی درستگی وچ گزریا۔ شام نوں سب نے گھوڑےآں دے تانگ ڈھیلے کے دتے۔ دانہ چڑھیا۔ زین پوش بچھا کر بیٹھ گئے ۔ باگ ڈوراں زانوواں توں بنھ لاں تے خورجیاں توں روٹیاں کڈ کے کھانے لگے۔
سلطان شہاب الدین حالے خالصہ ہی اُتے سی کہ گشت دے سواراں نے دشمن دی فوج دے گھسیارے تے لکڑ ہارے جنگل توں پھڑ کر حاضر کيتے سواراں نوں انعام دے کے رخصت کيتا تے حکم دتا کہ جو کچھ مانگاں انہاں نوں کھلاؤ پلاؤ۔ انہاں وچ دوبٹہ توں ہشیار تے تجربہ کار نکلے کہ جنہاں توں لشکر کے اوتارے دا رخ۔ فوج دی تعداد پِچھے دی رسد دے بندوبست غرض ڈیرے ڈیرے دا حال معلوم کر ليا۔ تمام رات فوج دی تقسیم تے مورچاں دی تقرری وچ گزری ۔ پچھلی رات سی کہ کمر بندی دا حکم پہنچیا صبح ہُندے ہُندے تمام لشکر کیل کانٹے توں لیس ہوئے کے میدان وچ جم گیا۔ اگے پِچھے سجے کھبے ہر اک سردار اپنی فوج نوں سنبھالے سی تے اوہ خود شمشیر اصفہانی کمر وچ باندھے۔ پشت اُتے سپر، کندھے اُتے کمان، زین اُتے علم دے سایہ دے تھلے نیزہ تانے کھڑا سی۔ اسپ عربی جس اُتے پوست پلنگ دی پاکھر پئی سی زانوواں وچوں نکلیا جاندا سی۔ تے ادھر دشمن دے لشکر وچ پہلے ہاتھیاں دی قطار، بعد اس دے رسن، پلٹاں تے پیادہ تے سوار فوج سی کہ جس دا شمار سوائے منشی تقدیر دے کسی نوں معلوم نہ سی۔ ہاں سلسلہ انتظامہاس دا خاص اک شخص دی چٹدی ميں سی کہ جدھر چاہے ادھر جھونک دے۔ اوہ سی راجہ پتھورا جو سورج مکھی دے سایہ وچ ہاتھی اُتے بیٹھیا سی تے دونے لشکراں اُتے نظر سی تے غور توں دیکھیا رہیا سی آخر نہ رہ سکیا تے تڑپ کر ہاتھی توں کود کر گھوڑے اُتے سوار ہويا۔ بھائی نوں ہاتھی اُتے بٹھا دتا۔خود اوہ دکنی گھوڑے نوں اڑاندا سپاہ گری دا بانکپن دکھاندا، بہا لے دے ہتھ، نکالدا ہويا سجے توں کھبے تے کھبے توں سجے تک اک چکر لگایا تے اک لشکر کے سامنے کھڑے ہوئے کے اہل لشکر کے دلاں نوں اس طرح ودھایا کہ’’راجپوتاں دے سپوتو، پہاڑاں دے افغان فوج دا سامنا اے ایہ سب مسلمان نيں تے ست دھرم دے بھر شٹ کرنے اُتے کمراں بنھ بنھ کر آئے نيں حالے تواڈی سرحد اُتے کھڑے نيں جے ہمت کرن تاں کچھ نئيں۔ خرگوشےآں دی طرح جھاڑیاں وچ بھگا بھگا کر مارلو گئے تے جے اک قدم تواڈا پِچھے ہٹا تاں انہاں دے پیر تواڈے گھراں وچ تے ہتھ ننگ تے ناموس تک پہنچ جاواں گے۔اج دھرم گیان دی لاج تواڈی تلوار دی باڑھ اُتے اے۔ مارو، مارو، دم نہ لو تے جانے نہ دو۔‘‘ راجہ حالے ایہ تقریر تمام نہ کر چکيا سی کہ اِنّے وچ لشکر شاہی دے کھبے ہتھ اُتے جو افغان اپنے پیر جمائے کھڑے سن اگے ودھے تے خلجی افغاناں نے وی باگاں اٹھا لاں۔ انہاں نوں دیکھ کے راجپوت بہادراں دے سپوت وی جنہاں دی تلواراں میاناں وچ بجلی دی طرح تڑپی جاندی سی۔ ہاتھیاں دی صف نوں چیر کر نکل آئے تے تیر برساندے ہوئے دوڑے تے اک دم وچ برچھیاں اُتے لے لیا جدوں ایہ حال دیکھیا تاں افغان پِچھے ہٹے۔ تے خلجیاں دی فوج نے وی گھونگھٹ کھایا۔ (خلجی ناں قوم افغان اے ) مگر شہاب الدین بے سپاہ قلب وچ ايسے طرح جما ہويا تیر مارے جاندا سی جو اک ساتھی نے آخر عرض کيتی کہ افغاناں نے پیٹھ دکھادی، جنہاں سرداراں توں پسینے دی جگہ خون گرانے دی امید سی اوہ جان بچا کر بھج گئے دشمن چڑھدا چلا آندا اے۔ حضور ہن کس دی راہ دیکھدے نيں برائے خدا گھوڑے دی باگ پھیرئیے۔ ہن لاہور وچ پہنچ کے دشمناں دا بندوبستقرار واقعی ہوئے جائے گا۔ ایہ سندے ہی بادشاہ شلعہ دی طرح بھڑک اٹھا۔ جو رہی سہی بقایا فوج سی اسنوں سمیٹ کر للکارا تے گھوڑے نوں ایڑھ لگیا کر برق دی طرح دشمن اُتے جا پيا تے نیزہ تے شمشیر توں گزر کر فقط خنجر تے کٹار دی نوبت آگئی۔
اِنّے وچ کہانڈے راؤ دی نظر بادشاہ اُتے پئی اس نے فیلبان نوں آواز دن کہ خبردار جانے نہ پائے۔ا س نے ہاتھی نوں ریلا ۔ سلطان شہاب الدین وی چمک کر اس طرح جھپٹا کہ گھوڑے دے دونے پیر ہاتھی دے اُتے پہنچے تے اس دے منہ وچ ایسا نیزا ماریا کہ دانت ٹُٹ گئے مگر خود وی کاری زخم کھایا۔ ڈگمگا کر گھوڑے توں گرا چاہندا سی کہ اک سپاہی باوفا، جست کرکے پِچھے جا بیٹھیا تے گھوڑااڑا کر برق دی طرح نظراں توں غائب ہوگیا۔ غرض دے بھجے پھٹکے سپاہی تے ٹوٹا پھوٹا لشکر لاہور وچ واپس پہنچیا تے ایتھے دے علاقے دا بندوبست غزنی نوں روانہ ہوگیا۔
اس لڑائی وچ تماشہ ایہ ہوگیا کہ جنہاں جن سرداراں نوں بہادری تے جاں نثاری دے وڈے برے دعوے سن تے بادشاہ نوں وی انہاں اُتے بھروسا سی اوہی میدان جنگ توں بھج گئے سن ۔ چنانچہ غزنی وچ پہنچ کے علماء توں فتویٰ طلب کيتا کہ جو مسلمان جہاد توں بھجے اس دے لئی کيتا حکم اے۔ سب نے لکھیا کہ اوہ مجرم خدا اے ۔بادشاہ نے حکم شرع ہتھ وچ لیا تے تمام سرداراں نوں گرفتار کرکے جو تے چنے گھوڑےآں دے توبراں وچ ڈالکر انہاں نوں چڑھوا دتے۔ تے بازاراں وچ گھمایا۔ تاکہ خاص تے عام عبرت پکڑاں۔ تے جو نہ کھائے اس دا سر وکھ۔ فیر ایہ سزا تاں معاف ہوگئی ۔
بادشاہ نے سال بھر دے اندر ہی اندر رازداری توں انتقام لینے دے لئی پوری طرح سامان جنگ تیار کر ليا۔ لسٹ منگا کر دیکھی تے ہر کارخانے وچ کوچ دا حکم بھیج دتا۔ اٹھويں دن خود سوارہو کے جدوں علاقہ پشاور وچ پہنچیا تاں اک پیر مرد کہنہ سال نے کہ غوری خاندانہاں وچوں سی تے بادشاہ دی صحبتاں وچ بے تکلف۔ عرض کيتی کہ اس مہم وچ تاں جنگ عظیم دا سامان نظر آندا اے مگر کھلدا نئيں کہ ارادہ کدھر دا اے۔ بادشاہ نے اک آہ سرد بھر دے کہیا کہ اے مرد مسلم عجب اے کہ اس سن تے سال تے زیادہ تجربہ دے باوجود تیرا ایہ سوال اے۔ کيتا اگلے برس دی شکست تینوں یاد نئيں کیہ اوہ صدمہ اسلام دی عزت دے لئی کچھ چھوٹا تیر اے۔ فیر قبا دے بند کھولے تے کہیا کہ دیکھ اس دن توں اج تک نہ ميں نے کپڑے بدلے نيں نہ حرم سراماں بستر اُتے سویا ہون۔ اس بُڈھے مرد نے دعائے خیر دتی تے کہیا کہ جے ایہ ارادہ اے تاں ہن مصلحت وقت دے بموجب کم کرنا چاہیدا یعنی جوسردار کہ غضب سلطانی وچ دربار توں بند ہوئے نيں انہاں نوں فیر دربار وچ بلیا کے انعام دیجئے تے ترقی دے وعدےآں توں انہاں دے دل بڑھائیے کہ جان لڑیا کر پہلے داغ نوں دھوئيں چنانچہ مشورہ قبول کيتا گیا تے ملتان وچ آخر چند مقام کيتے دربار عام کرکے اوتھے سب سرداراں نوں بلايا تے ایہ کہیا کہ اے مسلمانو! گزشتہ سال وچ جو داغ دامن اسلام اُتے آیا اوہ سب اُتے روشن اے۔ تے تدارک اس دا ہر مومن مسلمان اُتے واجب اے۔ اوہ لوک اگلی ندامت دے سبب توں کچھ کہہ نہ سکے۔ مگر سب نے تلواراں اُتے ہتھ رکھ دے سامنے سر جھکا دتے۔ غرض اوتھے توں مکمل اطمینان دے نال روانہ ہوئے کے ل اہور پہنچیا۔ تے قوائم الملک رکن الدین نوں کہ تدبیر تے تقریر وچ بے مثل سی، ایلچی کرکے خط دے نال دہلی روانہ کيتا۔ خط دا مضمون ایہ سی کہ
’’ماں بموجب حکم اپنے وڈے بھائی دے کہ اوہ میرے باپ دی جگہ اے تے خراسان توں پنجاب تک مسلماناں دا بادشاہ اے فوج لے کے اس طرف آندا ہون، رائے پرتھی راج، کہ راجگان ہندوستان وچ مہاراجہ اے اسنوں لکھیا جاندا اے کہ اسلام دی اطاعت کرکے اتفاق دا طریقہ قائم کرے تاکہ خلق خدا دی آسائش وچ خلل نہ پڑ جائے۔ ورنہ ملک خدا دا اے تے حکم خدا دا ، تلوار دونے کافیصلہ کرے گی۔‘‘
یہ مراسلہ راجہ دی نظر توں گزریا تاں بہت پیچ تے تاب کھایا تے خفاہو کے ادھر تاں اک جواب کہ پتھر تے لوہے توں سخت سی لکھ کے روانہ کيتا۔ تے ادھر راجگان ہندوستان نوں جمع کرکے تن لکھ راجپوتاں دا لشکر جنہاں دی تلواراں توں خون ٹپکتا سی۔ ہمراہ لے کے چلا۔ پہلے فتح دے بھروسے اُتے بوہت سارے راجہ بہادرانہ رفاقت دا دم بھردے مدد نوں آئے۔ سلطان شہاب الدین وی ادھر توں اگے ودھیا نہر سرسوتی نوں درمیان وچ ڈال کر دونے لشکر اتر پئے۔
پرتھی راج نے اول اک خط اس مضمون دا لکھیا کہ:
’’میری اس فوج بے شمار دا حال سالار لشکر اسلام نوں تاں معلوم ہويا ہوئے گا مگر اس دے علاوہ تے وی ہندوستان توں برابر فوجاں چلی آندیاں نيں۔ اک اک راجپوت اوہ منچلا بہادر اے جس دی تلوار دی کابل تے قندھار تک پناہ نئيں۔ ایہ چند نامراد بھوکے افغان زادے جنہاں نوں تاں پرت کھسوٹ دا لالچ دے کے گھراں توں ایتھے لیایا اے تینوں چاہیدا کہ انہاں دی جوانی تے انہاں دے ماں باپ دے بڑھاپے اُتے رحم کرکے ایتھے توں پرت جائے۔ سانوں جوانمردی دی قسم اے کہ پِچھا نہ کرن گے تے جے ایہ منظور نئيں تاں دیکھ لے کہ آتشبازی دے سامان بے شمار نيں۔ جنگی ہاتھی کچھ اُتے تن ہزار تک نيں جے اس تحریر اُتے خیال کيتا توبہتر اے ورنہ یاد رہے کہ اک جاندار اس میدان توں جِتیا پرت کر نہ جائے گا۔‘‘
سلطان شہاب الدین اس موقع پردھیما ہويا تے اس دے جواب وچ مصلحتاً ایہ لکھیا کہ
’’راجہ نے جو نیک صلاح تے مشورہ دتا۔ عین شفقت اورمہربانی اے مگر سب اُتے ظاہر اے کہ اس لشکر کشی وچ مینوں کچھ اختیار نئيں بھائی دے حکم توں اس مہم دا بجھ سر پرلیا اے جدوں تک اوتھے توں حکم نہ آئے وچ کچھ نئيں کر سکدا۔ اس قدر مہلت ہوئے کہ اوتھے توں جواب آجائے۔ البتہ اس وقت صلح اس عہد اُتے ہوئے جائے گی کہ ملک پنجاب مقام سرہند تک ساڈے پاس رہے۔ باقی کل ہندوستان تواڈا۔‘‘
جب ایہ نرم جواب راجہ دے پاس پہنچیا تاں اہل دربار ہنسنے لگے تے لشکریاں وچ فتح دی سی خوشیاں ہوگئياں بلکہ خوشی توں ڈیرے ڈیرے نے ناچ رنگ شروع کردتی۔ ایتھے شہاب الدین نے سر شام فوج کوکمر بندی دا حکم دے کے خیمے ڈیرے سب قائم رکھے تے راتوں رات کئی کوس دا چکر دے کے دریا پار اتر گیا۔ صبح نوں راجہ دے لشکر وچ حالے کوئی بستر اُتے سی کوئی اشنان کوگیا سی کہ اچانک پہلو وچ اک بلائے ناگہانہ ظہور وچ آئی۔ ہیبت توں سوندے جاگتے اچھل پئے تے تمام فوج وچ کھلبلی پڑ گئی۔ اوہ لشکر بے شمار ایسا دریا سی کہ اک طرف دی ہل چل دی دوسری طرف خبر وی نہ ہُندی سی مگر راجہ نے اس وقت ہوش تے حواسنوں برقرار رکھیا تے ذرا وی نہ گھبرایا تے اک فوج تیار کرے لشکر اسلام دے سامنے دی تے باقی لشکر انبوہ نوں سمیٹ کرفیر میدان وچ لا جمایا۔ ادھر شہاب الدین غوری نے فوج دے چار حصے کرکے چار سپہ سالاراں دے ماتحت قائم کر دتے کہ باری باری توں جاواں تے اس لشکر کثیر دے مقابل وچ جان لڑاواں۔ راجپوت بہادر وی ا س میدان وچ سجے کھبے توں درست ہوئے کے اس خوبصورتی توں تے انتظام توں لڑکے کہ مسلماناں دے دل چھُٹ چھُٹ ہوگئے۔ تب شہاب الدین بمصلحت وقت شکست دی صورت ورگی بنا کے پِچھے ہٹا۔ دشمن نے پِچھا کيتا تے جدوں جمعیت لشکر انہاں دی بے انتظام ہوئی تاں دوسرے غول توں تازہ دم حملہ کيتا مگر جمعیت ہندوواں دی بے شمار سی اس لئی اس توں وی مطلب حاصل نہ ہويا۔ جدوں ٹھیک دوپہر ہوئی تاں رائے پرتھی راج اک سو پنجاہ راجہ تے مہاراجہ نوں لے کے اک درخت دے سایہ وچ آیا۔ سب نے تلواراں دے قبضاں پرہتھ رکھ دے قسم کھادی تے اک اک پیالہ شربت پی، پان دا بیڑہ منہ وچ ، تلسی دی پتی بولی اُتے رکھ ، کیسر دے ٹیکے پیشاناں اُتے دئے۔ تے شہاب الدین وی بارہ ہزار افغان لشکر خاص جنہاں دے سراں اُتے فولادی خود جواہرات دے مرصع دہرے ہوئے سن انہاں نوں لے کے جلدروانہ ہويا۔ اوّل خود تاج شاہی اوتار کر کفن سر توں بنھیا۔ فیر شمشیر اصفہانی گھسیٹ کر میان اس دا توڑ کر سُٹ دتا ۔ بادشاہ دا ایہ حال دیکھدے ہی سب نے اپنے اپنے خود،خورجیاں وچ ڈال کر سراں اُتے کفن لپیٹ لئے تے تلواراں کھینچے، داڑھیاں منہ وچ لئے۔ اس طرح جوش وچ آکے نعرہ تکبیر بلند کرکے ایسا حملہ کيتا کہ یا تواپنی جگہ جمے کھڑے سن یا پب ماردے ہی خاص راجہ دے قلب لشکر وچ جا کے دھواں دھار ہوگئے تے جو جو افغان سر لشکر ادھر ادھر لڑے رہے سن اوہ وی سجے کھبے زور دے کے دشمن اُتے گرے۔ ایسا گھمسان دا رن پيا کہ دم دے دم وچ ہزاراں دا کھیت رہیا۔ اگرچہ راجپوت تلواراں نے وڈی ہمت دی تے بہادری دے خوب جوہر دکھائے مگر انجام کار شکست کھادی کھانڈے راؤ میدان جنگ وچ بہادری دا حق ادا کرکے زندگی دے بجھ توں سبکدوش ہويا۔
رائے پتھورا دریائے سرسوتی دے کنارے گرفتاربدست لشکر سلطانی ہوئے کے ماریا گیا۔ دشمن دی تمام فوج پریشان ہوگئی تے فتح یاب سپاہی شام تک قتل تے غارت وچ ہتھ رنگتے رہے۔ بادشاہ نے راتوں رات لاہور تے غزنی فتح نامہ روانہ کرکے اس دے دوسرے دن لشکر دا انتظام کيتا تے اگے اجمیر نوں روانہ ہويا۔ بعد وچ اجمیر نوں جو راجہ دا دارالسلطنت سی فتح کردا ہويا اس اطراف وچ رعب بٹھاندا ہويا دہلی وچ آیا مگر ادھر ہی دے جنہاں راجاواں نے بادشاہت تسلیم دی تاں انہاں راجاواں نوں تاج بخشیاں کردا، کچھ جگہ مسلمان حاکماں نوں مقرر کردا ہويا دہلی وچ آکے اپنی طرف توں قطب الدین ایبک جو اس وقت فوج شاہی دا سردار اعظم سی شہر وچ نائب سلطنت کرکے دہلی توں لاہور تے لاہور توں غزنی پہنچیا۔
کافی عرصہ دے بعد کوہ جود(یا جوگ) دے مفسداں نے فساد برپا کيتا۔ شہاب الدین بذات خود اوتھے گیا تے انہاں نوں سزا دی۔ جدوں اوتھے توں فارغ ہويا تاں راستے وچ بمقام دیمک(دھمیک) چند مفسد قوم کھگرات دے وقت شاہی خیمہ وچ موقع پا کرچھپ رہے تے سلطاب نوں بحالت خواب جام شہادت پلا دتا۔ اس نے تیس سال سلطنت کرکے ۶۰۲ھ وچ شہادت پائی ۔ہندوستان دی تریخ وچ اس دا ناں علاؤ الدین غوری ہی درج اے مگر دراصل معز الدین ناں سی تے شہاب الدین خطاب ۔ غرض کہ اس اک ہی لڑائی توں سلطنت اسلامیہ ہندوستان وچ قائم ہوگئی۔‘‘[۱۹]
چونکہ لاہور دا ذکر اس مقالہ وچ متعدد بارآچکيا اے اس لئی ضروری اے کہ اس دی حقیقت اُتے ہور روشنی پائی جائے۔ اکثر مشہور تے معروف تریخ داناں دا دعویٰ اے کہ افغان حکمران سلطان شہاب الدین المعروف محمد غوری نوں گگھڑاں تے کھوکھراں دے علاقہ وچ جو دریائے جہلم دے کنارے بھیرہ تے خوشاب بلکہ میاں والی تے اٹک دے ضلعاں تک پھیلا ہويا سی دھمیک دے مقام اُتے شہید کيتا گیا سی۔ ایہ پنڈ جداں کہ اس مقام اُتے شام ل نقشے توں ظاہر اے دریائے جہلم توں جانب مغرب تقریباً چار میل دے فاصلہ پرواقعہ اے جو اک قدیم تے تاریخی پنڈ اے۔ ایہ مقام ڈومیل توں شمال نوں تے جی ٹی روڈ اُتے چکوال موڑ توں جانب مشرق تقریباً پنج میل دے فاصلہ اُتے اے۔ اس پنڈ وچ اک خستہ حال چبوترہ اے۔ جسنوں مقامی لوک غازی شہاب الدین غوری دا مزار کہندے نيں اگرچہ اوہ شہادت گاہ اے۔
واضح ہوئے کہ انہاں دناں لاہور دا صوبہ علاقہ پشاور توں لے کے مشرق وچ جہلم تک سی جس دا صوبہ دارمحمد ابوعلی سی۔ تے دوسرا صوبہ اس دے جنوب وچ ملتان دا سی۔ جس دا صوبہ دار امیر داد حسن نامی اک شخص سی۔ تے جہلم توں مشرق دی طرف پنجاب دا علاقہ جس دا مرکزی مقام سیالکوٹ سی۔ مگر اس وقت اوہ صوبہ دہلی وچ شام ل کيتا گیا سی۔ دہلی اس زمانہ وچ دارالسلطنت وی سی۔ شہاب الدین محمد غوری نے دہلی دی حکومت اُتے قطب الدین ایبک نوں مامور کيتا سی۔
بقول ابن خلدون، کھوکھراں دی بغاوت تے سرکوبی
[سودھو]کھوکھراں دا علاقہ لاہور تے ملتان دے درمیان اے۔ کھوکھراں نے شہاب الدین غوری دی موت دی فرضی خبر سن کر بغاوت کر دتی تے محاصل دینے توں انکار کر دتا۔ قطب الدین ایبک نے دریائے جہلم دے مغرب وچ شاپور دے شمالی علاقہ پر(جو خوشاب تے بھیرہ وغیرہ دے سامنے پہاڑاں وچ دور تک واقع سی) لشکر کشی دی تے شہاب الدین نے انہاں نوں تہ تیغ کيتا۔ دھمیک دے مقام اُتے شہاب الدین دی شہادت شعبان ۶۰۲ھ وچ ہوئی۔ ابن خلدون دے اس بیان توں لاہور دی حقیقت سامنے آجاندی اے کہ قوم ککریا کھکر تے گکھڑ وغیرہ لاہور تے ملتان دے درمیان پہاڑاں وچ رہندی سی۔ کیونجے ہر شخص بغیر سوچے سمجھے ایہ سجھ سکدا اے کہ قصبہ شاپور تے سردار لشر دانیال کافرکا مقام یعنی جودیاں یا جودی پہاڑ جو اس وقت مقامی بولی وچ ٹلہ جوگیاں توں مشہور اے تے اس دے نال ہی متصل مشرق وچ رہتاس قلعہ اے تے اس توں جانب مغرب نوں قدیم عام راستے اُتے تھوڑے ہی فاصلہ اُتے ڈومیلی دے نیڑے شمال وچ مقام دھمیک تے ہور اوہ تمام پہاڑی علاقے جتھے ککر یا کھوکھر تے کفار تراہیہ قوماں آباد سن تے جنہاں نے بغاوت کرکے اپنی سرکوبی دے لئی شہاب الدین غوری نوں لشکر کشی دی دعوت دتی سی۔ اوہ سارے تھاںواں پشاور والے لاہور تے ملتان دے درمیان واقع نيں جو کہ پنجاب والے لاہور تے ملتان دے درمیان نئيں۔
مشتاق مرزا مدرس یونیورسٹی ہائی سکول جہلم اس علاقے دے مشرقی جانب دا جغرافیہ ایويں بیان کردے نيں کہ’’جہلم شہر دے مغرب وچ ٹلہ دے پہاڑ دا سلسلہ اے جو جہلم توں ویہہ میل مغرب وچ اے۔ اس دے مشرقی سرے اُتے رہتاس دا قلعہ اے جو نالہ گہان دے کنارے اے تے جنوبی سرا کوہستان نمک توں جا ملدا اے۔ ایہ ٹلہ ’’جوگیاں‘‘ دے ناں توں منسوب اے تے بلندی ۲۹۰۰ فٹ دے نیڑے اے۔ اس دے دونے طرف چھوٹی چھوٹی بستیاں پھیلی ہوئیاں نيں تے انہاں وچ اکثریت گکھڑ قوم نال تعلق رکھدی اے۔ زمین انتہائی غیر ہموار اے۔ برساتی نالاں توں پانی میسر آندا اے پہاڑ دی چوٹی خوشگوار ماحول رکھدی اے۔ لیکن پانی نایاب اے۔ ہندوواں دے دور وچ ایہ چوٹی آباد سی ہن دو ریسٹ ہاؤس قابل رحم حالت وچ نيں۔ دو بہت وڈے تالاب وی نيں تے چیڑھ دے چند درخت نيں۔
کوہستان نمک وچ باغانوالہ پنڈ دے نیڑے اک قلعہ دے آثار نيں جسنوں نندانہ توں منسوب کردے نيں۔ ایہ اوہی قلعہ’’نندانہ‘‘ سی جسنوں ہنڈ(یا ویہند) دے بعد ہندوواں نے اپنا مرکز بنایا سی جو ہن مکمل طور اُتے کھنڈرات وچ تبدیل ہوگیا اے۔
روایت اے کہ البیرونی نے ایتھے توں زمین دے قطرکی پیمائش دی سی۔ تے قلعہ نندانہ توں پندررہ میل مغرب دی طرف ايسے سللسہ کوہ وچ کھیوڑہ دے نیڑے اک ہور قلعہ کسک اے جو ہندوواں دے دور دی نشانی اے۔ مغل بادشاہاں دا راستہ کوہستان نمک وچ کلر کہار دا سی۔‘‘
الغرض اگے اس مضمون نوں پڑھنے تے نقشیاں نوں غور توں دیکھنے دے بعد صاف ظاہر ہوئے جاندا اے کہ شہاب الدین محمد غوی دے عہد حکومت تک پنجاب والے لاہور دا ناں تک نئيں سی بلکہ اوہ بعد وچ معرض وجود وچ آیا۔ جس دی تفصیل ذیل وچ درج کيتی جاندی اے۔
کھوکھراں دی بغاوت
[سودھو]قوم ککر یا کھکر لاہور تے ملتان دے درمیان پہاڑاں وچ رہندی سی تے انہاں پہاڑاں دے دشوار گزار ہونے دی وجہ توں قوم ککر دا اک وڈا گروہ جمع ہوگیا سی لیکن شہاب الدین دے رعب تے خوف توں ایہ اس قدر متاثر سن کہ سالانہ خراج شاہی خزانہ وچ داخل کيتا کردے سن جس وقت شہاب الدین دی موت دی غلط خبر مشہور ہوئی ککر بگڑ گئے۔ بدعہدی تے بغاوت اُتے کمراں بنھ لاں تے پہاڑی قوماں توں سازش کرکے فتنہ تے فساد تے لُٹ مار دا درواہز کھول دتا۔ دن دہاڑے مسافراں نوں پرت لینے لگے۔ غزنی ن تے لاہور دے راستے خطرناک ہوگئے۔ آمد تے رفت دا سلسلہ ختم ہوگیا۔ شہاب الدین نے اپنے گورنر لاہور محمد بن ابو علی نوں لکھ بھیجیا کہ ککر توں سالانہ خراج وصول کرکے بھیجو تے بد نظمیاں نوں دفع کرکے امن تے امان قائم کرو۔ ککر نے محمد بن ابو علی دی کسی گل کيتی پروا نہ کيتی۔ شہاب الدین نے قطب الدین ایبک نوں قوم ککر دی سرکوبی تے سمجھانے بجھانے دے لئی روانہ کيتا ککراں دے سردار نے ایبک نوں ٹکا سا جواب دے دتا کہ جے شہاب الدین زندہ ہُندا تاں اوہ خود آندا اسنوں ایہ کتھے تاب سی کہ اسيں خراج دینا بند کر دیندے تے اوہ خاموش بیٹھیا رہندا غرض کہ ککر نے ایبک دی اک نہ سنی۔ شہاب الدین نے اس توں مطلع ہوئے کے قریہ شاپور وچ لشکر مہیا کرنے دا حکم دتا۔ چنانچہ لشکر مرتب ہونے دے بعد ککر دی گوشمالی دے لئی روانہ ہويا جاں ہی شہاب الدین لاہور پہنچیا، ککر نے اطاعت قبول کيتی۔ شہاب الدین ماہ شعبان ۶۰۱ھ وچ پرت کر غزنی ن آیا تے فوراً ترکان خطا اُتے چڑھائی کر دتی۔ (تریخ ابن خلدون حصہ ششم محولہ بالا ص ۳۳۸) اگے لکھدا اے:
کھوکھراں دی سرکوبی
[سودھو]شہاب الدین دی واپسی دے بعد ککراں نے فیر بغاوت دا جھنڈا بلند کر دتا رہزنی تے غارت گری کرنے لگے۔ اس مرتبہ ہنود دی تے قوماں وی غارتگری تے بغاوت وچ شریک ہوگئياں۔ شہاب الدین نوں اس دی خبر لگی۔ ہند دے مقبوضہ علاقے وچ بد امنی پھیلنے دے خیال توں ترکان خطا دے مقابلہ توں لشکر واپس لے کے غزنی ن دی طرف آیا تے اوتھے توں لشکر نوں از سر نو آراستہ کرکے ماہ ربیع الاول ۶۰۲ ھ وچ ککراں دی سرکوبی دے لئی ودھیا۔ نہایت تیزی توں کوچ تے قیام کردا ہويا ککراں دے سراں اُتے پہنچ گیا۔ ککر وی جنگ دے لئی پہاڑاں توں اتر کر میدان وچ صف آراء ہوئے۔ اک شب تے روز مسلسل لڑائی ہُندی رہی۔ دوران جنگ وچ جدوں کہ گھمسان دی لڑائی ہوئے رہی سی قطب الدین ایبک لشکر اسلام لئے ہوئے دہلی توں آپہنچیا تے تکبراں کہندا ہويا ککراں اُتے حملہ آور ہويا۔ ککراں دے پیر اکھڑ گئے۔ نہایت ابتری توں شکست کھا کر بھجے۔ مسلماناں نے ککراں نوں جتھے پایا مار ڈالیا۔ ککراں دا اک وڈا گروہ اک گنجان جنگل وچ گھس گیا لیکن مسلماناں نے اس وچ اگ لگیا دتی ۔ بے انتہا مال غنیمت ہتھ آیا۔ ککراں دا سردار ماریا گیا۔ ايسے اثناء وچ دانیاں نامی سردار لشکر جودی (یاجوگی) نے وی سرا اٹھایا۔ شہاب الدین اس دی سرکوبی دی طرف متوجہ ہويا۔ چنانچہ ماہ رجب ايسے مہم وچ گزر گیا۔ الغرض جس وقت باغیان ہندوستان دی سرکوبی توں فراغت حاصل ہوگئی۔ اس وقت شہاب الدین نے صوبہ لاہور توں غزنی ن دی طرف کوچ کيتا۔
کوکر یا کھکر یا کفار تراہیہ پہاڑی قوماں سیںَ مذہباً ایہ سب بت پرست سن ۔ مسلماناں دے پکے دشمن سن ۔ ککر اطراف پشاور وچ فتنے پھیلاندے رہندے سن تے مسلماناں نوں ایذاواں دیندے سن تے کفار تراھیہ پنجاب تے غزنی ن دے درمیانی پہاڑاں وچ سکونت پذیر سن ۔ [۲۰]
خواجہ موید الدین یا خوجہ معین الدین
[سودھو]شہاب الدین دے قتل ہونے دے بعد امراء لشکر تے وزیر سلطنت خواجہ موید الدین دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے سب دے سب اس اُتے متفق ہوئے کہ جدوں تک خاندان شاہی وچوں کوئی شخص تخت دا مالک نہ ہوئے اس وقت تک شاہی خزانےآں دی کامل طور توں حفاظت کيتی جائے۔ چنانچہ وزیر سلطنت نے سپہ سالار نوں طلب کرکے لشکریاں وچ امن تے امان قائم رکھنے تے نظام حکومت دا پابند رہنے دی ہدایت تے تاکید دی درنعد نوں اک تابوت وچ رکھ دے تے شاہی خزانے دے نال غزنی ن دی طرف روانہ ہويا۔ خزانہ شاہی دو ہزار دو سو اونٹھاں اُتے لدا ہويا سی ۔۔۔اور انہاں سب لشکریاں نوں ہندوستان دی طرف واپس کر دتا جنہاں دے وظائف تے جاگیراں قطب الدین ایبک دے قبضہ وچ ہندوستان وچ سن۔ القصہ شعبان ۲۰۶ھ وچ شہاب الدین دا تابوت غزنی ن پہنچیا تے بمقام مدرسہ شاہی بائیہواں تریخ ماہ مذکورہ وچ مدفون ہويا۔(تریخ ابن خلدون حصہ ششم ص ۳۴۲) اگے لکھدا اے
ایلدو زیادز غزنی ن توں نکل کے اک ہزار پنج سو سواراں دی جمعیت دے نال لاہور پہنچیا اس وقت لاہور اُتے شہاب الدین دا غلام ناصر الدین قباچہ حکمرانی کر رہیا سی۔ لاہور دے علاوہ(جنوب وچ ) ملتان ، آجر تے دیبل ٹھٹہ دے ساحل سمندر تک اس دے قبضہ وچ سن ۔ پندرہ ہزار جنگجو سواراں نوں لے کے میدان جنگ وچ آیا ابازار کار زار گرم ہوگیا۔ فریقین دے نال ہاتھیاں دا وی جھنڈ سی۔ دز نوں پہلے حملہ وچ شکست ہوئی۔ ہاتھیاں دا جھنڈ پھڑ لیا گیا۔ دز نے پلٹ کر فیر حملہ کيتا۔ اس حملہ وچ دز نوں کامیابی ہوئی۔ دز دے ہتھ سوار نے قباچہ دے جھنڈے اُتے حملہ کيتا۔ اتفاق ایہ کہ جھنڈا گر گیا۔ قباچہ دا لشکر بھج کھڑا ہويا دز نے شہر لاہور اُتے قبضہ کر ليا۔ اس کامیابی دے بعد دز نے ہندوستان دی طرف قدم بڑھائے تاکہ دہلی وغیرہ اُتے وی جو مسلماناں دے قبضہ وچ قابض ہوئے جائے اس وقت دہلی وچ قطلب الدین ابیک دا انتقال ہوئے چکيا سی۔ اوراس دا غلام شمس الدین حکومت کر رہیا سی۔ شہر سمایا دے نیڑے مڈ بھیڑ ہوئی۔ تاج الدین دز شکست کھا کر بھجیا۔ سارا لشکر تتر بتر ہوگیا تے اثناء جنگ وچ اسنوں وی مار ڈالیا گیا۔ [۲۱]
تجزیہ
[سودھو]لاہور توں بعض جگہ صوبہ لاہور وی مراد اے جس دی حداں اس وقت پشاور توں لے کے دریائے جہلم تک واقع سن۔ (جیساکہ پٹھان اں وچ اس زمانے توں اک مقولہ چلا آرہااے۔ دہرات نہ تر جہلم پنبتون آبد دے۔‘‘ یعنی ہرات دے علاقہ توں لے کے جہلم تک قوم پختون آباد تے رہائش پذیر اے ۔ایتھے اک افغان قبیلہ کانسی دی نسبت توں کانسی نالہ ہن وی موسوم اے۔ تے جہلم توں مشرق دی طرف پنجاب دا علاقہ جس دا مرکزی شہر سیالکوٹ سی۔ دہلی دے ماتحت تے قطب الدین ایبک دے زیر حکومت سی۔ قطب الدین ایبک مندکو ہوریا کوہارو وچ جو اس دے بعد لاہو کے ناں توں موسوم ہويا وفات پا چکيا سی۔ جو دہلی دے صوبہ وچ واقع سی لہٰذا ايسے سبب توں ایہی مذکورہ مورخ ايسے کتاب دے ص ۳۵۷ اُتے لکھدا اے کہ
’’اس وقت دہلی وچ قطب الدین ایبک دا انتقال ہوئے چکيا سی اس دا غلام شمس الدین حکومت کر رہیا سی۔
اور اس توں پہلے ایہ وی لکھدا اے کہ
’’لاہور وچ ناصر الدین قباچہ شہاب الدین دا غلام حکمرانی کر رہیا سی۔ تے لاہور دے علاوہ ملتان ، آجر تے دیبل ٹھٹہ دے ساحل سمندر تک اس دے قبضہ وچ سن ۔
حالانکہ روز روشن دی طرح عیاں اے کہ قطب الدین ایبک دا انتقال شہر دہلی وچ نئيں بلکہ پنجاب دے موجودہ شہر لاہور وچ ہويا سی جس دا انار کلی بازارماں مزار اے چونکہ ایہ مقام جتھے ہن لاہور شہر اے دہلی دی حکومت تے صوبہ وچ واقع تھااس وقت ایہ اک غیر مشہور مقام سی تے لاہور دے ناں توں اسنوں شہرت وی حاصل نئيں سی۔ مورخ نے ايسے بناء اُتے قطب الدین ایبک دی وفات دے حادثے دا دہلی وچ واقع ہونا دسیا اے جس توں مراد صوبہ دہلی اے نہ کہ شہر دہلی۔ بعینہ اُتے دی تحریر وچ جتھے قتل شہاب الدین کيتی جائے وقوع دے سلسلے وچ لاہور دا ناں لیا گیا اے تاں اوہ مقام پشاور یا گندھارا والے لاہور دی حکومت تے صوبہ وچ واقع سی۔ اس قسم دیاں مثالاں بکثرت نيں کہ اک شہر دے ناں توں کدی کدی پورا علاقہ مراد ہوتااے۔
اک بہت اہم تے مفید بیان احکم التریخ دے مضمون وچوں جس دے ایہ چندلفظاں نہایت اُتے معنی نيں۔
’’کوہ جود (یا جوگ) دے مفسداں نے فسادبرپا کيتا۔ شہاب الدین بذات خود اوتھے (یعنی ٹلہ جوگیاں) گیا تے انہاں نوں سزا دتی جدوں وہان توں فارغ ہويا تاں راستے وچ بمقام دمیک (یا دھمیک) چند مفسد قوم کھگر رات دے وقت شاہی خیمہ وچ موقع پا کر چھپ رہے تے سلطان نوں بحالت خواب جام شہادت پلا دتا۔‘‘(منشی محمد حسین صدیقی مصنف احکم التریخ ص ۳۰۰ )
قرائن توں معلوم ہُندا اے کہ شہاب الدین نے باغیاں دی خلاف اول کارروائی اس پہاڑی علاقہ دے مغربی حصہ وچ دی تے فیر وسطی حصہ وچ مکمل طور اُتے کھکراں تے کفار تراہیہ وغیرہ نوں مغلوب کيتا تے فیر ایتھے توں مشرق دی طرف جودی یا جوگی پہاڑ اُتے جو اس وقت مقامی بولی وچ ٹلہ جوگیاں دے ناں توں مشہور اے حملہ آور ہويا۔ ایتھے آخری فتح پا کر دانیاں کافر توں وی فارغ ہويا تے پہاڑ دے مشرق وچ تھلے دی طرف واپسی شروع ہوئیا ور بقمام ’’سکودی سراں‘‘ وچ اترے ایہ پہاڑ دے دامن وچ عمدہ سا مقام تھاجو قلعہ رہتاس دے نیڑے سامنے مغرب دی طرف دینہ توں جنوب نوں چار میل تے جہلم توں بطرف مغرب ویہہ میل دے فاصلہ اُتے واقع اے۔ ایتھے آرام کرنے دے بعد مکمل واپسی شروع ہوئی اورایتھے توں روانہ ہوئے کے مغرب وچ موضع ڈومیلی دے شمال وچ عام راستے پراک میدانی علاقہ وچ جتھے کوٹ دھمیک واقع اے ڈیرے لگائے تاکہ ایتھے آرام کرن تے رات اوتھے گزاراں۔
واضح ہوئے کہ اس زمانہ وچ جہلم تے گندھارا والے لاہور یا دیہند دے درمیان ایہی عام راستہ سی جو جہلم شہر توں مغرب دی طرف قلعہ رہتاس دے پاس ہی شمال وچ گزردا ہويا ڈومیلی دے مشرق شمال وچ گزردا ہويا کوٹ دھمیک تک تے اوتھے توں مندرہ دے نیڑے روات تک ہُندا ہويا مغرب وچ دیہند تے لاہور پہنچکيا سی۔ ہن وی اس راستے دی بعض جگہ نشانی واضح طور اُتے تے بعض جگہ صرف آثار موجود نيں جسنوں ميں نے بعض جگہ خود دیکھیا اے۔
قلعہ رہتاس دے متعلق تریخ ہند وچ ایويں درج اے:
’’شیر شاہ نے پنجاب وچ کھوکھراں دی جنگجو قوم توں مقابلہ کرکے بغاوت نوں دور کيتا تے دریائے جہلم دے مغربی کنارے رہتاس دا مضبوط قلعہ بنوا کر اس وچ اپنی فوج رکھی۔‘‘
پہلے ازاں قطب الدین دی وفات دا ذکر ہويا اے۔ لہٰذا ضروری اے کہ اس دے مدفن دے متعلق وی کچھ لکھیا جائے۔ مرزا دے متعلق نور احمد اپنی کتاب ’’تحقیقات چشتی‘‘ ص ۲۳۹ وچ لکھدے نيں:
احوال مرزا قطب الدین غوری
[سودھو]دروازہ لاہور ی دے باہر بطرف قصاب خانہ تے شرق گدام شراب خانہ واقع بازار انار کلی اک مکان بنام قطب غوریہ مشہور اے۔ ایہ مکان بہت وڈا عالیشان کشادہ سی۔ ایتھے عمارتاں عالیشان سنگ مرمر وغیرہکيتی سی مگر مہاراجہ نے مسمار کرکے روانہ امرت سر کر دتیاں۔ ہن صرف اک قبر خشتی بلندچبوترہ اُتے موجود اے۔ معمر لوک کہندے نيں کہ اساں اس قبر اُتے گنبد دو منزلہ سنگ مرمر دا دیکھیا اے تے اوہ گنبد ایسا خوشنما سی کہ نواح لاہور وچ ایسی عمارت تے دوسری نہ سی۔ واضح ہوئے کہ اس قبر توں زیادہ پرانی کوئی تے عمارت نواح لاہور وچ نئيں کیوں کہ ایہ قطلب الدین غوری وچوں سی تے سلطنت غوریہ شاہان چغتائی (مغل) توں بہت پہلے سی۔۔۔اس وقت شہر لاہور دے بارہ دروازے وڈے تے اک چھوٹا مفصل ذیل نيں۔ لاہور ی دروازہ، شاہ عالمی دروازہ، موچی دروازہ، اکبری دروازہ، دہلی دروازہ، ذکی دروازہ، (المشہور یکی دروازہ)، شیرانوالہ دروازہ جس نوں خضری دروازہ وی کہندے نيں۔ کشمیر ی دروازہ، مستی دروازہ، روشنائی دروازہ، ٹیکسالی دروازہ، بھاٹی دروازہ، موری دروازہ ایہ چھوٹا اے ۔‘‘
تریخ تحقیقات چشتی دے مصنف نے دو مرتبہ ایہ ناں درج کيتا اے جو قابل غور تے تعجب اے کہ ايسے شہر وچ لاہور دے ناں توں اک دروازہ کیوں تے کیواں دا رکھیا گیا سی۔ جے ایہ لاہور ی ناں صحیح ہويا تے لکھنے وچ کاتب توں غلطی وی نہ ہوئی ہوئے تاں فیر ایہ اس گل دا اک ہور ثبوت اے کہ اس وقت لاہور نامی شہر کسی دوسرے مقام اُتے موجود سی جس دی نسبت توں ایتھے اک دروازے دا ناں لاہور ی دروازہ رکھیا گیا جداں کہ دہلی دروازہ تے کشمیر ی دروازہ۔
اس توں پہلے پنجاب دا مرکزی مقام سیالکوٹ سی ابراہیم بٹنی دے قلمی نسخہ وچ وی پنجاب والے لاہور دا ذکر نئيں بلکہ سیالکوٹ دا ذکر اس طرح اے کہ
زبدۃ الاخبار وچ اے کہ:
’’سیالکوٹ بنا کے اوہ شہاب الدین محمد غوری است پہلے ترین از بناہائے راجہ سالباہن است۔‘‘
ٹاڈر راجستان دا مصنف لکھدا اے:
بھٹی قوم جدوں زابلستان وغیرہ توں بھجے تاں سالبانپور، (سیالکوت) نوں درالحکومت بنایا۔‘‘
اللہ بخش یوسفی لکھدے نيں کہ :
’’۴۴ ھ وچ ابومہلب نے بنہ تے الاھوار تک دے علاقہ نوں روند ڈالیا تے ایہ دونے تھاںواں گندھارا وچ واقع نيں۔ گندھارا اُتے اولین اسلامی لشکر سبکتگین توں پہلے عہد امیر معاویہ وچ ابو مہلب دی زیر قیادت پہنچ چکيا سی۔ مقام بنہ تے الاہوار دے متعلق عرب مورخین دیاں تحریراں توں پتہ چلدا اے کہ اوہ کابل تے ملتان دے درمیان شاہراہ اُتے مشہور تھاںواں دی حیثیت توں آباد سن تے اس وقت وی شہر بنہ اک اُچا ٹیلہ خود وخیل وچ قدیم شاہراہ کابل ی تے ملتان اُتے الاھوار (لاہور ) توں اٹھ میل شمال وچ موجود اے۔ بلاذری نے الاھوار، الاھوار تے اک جگہ لہور وی لکھیا اے تے یعقوب نے لاہوار لکھیا اے ۔ ‘‘ اگے لکھدا اے:
البیرونی پنجاب توں کابل تک اک سیاحت دا حال بیان کردے ہوئے لکھدا اے۔
’’دریائے سندھ دے مغرب وچ دیہند تک جو قندھارا دا راجگڑھ اے پورشاور (پشاور) توں چودہ فرسخ دا فاصلہ اے ۔‘‘ فیر لکھدا اے کہ:
اب ایسی حالت وچ کہ تمام مورخین ضلع مردان دے موضع ہنڈ نوں قدیم دہند داہند یا دیہند دے متعرادف خیال کرنے لگے نيں تاں لازما دریائے سندھ دے کنارے لاہور نوں الاھوار قرار دینا پئے گا جو دیہند توں چار میل دے فاصلہ اُتے واقع اے تے جسنوں ابورحیان ، رشید الدین، تے ابو الفداء نے گندھارا دا دارالسلطنت دسیا سی۔ مسعودی وی ۹۱۵ء وچ سفر ہندوستان دے موقع اُتے اس لاہور نوں ہندو شاہیہ دا راجگڑھ قرار دیندا اے۔ فیر اس توں وی تریخ دی روشنی وچ انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ محمود غزنوی نے راجہ جے پال نوں ايسے ہنڈ دے نیڑے لاہور وچ گرفتار کيتا سی نہ کہ پنجاب دے لاہور وچ (یوسف زئی پٹھان )
کیرو لکھدا اے :
’’عرب کابل دے علاقہ وچ داخل ہوئے تے اس توں پہلے گندھارا وچ لاہور دے نیڑے دریائے سندھ دے ساحل تک وی جا پہنچے۔ پشاور دے یوسفزئی سمہ وچ ہنڈ دے پاس موجود لاہور ، ہنڈ دے مقام اُتے دریائے سندھ دے گھاٹ توں چار میل اندر دی طرف واقع اے یقینی طور اُتے ایہی اوہ جگہ اے کہ جس اُتے عرباں نے حملہ کيتا سی اگے لکھدا اے:
ایہ جگہ کابل توں ملتان جانے والی سڑک اُتے واقع اے تے فرشتہ نے اپنی تریخ دے دیباچہ وچ جس لاہور نوں ہندو شاہیہ جے پال دا راجگڑھ دسیا اے اوہ پنجاب دا شہر نئيں اے بلکہ ایہی لاہور اے۔ راورٹی نے اس نظریہ دا مذاق اڑایا اے کہ ایہ مقام لاہور اے انہاں نے دعویٰ کيتا اے کہ ایہ مقام اہواز ہونا چاہیدا جو بصرہ دے نیڑے واقع اے۔ انہاں نے ایہ وی دلیل پیش کيتی اے کہ مہلب پنجاب دے موجودہ صدر مقام لاہور تک پیش قدمی نئيں کرسکدا سی۔ بظاہر اسنوں ایہ معلوم ہی نئيں سی کہ گندھارا وچ دریائے سندھ دے نیڑے لاہور ناں دا اک پنڈ واقع اے۔ جس توں ميں اچھی طرح واقف ہون۔ دوسری طرف ایہ گل نیڑے قریب ثابت ہوئے چکی اے کہ قندھار توں مراد گندھارا یعنی قدیم ہندوستان دا اوہ علاقہ مراد اے جو زیريں دریائے کابل دی وادی اُتے محیط سی۔ عرب مورخ گندھارا نوں قندھار لکھدے سن ۔ مسعودی تے بیرونی نے جتھے جتھے قندھار دا لفظ استعمال کيتا اے اس دا موجودہ قندھار شہر توں کوئی تعلق نئيں۔‘‘
حقیقت ایہ اے کہ دریائے سندھ دے کنارے اُتے آباد لاہور نے رفتہ رفتہ اپنی اہمیت کھو دتی تے جدوں مغلاں نے اس شاہراہ نوں چھڈ کے اٹک دا راستہ اختیار کيتا تاں ایہ مقام تے وی غیر معروف ہوگیا تے دریائے راوی دے کنارے لاہور نوں چونکہ مسلسل شہرت حاصل ہُندی رہی اس وجہ توں اکثر لکھنے والے اسنوں ہی قدیم لاہور سمجھ کر غلطی دے مرتکب ہُندے رہے۔
لاہور دے سلسلے وچ اسيں کچھ تے ثبوت تے دلائل کتاب الہند توں پیش خدمت کردے نيں۔
۱۔ ملک سندھ ہندوستان دا جز اے تے اس توں پچھم (مغرب) وچ اے۔ ساڈے ایتھے توں سندھ پہنچنے دا راستہ ملک نیم روز یعنی سجستان ہوئے کے اے تے ہندوستان پہنچنے دا کابل ہوکے۔ لیکن ایہی راستہ لازمی نئيں اے جے موانع رفع ہوئے جاواں تاں اوتھے ہرطرف توں پہنچنا ممکن اے۔ انہاں پہاڑاں وچ جو ہندوواں دے ملک کوگھیرے ہوئے نيں انہاں حدود تک جتھے اُتے ہندو قوم دا سلسلہ منقطع ہوتاہے ايسے قوم یا انہاں دے مشابہ دوسری قوم دے سرکش لوک آباد نيں۔
۲۔ ہندوستان دے پچھم دے پہاڑاں وچ مختلف افغانی قبیلے رہندے نيں جنہاں دا سلسلہ ملک سندھ دے نیڑے ختم ہُندا اے۔
۳۔ شہر قنوج توں غزنی : قنوج توں پچھم دی طرف دتا موتک دس فرسخ اے تے ہر فرسخ چار میل تے میل مساوی اے اک کروہ کے۔ دیاموسے کئی تک دس، اہار تک دس، میرت تک دس، پانک پت تک دس، انہاں دونے دے درمیان دریائے جون (جمنا) واقع اے۔ کوتیل تک دس، تے سنام تک دس فرسخ اے۔ فیر پچھم تے اتر (شمال) دے درمیان آدت ہورتک نو، جبنیرتک چھ، لوہارو دے صدر مقام ’’مندکوہور‘‘ تک جودریائے ایرادہ (راوی) دے پورب (مشرق) وچ اے۔ (یعنی موجودہ شہر لاہور ) اٹھ فرسخ، دریائے جندراہ (پنجاب ) تک بارہ،جہلم تک جو دریائے بیت دے پچھم وچ اے اٹھ، قندھارکے صدر مقام دیہندتک جو دریائے سندھ دے پچھم وچ اے۔ بتیس، برشادر(پشاور) تک چودہ، دنبور(یادیبور) تک پندرہ، کابل تک بارہ، تے غزنہ تک ستاراں۔
(۴) دریائے سندھ دا منبع اس دے پہاڑ تے شہر
دریائے سندھ اننگ پہاڑاں توں جو ترکاں دے حدود وچ اے، نکلدا اے ،جے تسيں مدخل دی گھاٹیاں توں (مغرب کو) صحراماں نکلو توتواڈے کھبے طرف دو دن دی راہ اُتے بلور تے شمیلان ترکاں دے پہاڑ نيں جوبھدا دریاں کہلاندے نيں۔ انہاں دا بادشاہ بہت شاہ اے۔ انہاں دے شہر گلگت، اسورہ تے ثلتاس نيں (جو اس وقت ہنزہ تے بلتستان توں موسوم نيں) تے انہاں دی بولی ترکی اے۔ انہاں دی لُٹ مار توں کشمیر مصیبت وچ رہندا اے۔ (اس دے متصل بدخشان دی سرحد تک شکنان شاہ تے دخان شاہ نيں) کھبے جانب چلنے والا آبادیاں وچ ہُندا ہويا (مغرب وچ ) قصبہ تک جا پہنچکيا اے تے (دریا کے) سجے جانب چلنے والا چند متصل دیہاتاں توں ہُندا ہويا قصبہ دے دکھن وچ نکلدا اے اورفیر کلار جگ پہاڑ (یعنی مہابن) تک پہنچ جاندا اے۔ ایہ گنبدنما پہاڑ جبل دنباوند دے مشابہ اے اس دی برف گھلدی نئيں تے ہمیشہ تاکیشر(چکیسر) تے لاہور توں دکھادی دیندی اے۔ اس دے صحرا تے کشمیر (یعنی جس زمانہ وچ موجود ایبٹ آباد تے مانسہرہ دی تحصیلاں کشمیر وچ شام ل سن) دے درمیان دو فرسخ کافاصلہ اے۔ قلعہ راج گری اس دے دکھن(جنوب) تے قلعہ ’’لہور‘‘ اس دے پچھم (مغرب ) اے اساں انہاں دونے توں زیادہ مضبوط قلعہ نئيں دیکھیا۔
حقیقت ایہ اے کہ مورخین جس لاہور کا ذکر کردے نيں اوہ ایہی گندھارا وچ دیہند والا لاہور اے۔ ایتھے اوہ سب نشانیاں موجود نيں جو اک مضبوط قلعہ اورمرکزی مقام دے لئی ضروری ہُندیاں نيں۔ اسکے علاوہ وڈی دلیل ایہ اے کہ مجدود بن سلطان مسعود تے اس دے اتالیق ایازکی قبراں ايسے خطہ وچ موجود نيں۔ ایازکی قبر دا ذکر ہوئے چکيا اے تے مجدود دا مزار لاہور توں شمال وچ وادی سوات دے سخرہ درہ وچ بمقام نوخارہ(نوشارہ) دے شمال وچ پہاڑ دے دامن وچ عام راستے دے جنوبی کنارے اُتے واقع اے۔ ایہ مقام اس دے زمانہ وچ اک اہم تفریح گاہ سی جتھے اوہ تفریح دے طور پرمقیم سی کہ اچانک وفات پا گیا۔
اگے فیر البیرونی لکھدا اے: ’’ملک دا بیش یعنی کابل دے نیڑے پہاڑاں توں اک دریا نکلدا اے جو اپنی شاخاں سمیت غوروند کہیا جاندا اے۔ اس دریا وچ حسب ذیل ندیاں شام ل نيں۔
۱۔ غوزک گھاٹی دی ندی۔ ۲ ۔ شہر بروان دے تھلے درہ پنجہیر دی ندی۔ ۳۔ شروت ندی۔ ۴۔ ساؤندی جو شہر لبنگا یعنی لمغان توں لنگھدی اے۔ قلعہ دروتہ دے پاس ایہ سب ندیاں مل جاندیاں نيں۔ تے نور تے قیرات ندیاں اس وچ ڈگدی نيں۔ ایہ سب مل کرشہر برشاور(پیشاور) دے سامنے اک وڈا دریا بن جاندا اے جو اپنے گھاٹ مہنارہ دے ناں توں مشہور اے جو اس دے پورب (یعنی مشرق) کنارے اُتے اک پنڈ اے تے قلعہ بیتور(تورڈیر) دے پاس شہر قندھار یعنی ویہند(ہنڈ) دے تھلے دریائے سندھ وچ گردا اے ۔‘‘(کتاب الہند )(اب ایہ ناں تبدیل ہوگیا اے تے دریائے مہنارہ دے بجائے دریائے کابل یا لندے بولا جاندا اے )
۶۔ کتاب یانرت پانینی ،کتاب شکہت برت ،ایہ دونے کتاباں علم نحو تے صرف پرسن، قارئین اُتے واضح ہوئے کہ ایہ دونے ہی کتاباں مذکورہ مصنفاں نے ايسے مذکورہ بالا قلعہ ’’لہور‘‘ وچ تصنیف کيتی سن۔ اس وقت وی پانینی ، پنی یا پنڑی دے ناں اُتے ايسے لاہور ماں جانب مغرب اک مقام اے جسنوں عام لوک جاندے نيں جس توں صاف معلوم ہوتاہے کہ ایہ مقام پنڑی پانینی دا آرام گاہ سی۔ جو دیہند (ہنڈ) توں چار میل دو فرلانگ دے فاصلہ پرواقع اے۔
(۷) کتاب شکہت برت دے متعلق البیرونی لکھدا اے
’’یہ کتاب اوگربوت نے تصنیف کيتی ۔ہم توں بیان کيتا گیا کہ شخص (اوگربوت) راجہ جے پال دے بیٹے انند پال دا جوساڈے زمانہ دا راجہ اے، اتالیق تے معلم سی۔ اس نے ایہ کتاب تصنیف کرکے کشمیر بھیجی۔ لیکن کشمیر والےآں نے اس فن وچ اپنے ودھے ہوئے ہونے دے خیال تے غرور توں اس دی طرف توجہ نئيں کيتی اوگربوت نے راجہ سےاس دتی شکایت کیتی تے اس نے شاگردی کاحق ادا کرنے دے لئی استادکی خواہش پوری کرنے دا ذمہ لیا تے دولکھ درہم تے ايسے قیمت دے تحفے کشمیر بھیجے تاکہ جولوک اس دے استادکی کتاب وچ مشغول ہاں انہاں وچ تقسیم کيتاجائے۔ نتیجہ ایہ ہواکہ سب اس کتاب اُتے گرے اورکل دوسری کتاباں چھڈ کے ايسے دی نقل وکتابت کرنے لگے۔ اوہ لالچ توں ذلیل ہوئے تے کتاب دی شہر تے قدر ہوگئی۔ (کتاب الہند )
شہراں دے پرانے ناں بدل گئے نيں اورہمیشہ بدلدے رہندے نيں۔۔۔شہراں دے ناواں دی حالت ایہ اے کہ اکثر ناں ایداں دے نيں جنہاں توں اس وقت ایہ شہر نئيں جانے جاندے اوپل کشمیر ی نے کتاب سنگھٹ دی شرح وچ اس مضمون دے متعلق کہیا اے کہ شہراں دے ناں بدل جایا کردے نيں خصوصاً جگہاں(عرصہ دراز ) وچ چنانچہ ملتان کانام شب پورتھا۔ پھرہنسپور ہويا۔ فیر بگ پور فیر سانب پور، فیر مولستان، (مولستھان) یعنی اصلی جگہ۔ اس لئی کہ مول دے معنی اصل تے تان (تھان) دے معنی جگہ دے نيں۔
نام بدلنے دے اسباب: جگ تواک طویل مدت اے۔ لیکن اجنبی تے دوسری بولی بولنے والی قوم دے غالب آجانے دے وقت وی توناواں دی تبدیلی بہت جلد ہوجاندی اے۔ غیر قوم دی بولی توں انہاں دا ادا ہونا اکثر مشکل ہُندا اے۔ اس لئی اوہ لوک انہاں نوں اپنی زباناں وچ (یعنی تلفظ ولہجہ دے مطابق) بدل لیندے نيں۔ [۲۲]
ڈاکٹر گستاؤلی بان اپنی تصنیف تمدن ہند وچ لکھدے نيں:
لفظ ہندو قومیت دے لحاظ توں کچھ معنی نئيں رکھدا۔۔۔
اس توں اگے ایہی ڈاکٹر ’’ہندوواں وچ تریخ دی کمی‘‘ دے عنوان توں لکھدا اے
ایہی تحقیق دی کمی اے جس دی وجہ توں انہاں ہزار رہیا جلداں وچ جو ہندوواں نے تن ہزار سال دے تمدن وچ تصنیف کيتیاں نيں۔ اک تاریخی واقعہ وی صحت دے نال درج نئيں اے۔ اس زمانہ دے کسی واقعہ نوں معین کرنے دے لئی سانوں بالکل بیرونی چیزاں توں کم لینا پڑدا اے۔ انہاں دی تاریخی کتاباں وچ انہاں دی عجیب خاصیت ہر چیز نوں غلط تے غیر فطری صورت وچ دیکھنے دی نہایت مبین طور اُتے پائی جاندی اے تے انسان نوں اس خیال اُتے مجبور کردی اے کہ انہاں دا دماغ ہی ٹیڑھا اے ۔‘‘
لاہور دی قدامت دے ثبوت وچ بعض لوک داتا گنج بخش دی ایتھے تشریف آوری تے مزار نوں بطور دلیل پیش کردے نيں تے کہندے نيں کہ سلطان محمود غزنوی تے اس دے غلام ایاز دے نال اوہ اس وقت آئے سن جدوں کہ ۳۹۳ ھ یا ۴۰۲ ھ وچ لاہور فتح ہويا سی۔ لہٰذا اس بارے وچ ’’روحانی رابطہ‘‘ نامی کتاب دا مندرجہ ذیل خلاصہ قابل توجہ اے۔
’’داتا گنج بخش ہجویری جنہاں دا ناں علی، والد دا ناں عثمان تے حسنی سید سن ۔ غزنی شہر دے محلہ ہجویر دے باشندہ سن تے جنہاں دا مزار پنجاب دے شہر لاہور وچ اے ۔‘‘ شہزادہ دارالشکوہ اپنی تصنیف سفینتہ الاولیا وچ لکھدا اے
جس زمانہ وچ داتا گنج بخش لاہور وچ تشریف لیائے تاں پہلے اپنی قیام گاہ دے پاس اک مسجد دی بنیاد رکھی ۔ایہ اوہی مسجد اے جس دے صحن وچ انہاں دا مزار اے۔ مسجد دے متعلق روایت اے کہ لاہور وچ ایہ پہلی مسجد اے۔ کشف المعجوب تے دوسری تاریخی کتاباں توں انہاں دے جو حالات معلوم ہوئے انہاں دا سال پیدائش تے وفات صحیح طور اُتے معین نئيں ہوسکدا تے نہ لاہور وچ آنے دی تریخ معلوم ہوئے سکدی اے۔
مورخاں نے متضاد بیانات درج کيتے۔ مثلاً انہاں دے لاہور آنے دی تاریخاں ۴۲۳ھ، ۴۲۴ھ توں ۴۳۱ توں ۴۴۰ ھ تے ۴۶۱ ہجری بیان کيتی گئیاں نيں تے سال وفات ۴۶۵ھ تے بعض نے ۴۷۰ ھ بیان کيتا اے۔ داتا صاحب دے مزار اُتے جو کتبہ لگیا اے اس اُتے وی سال وفات ۴۶۵ھ اے لیکن کتبہ دے متعلق خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ ۱۲۴۵ھ وچ میاں عوض نے چار دیواری بنانے دے وقت لگایا ہوئے یا اس دے بعد ۱۲۷۸ ھ وچ نور محمد فقیر نے مزار اُتے گبند بنانے دے وقت لگایا ہوئے گا۔ تحریر کتبہ قابل اعتبار اس لئی نئيں کہ ایہ رسم الخط غزنوی دور دا نئيں بلکہ شہنشاہ اکبر دے زمانہ دا وی نئيں بلکہ اس دے بہت بعد دا رسم الخط اے۔ جس توں صاف ظاہر اے۔ ایہ کتبہ ۱۲۴۵ھ یا ۱۲۷۸ھ دا بنیا ہویا اے جس دا تاریخی اعتبار توں سند دے طور اُتے مننا خاص اہمیت نئيں رکھدا۔ مورخین دے متضاد بیان تے سال وفات دے متعلق مختلف تاریخاں مثلا ۴۶۵ھ ۔ ۴۶۹ھ ۔ ۴۷۰ ھ صحیح معلوم نئيں ہُندے بلکہ پہلے پہل جس نے غلطی کرکے موت تریخ بغیر تحقیق دے ۴۶۵ھ لکھ دتی تاں دوسرےآں نے وی بغیر تحقیق دے نقل در نقل کر دتی حتیٰ کہ کتبہ دا وی ایہی حشر ہويا۔ اس غلط اندراج دی وضاحت داتا صاحب دی اپنی تالیف کشف المجوب وچ شیخ سہلکی دا ذکر اس طور توں کردے نيں کہ ’’ان دے وطن دا سی تے اوہ اک نیکو کار دا بیٹا سی۔‘‘ امام ذھبی دی تالیف’’تریخ اسلام‘‘ دے بیان دے مطابق شیخ سہلکی ۴۷۷ھ وچ وفات پا چکيا سی۔ کشف المجوب وچ امام اشقانی دا ذکر کردے ہوئے داتا صاحب لکھدے نيں کہ حضرت شیخ امام اشقانی علیہ الرحمتہ بعض علوم وچ میرے استاد سن ۔ تے ایہی امام اشقانی امام ذہبی دی تصریح دے مطابق ۴۷۹ھ وچ وفات پا چکے نيں لہٰذا دونے مشائخ دا ذکر صیغہ ماضی بعید توں ہويا اے تاں اس دے نتیجہ وچ داتا صاحب ۴۷۷ تے ۴۷۹ھ وچ زندہ سن بلکہ ۴۸۱ دے ثبوت دے علاوہ ۴۸۵ھ تک انہاں دی زندگی دا ثبوت ملدا اے۔ جداں کہ شیخ نظام الدین اولیاء اپنی کتاب ’’فائدے الفواد‘‘ وچ لکھدے نيں کہ
’’شیخ ہجویری داتا گنج بخش تے شیخ حسین زنجانی دونے ہمعصر سن تے اک پیر دے مرید۔‘‘
شیخ زنجانی دے متعلق مفتی غلام سرور لاہور ی نے خزینتہ الاصفیاء جلد دوم وچ لکھیا اے کہ :
’’محمد غوری دی شہادت دے ایام وچ جو ۶۰۲ھ بمقام دھمیک واقع ہوئی،اس وقت شیخ زنجانی زندہ سن ۔‘‘
شیخ جمالی دی تصنیف سیرالعارفین وچ جو بمقام دہلی ۱۳۱۱ھ وچ چھپی اے صفحہ ۱۲ اُتے لکھیا اے کہ
’’حضرت زبدۃ الاولیاء تے المشائخ معین الحق والدین حسن نجری اجمیری ۶۰۰ھ وچ جدوں لاہور پہنچے تاں شیخ المشائخ پیر علی ہجویری، قدس سرہ، ايسے سال(یعنی ۶۰۰ ھ وچ ) وفات پا چکے سن تے شیخ زنجانی زندہ سن ۔ کچھ عرصہ بعد انہاں نے شیخ زنجانی توں رخصت لی تے دہلی روانہ ہوئے۔‘‘ (ص ۱۲)
یہ سی خلاصہ عبدالحلیم اثر دی کتاب روحانی رابطہ کا۔
کشف المجوب از علی بن عثمان ہجویری معروف بہ داتا گنج بخش دے مقدمہ وچ مولوی محمد شفیق لکھدے نيں:
۱۔’’خلاصتہ التواریخ‘‘ وچ اے کہ جناب ہجویری غزنی ن توں سلطان محمود دے ہمراہ آئے تے سلطان نے فتح لاہور نوں انہاں دے برکات قدم دی طفیل سمجھیا۔ ‘‘ ایہ بیان غالباً درست نئيں اے اس لئی کہ جے بقول عبدالطیف سلطان محمود نے لاہور ۳۹۳ھ وچ فتح کيتا جو غالباً داتا صاحب دے بچپن دا زمانہ اے یا اوہ شاید اس وقت حالے پیدا وی نہ ہوئے سن ۔‘‘
۲۔ ’’خلاصتہ التواریخ‘‘ دا ایہ بیان درست معلوم نئيں ہُندا کہ حضرت (داتا صاحب ) سلطان محمود دے نال اس ملک وچ آئے۔ اس لئی کہ سلطان دے حملےآں دے زمانہ بقول لین پول ۳۹۲ھ توں ۴۱۵ھ (۱۰۰۱ توں ۱۰۲۴ء) سی۔ )
۳۔ مفصل حالات پرانے تذکرہ نویساں وچوں کسی نے نئيں لکھے۔ ایتھے تک کہ انہاں دی جم تریخ تے فات تے انہاں دے ورود لاہور دی تریخ وی قطعی طور اُتے معلوم نئيں ۔ اندازے توں کہیا جاندا اے کہ انہاں دی ولادت پنجويں صدی ہجری دے شروع وچ ہوئی ہوگئی تے وفات دی تریخ مشہور ۴۶۵ھ تے ۴۶۹ ھ دے درمیان دسی جاندی اے مگر قیاس چاہندا اے کہ انہاں دا وصال اس توں بہت بعد ہويا۔‘‘ [۲۳] ۴۔ افسوس اے کہ جناب شیخ (داتا صاحب ) دے شخصی حالات بوہت گھٹ محفوظ رہے نيں۔ آپ دی جم تریخ معلوم نئيں تے موت تریخ جو مشہور اے اوہ وی یقینی نئيں۔ انہاں دے لاہور آنے دا زمانہ، انہاں دے قیام لاہور کی مدت، انہاں وچوں کوئی گل وثوق توں نئيں کہی جا سکدی بعض گلاں جو انہاں نے اپنے متعلق اپنی کتاب کشف المجوب وچ لکھ دتی نيں صرف انہاں نوں اُتے اعتماد کيتا جا سکدا اے۔ ایتھے تک کہ انہاں دی موت تریخ دے سلسلے وچ وی ايسے کتاب توں مدد لینے دی ضرورت اے۔ سفینتہ الاولیاء مطبوعہ وچ داراشکوہ نے لکھیا اے کہ انہاں دی وفات دی تریخ ۴۵۶ھ اے تے اک ہور روایت کيتی رو توں ۴۶۴ھ اے مگر خزینتہ الاصفیاء وچ اے کہ
’’سفینے وچ ۴۶۴ھ تے ۴۶۶ دتا اے۔ ايسے طرح خزینتہ الاصفیاء ہی وچ اے کہ’’نفحات الانس‘‘ وچ آپ دی موت تریخ ۴۶۵ھ دتی اے مگر نفحات دے مطبوعہ تے قدیم نسخےآں وچ جو ميں نے دیکھے نيں کدرے آپ دی موت تریخ درج نئيں اے۔ بہترحال آپ دے احاطہ مزار وچ دو جگہ جامی لاہور ی دے دو قطعات تریخ وچ ۴۶۵ھ ہی تریخ دتی اے تے ایہی تریخ ماثر الکرام خدائق الخنفیہ، تے نزہتہ الخواطر وچ اختیار کيتی گئی اے۔ مگر بعض قرائن توں معلوم ہُندا اے کہ حضرت شیخ(داتا گنج) اس توں کئی سال بعد تک زندہ رہے۔‘‘ ص ۲۲
۵۔ سفینتہ الاولیاء وچ اے کہ تجرد تے توکل دے قدم اُتے اوہ سفر وچ رہے تے بہت ساریاں سیاحی دے بعد لاہور پہنچ کے مقیم ہوئے ۔اپنے لاہور دے قیام دا ذکر انہاں نے کشف المجوب وچ صرف اک جگہ کيتا اے اک بزرگ دے ذکر وچ لکھدے نيں’’ان توں بہت ساریاں روایتاں مینوں میرے شیخ دے ذریعے پہنچی نيں مگر اس وقت اس توں زیادہ درج کرناممکن نئيں۔ اس لئی کہ میری کتاباں دارالسلطنت غزنی ن وچ نيں ۔خدا اس دا نگہبان ہو! تے وچ دیار ہند وچ ناجنساں دے درمیان (قلمی نسخہ ص ۱۲۷ تے روسی ص ۱۱۰) گرفتار ہون۔ اس عبارت دا آخری حصہ بعض نسخےآں وچ ایويں اے ’’۔۔۔ تے وچ شہر لہانور وچ جو ملتان دے مضفافات وچ اے ناجنساں دے درمیان گرفتار ہوں‘‘ اس جملہ توں ظاہر اے کہ کشف المجوب دا اگلاا کچھ حصہ لاہور وچ مرتب ہويا۔ ‘‘ [۲۴]
محمد شفیع نے داتا صاحب دی تریخ پیدائش تے وفات تے لاہور دے متعلق کافی تحقیق دی اے جو قابل تعریف اے لیکن لاہور دے متعلق انہاں نے وی دوسرے مورخین دی طرح ٹھوکر کھادی حالانکہ اس مطبوعہ کشف المجوب دے ص ۹۶ (اور قلمی نسخہ ص ۱۲۷ تے روسی ص ۱۱۰) اُتے داتا صاحب دا خود اپنا بیان اس طرح اے۔
’’اما اندر وقت بیش ازاں ممکن نشد کہ کتاباں سن بحضرت غزنی ن حرسبھا اللہ ماندہ بودومن اندر دیار ہند درمیان ناجنسان گرفتار شدہ تے الحمد للہ علی السراء تے الضرار۔‘‘
ان دے اس لفظاں وچ لاہور دا ذکر قعطا نئيں البتہ دیار ہند دا ذکر اے۔ داتا صاحب دی تحریر توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ زمانہ غزنی خاندان دے زوال دا اے تے اغلباً غزنی شہر اس وقت غوریاں دے قبضہ وچ آچکيا اے تے خطرے دا وقت اے۔ کتاباں دے حصول دے لئی ہن اوتھے رسائی مشکل اے تے کتاباں دے ضائع ہونے دا خطرہ اے۔ بلکہ اپنی عزت دے متعلق وی تشویش اے تے فکر تے اندیشہ اے کہ کدرے بادشاہت دی تبدیلی وچ انہاں نوں غزنی توں نسبت دے سبب تکلف نہ پہنچے۔ اوہ انہاں خدشےآں دے باعث اپنی حفاظت دے لئی دعاواں وی منگدے نيں۔ لہٰذا انہاں دی اس تحریر توں انہاں دا زمانہ متعین کرنے وچ وی کافی مدد ملدی اے۔
دیار ہند توں مراد موجودہ شہر لاہور نئيں ہوئے سکدا وجہ ایہ اے کہ انہاں ایام وچ ہندا ور لاہور دونے تھاںواں دریائے سندھ دے مغربی کنارے جو ہندو شاہیہ تے بعد وچ سلاطین غزنی دا دارالسلطنت سی دے نیڑے شمال مشرق وچ سولہ میل دے فاصلہ اُتے پہاڑیاں وچ دارہند ہندوواں دے چند دیہاتاں دا مجموعی ناں سی۔ ایہی علاقہ اس وقت دیار ہند دے ناں توں معروف سی۔ ایتھے ہن وی چند پنڈ نيں جو دارہند دے ناں توں یاد کيتے جاندے نيں۔ اس لئی زیادہ قرین قیاس ایہ اے کہ دیار ہند توں موجودہ ہندوستان دے دیار تے امصار مراد نئيں بلکہ مذکورۃ الصدر ہند دے قرب تے جوار دے علاقہ دی طرف اشارہ اے۔
کافی تحقیق دے بعد میرا خیال ایہ اے کہ داتا صاحب جدوں لاہور وچ تشریف لیائے تاں اس وقت ایہ خالص ہندوواں دا اک پنڈ سی جس دا ناں بقول البیرونی ’’مندکوہور‘‘ سی جو کوہار تے کوہارو توں وی یاد کيتا گیا اے۔ ایتھے انہاں نے اپنی قیام گاہ دے پاس اک مسجد دی بنیاد رکھی جو اس شہر وچ یقیناً پہلی مسجد اے۔ داتا صاحب دے پاس ایتھے سکونت دے لئی کچھ تے لوک وی آئے جو غزنوی خاندان دے زوال تے شکست دے باعث گندھارا والے لاہور جو ہندو شاہیہ دے بعد غزنوی سلاطین دا مرکزی مقام سی توں نکلنے اُتے مجبور ہوئے سن لہٰذا انہاں نوں ایتھے اقامت پذیر ہونے دے سبب تے ہور قطب الدین ایبک دی خاص توجہ دے باعث ’’کوہارو‘‘ دا ایہ چھوٹا جہا پنڈ موجودہ شہر وچ تبدیل ہُندا رہیا تے رفتہ رفتہ لاہور دے ناں توں شہرت پائی۔ الغرض لاہور نوں قدیم ثابت کرنے دی غرض توں داتا صاحب دی ذات گرامی دا بطور دلیل پش کرنا درست نئيں۔ سلطان محمود غزنوی دا زمانہ داتا صاحب توں بہت پہلے گزرچکيا سی تے گندھار والے لاہور وچ انہاں نے مسجد وی بنوائی سی۔ مندکوہوریا نوں ہارو یعنی موجودہ لاہور وچ مسجد اس وجہ توں نہ سی کہ اوہ نہ اس طرف آئے سن تے نہ ایہ شہر اس وقت اس ناں توں موجود سی۔
تریخ دی ہور روشنی
[سودھو]ایتھے تک ایہ مضمون لکھیا جا چکيا سی کہ مولوی ابو ظفر ندوی دی سندھ دی تریخ نظر توں گزری ۔ اس دے بعض بیانات توں وی انہاں تھاںواں دی تریخ تے جغرافیائی حیثیت تے انہاں دے محل وقوع اُتے روشنی پڑدی اے۔ اگرچہ انہاں توں میری تحقیقات دے نتائج متاثر نئيں ہُندے لیکن میری تحقیق تے انہاں دے نتائج دی تصدیق تے توثیق انہاں توں ضرور ہُندی اے۔ وچ چاہندا ہاں کہ اس دے مطالعے وچ آپ نوں وی شریک کر ليا جائے تاکہ آپ میرے اس اطمینان وچ وی شریک ہوئے جاواں جو اس دے مطالعے توں مینوں ہويا اے۔
مولوی ابوظفرندوی لکھدے نيں:
’’۴۴ھ وچ ابو مہلب بن ابی صفرہ جو ابن سمرہ دی فوج دے اک سردار سن اپنی فوج لئے ہوئے ’’ہند‘‘ دی طرف روانہ ہوئے۔ انہاں دی ایہ روانگی تریخ وچ بہت اہمیت رکھدی اے کیونجے عرباں وچ ایہ پہلے شخص نيں جو ’’ہند‘‘ دے اس دروازے توں داخل ہوئے جس توں اج تک قدیم قوماں آندی رہیاں نيں۔ ایہ درہ خیبر سی۔ مہلب کابل تے پشاور دی درمیانی گھاٹیاں نوں طے کرکے سر زمین ہند وچ پہنچے تاخت تے تاراج کر کے واپس ہوئے۔ مہلب پہلا شخص اے جو اصل ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا۔ (ص ۲۵، ۲۶)
پارلیمنٹ تے وزیراعظم ہاؤس حملہ کیس وچ عمران خان دی بریت دا تحریری فیصلہ جاری
۲۔ گندھارا
[سودھو]اس زمانہ وچ اک ہور ریاست قندھارکيتی سی گو اس دا شمار سندھ وچ ہُندا سی مگر اس دا حاکم اک غیر مسلم راجا سی۔ ایتھے توں اک دریا وی نکلیا اے جو دریائے سندھ وچ جا کے مل گیا اے ۔۔۔ونسنٹ اے اسمتھ۔‘‘دی ارلی ہسٹری آف انڈیا‘‘ وچ لکھدا اے کہ
جب۲۵۶ ھ وچ مسلماناں نے کابل فتح کر ليا تاں اوتھے دے راجہ نے قندھار دے ضلع وچ آکے مقام ’’ویہند‘‘ نوں اپنا پایہ تخت بنایا جو آہستہ آہستہ وڈا شہر ہوگیا۔ چنانچہ بیرونی دے عہد تک ایہ قندھار دا پایہ تخت رہیا[۲۵]
اس توں اگے بشاری مقدسی (۳۷۲ ھ) تے مسعودی (۳۰۳ھ) دے حوالہ توں ویہند اُتے انہاں لفظاں وچ ہور روشنی پائی اے۔
۳۔ ویہند
[سودھو]یہ ریاست عرصہ توں قائم سی اسنوں قندھار دا ملک کہندے نيں ايسے دا پایہ تخت ’’دیہند‘‘ اے عام طور اسنوں سندھ توں وکھ تے ہندوستان وچ شمار کردے نيں لیکن واقعہ ایہ اے کہ قدیم زمانہ وچ ایہ سندھ وچ شام ل سی۔ اس دے متعلق متعدد شہر سن انہاں وچوں مشہور ایہ سن ۔ وذہان، بیتر، لوار، سمان، قوج اس دا پایہ تخت دیہند اے تے ايسے ناں توں ریاست وی موسوم تے مشہور اے ۔‘‘
دذہان، سمان تے قوج ناں دے شہر منقود نيں۔ رہیا ’’بیتر‘‘ تاں ایہ اوہی مقام اے جسنوں البیرونی نے بیتور دے ناں توں یاد کيتا اے تے ہن وی اک پنڈ دی صورت وچ موجود تے مقامی طور اُتے تورڈیر دے ناں توں معروف اے۔ تے ’’لوار‘‘نامی شہر اوہی اے جسنوں البیرونی نے اک جگہ لہور تے دوسرے مقام پرلاہور دے ناں توں یاد کيتا اے ایہ شہر ہن وی اک قصبے دی صورت وچ موجود تے لاہور ہی دے ناں توں موسوم اے تے ایہ دونے قصبے یعنی لوار (یا لہوار یا لہوریا لاہور یا الاہوار جو سب اک ہی مقام دے مختلف ناں نيں تے بیتر(یا بے توریا بیتوریا تور ڈیر جو سب اک ہی مقام دے مختلف ناں نيں) اس وقت وی دریائے سندھ دے کنارے اُتے واقع تے موجود تے مشہور(قصبہ دے ہند) یا دیہند یا وہند یا ہند یا ہنڈیا انڈ جو سب اک ہی مقام دے مختلف ناں نيں) دے نیڑے علاقہ قدیم گندھارا (یا قندھارا یا القندھارا یا قندھار، ایہ سب وی اک ہی علاقہ دے مختلف ناں نيں) وچ موجود تے مشہور نيں۔ زمانہ قدیم وچ دیہند تے لاہور اک ہی شہر سی جو تن حصےآں اُتے مشتمل سی۔ اک حصہ دا ناں دیہند تے دوسرے دا لاہور سی تے دونے دے وچکار آریانا دا عظیم الشان شہر سی۔ جو تقریباً چار میل وچ پھیلا ہويا سی۔ اس عظیم الشان شہر دے مغربی کنارے اُتے بیتور واقع سی جس وچ اس شہر دی حفاظت دے لئی اک قلعہ وی سی۔ ایہ قلعہ بیتور دے ناں توں موسوم سی جسنوں البیرونی نے وی قلعہ بیتور ہی دے ناں توں یاد کيتا اے۔ ہن وی دیہند، لاہور تے بیتور دی آبادیاں قصبےآں دی صورت وچ وکھ وکھ موجود نيں لیکن انہاں دے درمیان وچ آریانا دی قدیم آبادی دی جگہ وڈے وڈے مٹی دے ٹیلے نظر آندے نيں جو آریانا دی قدامت تے اس دی تاریخی عظمت دی کہانی سناتے نيں۔ہور مٹی دے انہاں ٹیلےآں دے گردو پیش وچ ايسے علاقے وچ جتھے آریانا آباد سی چھوٹے چھوٹے متعدد پنڈ موجود نيں۔ انہاں مواضع وچ اک پنڈ آریان ہی دے ناں توں اے۔ اس دے علاوہ شیخ، ذکریا ، نبے، بیکا، تھانو، مانہاں دی، جبر، بازار، ڈھیری تے اللہ ڈیر، مواضع نيں۔ آریانا دے مشرقی کنارے اُتے انبار ، کنڈا، تے زیدہ دے پنڈ موجود نيں۔ ایہ آبادیاں جو ہن دیہات دی شکل وچ نيں درحقیقت آریانا دے محلے سن ۔
اگے چل کے اک ہور مقام اُتے مولوی ابو ظفر ندوی لکھدے نيں:
’’دیہند، منصورہ توں وڈا شہر اے ، ایتھے بکثرت، تروتازہ تے پاکیزہ باغات نيں، جو مسطح زمین پرپھیلے ہوئے نيں۔ دریا وی بکثرت نيں۔ بارش وی خوب ہُندی اے۔ ایہ شہر مجموعہ اضداد اے ایتھے دے درخت لمبے لمبے ہُندے نيں۔ پھلاں دی پیداوار وی اچھی اے چیزاں دا نرخ وی ارزاں اے۔ چنانچہ شہد اک درہم دا تن من (اک من عربی مساوی ۴۶ تولے، موجودہ وزن تقریباً دو سیر انگریزی) ملدا اے۔ اس دے بعد روٹی دے متعلق تاں سوال ہی بیکار اے۔ ایتھے موذی جانور نئيں اے۔ تمام شہر بادام تے اخروٹ دے درختاں توں ڈھکا ہويا اے۔ کیلے تے دوسرے ترمیوواں دی وڈی کثرت اے ۔ ہويا مرطوب اے گرمی وی خوب پڑدی اے۔ مکانات لکڑی تے نرکل دے نيں جنہاں وچ کدی اگ وی لگ جاندی اے جداں مقام سابور(ایران) وچ نيں۔ ایتھے دے لوکاں دے چہراں توں امارت ٹپکتی اے تے اوہ بری گلاں توں محفوظ رہندے نيں۔ غیر مسلماں دی آبادی بہت زیادہ اے او مسلمان بوہت گھٹ نيں پھربھی انہاں دے لئی اک وکھ حاکم مقرر اے جو انہاں اُتے اسلامی طریقہ توں حکومت کردا اے ۔‘‘
اگے چل کے اک مقام اُتے فیر دیہند دا ذکر انہاں لفظاں وچ آگیا اے۔
’’ہندوستان دی طرف سلطان محمود نے توجہ دی تے ۳۹۲ھ وچ ریاست ’’دے ہند‘‘ نوں فتح کيتا جو قندھار دے علاقہ وچ راجہ جے پال دے ماتحت راجپوتاں دی اک مشہور ریاست سی۔‘‘
اگے چل کے لکھدا اے۔:
۔۔۔ملتان دی سرحد توں متصل مقام بھاٹیہ وچ اک مضبوط قلعہ سی۔ اگرچہ ایہ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ دے تابع سی مگر اس دا حاکم بجے راؤ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ دی پروا نئيں کردا سی تے اپنے نوں خود مختار سمجھدا سی۔ انہاں دناں اپنی طاقت دے نشہ وچ غزنہ دے حاکم دے نال کسی سرحدی معاملہ وچ بدعنوانی توں پیش آیا سلطان محمود نوں جدوں خبر ہوئی تے ہ۳۹۵ھ وچ اک جرار لشکر لے کے ملتان دی سرحد اُتے مقام بھاٹیہ جا پہنچیا۔ بجے راؤ نے اپنی شکست توں دل گشتہ ہوئے کے خود کشی کرلئی قلعہ فتح ہوگیا اورمحمود مال غنیمت لے کے غزنہ واپس آیا۔ چونکہ ایہ جنگ ملتان دی سرحد اُتے ہوئی سی اس لئی سلطان محمود نوں ایہ خیال سی کہ ملتان دی ریاست اس معاملہ وچ امداد دے گی لیکن معاملہ اس دے برعکس ہويا۔ نوجوان داؤد نے اپنی ناتجربہ کاری توں اس دی مدد نہ دی جس توں محمود ناراض ہوگیا۔ محمود اس وقت تاں کچھ نہ بولا لیکن غزنہ پہنچ کے فوجی تیاری وچ مشغول ہوگیا۔ ۳۹۶ھ وچ اک تازہ دم فوج لے کے ملتان اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ ہويا مگر ايسے دے نال اوہ خوب جاندا سی کہ جے میرے اس حملہ دی خبر داؤد نوں ہوگئی تاں اوہ اپنے بچاؤ دی فوراً کوئی تدبیر ضرور کريں گا۔ اس لئی درہ بولان دے قریبی راستہ نوں چھڈ کے درہ خیبر دی طرف توں دریائے سندھ پار اتر کرملتان اُتے حملہ کرنا چاہیا۔ لاہور دے تخت اُتے اس وقت جے پال دا لڑکا انندپال سی اوریہ علاقہ ايسے دے ماتحت سی۔ محمود نے اس توں کہیا کہ مینوں راستہ دے دو کہ وچ آسانی دے نال ملتان چلا جاؤں۔ انند پال راضی ہی نئيں ہويا بلکہ جنگ دے لئی وی تیار ہوگیا۔‘‘
اس دے بعد’’حدود العالم من المشرق الی المغرب‘‘ ۳۷۲ھ دی اک تصنیف دے حوالے توں انہاں تھاںواں اُتے ہور روشنی پائی اے۔ انہاں معلومات نوں وی اسيں ایتھے ترتیب دے نال جمع کر دينا مناسب سمجھدے نيں۔
۱۔ دیہند
[سودھو]دیہند وڈا شہر اے ایتھے دا حاکم راجہ جے پال اے تے خود جے پال راجہ قنوج دے ماتحت اے۔ ایتھے مسلمان تھوڑے رہندے نيں تے ہندوستان دے جہاز زیادہ تر ايسے جگہ ٹھیردے نيں، مشک، موندی، تے قیمتی کپڑےآں دی تجارت ہُندی اے۔
(۲) لمغان
[سودھو]دریا دے کنارے بیچ راہ جو غزنہ دی طرف جاندی اے وچ اک شہر اے جو ہندوستان دی سرحد اُتے واقع اے ایہ تجارت دی منڈی اے ایتھے وی مندر متعدد نيں۔
پارلیمنٹ تے وزیراعظم ہاؤس حملہ کیس وچ عمران خان دی بریت دا تحریری فیصلہ جاری
(۳) دینور
[سودھو]لمغان دے برابر اک شہر دریا دے کنارے واقع اے۔ تجارتی منڈی وی اے۔ لوک خراسان توں آندے نيں مندر وی بہت نيں تے انہاں دونے شہراں وچ بوہت سارے مسلمان تاجر مقیم نيں۔ خوش حال تے آباد شہر نيں۔
(واضح ہوکہ تریخ فرشتہ نے اس شہرکا ناں دیبور اورالبیرونی نے دنبور رکھیا اے اورایتھے دینور درج اے ایہ سب ناں اک ہی مقام دے لئی نيں)
۴۔ سندھ
[سودھو]سندھ دے متعلق مصنف دا خیال اے کہ اوہ دریائے سندھ دے پار دے (مغربی) علاقہ دا ناں اے۔ سندھ دا حدود اربعہ اس طرح تحریر کيتا اے۔
’’اس ملک دے مشرق وچ دریائے سندھ تے جنوب وچ دریائے اعظم(بحر عرب) مغرب وچ کرمان تے شمال وچ اوہ بیابان اے۔ جو خراسان توں متصل اے۔ ایہ گرم ملک اے جس وچ بیابان زیادہ تے پہاڑ کم نيں۔ ایتھے دے باشندے گندمی رنگ دے نيں تے تیز دوڑنے والے ۔ چمڑہ، جوندے، خرما، اورم صری دی برآمد خوب ہُندی اے۔
برصغیر دی تریخ وچ لاہور (پنجاب ) نوں اج جو شہرت حاصل اے اس توں اس دے دور گمنامی دا اندازہ نئيں لگایا جا سکدا۔ اس دی شہرت دی بنیاد دی پہلی اِٹ قطب الدین ایبک دی تخت نشینی توں رکھی گئی۔ شہاب الدین محمد غوری نے بتیس سال تے چند مہینے حکومت کرنے دے بعد وفات پائی تاں اس دا بھتیجا محمود غور دا بادشاہ ہويا۔ محمود قطب الدین دے حسن انتظام توں بہت خوش سی تے اسنوں اس دی اعلیٰ صلاحیتاں اُتے وڈا اعتماد سی۔ چنانچہ اس نے ہندوستان دی حکومت اسنوں سونپ دینے دا فیصلہ کرلیا تاکہ اوہ آزادانہ طور اُتے حکومت چلا سکے۔ محمود نے فیروزکوہ توں قطب الدین دے ناں ہندوستان دی بادشاہت کاپروانہ بھیجے جانے دا حکم دتا۔ لیکن اس توں پہلے کہ محمود دا پروانہ اس تک پہنچے کسی نے اسنوں حکم دے اجراء دی خوشخبری سنائی تے مبارک باد دتی ۔قطب الدین نوں ایہ معلوم ہويا تاں فوراً لاہور (گندھارا) دے لئی روانہ ہوگیا تاکہ بادشاہ دے فرمان دا استقبال کرے لیکن اوہ حالے مندکوہور(پنجاب دے موجودہ لاہور ) تک پہنچیا سی کہ قاصد نال ملاقات ہوئی۔ چنانچہ ۱۸ ذیقعدہ ۶۰۲ ھ مطابق ۶۲ جون ۱۲۰۶ بروز منگل لاہور (گندھارا) دے بجائے لاہور (پنجاب ) وچ تاجپوشی دی رسم ادا کيتی گئی تے قطب الدین ایبک ہندوستان دا فرمانروا بن گیا۔
تریخ فخر الدین مبارک شاہ دے مطابق قطب الدین ۱۱ ذیقعدہ نوں نواح لاہور وچ پہنچ سی۔ ۱۷ کولاہور شہر وچ داخل ہويا تے اس توں اگلے روز رسم تاجپوشی ادا ہوئی۔
[[قطب الدین ایبک ]] دی تاجپوشی نوں پنج سال گزرے سن کہ ۶۰۷ھ مطابق ۱۲۱۰ء وچ ايسے شہر وچ اک روز چوگان کھیلدے ہوئے گھوڑے توں ڈگ کے اس دا انتقال ہوگیا تے بالاخر ایہی شہر اس دا مدفن بنا(طبقات ناصری تے تاجر المآثر) تریخ دے ایہ دو واقعات (تاجپوشی تے وفات) تے اک ’’اثر قدیم‘‘ (ایبک دا مقبرہ جو سلطان شمس الدین التمش نے تعمیر کرایا تھا(تریخ مبارک شاہی) اُتے لاہور (پنجاب ) دی شہرت دی بنیاد استوار ہوئی اے۔
بنی اسرائیل نال تعلق رکھنے والی شجاع قوم پٹھان دی چونکا دینے والی تریخ، اڑتالیسواں قسط پڑھنے دے لئی ایتھے کلک کرن۔
ان واقعات تے اثر نوں نظر انداز کرکے لاہور (پنجاب ) دی شہرت نوں دیکھیا جائے تاں اس دے پونے دو سو سال بعد محمد تغلق( ۱۳۵۱ء) تے فیروز تغلق ( ۱۳۸۸ء) دے عہد تک دی اس دی کوئی اہمیت نئيں سی۔ پروفیسر محمد شجاع الدین لکھدے نيں:
’’مشہور سیاح ابن بطوطہ ۔۔۔۱۳۳۴ء وچ دہلی پہنچیا۔ اس نے ہندوستان دے اکثر شہراں دی سیر دی ۔وہ پنجاب وچ وی آیا لیکن اس نے اپنے سفرنامہ وچ نہ لاہور دا ذکر کيتا نہ اوہ اس شہر نوں دیکھنے آیا۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ ا س وقت لاہور اک معمولی قصبہ سی تے اسنوں کوئی شہرت حاصل نہ سی۔ محمد تغلق تے فیروز تغلق دے زمانے وچ وی لاہور نوں کوئی اہمیت حاصل نہ سی۔‘‘ [۲۶]
عبدالقادر بدایونی لکھدے نيں:
’’غوری عہد حکومت، جس نے دہلی نوں اپنا پایہ تخت بنایا تے ہندوستان وچ مستقل اسلامی حکومت قائم کيتی۔ سلطان شہاب الدین غوری نے اس دی بنا رکھی۔۔۔نواحی لاہور دے کھوکھراں نے سر اٹھا رکھیا سی۔ شہاب الدین نے انہاں اُتے چڑھائی کر دتی تے مدد دے لئی قطب الدین ایبک نوں دہلی توں بلوا بھیجیا۔ دونے نے مل کرکھوکھراں دی خوب گوشمالی کيتی۔ اس دے بعد سلطان غزنی دی طرف پرت گیا راستہ وچ حالے غزنی دے اک مقام دمیک تک پہنچیا سی کہ اک فدائی کھوکھر نے موقع اُتے کر اسنوں شہید کر دتا۔ سلطان شہاب الدین غوری دی شہادت دے بعد اس دے برادر زادہ محمود نے فیروز کوہ توں چتر تے خلعت بادشاہی دونے چیزاں ملک قطب الدین نوں بھیجاں تے سلطان دے ناں توں مخاطب کيتا۔
مصنف مفتاح التواریخ لکھدا اے:
’’شہاب الدین محمد غوری دی وفات ہوئی تاں اس دا بھتیجا غیاث الدین محمود غور دا بادشاہ ہويا تے اس نے قطب الدین نوں تاج تے تخت دے فرمان تے ہور چیزاں ارسال کرکے خطاب شاہی عطا فرمایا چنانچہ قطب الدین لاہور وچ تخت شاہی اُتے بیٹھیا تے ہندوستان دا بادشاہ ہويا تے کامیاب حکومت کیتی۔ ۶۰۷ھ وچ اوہ گھوڑے توں ڈگ کے فوت ہويا۔ اس دی قبر لاہور وچ ایبک روڈ اُتے واقع اے اس دے بعد اس دا لڑکا آرام شاہ بادشاہ ہندوستان ہويا۔
گندھارا دی سلطنت تے ہندو
[سودھو]۱۸۰ ق م دے نیڑے وسط ایشیاء (ملک تاتار تے خطا) دی اک بدوی قوم یہیوچی ملک خطا توں نقل مکانی کردی ہوئی ترکستان تے افغانستان دی چراگاہاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوگئی کیوں کہ اس وسیع خطے دی اک ہور بدوی قوم ہی انگ نوجو بعد وچ ہن کہلائی۔ اس سر زمین وچ طاقت پھڑنے لگی سی۔ یہیوچی قوم دے اک سردار کاوفس اول نے ۴۰ء وچ شاہی اقتدار حاصل کرکے پشاور وچ کشن خاندان دی بنیاد رکھی۔ تے پنجاب تے افغانستان دے ملکاں ک اپنے زیر نگيں کر ليا۔ اس دے اک جانشین کاوفس دوم نے ۸۵ء مٰن اپنی سلطنت نوں مشرق دی طرف بنارس تک وسعت دتی تے جنوب دی طرف سیستان، بلوچستان، سندھ، راجپوتانہ، کٹھیا واڑ نوں سر کرکے ہندوستان وچ ایران دے پارتھیاں دے اقتدار دا خاتمہ کيتا۔ ايسے خاندان دے اک ہور بادشاہ کنشک نے شمال مشرق وچ چینی ترکستان نوں تے شمال مغرب وچ خراسان دے ملک نوں بحیرہ خزر تک سرک یا تے کوشن خاندان دے اقتدار نوں بہار توں لے کے بحیرۂ خزر تک تے چینی ترکستان توں لے کے کٹھیا واڑ تک وسعت دی۔ کنشک اعظم بہت وڈی شان تے شوکت رکھنے والا بادشاہ سی۔ اشوک اعظم دی طرح ایہ بادشاہ وی بدھ مت دا پرجوش پیرو تے مبلغ ہوئے کے گزریا اے۔ اس بادشاہ نے دو آبہ جالندھر وچ بدھ مت دے پیروواں دی اک بہت وڈی کونسل منعقد کيتی۔ اس وقت تک بدھ مت دے پیروواں وچ بدھ دی مورتی دی پوجا دا رواج بہت زور پھڑ گیا سی۔ لہٰذا کنشک دے عہد وچ سنگ تراشی دے فن نوں بہت فروغ حاصل ہويا۔ تھاں تھاں بدھ دے مجسمے تراش کر نصب کيتے گئے۔ پتھر دے علاوہ سونے تے چاندی دے وڈے وڈے مجسمے وی بنائے جاندے سن ۔ کوشن خاندان دے بادشاہاں تے خاص کر کنشک دے عہد دے بنے ہوئے بوہت سارے آثار اس وسیع سلطنت دے مختلف حصےآں توں برآمد ہوئے نيں۔
بامیان افغانستان دی کھدائی توں بدھ دا اک مجسمہ ملیا اے جس دی اونچائی سٹھ فٹ اے اس دے علاوہ کشن خاندان دے بادشاہاں دے بوہت سارے سکے وی ملے نيں جو دنیا دے عجائب گھراں دی زینت بنے ہوئے نيں۔ کنشک اعظم دا عہد حکمرانی ۱۲۵ء توں ۱۵۳ء تک سی۔ دوسری صدی مسیحی وچ وسط ایشیا توں ہناں دی اک ہور بدوی قوم دا ریلا اٹھا جس نے۲۲۶ء وچ نہ صرف یہیوچیاں دی گندھارا سلطنت دا خاتمہ کر دتا بلکہ جنوبی ہند دی اندھرا سلطنت تے جنوب مغربی ہند وچ ایران دے پارتھیاں دی سلطنت نوں وی پامال کر ڈالیا۔ اس قوم دا ناں ساکا سی۔
ساکا خاندان دا آخری بادشاہ لگتور مان سی۔ اس زمانہ وچ اک برہمن وزیر نے اس خاندان توں حکومت کھو لی تے ہندو برہمن شاہی خاندان دی بنیاد رکھ دتی ،اس برہمن دا ناں کلر یا للیہ سی ۔تقریباً دو ہزار سال بعد دے ہند دوبارہ ہندوسلطنت دا مرکز بن گیا۔ دے ہند(ہنڈ) دریائے سندھ دے مغربی ساحل اُتے پشاور توں چودہ فرسخ(۵۶ میل) مشرق دی طرف واقع تھا(بحوالہ لیہ ونی)
ہندوواں دی قدیم تریخ اُتے اک نظر
[سودھو]ڈاکٹر گستاؤلی بان تمدن ہند وچ لکھدے نيں کہ لفظ ہندو قومیت دے لحاظ توں کچھ معنی نئيں رکھدا۔
آریاں دا تیسرا جتھا مشرق دی طرف چلا۔ ایہ لوک راستہ دی تکلیفاں برداشت کر کے اپنے عیال تے اطفال دے ہمراہ ہندوستان دی شمال مغربی سرحدپر پہنچے ۔عرصہ دراز تک دریائے سندھ اُتے رکے رہے۔ ایتھے اس علاقے وچ اس وقت کالی نسل دے لوک یعنی کول تے دراوڑ آباد سن ۔ ایرانیاں نے چار ہزار سال پہلے انہاں دا ہند ناں رکھیا سی۔ ہند ایرانیاں دے ہاں بعمنی سیاہ تے کالا سی۔ جداں کہ حافظ شمس الدین شیرازی دا اک شعر اے۔
جے آن ترک شیرازی بدست آرد دل ماریا
بہ خال ہند تش بخشم سمر قند تے بخارا را
کول تے دراوڑ دے مرکزی مقام دا ناں انہاں نوں دے سبب سیاہ یعنی ہند توں مشہور سی۔ تے ہند دے نیڑے لاہور (لاہوار) وی انہاں دا صدر مقام سی تے ایتھے انہاں دی انتظامیہ رہیا کردی سی۔ مقصد ایہ کہ ہند(دے ہند) تے لاہور (الاہوار) جو دریائے سندھ دے مغربی کنارے اُتے واقع سن ۔ ایہ دونے شہر آریاں توں پہلے موجود سن ۔ آریاں دے ایتھے پہنچدے ہی انہاں توں مڈ بھیڑ ہوئی۔ مختصر ایہ کہ آریاں نے کول تے دراوڑ توں دریائے سندھ دے مغربی علاقہ اُتے جتھے انہاں دی بود وباش سی زبردستی قبضہ کرکے انہاں نوں پنجاب دی طرف جلا وطن کر دتا۔
آریہ نے کول تے دراوڑ دے شہر ’’ہند‘‘ تے لاہور نوں وی مرکزی مقام بنا لیا تے انہاں دونے دے درمیان اک عام وڈا شہر آریانا دے ناں توں آباد کيتا جو اس موجودہ وقت وچ آریان کہلاندا اے۔ ’’ہند‘‘ ناں شہر وچ بادشاہ دی رہائش تے ہور خصوصی مکانات سن تے تضحقیق علم دا مرکز وی ایتھے سی۔ تے ایہ شہر قلعہ بند سی۔
آریہ لوک پہلے ماد، مادی میدی تے میڈی دے ناواں توں اس وقت پکارے جاندے سن ۔ جدوں ایہ خراسان تے اس دے متعلق علاقےآں وچ آکے بس گئے سن ۔ قیاس ایہ اے کہ جلاوطن اسرائیلیاں نے انہاں نوں آریا ناں دتا ہوئے گا۔ وجہ ایہ کہ ایہ لوک اگ دے پجاری سن تاں انہاں نے دیکھ کے اسنوں آرین توں یاد کيتا ہوئے گا۔ آرین یعنی اگ والے جس دا مطلب اگ دے پجاری اے جو پشتو لفظ اے موسوم کيتا ہوئے گا۔ آربمعنی اگ تے لفظ ’’ن) نسبت دے لئی جیساکہ پمن، مانگین، خاورین وغیرہ معلوم رہے کہ آرنام دا شہر حضرت ابراہیم ؑ دا مسکن سی۔ اس شہر وچ اگ دی پرستش کيتی جاندی سی۔ تے اس شہر وچ ہمیشہ آریعنی اگ جلنے دے سبب ایہ آر دے ناں توں مشہور ہويا سی۔ الغرض آرین یعنی اگ دے پجاری جو اک مذہبی ناں معلوم ہُندا اے یعنی جو لوک اس عقیدے دے قائل سن اوہ آرین، آریا پکارے گئے تے جدوں ایہ آریا لوک ہند (دے ہند) پہنچے تے ایتھے سکونت اختیار کيتی تے اس دے علاوہ حکومت وی بنا لی تاں ايسے ہند دے وجہ توں ہندو مشہور ہوئے۔ لفظ (د) نسبت دے لئی اے یعنی ہند والے یا ہند دے باشندے مطلب ایہ نکلدا اے کہ ہندو ناں نہ نسب دے وجہ توں تے نہ مذہب دی وجہ توں اے بلکہ ایہ مسکن ہند دی نسبت دے لئی معلوم ہُندا اے جس دے سبب ایہ ہندو دے ناں توں مشہور ہوئے۔ ایتھے انہاں نے کافی عرصہ بعد ہندی بولی بنائی۔
اگرچہ پہلے وقت وچ ایہ اقوام اک ہی بولی بولدیاں سن جس دا ناں اریک سی۔ تے فیر سنسکرت دی بنیاد رکھی۔ ابتدائی وید نامی کتاب وی ایتھے بنائی گئی سی۔ وید وی دے ہند دا مخفف معلوم ہُندا اے۔ ایتھے انہاں نے تے وی کئی کتاباں تصنیف کيتياں۔ انہاں مذکورہ لکھتاں وچ پختون قوم دے علماء توں زیادہ امداد لی گئی ۔ان علماء وچ پنی (پنڑی) تے جلو دے ناں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ ايسے لاہور دے مغربی حصہ وچ پنی (پنڑی) کيتی جائے رہائش دے آثار ايسے دے ناں توں اج تک موجود نيں۔ ہندوواں دی ریاست جدوں ’’ہند‘‘ وچ مضبوط ہوئی تے جِنّے علاقے اس دے زیر اثر آئے اس علاقے دا ناں ہندوستان ہويا۔ یعنی راجدانی ہند دا زیر اثر علاقہ تے عرصہ دراز گزارنے دے بعد دریائے سندھ جس دا پشتو ناں اباسین اے جو عبرانی ناں دریائے آبانا دے مترادف اے نوں عبور کرکے پنجاب وچ داخل ہوئے۔ ایتھے انہاں نوں اصلی باشندےآں توں سخت مقابلہ کرنا پيا۔ لیکن آریا اصلی باشندےآں دی نسبت زیادہ مضبوط تے فن جنگ وچ ماہر سن ۔ آخر فریق مخالف اُتے غالب آئے تے دن بہ دن تمام موجودہ شمالی ہندوستان اُتے قابض ہوئے۔ بعد وچ ايسے علاقے دا ناں بارت یا بھارت مشہور ہويا۔ قیاس کيتا جاتاہے کہ بارت یا بھارت عبردا توں ماخوذ معلوم ہُندا اے۔ عبردا آرامی بولی دا لفظ اے جس دے معنی نيں جائے عبور ۔مطلب ایہ لیا جاندا اے کہ جدوں انہاں لوکاں نے دریائے سندھ عبور کيتا تاں بارتی اکھوائے تے اس پار علاقے دا ناں بارت ہويا۔ ایہ ناں وی اسرائیلیاں دا رکھیا ہويا معلوم ہُندا اے۔
تعجب دی گل ایہ اے کہ ایتھے ہندوواں توں پہلے جو قوم رہندی سی اوہ سیاہ یعنی لالے سن تے ايسے سبب انہاں دے مرکزی مسکن نوں ہند کہیا جاندا سی مگر آریا سرخ سفید رنگ دے سن لیکن ایہ انہاں کالے لوکاں دے وارث بننے دے سبب توں وی ہندو مشہور ہوئے۔ آریا یعنی مادی یا میدی لوک اسرائیلی جلا وطناں توں کافی عرصہ پہلے ملک خراسان تے اس دے آس پاس دے علاقےآں وچ آباد سن تے نینوا دے اشوریاں دے ماتحت اک کمزور زندگی گزاردے سن ۔پہاڑاں توں اترے ہوئے وحشی تے جاہل قسم دے لوک سن ۔ تعلیم تے تمدن توں بے بہرہ سن ۔ انہاں وچ نہ کوئی سیاسی شعور سی تے نہ کوئی تنظیم یا حکومت ۔ایہ تاں انہاں دی خوش قسمتی سمجھئے کہ اسرائیلی جلا وطناں دے جتھے درجتھے یکے بعد ہور انہاں دے ہاں بسانے دے لئی اشوری بادشاہاں نے شام تے نینوا توں بھیج دتے۔
واضح ہوئے کہ اسرائیلیہ دا پہلا جتھہ شاہ اشوری پال یا پلول دے ہتھوں جلا وطن ہويا جوکہ ست سو اکہتر برس پہلے از میسح سی۔ انہاں جلا وطناں وچ روبن تے جد دے دو قبیلے سن ۔ جد دی اولاد اس وقت تک افغانستان وچ آباد اے تے جدرانی دے ناں توں یاد کيتے جاندے نيں۔
ان دناں اسرائیلیہ دا بادشاہ ناحم سی تے یہودا دا بادشاہ غریا سی۔ اس دے بعد بنی اسرائیل دی جلا وطنی دا ایہ سلسلہ جاری رہیا سی جو اس واقعہ توں اک سو ايسے سال دے بعد بخت نصر دے ہتھوں بیت المقدس دی تباہی اُتے ختم ہويا۔ تے انہاں اسرائیلی جلا وطناں دی بدولت ۷۰۰ ق م دے بعد توں آریہ لوکاں وچ لکھنے دا رواج وی شروع ہويا۔
الغرض انہاں دے آنے توں میدیوںیعنی انہاں آریا لوکاں نوں بہت فائدے حاصل ہوئے کیونجے اس وقت آریاں دی حالت خراب سی۔ اس بارے وچ فرانسیسی محقق ڈاکٹر گستاؤلی بان دا بیان اس دی اپنی تصنیف ’’تمدن ہند‘‘ وچ ایويں درج اے کہ
’’ان وچ مطلق کسی قسم دی سیاسی نظامات یا ذات یا حکومت نہ سی۔ انہاں دی معاشرت دی بنیاد خاندان اُتے سی تے ساری قوم اک سی تے اس وچ بالکل مدارج نہ سن ۔ ہر اک خاندان دا باپ خود ہی پروہت، کاشتکار تے سپاہی سی۔ ایہ مختلف پیشے جو اگے چل کے ذات دی تقسیم دے باعث ہوئے اس وقت ملے جلے ہوئے سن ۔ رگ وید دے وڈے دیوتا اگنی اگ دا دیوتا اے۔ سوم منشی عرق اے جو اسکو تند کردا اے ۔‘‘ تے اس دے برعکس اسرائیلی جلا وطن ، تعلیم یافتہ ہنر مند حکما نجومی طبیب تے ماہر نفسیات سن تمدن تے معاشرت وچ بہت اگے سن ۔ غرض ایہ کہ جداں کہ قرائن توں ظاہر اے کہ ہر کم وچ اسرائیلی جلا وطن ، انہاں دے استاد بنے تے ہور انہاں مقامی لوکاں نوں زندگی گزارنے دے اچھے طریقے سکھائے تے نظم تے ضبط توں وی واقف کرایا۔ اسرائیلیاں نے جتھے اپنے ملک شام دی طرح کوئی چیز یعنی دریا، پہاڑ، پنڈ، ندی نالہ، تے علاقہ دیکھیا تاں اس دا اوہی شام ی ناں رکھیا۔ سیاست وچ وی انہاں جلا وطناں دا وڈا دخل سی۔ معلوم ہُندا اے کہ میدیاں تے فیر خورس دی سلطنت بننے وچ انہاں کاہتھ سی۔ اشوریاں تے فیر بابلیاں توں انتقام لینے دے جذبات وی رکھدے سن ۔ چنانچہ اس سلسلے اں انہاں نوں اک گونہ کامیابی وی حاصل ہوئی سی۔
جداں کہ قصص القرآن جلد سوم ص ۱۷۱ وچ درج اے کہ :
’’بابلی سرداراں دا اک وفد خورس دے پاس اس وقت پہنچیا جدوں کہ اوہ اپنی مشرقی مہم وچ مصروف سی۔ خورس نے انہاں دا خیر مقدم کيتا تے انہاں نوں اطمینان دلایا کہ اوہ اپنی مہم توں فارغ ہوئے کے ضرور بابل اُتے حملہ کريں گا تے انہاں نوں بابل دے ظالم اورعیاش بادشاہ توں نجات دلائے گا۔ خورس جدوں اپنی مہم توں فارغ ہوگیا تاں حسب وعدہ اس نے بابل اُتے حملہ کر دتا۔ اسرائیلی تاں اپنے آپ ہر فن مولا سن ۔ میدی یعنی آریا لوک ہمیشہ انہاں دے محتاج رہندے۔ اس دے علاوہ ہخامنشی خاندان دے عہد سلطنت وچ جو دو سو ویہہ سال توں مستحکم تے مضبوطی توں قائم سی۔ اسرائیلی حاکم قوم دی شکل وچ سن ۔ اس وجہ توں انہاں دی ہر گل وچ وزن سی۔ جو ناں رکھنا قبول عام ہُندا تے جو بولدا اوہی ہُندا۔ انہاں دی ہر بولی توں آریا لوکاں نے بہت لفظاں سیکھے تے ہر کم وچ انہاں توں امداد لی تے سبق حاسل کرلیا۔ اسرائیلی قوم تے انہاں دے انبیاء اس علاقہ وچ دینی تبلیغ تے راہنمائی کردے سن ۔ علم تے فضل دے مالک سن ۔ کمی صرف ایہ سی کہ اپنے ملک توں جلا وطن سن تے منتشر حالت وچ آباد سن ۔ لیکن فیر وی انہاں دی فضیلت اپنی جگہ اُتے قائم سی۔ مثال دے طور اُتے اگرکوئی وکیل، قاضی، عالم، حکیم، ماہر فن یا کوئی ہنر مند شخص بادشاہ وقت دے قانون دی خلاف ورزی دے سبب جیل خانہ وچ چلا جائے تاں انہاں دا علم وہنر جیل دے دروازے اُتے ہی نئيں رہ جاندا بلکہ اوہ علم تے ہنر وغیرہ اس دے نال جیل دے اندر ضرور جائے گا۔ لہٰذا اسرائیلی خدا توں نافرمانی دے جرم وچ تباہ تے برباد ہوئے تے غلامی دے سزا وار بن گئے لیکن انہاں دی سمجھداری تے علم تے ہنر اس حالت وچ وی انہاں دے نال سی۔ اس دے متعلق قرآن کریم دا ارشاد اے ۔ ولقد اخترنا ھم علی علم علی العلمین۔(سورہ دخان)
اور بلاشبہ اساں اپنے علم توں انہاں نوں جہان والےآں دے مقابلہ وچ پسند کر ليا اے۔ معلوم رہے کہ ہند دا ناں اج کل پشتو بولی وچ انڈ تے ہنڈ زیادہ استعمال ہُندا اے تے انگریزی وچ وی انڈ بولا جاندا اے۔ اس وقت سارے ہندوستان نوں انڈیا تے اس دے باشندگان نوں انڈین کہندے نيں۔ مگر گزشتہ دورماں ایہ ناں محدود سی۔
اس سلسلہ وچ اک نامور مورخ محمد مجیب بی اے آکسن پروفیسر تریخ تے سیاست یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ اپنی تالیف تریخ تمدن ہند عہد قدیم ۱۹۵۱ء عثمانیہ یونیورسٹی پریس حیدر آباد دکن وچ ایويں اظہار خیال کردے نيں۔
۱۔ یورپ وچ سنسکرت دا مطالعہ شروع ہويا۔ تے اس دا پتہ چلا کہ سنسکرت ، ایرانی لاطینی، یونانی تے جرمن زباناں اک اصل توں نيں تاں ہند جرمنی یاہند یورپی بولی تے رہتل تے اس رہتل نوں پھیلانے والی آریہ نسل دا تصور قائم ہويا۔ اصل وچ ایہ تصور بے بنیاد سی ۔آریہ نسل دی کوئی حقیقت نئيں اوہ جسمانی خصوصیات جو آریہ نسل دی پہچان منیاں جاندیاں نيں انہاں قوماں وچ جو اپنے آپ نوں آریہ کہندی نيں اس کثرت توں نئيں پائی جاندیاں نيں کہ انہاں دے آریہ ہونے دا دعویٰ تسلیم کرلیا جائے لیکن قومیت دے پرستارےآں نے اس عقیدت دے نال آریہ نسل دے گن گائے کہ اک دنیا دھودے ميں پڑ گئی۔ نسل دا لفظ ہن اس قدر رائج ہوگیا اے کہ غلط فہمی دے اندیشاں دے باوجود اسنوں ترک کرنا مشکل اے۔ (ص ۱۹)
۲۔ آریاں دے مذہب وچ اگ نوں مرکزی حیثیت حاصل سی۔ تے آریاں وچ عورتاں(بتاں) دی پوجا دا رواج نہ سی۔ صفحہ ۵۳
۳۔ سنسکرت ابجد دے دندانی حروف ٹ وغیرہ تے کسی ہند جرمانی بولی وچ نئيں ملدے۔ سنسکرت دے بوہت سارے لفظاں دا مادہ آریائی نئيں معلوم ہُندا۔ صفحہ ۵۴۔
۴۔ آریہ دراصل کسی نسل دا ناں نئيں اے۔ بہتر تاں ایہ ہُندا اسيں اس لفظ نوں بالکل چھڈ دیندے تے انہاں لوکاں دے لئی جو اپنے آپ نوں ہندوستان وچ آکے آریہ کہنے لگے کوئی تے ناں تجویز کرلیندے مگر ایہ اصلاح اس قدر رائج ہوگئی اے کہ اسنوں ترک نئيں کيتا جاسکدا۔ اس لئی ايسے توں کم کڈنا پڑدا اے۔ غلط فہمی توں بچنے دی ایہ صورت اے کہ اسيں یاد رکھن کہ آریہ سب گورے تے قد آور نئيں سن ۔ سب دی ناک اُچی، بال سنہرے تے اکھاں نیلی نئيں سن۔ انہاں نوں آریہ صرف اس بنا اُتے کہندے نيں کہ اوہ اپنے آپ نوں آریہ کہندے سن ۔ آریاں دے اصل وطن دا پتہ چلیانا مشکل اے۔ ہن اکثر محقق اس پرمتفق نيں کہ آریہ نسل دا گہوارہ دریائے ڈینیوب دی وادی سی ۔ایتھے توں اس دے قبیلے ادھر ادھر جاندے رہے اوہ قبیلے جو ہندوستان پہنچے درہ دانیال توں گزر کر ایشیائے کوچک تے شمالی ایران ہُندے ہوئے آئے۔ ۱۲۰۰ ق م دے لگ بھگ شمالی ہندوستان وچ آباد ہونے لگے سن ۔ زرتشی مذہب دی مقدس کتاب ژنداوستااور رگ وید دی بولی وچ اِنّا کم فرق اے کہ خیال ہُندا اے کہ آریا دے ہندوستان آنے تے رگ وید دے مرتب ہونے دے درمیان بہت لمبا عرصہ نہ گزریا ہوئے گا۔ (ص ۵۵)
۵۔ ست سو ق م دے بعد توں انہاں وچ لکھنے دا رواج وی آہستہ آہستہ شروع ہويا۔ اوک دے کتبات یا تاں کھروشٹی (خروشتی) رسم خط وچ نيں جو مشرقی افغانستان اورپنجاب وچ رائج سی یا براہمی رسم خط وچ نيں۔ کھروشٹی (خروشتی) اک قدم آرامی رسم خط توں اخذ کيتا گیا اے جو پنج سو ق م وچ رائج سی ۔ایہ سجے توں کھبے طرف لکھیا جاندا سی۔ آریاں نے اس رسم خط دی علامتاں نوں اپنی بولی دی اصوات تے خروف وچ تبدیل کر ليا۔ براہمی ابجد دے چھیالیس حروف دی شکلاں معین کيتیاں گئیاں تے اسنوں سجے توں کھبے طرف دے بجائے کھبے توں سجے طرف لکھنے کاقاعدہ بنیا۔ غالباً پنج سو ق م تک براہمی ابجد مکمل ہوگئی سی۔ پانی نی (پنی) نے جس دا زمانہ چوتھی صدی ق م سی اسنوں صحیح منیا اے ۔اس زمانے وچ یا اسکے کچھ بعد براہمی رسم خط دی دو شاخاں ہوگئياں ۔اک شمالی دوسری جنوبی، پانی نی (پنی) دے قواعد نے رسم خط دے نال بولی نوں وی اک معیاری شکل دے دتی تے جو کم کئی سو برس توں آہستہ آہستہ ہوئے رہیا سی۔اس دتی تکمیل کر دتی۔ ایتھے توں ویدی بولی دا سلسلہ ختم تے سنسکرت دا شروع ہُندا اے۔ بول چال دیاں بولیاں اس دے بعد وی رہیاں تے انہاں نوں کچھ نہ کچھ ترقی وی ہُندی رہی لیکن پڑھے لکھے شائستہ لوکاں دی بولی سنسکرت سی(صفحہ ۵۷)
۶۔ آریاں نے شمال مغربی ہندوستان (یعنی ہند )ماں آباد ہونے دے بعد تمام بھجن یکجا کرلئے۔ تے اس مجموعے کانام رگ وید رکھیا۔ رگ وید ہند جرمانی رہتل دی سب توں پرانی یاگار اے تے اس دی ادبی خوبیاں نوں دیکھئے تاں اک کرشمہ توں کم نئيں۔ رگ وید دے بھجن اس وقت گائے جاندے جدوں پوجا دے لئی اگ جلائی جاندی۔ یا سوم دے پودے دا رس کڈیا جاندا اسسے شراب بندی سی جسکاپینا عبادت وچ داخل سی تے اسنوں آریہ پسند وی کردے سن ۔ رگ وید مرتب ہوگیا تاں اس دے اوہ بھجن جنہاں وچ سوم نوں مخاطب کيتا گیا سی وکھ وکھ کرکے اک نواں مجموعی تیار کيتا گیا جو سام وید کہلاندا اے۔ صفحہ ۵۸
۷۔آریاں دی خاندانی رسماں مثلاً گھر دے اک مرکزی مقام اُتے ہر وقت اگ جلدی رکھنا تے دولہا دلہن دا اس اگ دے گرد چکر لگانا۔ صفحہ ۶۹
۸۔ عورتاں بس گھر وچ پوجا دی اگ جلدی رکھتاں تے چڑہاوے تے نذر دے لئی ضروری سامان مہیا کردیاں صفحہ ۷۱
۹۔ دولہا دے نال برات ضرور آندی۔ دلہن دا ہتھ دلہا دے ہتھ وچ دتا جاندا۔ دونے پوجا دی اگ دے گرد طواف کردے۔ صفحہ ۷۲
۱۰۔ ہندو مذہب عقائد دا مجموعہ نئيں بلکہ زندگی دا اک نظام اے تے جو شخص اس نظام نوں قبول کرلے اوہ عقائد وچ آزادی دے نال انتخاب کر سکتااے۔ (صفحہ ۲۴۱)
۱۱۔اس نويں دور وچ مذہبی اتحاد پسندی نے ہر فرقے تے نسل کوجس نے ہندو نظام زندگی نوں قبول کيتا۔ سماج تے مذہب وچ داخل کر ليا۔ صفحہ ۲۴۲۔
تے پروفیسر مکس میولر دے نزدیک ایہ آریا یا جیساکہ اسيں اس وقت انہاں نوں آرین پکاردے نيں اک کلچرل گروپ سی۔‘‘ (احمد چاگلا، بحوالہ یوسفی)
پنی، پانینی، پنینی اُتے اک نظر
[سودھو]پہلے ازاں پنی کاذکر ہوئے چکيا اے لہٰذا ضروری اے کہ اس دا تعارف وی کيتا جائے۔ اسنوں غیر افغان مورخین نے پانینی اورپنینی دے ناں توں یادکیا اے لیکن اس دا اصل تے صحیح ناں پنی سی۔ تے اوہ نسلا انہاں اسرائیلی جلاوطناں دے اولاد توں سی جو مادیاں دے ملک وچ جلا وطن ہوئے چکے سن ۔افغان مورخین نے اسکو غرغشت افغان قبیلہ توں منسلک دسیا اے۔ غرغشت یعنی اوہ اسرائیلی افغان قبیلے جو غرجستان یا گرجستان وچ آباد ہوئے چکے سن تے اوتھے انہاں دی اپنی ریاست وی بن گئی سی۔ جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے۔ لہٰذا انہاں دا اک گروپ یعنی قبیلہ بنایا گیا تھاجس توں افغاناں دا تیسرا وڈا قبیلہ غرغشت دے ناں توں موسوم کيتاگیا۔ غرغشت وچ تن وڈے قبیلے شام ل سن ۔ جنہاں دے ناں ایہ نيں دانی، مندو، تے بابی، دانی دے چار بیٹے ، کاکڑ، ناغر، پنی، دادی سن ۔ بموجب بیان تریخ خان جہانی تے مخزن افغانی پنی دے اٹھارہ بیٹے سن تے اسکے تمام بیٹےآں دے ناں توں وکھ وکھ خیل تے قبیلے بن گئے نيں۔ پنی دے وڈے بیٹے دا ناں یہودا تے یہوداکے اک بیٹے دا ناں پتھان سی۔ شجرہ نسب ایويں اے۔ پنی بن دانی بن غرغشت بن قیس عبدالرشید ۔واضح ہوئے کہ دانی قبیلہ (بنی دان) شام وچ وی موجود سی جس کاذکر کتاب مقدس دے قضاۃ (اردو) باب اٹھارہ صفحہ ۲۲۹
یاں ہويا اے
’’بنی دان دے گھرانے دے چھ سو مرد جنگ دے ہتھیار باندھے ہوئے (مقام ) صرعہ واستال توں روانہ ہوئے۔۔۔بنی دان نے شہر بنایا تے اس وچ رہنے لگے تے اس شہرکانام اپنے باپ دان دے ناں پرجواسرائیل دی اولادتھا ۔ دان ہی رکھیا لیکن پہلے اس شہر دا بس تھا،اس دا اک بیٹانام سمسوسن سی۔
یعنی دور قضاۃ دے مشہور رہنما اوربہادر شخص سموسن نامی اس دانی خاندان توں سی۔ ہن اک ہور دانی دے متعلق وی ذکر ضروری اے۔ اوہ دانی ایل بنی اے جو اسرائیل اسیران وچ سی تے اوہ خورس شاہ ایران دے بابل نوں فتح کرنے دے وقت بابل وچ موجود سی۔ تے دارا دے ابتدائی عہد وچ زندہ سی جس دا ذکر کتاب مقدس وچ دانی ایل دے عنوان توں کيتا گیا اے۔ پنی بن دانی دا زمانہ وی اس دے نال اک ہی معلوم ہوتااے۔ دوئم ایہ کہ دانی ایل بنی دی سمجھداری تے علمی مدارج بہت ہی اُچے نيں تے ایہی علمی قابلیت تے سمجھداری پنی مذکورہ وچ وی ظاہر اے لہٰذا غالب رائے ایہ اے کہ پنی اس دانی نبی دا بیٹا اے تے افغان مورخین دے شجرہ نسب دے مطابق وی پنی بن دانی درج اے۔ پنی اس وقت افغاناں دا اک وڈا نامور قبیلہ اے تے وکھ وکھ تھانواں پرپھیلا ہويا اے ایتھے تک کہ ضلع چٹاگانگ وچ وی اک قصبہ پنیا دے ناں توں موجود اے ۔ غرغشت قبیلے کااپنا وطن کوہ سلیمان دا علاقہ اے انہاں وچوں قبیلہ پنی زیادہ تر علاقہ سیوی (سبی) وچ آباد نيں۔
ہندوواں دے عقائد تے تعارف انہاں دی اپنی نظر وچ
[سودھو]ہندوواں دے عقائد تے تعارف اُتے انہاں دے اپنی تحریر توں ایہ گل سامنے آندی اے کہ زمانہ قدیم وچ اوہ بت پرست نئيں بلکہ آتش پرست سن تے ہندوستان وچ آنے دے بعد بت پرست بنے۔ تاتاری تے ساسانی نسل دے قدیم باشندےآں نوں اوہ اپنا اسيں نسل سمجھدے سن البتہ افغان نسل نوں اسرائیلی کہہ کے اک علیحدہ قوم تصور کردے تے انہاں نوں اسرائیل ، پٹھان تے افغان قوم دے ناواں توں پکاردے نيں۔ ہور محمد غوری توں شیر شاہ تک دا زمانہ اوہ افغانی دور سمجھدے نيں۔ اس دی تصدیق وچ تریخ ٹاڈراجستان جلد اول مترجم منشی دوارکا پرشاد افق لکھنوی ۱۹۱۴ء دی عبارت ذیل وچ درج کيتی جاندی اے۔
۱۔ قدیم شجراں وچ ہندوواں دا ناں دیوتاواں دے ناں اُتے موجود نہ ہونے سےء ایہ باور کرنا خلاف عقل نئيں کہ بیشنو مذہب دے پہلے مورتی پوجا دا رواج نہ سی۔ قدیم تواریخ توں ایہ وی ظاہر ہُندا اے کہ منتر جنتر ، نو گرہاں تے مورتیاں دا رواج کرشن چندر دے بعد ولایت کشمیر توں ہندوستان وچ مروج ہويا۔ مورتی پوجا دی رفتہ رفتہ ایسی ترقی ہوئی کہ عوام الناس کل چیزاں نوں پوجنے لگے۔ دیوتا 33 کروڑ ہوگئے جنہاں دے ناں وی کسی نوں معلوم نئيں دنیا دی اعلیٰ توں اعلیٰ تے ادنیٰ توں ادنیٰ چیز وی ایسی باقی نہ رہی جس دی پرستش نہ کيتی گئی ہوئے۔ سورج توں لے کے چمار دی مالپی دراپی، کوبھی لوکاں نے پوجنا شروع کر دتا۔ کرشن اک ، مگر پرستش ست صورتاں وچ ۔ کرشن جی دی مورتاں راجپوتانہ دی مختلف ریاستاں وچ موجود نيں۔ صفحہ ۹۰۴
۲۔ ہن توں بارہ سو برس پہے شری رام چندر جی دے تخت حکومت اُتے اک گؤ خوار (ایرانی) نے قدم رکھ دے ہندوواں دے سورج دا خطاب حاصل کيتا۔ اوہ کدی باور نہ کرن گے کہ دنیا دی قدیم ترین قوم دی موجودہ نسل یزدجود بادشاہ خاندان ساسانی دے بقائے ناں اے راجہ گرو ہابھیل بہعرام گور دا بیٹا سی۔ جس دے اک بیٹے نوں پٹن دی حکومت حاصل سی۔ اسيں اگے چل کے رانا دے خاندان دا ایرانی نسل نال تعلق ظاہر کرن گے۔ صفحہ ۵۷، ۴۵۶
۳۔ اودے پور دے تاجدار تمام ہند دے فرمانرواواں توں افضل تے صاحب عظمت نيں۔ ہندوستان دے راجے تاجپوشی دی تقریب وچ رانا اودے پور ہی دے ہتھ توں تلک کراندے تے اس رسم دے وقت انہاں دے سامنے سرداب خم کردے ہین۔ تلک آدمی دے خون توں لگایا جاندا اے۔ اودے پور دے فرمانرواواں دا خطاب رانا اے تے اوہ اپنے نوں نوشیرواں عادل دی اولاد سمجھدے نيں۔ جس نے علاوہ تے ملک دے ولایت ہندوستان وچ وی علم فتح گاڑا۔ نوشیروان دی زندگی وچ نوشیزاداس دا بیٹا جو شہزادی قیصر روم دے بطن توں سی۔ عیسائی ہوگیا تے بوہت سارے رفقاء نوں نال لے کے ہندوستان وچ قیام پذیر ہويا۔ اس دی اولاد ہندوستان وچ باقی رہ گئی۔ اودے پور دے رانا نوں اس دی نسل نال تعلق اے۔ صفحہ ۴۵۹
لیہ وچ احساس پروگرام دے دفتر وچ کم کرنے والے کلرک نے 9 ويں جماعت دی طالبہ نوں مبینہ جنسی زیادتی دا نشانہ بنا دتا ۴۔ چونکہ دہلی دے تاتاری شہنشاہ نوں لڑکیاں دینا ہندوواں دے ہاں اک بدنما دھبہ سی۔ لہٰذا انہاں نے داغ بدنامی توں بچنے دے لئی ایہ گل پیدا دی کہ گو سلسلہ حسب تے نسب بہت پرانا تے رشتہ بہت دور دا اے اُتے ساڈے تے تاتاری بادشاہ دے بزرگ اک ہی سن آخر وچ اس خیال نے انہاں دے دل نوں قدرے مطمئن کر دتا کہ آمیزش خون بزرگان قدیم دے خون ہی توں اے۔ صفحہ ۴۵۸
۵۔ محمود غزنوی دی یورشاں تے خاندان افغان(محمد غوری) دے حملہ اول دے موقعاں اُتے اس دیوتا(یعنی کرشن جی دا بت) نوں برج چھڈنا پيا۔ غیر متعصب شاہان مغلیہ نے مذہب ہندو توں مخالفت کرنا کيتا معنی، انہاں دے اس دیوتا نوں برج وچ (دوبارہ) متسلط کرکے ایہ یقین دلایا سی کہ اوہ خود وی کنھیا جی(کرشن جی) دی معتقد تے ادھے ہندو تے ادھے مسلمان نيں۔ جسنوں دیو دیاں نظماں جنہاں وچ رادھا کشن دے حسن تے عشق دی تصویراں کھینچی ہوئی ہین اکبر دے بہت ہی پسند خاطر سن ہندو اسنوں کرشن دا پریمی مندے نيں۔ جہانگیر جس وچ وی راجپوت خون دی آمیزش سی اکبر دی طرح کنھیا جی دا بہت معتقد سی۔ شاہ جہان جس دی ماں راجپورت راجکماری سی۔ شیو جی دا وڈا بھگت تے سدھ روپ سنیاسی دا مرید سی۔ صفحہ ۸۸۶
۶۔ بابر نے جو یک جہتی دا رشتہ قائم کای سی تے اکبر جہانگیر تے شاہ جہان نے جس تعلق نوں مضبوط کيتا سی اورنگ زیب نے اپنی حماقت توں توڑ دتا۔ ۶۶۹
۷۔ اورنگ زیب قوم راجپوت دا جانی دشمن سی۔ مظلوم راجپوتاں نے اس دے ظلم دے انتقام وچ اس دی نسل نوں نیست تے نابود کر دتا۔ صرف اک صدی وچ ملک نے اس دے کمبخت ہتھوں توں خلاصی پائی۔ لیکن ظالم اسرائیل دی آخری نسل دے ظالم (افغان) ہمیشہ دے واسطے اورنگ زیب دی طرح گناہ دے شریک رہن گے کیونجے انہاں نے ہر اک بت نوں صفحہ ہستی توں مٹا دینے وچ ذرا وی خیال رحم نہ کيتا۔ جے ایہ ظالم(افغان) اک یادو نشانی باقی رہنے دیندے تاں وچ شاید انہاں دے احکام تے رسوم، دستور تے رواج، دلاوری شجاعت، عدل تے انصاف نوں فوٹو دنیا دے سامنے کھچ سکدا۔ لیکن انہاں دی نقصان رسانی تے غارت گری دی عادت نے اک وی نقش باقی نہ رکھیا۔ جو چیزاں قابل دید تے پرستش سن انہاں نوں بتاہ کر ڈالیا۔ صفحہ ۱۲۰۶
۸۔ لکھشمی نے سمت ۱۳۳۱ بمطابق ۱۲۷۵ء وچ تخت پدر اُتے جلوہ فرمایا۔ اس دے عہد حکومت نوں تاریخی دنیا وچ خاص شہرت حاصل اے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں پٹھان بادشاہ تمام شہراں توں بارونق تے مال تے دولت توں مالا مال تخت گاہ تباہ تے برباد کيتی گئی۔ صفحہ ۴۹۸
۹۔ ہمایوں دے عزل سلطنت توں انہاں دی وی مٹی خراب رہی۔ شیر شاہ نے چغتائی فرمانرواواں توں حکومتاں کھو لاں تے پٹھان اں دی بادشاہت دے قدم جما دتے۔ ۵۸۹۔‘‘
لودھی خاندان: اس توں پیشتر کہ عہد اکبری دے بعد عہد جہانگیر وغیرہ دے حالات اُتے روشنی ڈالدے ہوئے اس تسلسل نوں قائم رکھیا جاسکے۔ مناسب معلوم ہُندا اے کہ اک مختصر سی رودادملتان دے لودھی افغان سربراہان دی قلمبند کيتی جائے جو دلچسپی دا باعث ہوئے گی تے اک بہت ہی عام غلط فہمی دا ازالہ بھی۔ انہاں افغان سربراہان نے الپتگین تے سبکتگین(۷۵۳ تے ۰۹۳ھ) دے دور حکومت وچ ملتان وچ اپنی بادشاہت دا آغاز کيتا سی تے تن پشت حکومت کرنے دے بعد سلطان محمود غزنوی دے ہتھوں انہاں دی بادشاہت دا خاتمہ ہويا۔ انہاں دا پہلا بادشاہ شیخ حمید سی جس دا مختصر سا ذکر اس کتاب وچ کیہ جا چکيا اے۔ اس دے بعداس دا بیٹا نصر (بانصیر) بادشاہ ہويا تے فیر اس دا بیٹا ابو الفتح داﺅد بادشاہ بنیا۔ نصر تے اس دے بیٹے دے متعلق ایہ مشہور اے کہ اوہ ملحد ہوگئے سن جو درحقیقت ایسا نہ سی بلکہ مخالفین دی اک سیاسی چال سی۔ جس دا انجام سلطان محمود غزنوی دے دوبارہ ملتان اُتے حملہ آور ہونے تے ابوالفتح داﺅد نوں ۶۹۳ھ وچ شکست دے کے باجگزار بنانے تے فیر ۲۰۴ھ وچ ملتان توں افغاناں دی حکومت نوں ختم کرنا سی۔ جداں کہ ايسے دوران ۱۰۴ھ وچ غور دے بادشاہ محمد سوری افغان اُتے قلعہ آہنگراں وچ سلطا نے وعدہ خلافی کرکے اچانک حملہ کيتا تے غوریاں دی بادشاہت نوں ختم کيتا سی۔
الغرض ايسے سیاسی چال تے پروپیگنڈے نوں اس قدر ہويا دتی گئی سی کہ غیر تاں غیر خود افغان قوم وی غلط فہمی دا شکار ہوگئی سی۔ نصر دے چچا زاد بھائی شیخ رضی لودی علیہ رحمتہ جس نوں شیخ حمید نے ملتان توں قندہار دی طرف دین اسلام دی تبلیغ دے لئی بھیجیا سی تے اس نے دو سال پہاڑاں وچ مسلسل تبلیغ کرکے کامیابی حاصل کيتی سی۔ اس اُتے وی ا س پروپیگنڈے دا برا اثر ہويا تاں اس نے قندہار توں اک تادیبی خط نصیر نوں پشتو بولی وچ نظم دی شکل وچ لکھیا جسنوں محمد ہوتک نے اپنی مشہور تصنیف....پٹہ خزانہ وچ جو حکومت کابل دی وساطت توں شائع ہويا اے، من تے عن شائع کيتا اے جس وچ اس نے نصر نوں لکھیا اے کہ تسيں الحاد دی طرف مائل ہوگئے ہوئے جو ساڈے لئے باعث شرم اے تے لودھی خاندان تواڈی وجہ توں بدنام ہوگیا اے۔ وغیرہ وغیرہ۔
نصیر نے انہاں نوں اس خط دے جواب وچ الحاد تے قرامطہ واسماعیلی عقائد توں انکار تے اپنے اسلامی عقیدے دا اظہار وی ملتان توں خط دے ذریعہ پشتو بولی وچ نظم دی شکل وچ کیہ۔ جسنوں مصنف پٹہ خزانہ وچ من تے عن شائع کيتا اے۔
نصیر دے اس جوابی خط نوں اسيں ذیل وچ نقل کردے نيں تاکہ پڑھنے والے حضرات اس توں مستفید ہوئے سکن تے نصیر دے دلی جذبات تے اسلامی عقیدہ نوں صحیح طورپر سمجھ سکن۔
ترجمہ:ماں الحاد دے الزام توں بدنام ہويا۔ اگرچہ وچ ابتدا ہی توں ملحد نئيں ہون۔ میرے دشمن اوداں ہی بہتان لگیا رہے نيں۔ درحقیقت وچ دشمن دا ملحد ہون۔ جدوں توں بحیثیت قوم اسيں مسلمان ہوئے نيں اج تک وچ ايسے دین اُتے قائم ہاں لیکن تورانیاں دے نزدیک وچ دین توں کنارہ کش ہون۔ میری جماعت تے گروہ اوہی پیشر تے آباﺅ اجداد نيں تے حالے وی وچ انہاں دے نقش قدم اُتے مضبوطی توں قائم ہون۔ وچ اسلام دی بلندی نوں چمکاﺅں گا تے چمکتا ہون۔ اگرچہ تورانیاں دے نزدیک وچ اندھیرا ہون۔ وچ لودھی دا بیٹا تے اہل سنت ہون۔ حمید دے بلند گھرانے تے نسل توں ہون۔ تورانی دشمن دا کہنا اے کہ وچ اپنے گروہ یعنی اسلام توں روگردان ہويا ہون۔ ایہ سب بہتان اے بدگمانی پیدا کرکے مینوں آپ دی نظراں وچ حقیر بنانا اے۔ اگرچہ درحقیقت وچ مومن ہاں تے آپ دے نقش قدم اُتے قائم ہون۔ دشمناں دا پروپیگنڈا تے گلاں نہ سنو۔ لودھی تے پکا مسلمان ہون۔ جدوں تک وچ زندہ ہاں گزرے ہوﺅں نوں خدا بخشے تے خدا دی رحمت ہر انہاں اُتے جس نے خدا دے احکام منے نيں۔“
ہن اک ہور موضوع: نصر دے خط وچ تورانی دشمن توں فریاد تے تورانیاں دی اس دشمنی نوں جسنوں اوہ اوائل اسلام دے وقت توں یاد کردا اے دی تشریح تے کچھ بحث ضروری سمجھدا ہون۔ واقعہ ایہ اے کہ اوائل اسلام وچ ماہویہ نامی اک افغان حکرمان جو سوری خاندان توں سی تے اس وقت اوہ مع اپنے قبیلہ دے مذہبا دین عیسوی اُتے قائم سی یزدگردساسانی شاہ ایران دے ماتحت مرد کامرزبان سی۔ ايسے زمانہ وچ یزدگرد عرب توں شکستہ تے پریشان حال ادھر ادھر پھردے سن ۔ اچانک مرد اس خیال توں روانہ ہويا کہ ماہویہ عرباں نوں شہر توں کڈ کے اسکو پناہ تے امداد دے گا لیکن اس دے برعکس ماہویہ نے یزدگرد نوں مرد وچ داخل ہونے توں روک دتا تے عربوںکے تحفظ دا خیال رکھ دے جنگ اُتے آمادہ ہويا۔ یزدگرد مرد توں ناکام پھرا اس واقعہ دے متعلق تریخ ابن خلدون حصہ اول رسول تے خلفائے رسول وچ درج اے کہ:
یزدگرد بعد ہ خراسان آیا۔ اس قصد توں کہ لشکر جمع کرکے مسلماناں توں مقابلہ کرے۔ مرد دی طرف روانہ ہويا۔ اس سفر وچ فرخ زاد تے مملکت ایران دے دہقاناں دے لڑکے وی یزدگرد دے اسيں رکاب وچ سن ۔ یزدگرد نے ملوک چین، فرغانہ، خزر تے کابل توں مددد طلب کيتی۔ کوچ تے قیام کردا ہويا مرد دے نیڑے پہنچیا۔ مرد دے مرزبان ماہویہ دے لڑکے نے یزدگرد نوں مرد وچ داخل ہونے توں روک دتا۔ بعض کہندے نيں کہ یزدگرد نے مرد دی حکومت ماہویہ توں کھو کر اپنے برادر زادہ نوں دینے دا قصد کيتا سی۔ اتفاق ایہ کہ ماہویہ ، مرزبان مرد اس توں مطلع ہوگیا۔ یزدگرد بخوف جان بھج کر مرد توں دو فرسخ دے فاسلہ اُتے اک چکی چلانے والے دے گھر جا چھپا ۔ چکی چلانے والے نے اس توں چار درہم طلب کيتے۔
یزدگرد نے کہیا میرے پاس روپیہ پیسہ نئيں اے لیکن میری ایہ پیٹی لے لو۔ چکی والے نے کہیا مینوں درہم دی ضرورت اے تے تسيں مینوں پیٹی دیندے ہوئے۔ چکی چلانے والے نے اس دے ظاہری لباس توں اسنوں جھوٹھا سمجھ کر مار ڈالیا تے لاش نوں ايسے دے پاجامے وچ بنھ کر دریا وچ ڈال دتا تے عیسایان مرد ن ایہ سن کر اک جلسہ کيتا تے اس دے حقوق سابقہ دے لحاظ توں دریا توں کڈ کے تابوت وچ رکھ دے تادس(دختہ) وچ دفن کيتا۔ یزدگرد دی حکومت ویہہ برس رہی۔ ازاں جملہ سولہ برس عرب دی لڑائیاں وچ مصروف رہیا۔ ملوک ساسانیہ دی حکومت دا سلسلہ اس دے مرنے توں منقطع ہوگیا۔ بیان کيتا جاندا اے کہ قتیبہ نے فتح صغد(علاقہ توران) دے وقت دو عورتاں گرفتار دی سن۔ جو مخدج بن یزدگرد دی اولاد توں سن۔ مخدج دی ماں توں یزدگرد(یایزدجرد) نے بہ زمانہ قیام ”مرد“ وچ تعلق قائم کر ليا توں پس اس دے بطن توں بعد وچ موت یزدگرد ذاہب الشق نامی لڑکا پیدا ہويا ۔چونکہ اوہ یزدگرد دے قتل دے بعد پیدا ہويا سی۔ اس وجہ توں مخدج دے ناں توں موسوم ہويا۔ فیر اس دی اولاد خراسان وچ پیدا ہوئی۔ قتیبہ نے انہاں دونے عورتاں نوں جواس دتی نسل توں سن حجاج دے پاس بھیجیا۔ تے حجاج نے دونے یا انہاں وچوں اک نوں ولید دے پاس بھیج دتا جس دے بطن توں یزید ناقص بن ولید پیداہويا۔“
کہندے نيں کہ سلطان محمود غزنوی دا والد سبکتگین، خدج بن یزدگرد دی نسل توں سی تے ترکستان یا توران دا باشندہ سی۔ افغاناں توں انہاں دی ایہ دشمنی قدیمی سی تے اس دشمنی نے الپتگین دے وقت توں زیادہ شدت اختیار کيتی۔ اگرچہ سبکتگین دے وقت وچ جنگ نہ کرنے دا معاہدہ آپس وچ ہويا سی لیکن سلطان محمود غزنوی دے عہد وچ فیر حالات سخت خراب ہوگئے سن ۔
توران دے متعلق جغرافیہ خلافت مشرقی باب سی وچ درج اے کہ :
”دریائے ا کس(جیحون) فارسی بولنے والی قوماں تے ترکاں دے درمیان یعنی ایران تے توران دے درمیان اک حد فاصل منیا جاندا سی۔“
تمدن ہند دے مصنف گستاولی بان لکھدا اے کہ:
”لفظ تورانی توں دراصل اوہ اقوام مراد نيں جو ترکستان دے باشندے نيں۔“
تریخ ابن خلدون حصہ ششم، غزنوی تے غوری سلاطین، اردو ترجمہ علامہ حکیم احمد حسین الہ آبادی صفحہ۹۴۲ اُتے سلطان محمود دے نسب دے بارے وچ ایويں درج اے کہ:
پشاور،کورونا دی دوسری لہر توں بچاوَ کےلئے ماسک دا استعمال لازمی قرار ”سلطان محمود حکومت فارس دے آخری بادشاہ یزدجرد(یایزدگرد) دی نسل توں سی۔ ابوالقاسم حمادی نے تریخ مجداں وچ لکھیا اے کہ امیر سبکتگین محمود دا باپ، یزدجرد دی نسل توں سی۔ جس وقت زمانہ خلافت امیر المومنین عثمان ؓ وچ یزدجرد مقام مرد وچ اک چکی پیسنے والے دے مکان وچ ماریا گیا۔ اس دے اہل تے عیال تے خاندان بحال پریشان ترکستان چلے آئے تے ضرورت تے زمانہ دے لحاظ توں انہاں توں تے ترکاں توں باہم رشتہ داریاں تے قرابت پیدا ہوگئی۔ دو چارپشت دے بعد علم تے دولت منقود ہونے دی وجہ توں ترک دے ناں توں مشہورہوگئے اک مدت تک انہاں اطراف وچ انہاں دے عالیشان مکانات انہاں دے بزرگاں دے ناں نوں زندہ کيتے ہوئے سن ۔ اس دا سلسلہ نسب یزدجرد تک اس طرح توں پہنچکيا اے کہ محمود بن سبکتگین بن جوق قرابحکم بن قرارسلان بن قراملت بن قرانعمان بن فیروزبن یزدجرد بادشاہ فارس۔“
سلاطین غزنوی
[سودھو]الپتگین ، سبکتگین، محمود غزنوی، مسعود بن محمود، محمد بن محمود، مودودبن مسعود، مسعود ثانی بن مودود، علی بن مسعود، عبدالرشید بن محمود، فرخ زاد بن عبدالرشید، ابراہیم بن مسعودثانی، مسعود ثالث بن ابراہیم، شیرزاد بن مسعود ثالث، ارسلان شاہ بن مسعود ثالث، بہرام شاہ بن مسعود ثالث، خسرو شاہ بن بہرام شاہ، خسروملک بن خسرو شاہ آخری تاجدار۔
اگے اک دلچسپ واقعہ مذکورہ ابن خلدون دے صفحہ ۲۶۲ اُتے ایويں درج اے کہ
”کہ سلطان محمود نے اک بار خلیفہ عباسی قادر باللہ دی خدمت وچ عرضداشت بھیجی کہ چونکہ اکثر بلاد خرامان میرے قبضے وچ نيں تے فلاں فلاں شہراں اُتے خلافت مآب(یعنی آپ) قابض نيں۔ بنظر سہولت انتظام مملکت انہاں شہراں نوں اس خانہ زاد نوں (یعنی) مینوں عنایت فرماواں۔ خلیفہ عباسی نے اس درخواست نوں منظور فرما کر فرمان شاہی بھیج دتا۔ دوبارہ سلطان محمود نے ايسے قسم دی درخواست سمرقند دی بابت بھیجی۔ خلیفہ عباسی درخواست دیکھدے ہی برہم ہوگیا تے لکھیا بھیجیا کہ ”معاذ اللہ وچ اس درخواست نوں منظور نہ کراں گا تے جے تسيں بغیر میری اجازت اس طرف قدم بڑھاﺅ گے توماں تسيں پردنیا نوں تنگ کر دواں گا۔“ سلطان محمود دے تیور اس جواب توں چڑھ گئے۔
ایلچی توں ترش رو ہوکے بولا ”جا خلیفہ توں کہہ دے کے سمرقند دے نہ دینے دا خمیازہ برا ہوئے گا۔ کیہ تسيں دا مقصد ایہ اے کہ وچ اک ہزار ہاتھی لے کے درالخلافت بغداد اُتے چڑھ آﺅں تے اسنوں ویران کرکے اس دی خاک ہاتھیاں اُتے بار کر کے غزنی لاﺅں“ اک مدت دے بعد دربار خلافت توں ایلچی واپس آیا تے سلطان محمود نوں اک خط سربمہر دتا۔ خواجہ ابو نصر زوزنی نے خط کھولیا۔ بسم اللہ الرحمن الرحیم دے بعد الف، لام ، میم لکھیا ہويا سی تے آخر وچ الحمد للہ رب العالمین تے الصلوة علی رسول محمد تے صحابہ اجمعین تحریر سی۔ سوائے اس دے تے کچھ نئيں لکھیا سی۔ سلطان محمود تے اس دے درباری امراء، وزراءکاتب دنگ رہ گئے ۔ کسی دی سمجھ وچ نہ آیا ابوبکر ہمدانی افغان نے جو حالے کسی امتیازی درجہ اُتے نئيں پہنچیا سی ۔ عرض کيتی کہ چونکہ سلطان نے بغداد دی پامالی دی دھمکی دتی سی ،خلیفہ عباسی سورہ الم تر کیف فعل ربک با اصحاب الفیل دی طرف جواب وچ اشارہ کيتا اے کہ جو اللہ تعالیٰ نے ابرہہ اصحاب فیل دا کیہ سی اوہی نتیجہ بغداد اُتے ہاتھیاں دی فوج کشی توں تواڈا دیکھنے وچ آئے گا۔ سلطان محمود اس جواب توں بیحد متاثر ہويا۔ معذرت دا عریضہ لکھیا تے تحائف دے نال ایلچی نوں رخصت کيتا۔ سلطان محمود دی پیدائش دسويں محرم ۱۲۳ ھ تے وفات ۱۲۴ ھ اے ۔“
الغرض یزدگردکے قتل دے بعد ماہویہ سوری نے ہور طاقت پکڑی اوراپنی تمام قوم دے نال اوہ مسلمان ہوئے کے عرباں دا پورا اعتماد حاصل کر ليا سی۔ اپنی فوجی قوت نوں از سر نو مرتب کيتا تے عرباں دی حمایت وچ ہرجنگ وچ اوہ شام ل ہُندا۔ مسلماناں دے لئی ”مرد“ اک اہم تے مضبوط مقام بن گیا۔
واضح رہے کہ خاندان سوری ، لودھی، خلجی تے سروانی وغیرہ افغاناں دے اک ہی گروہ ’’بتنی‘‘ دی ذیلی شاخاں نيں۔ بتنی دی کل ذیلی شاخاں ۷۷ نيں جو طوالت دے سبب بیان نئيں کر سکدا سی تے انہاں نوں مذکورہ افغان قبیلے نے محمد غوری توں لے کے شیر شاہ تے سلیم شاہ تے آخر وچ احمد شاہ ابدالی تک ہندوستان اُتے بادشاہتاں کيتیاں نيں۔ انہاں دی دینداری تے دین اسلام دی اشاعت دا سلسلہ انہاں دی طرز حکومت تے نیک اعمال کسی توں پوشیدہ نئيں۔
یہ لوک اسلام دے شیدائی سن تے کفر تے الحاد دے سخت مخالف حالانکہ ایہی لوک انہاں نوں سوری، لودھی تے خلجی(غلزئی) وغیرہ دی نسل توں سن جنہاں دے متعلق سلطان محمود غزنوی دے زمانہ وچ الحاد تے بے دینی دا فتویٰ لگایا گیا سی۔ جے اوہ کفر تے الحاد دی مشتہری درست ہُندی تاں گھٹ توں گھٹ انہاں دی اولد مٰن ضرور اوہ اثر قائم رہندا مگر ایسا کوئی اثر نئيں دیکھیا گیا بلکہ انہاں دی دینداری دی تعریفاں ہوئے رہیاں نيں۔ انہاں نے شہنشاہ اکبر دے مذہبی خیالات دی سخت مخالفت کيتی تے مقابلہ کيتا۔ تے کچھ تاں افغاناں دی لامرکزیت تے زیادہ تر اکبر دے نال ہندؤاں دے مضبوط تعاون دے سبب افغان حکومتاں تابہ تے برباد ہوئیاں۔ اکبر نے ہندوواں نوں دوست تے معزز بنایا تے افغاناں نوں دشمن۔
غزنوی خاندان تے ہندو
[سودھو]اس وچ شک نئيں کہ سبکتگین تے سلطان محمد غزنوی نے ہندوواں توں ابر بار جنگاں لڑاں۔ انہاں جنگاں وچ افغان قوم دی اکثریت وی جہاد دی نیت توں شریک سی تے فعال کردار ادا کيتا سی۔ ہندوواں نوں مغلوب کرکے صرف باجگزار تاں بنائے گئے لیکن اوہ اپنے مساکن تے ریاستاں اُتے بدستور چھڈے گئے۔ فیر انہاں توں قریبی تعلقات بنا کے حکومت دے کماں وچ شریک کرلئے گئے۔ فوجی خدمات سپرد ہونے دے علاوہ سلطنت تے ملکی سیاست وچ وی ہندوواں دا وڈا دخل سی۔ وڈے وڈے عہدےآں اُتے اوہ فائز سن ۔ انہاں سب مراعات دے باوجود اوہ شرارت تے سر کشی کيتا کردے سن انہاں دا وڈا کم ایہ سی کہ سلاطین غزنی نوں افغاناں دے متعلق ناراض تے بدگمان کرن۔ نتیجہ ایہ کہ دونے فریقاں دے درمیان وچ نفاق تے نفرت نے شدت اختیار کيتی۔
واقعہ ایہ اے کہ :
ہندوواں نے سلطان محمود دی وفات اُتے اسکے بیٹےآں یعنی محمد تے مسعود نوں آپس وچ لڑیا دتا۔ مسعود نے انہاں دی شہہ اُتے اپنے بھائی محمد اُتے حملہ کرکے اسنوں گرفتار کرکے اَنھّا کرا دتا تے اک قلعہ وچ قید کر دتا۔ فیر اک وقت ایسا وی آیا کہ ايسے ہندو لشکر نے سلطان مسعود نوں گرفتار کرکے تمام شاہی خزانہ پرت لیا تے اس دے بھائی محمد نوں جو قید وچ سی۔ آزاد کرکے اسنوں زبردستی تخت نشین کرایا تے مسعودکو اس دے سامنے بطور مجرم پیش کيتا۔ محمد نے مسعود نوں قید کر دتا لیکن محمد دے بیٹے احمد نے اپنے باپ دی اجازت دے بغیر اپنے چچا نوں قید خانہ وچ قتل کر دتا۔ سلطان مسعود دے قتل دا حال سن کر اس دا بیٹا مودود باپ دا انتقام لینے دی غرض توں بلخ توں روانہ ہويا۔محمد نے اس دا مقابلہ کيتا لیکن محمد تے اس دا بیٹا احمد دونے لڑائی وچ مارے گئے۔ سلطنت مودود دے قبضے وچ آگئی۔ چونکہ مودود دی کامیابی زیادہ ترہندوواں دی مرہون منت سی۔ اس لئی مجبوراً انہاں دا خیال رکھنا پڑدا سی۔ وقت گزردا رہیا تاآنکہ سلطان بہرام شاہ دا دور آیا۔ ہندوواں نے اس کوبھی افغاناں دے خلاف بھڑکایا تے اسنوں فوجی مدد وی بہم پہنچائی۔ بہرام شاہ نے ہندوواں دی فوج تے ماتحت ہندو راجاواں تے ٹھاکراں نوں ہمراہ لے کے غوریاں اُتے حملہ کر دتا لیکن اس جنگ دا نتیجہ ہندوواں تے بہرام شاہ دی توقعات دے خلاف نکلیا۔ بہرام شاہ نوں جنگ میوند وچ عبرتناک شکست ہوئی۔ اس دی فوج دے سپاہی تے ہندو بری طرح مارے گئے۔ غوریاں نے مکمل فتح دے بعد پہلے کم ایہ کیہ کہ دریائے سندھ توں مغرب دی طرف دا علاقہ ہندوواں دی رہائش دے لئی ممنوع قرار دتا تے انہاں کودریائے سندھ توں مشرق دی طرف پار جانے دا حکم ہويا۔ علاؤ الدین جہان سوز نے غزنی دی فتح دے عبد اک فخریہ نظم لکھی سی۔ جس دے بعض اشعار اس طرح نيں
بہرام شاہ بہ کینہ من چاں گمان کشید
کندم بہ کینہ از کمر اوکمان را
پشتے خصم گرچہ ہمہ رائے درانا بود
کردم بہ گرز خورد سرائے تے رانا را
ان اشعار وچ رائے تے رانا خاص طور اُتے قابل توجہ نيں۔ جس سلطان محمود غزنوی نوں اج کل ہندوواں دا سب توں وڈا دشمن بنایا جاندا اے ايسے محمود غزنوی دی اولاد دے طرف دار بن دے ہندوواں دے رائے تے رانا غوریاں توں لڑنے دے لئی نہ صرف غزنی بلکہ حدود غور تک پہنچے سن ۔
مولانا اکبر شاہ خان نجیب آبادی اپنی تصنیف آئینہ حقیقت نما وچ لکھدے نيں کہ:
’’سلطان محمود دے زمانے وچ اک ہندؤ سپہ سالار بجے رائے سی جو بارگاہ محمودی وچ ربتہ عالی رکھدا سی تے ندیم خاص سمجھیا جاندا سی تے ہندو لشکر دا سپہ سالار سوندی رائے سی۔ راجہ تلک پسر جے سنگھ سلطان محمود دے دربار وچ مترجم دے علاوہ باہر دے پیغامات لاندا تے وزیراعظم تک پہنچاندا سی۔ ايسے طرح شہزادہ ولی عہد یعنی مسود بن محمود دا میر منشی وی اک ہندو سی جس کانام بیربال سی۔ سلطان مسعود تخت نشین ہوئے کے سوندی رائے دے مرنے دے بعداس دتی جگہ ناتھ نوں ہندو فوج دا سپہ سالار مقرر کيتا تے جدوں ناتھ جنگ وچ ماریا گیا تواس دتی جگہ تلک نوں ہندو فوج دا سپہ سالار بنایا گیا۔ سلطان مسعود نوں تلک دی پیش قدمی بت پسند آئی تاں احمد نیالتگین دی سزا دہی دے لئی تلک نوں سپہ سالار ہند بنا کربھیجیا تے پیغام دتا کہ اسيں تسيں نوں تمام سرداراں اُتے فوقیت تے برتری دینا چاہندے نيں۔تلک نے ہندوستان آکے احمد نواں لتگین سپہ سالار نوں ۴۲۶ھ وچ قتل کيتا تے سلطان دی خدمت وچ واپس پہنچ کے مورو تحسین ہويا۔‘‘
سلطان محمود غزنوی دے خاندان دے زوال دے تقریبا ڈیڑھ سو برس بعد یعنی ۵۷۰ھ وچ ملتنا اُتے غوری افغاناں دے قبضہ تے حکمرانی وچ آیا تے ۱۰۰۳ھ تک وقتا فوقتاً کئی افغان حکومتاں اوتھے اُتے قائم رہیاں۔
غوری خاندان دے مختصر حالات
[سودھو]پہلے محمد سوری حاکم غورکا ذکر آچکيا اے کہ سلطان محمود غزنوی نے اس دے خلاف لشکر کشی کيتا سی تے بالآخر سخت معرکے دے بعد گرفتار ومقتول ہويا سی۔ اس محمد سوری دا خاندان عرصہ دراز توں غور دے پہاڑی علاقے وچ برسر حکومت چلا آندا سی۔ اس دا مورث اعلیٰ شنسب بن حریق جو علاقہ غور دا رئیس تے نسبا اوہ آرمینہ دے بادشاہ سہاک دی نسل توں تے شام بات دے جلاوطن اسرائیلی خاندان توں سی۔ شنسب اوائل اسلام وچ مسلمان ہويا سی۔ مورخین دی زبانی اس دی اولاد فاغنہ شنسبی کہلائی لیکن اوہ عوام وچ زیادہ تر خاندان غوری توں مشہور اے۔
محمد سوری مذکور ايسے شنسب بن حریق دی اولاد وچ سی۔ عباسیاں تے علویاں نے مل کے جدوں بنی امیہ دے خلاف سازشاں تے کوششاں شروع کيتياں تاں علاقہ غور دا ایہ خاندان جو اس علاقے وچ حکومت تے سرداری وی رکھدا سی۔ ابو مسلم خراسان ی دا شریک کار بن گیا۔ خلافت عباسیہ دے قائم ہوئے جانے اُتے اس خاندان دی عزت افزائی کيتی گئی تے اسنوں علاقہ غور دی سند حکومت خلیفہ دی طرف توں مل گئی۔
سلطان محمود غزنوی نے ناقابل تسخیر پہاڑی علاقہ ہونے دی وجہ توں محمد سوری دے بعد اس دے بیٹے ابوعلی نوں غور دا حاکم تسلیم کيتا۔ غزنی توں تعلقات استوار ہوئے کے معمول اُتے آئے۔ ابوعلی دے بعد اس دا بھائی شیش غور دا امیر ہويا۔ شیش دے بعد اس دا بیٹا عباس امیر غور ہويا۔ عباس دے بعد اس دا بیٹا امیر محداور امیر محمد دے بعد اس دا بیٹا قطب الدین حسن تے اس دے بعد اس دا بیٹا عزالدین حسین غور دا امیر مقرر ہويا۔ ایہ سب دے سب اپنے مورث اعلیٰ محمد سوری دی تقلید وچ رہے مگر سلاطین غزنی دے مطیع رہے۔
ملک عزالدین حسین جس زمانے وچ غور دے علاقے اُتے حکومت کردا سی۔ اس زمانے وچ غزنی دی سلطنت سلطان ابراہیم غزنوی دی وفات دے بعد بہت کمزور ہوئے چکی سی۔ ملک عزالدین حسین نے سلطان سنجر سلجوقی توں مراسم پیدا کرکے سلطنت غزنی دی اطاعت توں عملی طور پرکامل آزادی حاصل کر لئی سی۔ غزنی دے سلطان مسعود بن ابراہیم تے اسکے بیٹے ارسلان نے وی چشم پوشی تے بے التفاندی توں کم لے کے عزالدین حسین نوں آزادی نوں تسلیم تے گوارا کر ليا سی۔
عزالدین حسین جدوں فوت ہويا تاں اس دے ست بیٹے سن جو سب دے سب جوان تے مردان کار سن ۔ انہاں دے ناں ایہ نيں فخر الدین مسعود، قطب الدین محمد، سیف الدین سوری، بہاؤ الدین سام، علاؤ الدین جہان سوز، شہاب الدین سوری، شجاع الدین علی، باپ دی وفات دے بعد بالاتفاق سیف الدین سوری، باپ دا جانشین تے غور دی ریاست دا جو عزالدین حسین دے زمانے وچ بہت وسیع ہوچکی سی ،فرمان روا مقرر ہويا۔ لیکن سیف الدین سوری نے تنہا فرماں روا بن دے باقی بھائیاں نوں حکومت تے فرمان روائی دے لطف توں محروم رکھنا گوارا نہ کرکے غور ریاست نوں چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ تقسیم کرکے ہر اک بھائی نوں اک اک ریاست دا خود مختار فرماں روا بنا دتا۔ اپنے پاس وی بہ حصہ مساوی اک چھوٹی سی ریاست رکھی۔ اتفاق دی گل قطب الدین محمد دی باقی بھائیاں توں انہاں بن تے ناچاقی ہوگئی تے اس آپس دی مخالفت نے ایتھے تک نوبت پہنچائی کہ قطب الدین محمد خفا ہوئے کے اپنی ریاست چھڈ کے غزنی چلا آیا۔ ایہ اوہ زمانہ سی کہ غزنی وچ بہرام شاہ فرمان روا سی۔ بہرام شاہ قطب الدین دے نال بہت خاطر تے عزت توں پیش آیا۔ چند روزکے بعد حاسداں تے فتنہ پسند ہندوواں نے بہرام شاہ توں قطب الدین دی شکایت کیتی کہ اوہ آپ نوں قتل تے غزنی دے تخت اُتے قبضہ کرنے دی سازش تے کوشش کررہیا اے۔ بہرام شاہ نے قطب الدین نوں قتل کرا دتا تے اوہ غزنی وچ مدفون ہويا۔
قطب الدین دے حادثہ دے سن کر سیف الدین محمد سوری نے فوج لے کے تے اپنی ریاست اپنے بھائی بہاؤ الدین سام دی نگرانی وچ چھڈ کے غزنی اُتے انتقاماً چڑائی کيتی۔ بہرام شاہ غزنوی نے مقابلہ کرکے شکست کھادی تے ہند دی طرف چلا آیا۔ سیف الدین محمد سوری نے غزنی اُتے قبضہ کرکے تخت سلطنت اُتے جلوس تے اپنے ناں دے نال سلطان دے لقب دا وادھا کيتا۔خاندان غوری وچ سیف الدین سب توں پہلے سلطان ہويا۔ سیف الدی نے غزنی وچ نہایت عدل تے انصاف دے نال حکومت کیتی۔ جدوں موسم سرما آیا تے برف باری توں غور تے غزنی دے درمیان آمد تے رفت دا راستہ بند ہوگیا تاں بہرام شاہ نے ہندوواں دی فوج تے ہندو ماتحت راجاواں تے ٹھاکراں نوں ہمراہ لے کے غزنی اُتے حملہ کيتا۔ سیف الدین مقابلہ دے لئی غزنی توں باہر نکلیا۔ اہل غزنی جو سیف الدین دی فوج وچ شام ل سن ۔ میدان جنگ وچ پہنچدے ہی بہرام شاہ توں جا ملے تے سیف الدین بہ آسانی گرفتار کرلیا گیا۔ بہرام شاہ نے سیف الدین سوری نوں نہایت ذلت دے نال اک مریل بیل دے اُتے سوار کرا دے شہرماں تشہیر کرایا تے فیر قتل کروا دتا۔
سیف الدین سوری دے وزیر مجدالدین موسوی نوں وی ايسے ذلت دے نال قتل کيتا گیا۔ ایہ حال سن کربہاؤ الدین سام نے غور دی ریاست تے تمام علاقہ اپنے چھوٹے بھائی علاؤ الدین حسین دے سپرد کيتا تے خود فوج لے کے اپنے دونے مقتول بھائیاں دے خون دا بدلہ لئی دے لئی غزنی دی جانب روانہ ہويا لیکن حالے راستے ہی وچ سی کہ فوت ہويا۔
علاؤ الدین نے ایہ خبر سن کر اک زبردست لشکر فراہم کیہ تے علاقہ غور دے تمام جنگجو افغاناں نوں اپنے مقتول بھائیاں دی مظلومی دے حالات سنیا سنیا کر انتقام اُتے مستعد تے بے حد پرجوش بنا دتا۔
علاؤ الدین دی فراہمی لشکر تے غزنی اُتے فوج کشی دے ارادے دا حال سن کر بہرام شاہ نے اپنی ہندو فوج تے راناواں نوں ہمراہ لے کے غورکی طرف پیش قدمی کيتی۔ مقام زمینداور دے نیڑے دونے لشکر اک د وسرے دے مقابل خیمہ زن ہوئے۔ آخر لڑائی ہوئی چنانچہ سخت جنگ تے تباہی دے بعد غوری لشکر نے غزنی فوج نوں بھگا دتا۔ تگین آباد وچ آکے بہرام شاہ نے اپنی فوج تے مفرور ہندؤ سرداراں نوں سمیٹ کر فیر اک مقابلہ کيتا مگر اس مرتبہ وی شکست کھادی ایتھے توں فرار ہوئے کے خاص شہر غزنی دی دیواراں دے تھلے اک سخت مقابلہ کيتا لیکن اس مرتبہ فیر شکست کھادی تے ہند دی طرف بھج آیا۔ علاؤ الدین حسین سوری نے غزنی وچ داخل ہوئے کے ست شبانہ روز قتل عام کرایا تے شہر وچ اگ لگیا کراک اک عمارت کوجلیایا۔ غزنی دا کوئی گھر اورکوئی خاندان جلنے تے قتل ہونے توں نئيں بچا۔ ايسے لئے علاؤ الدین نوں جتھے سوز دا خطاب ملا۔ علاؤ الدین جتھے سوز غزنی نوں برباد کرکے اپنے بھائیاں دے تابوت لے کے غور دی جانب چلا گیا ۔وہ دراصل اپنی ہیبت تے شوکت دا دور دور تک سکہ بیٹھانا چاہندا سی۔ شہر فیروز کوہ وچ پہنچ کے اس نے اعلان بادشاہت کردتا تے اپنے آپ نوں سلطان دے لقب توں ملقب کيتا۔
افغاناں نے تقریباً چار صدیاں تک ہندوستان اُتے مسلسل حکومت کیتی جنہاں دے اسمائے گرامی دا ذکر بالترتیب ایويں اے:
شہاب الدین محمد غوری نے پشاور تے اس دے ملحقہ علاقہ اُتے ۵۷۵ھ وچ قبضہ کيتا۔ تے ۵۸۲ھ وچ حسین خرمیل افغان نوں سیالکوٹ دا حاحکم اعلیٰ مقرر کرکے ۵۸۸ھ وچ دہلی اُتے قابض ہوئے۔ اس وقت سیالکوٹ نوں پنجاب دا حاکم اعلیٰ مقرر کرکے ۵۸۸ھ وچ دہلی اُتے قابض ہويا۔ اس وقت سیالکوٹ نوں پنجاب وچ مرکزی حیثیت حاصل سی۔ دہلی اُتے قبضہ کرنے دے بعد شہاب الدین محمد غوری نے اپنے سپہ سالار قطب الدین ایبک دے ذریعہ اوتھے اُتے سب توں پہلے مسجد دی بنیاد رکھی۔ جتھے اُتے ائے پتوار دا بت خانہ سی۔ تے ہندوستان وچ مستقل اسلامی حکومت قائم کيتی۔ ۳۲ سال چند ماہ حکومت کرنے دے بعد ۲ شعبان ۶۰۲ھ نوں وفات پائی۔ اس دی وفات اُتے اس دا بھتیجا محمود بن غیاث الدین غور دا بادشاہ ہويا تے اس نے قطب الدین نوں تاج تے تخت دے فرمان تے ہور چیزاں ارسال کرکے خطاب شاہی عطا فرمایا چنانچہ قطب الدین ایبک لاہور وچ تخت شاہی اُتے بیٹھ کر ہندوستان دا بادشاہ ہويا تے اس طرح بجائے سیالکوٹ دے لاہور نوں مرکزی حیثیت حاصل ہوئی تے اس دی رونق وچ روز افزاں وادھا ہونے لگا۔ شاہی قلعہ لاہور تے جامع مسجد دی بنیاد ايسے نے رکھی سی جس وچ بعد وچ مغل حکومت نے از سر نو وادھا کيتا۔ اوہ نہایت کامیاب حکومت کرنے دے بعد ۶۰۷ ھ وچ گھوڑے توں ڈگ کے جاں بحق ہويا تے ایبک روڈ انار کلی اُتے دفن کيتا گیا۔ اس دی وفات اُتے اس دا بیٹا آرام شاہ ہندوستان دا بادشاہ بنیا۔ اس دے بعد شمس الدین التمش جو قطب الدین دا داماد سی سریر آرائے سلطنت ہويا۔ اس دے بعد اس دا لڑکا رکن الدین فیروز شاہ بادشاہ بنا اس دے بعد التمش دی بیٹی رضیہ سلطانہ تخت اُتے رونق افروز ہوئی۔ اس دی قبر شاہجہان آباد وچ اے۔ اس دے عہد وچ ملک ایاز پنجاب دا گورنر سی جس دی قبر اس وقت رنگ محل لاہور وچ موجود اے۔ اس دے بعد معز الدین بہرام شاہ بن سلطان رکن الدین فیروز شاہ تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد علاؤ الدین پسر سلطان شمس الدین تخت نشین ہويا تے اس دے بعد اس دا بھائی ناصر الدین محمودبادشاہ ہويا تے اس دا وزیر غیاث الدین بلبن مقرر ہويا تے سلطان ناصر الدین محمود دے بعد ایہی وزیر غیاث الدین بلبن بادشاہ ہندوستان ہويا۔ فیر اس دا پوتا سلطان معزالدین کیقباد تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد سلطان جلال الدین فیروز شاہ خلجی (غلزئی) بادشاہ ہويا۔ فیر اس دا بھیتجا تے داماد سلطان علاؤ الدین خلجی سکندر ثانی بادشاہ ہويا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا قطلب الدین مبارک شاہ بادشاہ ہويا۔ اگرچہ لائق بادشاہی نہ سی۔ قطب الدین مبارک شاہ دے وقت وچ تے فیر اس دے بعد حالات کافی خراب ہوگئے کافور تے خسرو شاہ نے فضا مکدر کر دتی لیکن اراکین جرگہ نے ملک غیاث الدین خان نوں تخت اُتے بٹھایا۔ اس دا ناں ملک غازی الدین سی تے قبیلہ تغلق بن کاکڑ بن غرغشت توں سی۔ اس دے مرنے دے بعد اس دا بیٹا محمد تغلق تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد اس دا برادرزادہ سلطان فیروز باربک تخت نشین ہويا تے تقریباً ۳۹ سال حکومت کرکے فوت ہويا۔ اس دے بعد غیاث الدین بن فتح خان بادشاہ ہويا۔ اس دے بعد امرائے دربار نے ابوبکر بن ظفر خان بن فیروز شاہ نوں تخت اُتے بٹھایا مگر جلد ہی محمد شاہ بن فیروز شاہ نے تخت اُتے قبضہ کر ليا تے بادشاہ بنیا۔ اس دے بعد سلطان محمد شاہ دا بیٹا سلطان ہمایوں بادشاہ ہويا فیر اس دا بھائی سلطان ناصر الدین محمود شاہ بن محمد شاہ تخت اُتے بیٹھیا مگر اس دی حکومت دے دوران تیمور بادشاہ نے دہلی اُتے قبضہ کيتا۔ تے محمد شاہ شکست کھا کر گجرات چلا گیا۔ تیمور پندرہ دن دے بعد دہلی توں واپس ہويا۔ سلطنت دا نظام درہم برہم ہوگیا۔ نصرت شاہ بن فتح خان بن فیروز شاہ نے دہلی اُتے قبضہ کر ليا تے جونپور وچ ابراہیم بادشاہ ہويا۔
کئی سال تک ایہ لڑائی ہُندی رہی آخر وچ نصرت شاہ توں اقبال خان لودھی نے دہلی حاصل کرکے چند سال بادشاہی دی لیکن ہندوستان وچ خلفشار قائم سی جس دے سبب باہر دے غیر افغان جو تیمور دے ساتھی سن تے اپنے آپ نوں سید کہندے سن دہلی اُتے قابض ہوئے ۔کچھ عرصہ بعد سلطان بہلول لودھی نے افغاناں نوں متحد کرکے تخت دہلی اُتے قبضہ کر ليا تے بادشاہ بنیا۔ تے ہندوستان وچ سابقہ امن بحال کيتا۔ اس دی وفات اُتے اس دا بیٹا سکندر بادشاہ بنیا۔ اس دی وفات اُتے اس دا بیٹا ابراہیم لودھی بادشاہ بنا جس دے درور حکومت وچ بدقسمتی توں افغاناں وچ پھوٹ پڑ گئی۔ اوہ سازشاں دا شکار ہوگئے تے باہمی خانہ جنگیاں وچ مبتلا ہوگئے جس دے نتیجہ وچ بابر نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا۔ پانی پت دے مقام اُتے مقابلہ ہويا تے ابراہیم لودھی ۷ رجب ۹۳۲ ہجری بروز جمعہ صبح دے وقت شہید ہويا۔ تے ایويں ہندوستان اُتے افغاناں دی حکومت دا خاتمہ ہويا۔ جو تن سو پنجاہ سال تک قائم رہی سی کچھ عرصہ بعد افغاناں نوں ہوش آیا تے متحد تے متفق ہوئے کے شیر شاہ نوں بادشاہ بنایا جس نے ہمایوں توں حکومت کھو لی تے افغاناں دی بادشاہت دوبارہ قائم کيتی۔ اس نے اک مثالی حکومت کیتی لیکن زندگی نے نال نہ دتا تاں اس دی وفات اُتے اس دے لڑکے سلیم شاہ نے حکومت سنبھالی جس نے کامیاب حکومت کیتی لیکن اس دی وفات اُتے جدوں اس دے لڑکے نے حکومت سنبھالی تاں اختلاف دے سبب اس دی حکومت کامیاب نہ ہوئی تے افغاناں وچ فیر پھوٹ پڑ گئی۔ اوہ متحد نہ رہ سکے تے مغل حکمراں ہمایوں نوں ۱۵ سال بعد دوبارہ حکومت سنبھالنے دا موقع ملیا تے ایويں افغان حکومت دا اک بار فیر خاتمہ ہويا۔
جلد ۵ اقبال نامہ اکبری وچ صفحہ ۱۰۰۵ اُتے درج اے ’’بابر دے عہد توں ہندوستان دے انتظام بندوبست نے اک نويں صورت پیدا دی لیکن شیر شاہ نے سلطنت دے بالکل صحیح اصول قائم کيتے اس نے ساری قوماں تے فرقےآں نوں انتظام سلطنت وچ شریک کرلیا ایہ بیج جو اس نے بویا سی ۔وہ اکبر دی آبیاری توں وڈا بار آور درخت ہويا۔ اکبر نے اپنی ابتدائے سلطنت وچ شیر شاہ دے تمام ضوابط تے سرشتے وظیفے بدستور قائم رکھے۔ شیر شاہ تے سلیم شاہ دی قابلیتاں تے لیاقتاں دا شہنشاہ اکبر ایسا قاتل سی کہ انہاں نوں ملائک السلاطین کہندا سی گو ایہ شیر شاہ نے اس دے باپ ہمایوں نوں شکستاں دے کے ہندوستان توں کڈیا سی۔
افغان اولیاء
[سودھو]افغاناں دی ہندوستان اُتے حکومت دے دوران وقتا فوقتا کئی علماء مشائخ تے اولیا کرام ہندوستان وچ وارد ہُندے رہے تے اشاعت تے تبلیغ دے لئی انہاں نے نمایاں کم کيتا۔ جس طرح ذکر کيتا جا چکيا اے کہ ہندوستان وچ دہلی دے مقام اُتے سب توں اولین مسجد دی بنیاد شہاب الدین محمد غوری نے رکھی سی۔ ايسے طرح دین اسلام دی ازاعت دا کم وی ايسے افغانی دور وچ ہويا تے دین اسلام انہاں اولیاء کرام دی تبلیغ تے اشاعت دی وجہ توں پنجاب ، ہندوستان تے بنگال وچ پھیلدا چلا گیا۔ ایہ حضرات تقریباً سبھی افغان سن ۔ ادارہ اخبار وطن لاہور نے اس دور دے تمام علماء مشائخ تے اولیاء کرام دے انہاں کارنامےآں نوں کتابی شکل وچ افغان اولیاء دے ناں توں دو جلداں وچ شائع کيتا سی۔ انہاں دی زیادہ تر زیارتاں لاہور تے دہلی وچ تے باقی ہندوستان دے کونہ کونہ ہور بنگال وچ کوئی جگہ انہاں توں خالی نئيں اے مثال دے طور اُتے دو اک دا ذکر مناسب معلوم ہُندا اے۔
شیخ فرید الدین گنج شکر دا جدا اعلیٰ فرخ شاہ غوری کابل دے حاکم سن ۔ انہاں دے پوتے شیخ کمال الدین بن سلیمان سلطان شہاب الدین محمد غوری دے عہد سلطنت وچ کابل توں ملتان آئے تے بادشاہ نے قصبہ کھوتوال جو ملتان دے نیڑے اے عنایت کيتا تے کمال الدین بن سلیمان نے اوتھے سکونت اختیار کيتی تے فرید الدین ایتھے پیدا ہوئے جنہاں دا شجرۂ نسب ایويں اے۔ ’’فرید الدین بن کمال الدین بن سلیمان بن فرخ شاہ غوری۔‘‘
مجدد الف ثانی شیخ سرہندی کابل ی الاصل سن جنہاں دا اصلی ناں شیخ احمد سی۔ کابل وچ پیدا ہوئے۔ دینی تعلیم انتہائی درجے تک حاصل کيتی تاں ہندوستان آکے سر ہند وچ سکونت پذیر ہوئے۔ مریداں دا جمگٹھا رہندا سی تے تعلیم تے تدریس دے علاوہ دین اسلام دی اشاعت تے تبلیغ وچ ہمہ تن مصروف رہے۔ ایتھے وفات پائی تے دفن ہوئے۔ انہاں دو حضرات دی زیارتاں اُتے زائرین دا تاندا بندھا رہندا اے تے اظہر من الشمس ہور کسی تعارف دے محتاج نئيں اے ۔‘‘
بختیار کاکیؒ
[سودھو]بختیار کاکی دا ناں قطب الدین تھا،ساکن اوچ علاقہ خراسان پیدائش ۵۷۵ ھ وفات ۶۳۵ھ
جو مذکورہ بالا شیخ فرید الدین دے پیر تے مرشد سن ۔ اوہ بادشاہ التمش دے عہد وچ دہلی وچ مقیم رہے تمام عمر دین اسلام دی تبلیغ دے لئی وقف کر دتی سی تے دہلی وچ ہی وفات پا کر اوتھے مدفون ہوئے۔
ان دے نماز جنازہ دا واقعہ وڈا دلچسپ اے۔ انہاں نے وصیت کيتی سی کہ میرے جنازے دی نماز اوہ پڑھائے جو حرام توں ہمیشہ بچا رہیا ہوئے۔ جس نے فرض نماز برابر جماعت کینال پڑھی ہوئے تے اس توں پہلی تکبیر کدی نہ چھوٹی ہوئے تے وی ہر قسم دے برئے اعمال تے بدفعلی توں پاک ہوئے۔ چنانچہ سلطان التمش انہاں شرائط اُتے پورے اترے تے انہاں نے نماز جنازہ پڑھائی۔ (بحوالہ تریخ ابراہیم بٹنی) اس توں افغان سلاطین دہلی دے اعمال تے دین داری دا اندازہ بخوبی کيتا جا سکدا اے۔ ہن افغاناں دی قائم مقام مغلیہ سلطنت تے انہاں دے کردار ملیا حظہ فرماواں۔
مغل
[سودھو]بان لکھدا اے ہندوستان دی سلطنت مغلیہ دی ابتدا اس نال ہوئی جس وقت بابر نے لودھی دے افغانی خاندان نوں شکست دے کے آگرہ اُتے قبضہ کر ليا۔ بابر آگرہ ہی وچ ہندوستان تے کابل دا بادشاہ مرا۔ اس ک بیٹے ہمایوں نوں حکومت قائم کرنے دے لئی بہت ساریاں تکالیف دا سامنا کرنا پيا اورمغلاں دی حکومت اس وقت قائم ہوئی۔ جدوں کہ اس خاندان دا تیسرا بادشاہ اکبر ۱۵۵۶ء وچ تخت اُتے بیٹھیا تے پنجاہ سال تک حکومت کردا رہیا۔ اس بادشاہ نے جو تریخ عالم دے بادشاہاں وچ اک بہت وڈا فرمانرواگزریا اے۔ ہندو تے مسلماناں نوں اک ہی نظر توں دیکھیا۔ اس نے فاتح تے مفتوح وچ شادی بیاہ نوں مروج کيتا تے خود راجپوت راجاواں دی لڑکیوں نال شادی کيتی۔ اسلام تے براہمنی مذہب نوں ملیا دینے دی جو کوشش اس نے دی اس وچ اوہ کامیاب نہ ہويا۔ لیکن انہاں دونے اقوام دی طرز تعمیر نوں ترکیب دینے وچ اسنوں پوری کامیاب حاصل ہوئی۔ مغلاں دی اصلی حکومت تمام ملک اُتے دو سو سال تک رہی تے اس زمانہ وچ وی دکن وچ کئی اسلامی حکومتاں علیحدہ قائم رہیاں۔ مغلیہ حرم سلاطین مغلیہ دے دربار وچ عورتاں دا وڈا درجہ سی۔ انہاں بادشاہاں نے راجپوت شہزادیاں دے نال شادیاں کرکے اس امر دی کوشش کيتی کہ دونے اقوام آپس وچ گھل مل جاواں تے انہاں نے نہ خود ایہ طریقہ اختیار کيتا بلکہ اپنے ارکان دولت نوں وی اس دی ترغیب دی۔ بادشاہی محل سراواں وچ عورتاں دی تعداد غیر محدود سی کیونجے ایہ سلاطین اس خاص مسئلہ وچ ہور بوہت سارے تے مسائل وچ وی شرع محمدی دے پابند نہ سن ۔ مثال دے طور اُتے شاہ جہان دے حرم وچ دو ہزار بیبیاں سی لیکن ایسا معلوم ہُندا اے کہ اس تعداد نوں اوہ کافی نئيں سمجھدے سن تے ہمیشہ اپنے امراء دی بیبیاں وچ خوبصورت عورتاں دے جویا(متلاشی) رہندے سن ۔‘‘ (تریخ تمدن ہند مصنف فرانسیسی محقق ڈاکٹر گستاؤلی بان حصہ چہارم باب پنجم فضل دوم اوردو مترجم سید علی بلگرامی مطبوعہ حیدر آباد دکن)
واضح ہوئے کہ اورنگ زیب دے بعد مغلیہ خاندان دے زوال دے وقت جدوں احمد شاہ ابدالی افغانستان وچ برسر اقتدار ہويا تاں اوہ آکے انہاں مرہٹاں دے جبروستم توں خلاصی دے کے فیر انہاں نوں دوبارہ تخت ولی اُتے بٹھائے جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے۔
احمد خان جو بعد وچ احمد شاہ ابدالی توں مشہور ہويا۔ اوہ زمان خان بن دولت خان صدوزئی، ابدالی، ترین ، سرا بنی حاکم ہرات دا بیٹا سی۔ زمان خان دی وفات اُتے اس دی چھوٹی بیوی جو حاملہ سی۔ اپنے بھائی جلال خان دے پاس ملتان آگئی۔ یاں اس دے بطن توں ۱۷۴۲ء وچ احمد شاہ ابدالی پیدا ہويا جو ست سال تک ملتان وچ رہیا تے بمقام قندھار ۱۷۴۷ء وچ بادشاہ منتخب ہويا تے ۱۷۷۳ء وچ بقضائے الٰہی بمقام قندھار وفات پا کر اوتھے دفن ہويا۔ غفر اللہ لہ احمد شاہ ابدالی اک وڈا عالم، فاضل، ادیب تے چنگا شاعر وی سی۔ انہاں دا ایہ شعر جو پشتو بولی وچ اے۔ اس دے دیوان توں ایتھے درج کردا ہون۔
دحمید او تے فرید دور بہ بیاشی
پنستا نہ کہ کری دتورو کزارونہ
(حمید تے فرید دا دور فیر ہوئے گا جے افغان بہادری دے جوہر دکھاواں)
حمید توں مراد حمید لودھی اے جو ۳۷۳ھ وچ ملتان دا حکمران ہويا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا نصر تے فیر اس دا بیٹا ابوالفتح داؤد بادشاہ بنیا۔ فرید توں مراد شیر شاہ سوری اے جس نے مغل حکمران ہمایوں نوں شکست دتی سی تے اس دے بعد اس دا بیٹا اسلام شاہ سوری اے جس نے مغل حکمران ہمایوں نوں شکست دتی سی تے اس دے بعد اس دا بیٹا اسلام شاہ بادشاہ بنیا۔
حمید نسلاً لودھی افغان سی تے فرید سوری افغان تے دونے نے سر زمین ہندوستان اُتے اپنی بہادری تے جرات توں حکمرانی کيتی سی۔ احمد شاہ دا کہنا اے کہ جے اج وی افغان حمید تے فرید دی طرح بہادری اورجرات دا مظاہرہ کرن تاں اوہ گزشتہ روز فیر آسکدا اے۔
حمید تے فرید دی حکمرانی نے حالات افغاناں دی تریخ دا اک زرین باب اے تے احمد شاہ ابدالی نے انہاں افغان مشاہیر دے زرین دور نوں یاد کردے ہوئے خود ہی اگے ودھ کے تلوار دے جوہر دکھائے سن ۔
عہد اکبری اُتے اک نظر
[سودھو]مغل فرمانروہ شہنشاہ اکبر دی افغاناں دے نال لڑائیاں
[سودھو]مغل درباری مورخین دی زبانی از مولوی ذکاء اللہ دہلوی مصنف ہندوستان دی تریخ جلد پنجم اقبال نامہ اکبری دی تمہید(صفحہ۵۲۷) دا خلاصہ پیش خدمت اے:
شہنشاہ اکبرنے توران دے باب وچ جو پالیسی اختیار کيتی سی اس نے افغاناں دے نال لڑنے دا وقت مقرر کر دتا۔ گووہ ابتدائی سبب اس لڑائی دا نہ ہويا۔ عبداللہ خاں والی توران دی قوت روز افزاں دے سبب توں تاکیر ہوئی۔ جدوں اکبر دی توجہ شمال مغرب دی طرف ہوئی تاں افغانستان وچ اک مذہبی طوفان اٹھیا رہیا سی تے (افغان) قومی تحریک ہوئے رہی سی تے اوہ ایسی قوی سی کہ اکبر نوں اس دا روکنا ناگزیر اس لئی سی کہ توران کوئی خوفناک حملہ نہ کر دے۔
پچیس برس پہلے توں افغانستان وچ اک نواں مذہب روشنائی پھیل رہیا سی۔ اس فرقہ دا بانی بایزید انصاری سی۔ اوہ افغانستان وچ نئيں پیدا ہويا سی بلکہ پنجاب دے جالندھر وچ ۔ جدوں بابر نے افغانستان دی سلطنت لی اس توں اک سال پہلے پیدا ہويا سی۔ بایزید دا خیال سی کہ افغاناں دی سلطنت فیر بحال ہوئے تے افغانستان وچ مغلاں دی حکومت پائمال ہوئے ۔ ا س دا باپ عبداللہ کانی گرام وچ رہندا سی۔ ایہ مقام کوہستان، افغانستان وچ دو دریاواں گول تے کورم دے درمیان اے ایہ دونے دریائے سندھ وچ ملدے نيں۔
بایزید دے خیالات دی بلند پروازی دے سبب مہمند دے سردار سلطان احمد نے اس دا خیر مقدم کيتا۔ ایتھے افغاناں وچ اسنے وڈی کامیابی دے نال اپنے مذہب دا وعظ سنایا اوران نوں مرید کيتا مگر جدوں اس اُتے عرصہ گزریا تاں تاجیک دے سنی ملا(اخون درویزہ) نے اس دا ناک وچ دم کيتا۔ (کابل ) دریا دے داہنے کنارے جنوب مشرق وچ غوریہ خیل اقوام رہدیاں سن تے دریا دے کھبے کنارے اشنغر وچ محمد زئی رہندے سن ۔ بایزید نوں وڈی کامیاب ہوئی تے ایہ لوک اس دے پکے چیلے ہوگئے۔ اوہ خود تے اس دا بیٹا کلیدیر (کلہ ڈھیر) وچ عمر زئیاں دے درمیان مقیم ہوئے۔ ایہ اک خیل اشنغری اے گوتاجیک ملانے اس نال نفرت دی مگر افغاناں نے اس توں رغبت دی غرض ہن اوہ دونے دین تے دنیا دا رہنما بن گیا۔ مذہبی تے ملکی معاملات دا پیر تے مرشد ہوگیا۔ ہن پیر جی نوں وی الہام ہونے لگا۔
مریداں نے اسکو پیر روشن کيتا۔ اوہ قرآن دے اسرار بیان کرنے لگا۔ اسنے اک کتاب خیر البیان تصنیف کيتی۔ بایزدید اس حال وچ کہ اک غار وچ اوہ بیٹھدا سی تے سر پرباپ دی تلوار کچھی ہوئی سی۔ پختون خیل کاہاوی بن گیا تے اس وحشیانہ طرز وچ اس نے مذہب کلہ بیج ڈال کراپنی نشونما کرلئی- اس نے بار بار کہیا کہ مینوں الہام ہويا اے کہ جو لوک خدا نوں نئيں جاندے انہاں نوں قتل کر دواں۔ اس نے چھوٹے چھوٹے حملے کلیدار (کلہ ڈھیر) اشنغر توں کيتے جس دے سبب توں کابل دے فرمانرو مرزا محمد حکیم دی توجہ اس دے حال اُتے ہوئی تے بنہار دے سنیاں دے کان کھڑے ہوئے ب۔نہار(بنیر) اشنغر دے شمال وچ دریائے سندھ توں ملی ہوئی اک مرتفع زمین اے۔ تے اس وچ یوسف زئی رہندے نيں۔ ایتھے دے عالماں نے یوسف زئی دے بوہت سارے آدمیاں نوں روشنائی مذہب دے اختیار کرنے توں روکیا اگرچہ یوسف زئی بایزید دے اول اول وڈے طرفدار ہوئے مگر اس دے مرنے دے بعد اوہ اکثر اسکے دشمن ہوگئے۔
کابل دی حکومت دے حکم توں محمدزئی دے ملک (اشنغر) وچ محسن خان غازی آیا تے بایزید نوں پھڑ کر لے گیا۔ اوتھے علماء توں اس دا مباحثہ کرایا۔ اس نے ایتھے ایہ فطرت دی تے بیان کيتا کہ ميں نے کوئی بدعت دی گل مذہب وچ نئيں پیدا کيتی۔ تمام فرائض صوم تے صلوۃ حج تے زکوۃ دا پابند ہون۔ غرض اپنی فصاحت بیانی تے طاقت لسانی توں اپنے تئاں بالکل ہر الزام توں بری کيتا جس توں حکومت نوں کوئی خوف اس دی جانب توں نہ رہیا۔ ہن اس نے اپنے کماں دے لئی اک تماشگاہ دشوارکوہستان تیراہ وچ کھولی۔ غوریہ خیل جو میدان وچ روشنائی مذہب رکھدے سن اوہ تیراہ دے نیڑے سن تیراہ وچ بنگشن افغان رہندے سن جو روشنائی مذہب وچ سخت متعصب سن ۔ اس بلند نوں ہستانی وادی وچ بہ نسبت اشنغر دے بایزید دے لئی زیادہ عافیت سی۔ ایتھے آکے اوہ اہل سنت تے مغلاں دی سلطنت دا دشمن ہوگیا۔ اس نے کوہستانی آزاد افغان قوماں نوں اپنے مسائل سمجھ اکر جہاد اُتے افروختہ کيتا تے چغتائیاں دے ظلم توں افغاناں نوں ڈرایا تے انہاں نوں ہندوستان تے اس دے بادشاہ دے مال تے دولت دا لالچ دلیایا۔ اس نے پہلے ہی توں ہندوستان دے ضلعے اپنے مریداں نوں تقسیم کر دتے تے جہاد دے لئی ہر طرح توں تیاری کيتی۔ سواراں دی زبردست سپاہ جمع کرنے دے لئی گھوڑےآں نوں طلب کيتا تے انہاں دے مالکاں توں وعدہ کيتا کہ ہندوستان دی دولت توں دو چند قیمت انہاں نوں دتی جائے گی۔ اس نے سب مریداں توں بے ریا اطاعت چاہی تے مکار اُتے لعنت کيتی۔
ہر خیل جدا جدا سرخیل موروثی رکھدا سی۔ امن دے زمانہ وچ سرخیل نوں کوئی اختیار سوائے اس دے نہ سی کہ اوہ اپنے خیل دے آدمیاں توں مشورے لے تے انہاں دی خواہش تے آرزوئاں دریافت کرے تے دوسرے سرخیلاں نوں اطلاع دے۔ ہر پنڈ دے باشندے اپنے اندرونی قضیاں نوں خود چکاندے سن ۔ مقدمات دا فیصلہ پہنچایت وچ ہوئے جاندا سی۔ پنڈ وچ چوپالاں یعنی حجرے ہُندے سن تے انہاں وچ کِسے نہ کسی مطلب دے لئی مجلساں ہويا کردیاں سن۔ حجراں نيں وچ آپس وچ بیٹھ کر پنڈ والے وی بہلایا کردے سن تے مسافراں تے اپنے مہماناں نوں ایتھے اتار کردے سن ۔ انہاں دی زمین آپس وچ برابر بٹی ہوئی سی اس طرح کہ بری بھلی زمیناں ہر اک دے حصہ وچ باری باری آندیاں رہیاں۔ ہندی رعیت دی مدارات اچھی طرح دی جاندیاں سن مگر معاملات تے انتظامات ملدی ميں اسنوں مداخلت نہ سی۔
یوسف زئی انہاں ہندیاں توں رنگ روپ وچ ایسی فوقیت نئيں رکھدے سن ورگی کہ اوضاع تے اطوار تے چال چلن وچ جنوب وچ افغاناں وچ جو میدان دے نیڑے پہاڑاں وچ رہدیاں سن۔ اوہ مدت توں اوتھے آباد سن تے ہندوستان دے حکمراناں دے نال بہت آمد تے رفت تے میل جول رکھدیاں سن۔ بعض قوماں اپنے ملک وچ زیادہ نشیب تے فراز رکھدیاں سن تے یوسف زئی قوم توں شائستگی تے رہتل وچ وی کم درجہ رکھدیاں سن۔
شہنشاہ بابر نے (کابل کے) شمال تے مشرقی قوماں دے مطیع بنانے وچ سخت کوشش کيتی جنہاں وچوں بعض قوماں دے تابع بنانے وچ کامیاب ہويا مگر اوہ یوسف زئی نوں مغلوب کرنے وچ بالکل ناکام رہیا۔ نہ اوہ صلح تے آمیزش دی تدبیراں توں یوسف زئی نوں اپنے بس وچ لا سکیا تے نہ انہاں دے ملک دے اس حصہ اُتے جس تک انہاں دی رسائی سی ۔
ابو الفضل لکھدا اے کہ اولس یوسف زئی پیشتر قندھار تے قرا باغ وچ رہدیاں سن۔ اوتھے توں کابل وچ آکے چیرہ دست ہوئی۔ مرزا الغ بیگ کابل ی نے دستان سرائی توں اس دا ماریا دھاڑا۔ پس ماندے توں لمغانات وچ آسائش توں رہنے گلے فیر اشنغر وچ آگئے۔ سو برس دا عرصہ گزرتاہے اوہ سواو دبجور وچ رہزانی تے سرتابی توں زندگی بسر کردے نيں۔ اس سر زمین وچ اک گروہ رہندا سی جس دا خطاب سلطانی سی۔ انہاں دے عمدہ عمدہ تھاںواں اپنے قبضہ وچ کر لئے۔ یوسف زئی دا بنگاہ کوہستان سوادو بجور وچ اے تے اکثر اوہ دشت (میدان) وچ اپنی زندگی بسر کردے نيں۔ اس دشت دے دو طرف دریائے سندھ اے تے باقی دو جانباں وچ دریائے کابل تے کوہستان شام لی اے۔ دلکشا سبزہ زار نگاہ فریب زمیناں نيں جنہاں دے دیکھنے توں خوشی ہُندی اے۔
دریائے سندھ دے مغربی کنارہ اُتے جنگ باڑہ وچ شیخ عمر دے قتل دے بعد جدوں اکبر بادشاہ نے ایتھے(ملک یوسف زئی پر) یورشکيتی سی تاں یوسف زئیاں وچوں جو کلاں تر سی اوہ لابہ گری کرکے جدوں فرسا ہويا سی تے پہلے اپنی بدکاری توں شرمسار ہوئے کے پیمان پرستاری استوار کيتا سی۔ انہاں وچوں کالو اُتے بادشاہ نے عنایت کرکے سب توں زیادہ سرفراز کيتا مگر تھوڑے دناں بعد بغاوت کرکے ایہ قوم فیر اپنے آئین سابق اُتے مائل ہوئی۔ راہ زنی تے خلق آزادی اُتے کمر بنھی تے دارالخلافہ توں کالو بھج گیا۔
خواجہ شمس الدین خوانی نے نواحی اٹک توں دستگیر کرکے بادشاہ دے پاس بھیجیا۔ بادشاہ نے بجائے پاداش دے اس اُتے نوازش فرمائی۔ فیر اوہ بھج گیا تے اپنی پہلی بنگاہ وچ پناہ لی تے یوسف زئی زمینداراں دی سرکشی دا وی سبب ہويا۔ کالو خان اُتے باوجود یکہ بادشاہ نے بہت نوازشکيتی سی مگر اوہ بھج کر شورش منشاں توں جا ملیا تے دمعار وچ افغاناں نے اسنوں اپنا سردار بنایا تے کوہ مورا نوں روانہ ہوئے۔
بادشاہ نے بوہت سارے سپاہ تے افسراں نوں زمین خاں نوں کلتاش نوں سپہ سالار بنا کے تے غریب خاں جہانی نوں بخشی بنا کے روانہ کيتا۔ تاکہ یوسف زئی نوں سزا دتیاں ۲۵ دتی ۹۹۴ھ نوں قرا بیگ وضیا ء الملک تے سپاہ نوں بسر کردگی شیخ فرید بخش روانہ کيتا۔ اوہ اک عمدہ تاخت کرکے الٹا چلا آیا تے بادشاہ توں عرض کيتا کہ دشت دا کم بہت سخت اے ۔ مناسب اے کہ اک فوج تے نامزد ہوئے تاکہ شائسہ طور اُتے قوم یوسف زئی دی بیخ کنی کيتی جائے۔ اس لئی بادشاہ نے ہور لشکریاں تے افسراں نوں جانے دا حکم دتا ۔چنانچہ ۴ بہمن نوں بہ سرکردگی سعید خاں تے ملک الشاعر فیضی تے دستر خواجہ دشیخ ابوالبرکات تے ہور افسراں سمیت یوسف زئی دے مقابلہ دے لئی روانہ ہوئے تے بادشاہ نے انہاں نوں ہدایت دی کہ جے کوئی وڈی لڑائی خود نہ کر سکن توسانوں مطلع کرن۔
بادشاہ نوں اطلاع ہوئی توکہیا جے ايسے لشکر اُتے چھڈ دتا جائے گا تاں اس بدکار قوم دی فزونی تے کہوستان تے تنگ ناواں دی دشوار گزری توں کم دیر وچ انجام پائے گا۔ اس لئی بادشاہ نے ۱۲ بہمن نوں اک ہور تازہ لشکر بیربل دی سرکردگی وچ روانہ کيتا۔ بنیر دے فتح دے ارادہ توں اس طرف چلا۔ جدوں تھوڑی تنگ ناواں نوں لشکر طے کرکے منزل درک وچ آیا تاں افغاناں نے لڑنا شروع کيتا۔ وڈی لڑائی ہوئی بہت مخالف اسیر تے قتل ہوئے لیکن ناوقت ہوگیا سی تے اگے دا حال معلوم نہ سی۔ اس لئی لشکر خیمہ گاہ نوں واپس آیا تے معلوم ہويا کہ اس طرف جانے مقصد حاصل نئيں ہوئے گا تاں دشت (میدان) وچ لشکر واپس آیا تاکہ دوسری راہ توں جائے۔
زمین خاں نوں کلتاش دی طرف توں بادشاہ دے پاس عرضداشت آئی کہ بجور تے سواد دا وڈا حصہ قبضہ وچ آگیا اے۔ مگر لشکر تھک گیا اے تے گریوہ کراکر وچ جو سوار تے بنیر دے درمیان اے۔ افغان جمع ہوئے نيں۔ جے ہور لشکر جوانمرداں نوں بھیجیا جائے تاں شائسہ طور اُتے سار املک قبضہ وچ ميں آجائے گا۔ تے سرکشاں نوں سزا مل جائے گی۔ بادشاہ نے ۱۹ بہمن ۹۹۴ھ نوں بہ سرکردگی حکیم ابوالفتح شمشیر بازاں نوں بھیجیا۔ تھوڑے عرصہ وچ دونے لشکر مل گئے۔ زین خاں نواں ول بجور دی فتح دا ارادہ کيتا۔ اوتھے تیس ہزار خانہ دار یوسف زئی رہندے سن تے انہاں دے پس دشوار کشاگریوہ(درے) سن ۔ بادشاہی سپاہ چابک دستی کرکے دانش کول دے راستہ توں آئی۔ انہاں اُتے تاخت دی تے بوہت سارے سرکشاں دی مالش کيتی۔ جدوں اوہ نہایت تنگ ہوئے تاں یوسف زئی دے سرداراں غازی خان، مرزا علی تے طاؤس خان نے پناہ منگی تے اوہ ملنے آئے۔ دفعتاً شورش دور ہوئی۔ ایتھے توں ولایت سولو دا قصد ہويا۔ اوتھے دے کوہستان وچ چالیس ہزار خانہ دار یوسف زئی رہندے سن ۔ جدوں لشکر شاہی دریائے پنجکوڑہ) دے کنارے اُتے پہنچیا تاں اس زمین دے (افغان) بہادراں نے جنگ وچ قدم جمایا۔ لشکر کے ہر اوّل دستہ نے دریا توں گزرنے وچ باگ کھینچی لیکن التمش نامی اک خاص دستہ دے دلاوراں نے تیز دستی دی اس دی دیکھیا دیکھی ہور لشکر وی اس راہ اُتے آئے وڈی لڑائی ہوئی غنیم ناکام بھج گیا۔
زین خاں کوکہ نے چکدرہ وچ جو کہ وسط ولایت یوسف زئی وچ اے قلعہ دی بنیاد رکھی تے سرکشاں دی مالش دا قصد کيتا۔ ایتھے اس نے ۲۳ دفعہ فتح پائی۔ ست لشکراں نوں شکستہ کيتا۔ ولایت بنیر دا سارا ملک سوائے گریوہ کرا کرکے قبضہ وچ آگیا۔ لیکن کارزار دی فرزونی تے پہاڑی جنگاں توں لشکر تھک گیا سی۔ لہٰذا زین خان نوں کہ نے کمک منگی۔ بادشاہ نے دوسرے محاذاں اُتے جتھے اُتے راجہ بیربل تے حکیم ابو الفتح نامزد سن تبدیل کرکے انہاں نوں زین خاں دے ہاں نامزد کيتا۔ چکدرہ وچ ایہ سب آپس وچ ملے۔ چکدرہ توں کراکر دی طرف سپاہ چلی تے پنج کوس چل کے موضع کانداک وچ اتری۔ دوسرے روز ایہ تدبیر ٹھہری دی اج ہر اول کچھ تاخت کرکے فیر آئے۔ صبح نوں جدوں اس اُتے مخالف آئے تاں لڑائی شروع ہوئی لیکن اقدام تے روادری بے روش ہوئی۔ افغاناں نے پِچھے خوب پرت مچائی۔
حسن خاں پٹنی زخمی ہوئے کے کنارہ کش ہويا۔ چلنے والےآں اُتے کم بہت تنگ ہوگیا۔ زین خاں نوں کہ کارزار وچ آیا۔ اس دن تے تمام رات تے فیر دوسرے روز ہنگامہ جنگ خوب گرم رہیا۔ مخالفاں دے چار سرگروہاں نوں ’’کوکہ ‘‘نے خود اپنی بندوق توں ماریا۔ افغان کچھ پریشان ہوئے۔ آخر دن کچھ فتح دی صورت معلوم ہوئی۔ مگر اونٹھاں تے بیلاں دی باربرداری سب لٹ گئی جو اسباب ہتھ تے خچر اُتے سی اوہ سلامت منزل اُتے پہنچیا۔
دوسرے روز کچھ کوس چل کے انغاپور وچ آئے۔ کوکہ نے چند آدمیاں دی افسری خود کيتی۔ تمام راہ جنگ کردا ہويا منزل اُتے پہنچیا۔ راجہ دے دائرہ اُتے پہنچ کے مجلس مشورہ منعقد کيتی۔ تھلے دست (میدان) کوراہ تھوڑی باقی سی۔ لیکن نشیب تے فراز وچ انہاں نوں نظر نئيں آندا سی۔ سب نے ایہ صلاح دتی کہ مناسب ایہ اے کہ گریوہ (درہ) توں گزر کر چند روز قیام کرن تے مخالف دا ازر سر نو علاج کرن۔
کوکہ نے گزارش دی کہ اگے تنگ ناؤ ایسی دشوار گزار نيں کہ اس راہ اُتے چلنا اپنے تئاں بے آبرو کرنا اے۔ مناسب ایہی اے کہ ايسے منزل وچ کہ کچھ فراخ اے تے کوئی سرکوب نئيں اے تے پانی گھاہ بہت اے۔ اک دیوار بنا کے قیام کرن تے مخالف نوں جو کہ سارے پہاڑے نوں گھیرے ہوئے نيں سزا دتیاں جے ایہ گل تسيں نوں دلنشین نہ ہوئے تاں توقف کرن کہ بادشاہ نوں اطلاع کرن تے اک فوج اس طرف توں آکے گریوہ دے سرے نوں نگاہ رکھے تب چلے جاواں مگر راجہ تے حکیم اپنے منصوبے اُتے جمے رہے تے اوہ ملندری دی طرف روانہ ہوئے۔ پہلے روز توں وی زیادہ سخت لڑائی ہوئی۔
لشکر کچھ تھوڑی دور چلا سی کہ دن ختم ہويا۔ اس نے درہ دے سرے نوں بزرگ گریوہ دی ابتدا جانا۔ اوہ اتر پيا کوکہ دے آنے توں معلوم ہويا کہ حالے اک ہور تنگی توں گزرنا باقی اے چونکہ پِچھے توں افغان چلے آئے سن شاہی لشکر دی کوچ ناہنگام تے ہر اول دے اگے دوڑنے توں چلنے دا آئین بگڑ گیا۔ افغاناں نے ہرطرف توں تیر تے پتھر ایداں دے پھینکے کہ اوہ غالب ہوگئے ۔ سراسمیگی دے سبب توں پہاڑاں دی بلندی اُتے پستی دی طرف لشکر اترا۔ اس رواروی وچ گھوڑے تے آدمی تے ہاتھی سب گڈ مڈ ہوگئے تے بوہت سارے مارے گئے۔ وڈے وڈے افسر مارے گئے کچھ راہ نوں پہچان کر چلے تے آخر نوں اس گریوہ دشوار توں گزر کر تھلے آئے۔ کوکہ دا ارادہ ہويا کہ اس لڑائی وچ اپنی جان دیداں مگر جانس بہادر اس دے اگے آیا تے کم تے ناکام الٹا گیا۔ کچھ چل کے اوہ بے راہ ہويا ۔ بصد دشواری منزل اُتے پہنچیا لیکن لوکاں نے ایہ خبر اڑائی کہ افغان پیچے توں چلے آئے۔ اس لئی نہایت بیتابی دے نال کوچ بے ہنگام ہويا۔ آدمی تاریکی دے سبب راہاں توں بھٹک کر دراں وچ چلے گئے اگرچہ افغان مال شاہی دے حصے کرکے بانٹنے وچ مصروف سن ۔ دوسرے روز بوہت سارے آدمی جو راستہ بھُل گئے سن جان توں گئے کچھ انہاں وچوں قید ہوئے۔
خانی خان اکبر دا مغل افسر لکھدا اے کہ
’’چالیس پنجاہ ہزار آدمی مارے گئے تے لشکر وچ اک وی زندہ نئيں بچا‘‘ ایہ شکست سواد دے پہاڑاں وچ ہوئی تے جنہاں دراں وچ واقع ہوئی انہاں دا ناں کراکر تے ملندری لکھیا اے۔ بادشاہ دے روشناس بہت تلف ہوئے خصوصاً راجہ بیربل دے مرنے توں طرح طرح دے رنج بادشاہ نوں ہوئے ۔ اک رات دن کھانا نئيں کھایا۔ بادشاہ نوں اس دے برابر کسی امیر دے مرنے دا غم نہ ہويا۔ اوہ افسوس کردا سی کہ اس دا جسم نہ ہتھ لگیا کہ اگ وچ جلایا جاندا مگر اپنے دل نوں اس طرح تسلی دیندا سی کہ اوہ سب قیود توں آزاد تے مجرد سی۔ اس دے لئی ہور اعظم(سورج) دی تابش پاک کرنے والی کافی اے۔
لیہ وچ احساس پروگرام دے دفتر وچ کم کرنے والے کلرک نے 9 ويں جماعت دی طالبہ نوں مبینہ جنسی زیادتی دا نشانہ بنا دتا بادشاہ قلعہ اٹک وچ مقیم سی۔ جدوں بادشاہ نے لشکر تے اپنے مخلصین دے مرنے ا ور شکست پانے دا حال سنیا تاں خود بادشاہ دا ارادہ اس ملک وچ جانے دا ہويا لیکن اخلاص گزیناں دے کہنے توں اس یورش توں باز رہیا۔
مرزا الغ بیگ کابل ی دے زمانیس ے اولس یوسف زئی دی اک لکھ توں زیادہ سن ۔ کوہستان دشوار گزار دی آڑ وچ ہمیشہ راہ زنی کردے تے شاہی مسافراں نوں طرح طرح دی گزند پہنچاندے ۔ کابل ی دے مرزباناں وچ ایہ قدرت نہ سی کہ انہاں دی مالش کردے۔ ہندوستان دے حکمراناں نوں وی اپنے کماں دی کثرت تے تنگ حوصلاں دی ہمزیانی نے اس طرف متوجہ نہ ہونے دتا۔ انہاں دناں بادشاہ دا ارادہ ہويا کہ ایہ قوم مردم آزادی تے تباہ کاری توں باز آئے تے فرمان پذیری تے خدمت گزاری اختیار کرے تے ملک سوادویحور وغیرہ انہاں بدکاراں توں پاک ہوئے جائے لیکن اولس یوسف زئی اپنے مضبوط دفاعی تھاںواں تے بادشاہی لشکر دی شکست دے سبب توں زیاہ سرکش ہوگئی۔ہر چند کہ اسنوں سزا دتی جانی سی مگر اوہ اپنی راہ زنی تے بدکاری توں باز نئيں آندی سی۔ یوسف زئی دی مالش وچ سپاہ شاہی پیہم کوشش کردی سی مگر ایويں استواری توں غالب نئيں ہوئی سی۔
۹۹۶ھ وچ جلالہ روشنائی مغل سپاہ توں جدوں تنگہويا تاں اوہ تیراہ توں یوسف زئی دی بنگاہ وچ چلا گیا تے انہاں نے اسنوں اپنے ہاں جگہ دیدی۔
رونشائی افغان تے یوسف زئی مل کے آمادہ پیکار ہوئے۔ اولس گیلگانی تے محمد زئی وی روشنائی افغاناں تے یوسف زئی دی ہمداستاں ہوئیاں تے بگرام دے نزدیک محمد قلی نریمان دے پِچھے پڑاں تاکہ اس تمام ملک اُتے انہاں نوں غلہ ہوئے جائے۔ کچھ عرصہ دے بعد جلالہ فیر تیراہ چلا گیا تے ایتھے اپنا قائم مقام اپنے خویش وحدت علی نوں چھڈیا۔ وحدت علی جلالہ دے خویش نے یوسف زئی دی مدد توں ۱۰۰۱ھ وچ قلعہ نشان تے کچھ حصہ کافراں دی ولایت دا وی فتح کر ليا سی۔ شاہی فرمان صادر ہويا کہ ہن وحدت علی نوں پامال کرنا چاہیدا۔ بادشاہی لشکر اچانک کافریوم وچ شاہزادی راہ توں آئے تے موضع کندی کبار وچ دریائے بجور(کنڑ) کاپل بنھ کر اترے۔ ایہ دریا ستر گز چوڑا تے بہت گہرا تے تند سی۔ خواجہ شمس الدین خانی نوں اسپل دی پاسبانی تے راہ دی ایمنی سپرد کرکے لشکر اگے جا کے غنیم توں اٹھ کوس اُتے پہنچے۔ دس جگہ دشمناں نے سنگ چین بنائے سن تے اوتھے توں لڑدے سن ۔ گو کہ چند آدمیاں دے نال جا کے منزل گاہ دی تلاش وچ لگیا تے تختہ بیگ سعید خاں تے حیدر علی عرب ہر اوّل بنا دے اگے بھیجے کہ خفیہ طور اُتے کسی عمدہ جگہ بیٹھاں تے لڑائی نہ لڑاں یعنی اپنے آپ نوں ظاہر نہ ہونے داں لیکن انہاں نوں دیکھ کے افغاناں نے انہاں دے سر اُتے ہجوم کيتا۔ ناچار لڑنا پيا۔ انہاں نے غنیم نوں چار دفعہ پرے ہٹا دتا۔
گوکہ اپنے ہمرائیاں دے نال جا ملیا جنہاں توں ہر اول نوں تقویت ہوئی۔ سخت لڑائی تے نقصان عظیم دے بعد وحدت علی چند آدمیاں دے نال وڈے نشیب وچ گیا۔ دشمن شکست کھا کر وکھو وکھ ہويا تے قلعہ کنشان تے ہور بہت آباد جگہاں بادشاہی لشکر کے ہتھ آئیاں ۔ کچھ افغان چغان سرا دی طرف بدخشاں رویہ چلے گئے تاکہ دریائے بجور(کنڑ) توں گزر کر کافراں دی زمین وچ جا کے پناہ لاں۔ بادشاہی لشکر نے تیز دستی کرکے اس طرف کاپل توڑ دتا۔ انگزیر یوسف زئی دے سرداراں حاتم بابا علی، ہندال تے حسین نے قاسم خاں(مغل افسر) توں پناہ منگی۔ غنیم دے چار سو آدمی مارے گئے۔ بادشاہ دی طرف توں تیس آدمی مارے گئے۔ تے ڈیڑھ سو زخمی ہوئے لیکن قاسم خاں دے مرنے دے فوراً بعد فیر انہاں افغاناں نے سرتابی دی تے اٹک خیبر شاہرہیا نوں نا ایمن کيتا۔‘‘ [۲۷]
دائرہ فکروذکر نیوزی لینڈ دے منعقد کردہ محفل مبارک ﷺ نظام الحق تھانوی دا خطاب ، کئی ملکاں وچ بیک وقت نشریات مختصر ایہ کہ اکبر دی تمام کوششاں افغاناں نوں مطیع کرنے دے سلسلہ وچ ناکام رہیاں تے ایہ سلسلہ تقریباً ویہہ سال تک جاری رہیا۔ عہد اکبر دے متعلق میجر راورئی نے ایويں اظہار خیال کيتا اے کہ :
’’قتل تے خونریزی تے ملک دی تباہی تے بربادی دے باوجود انہاں افغان قبائلی علاقہ وچ مغل کسی وقت وچ وی مستقلاً اپنے پیر جما نہ سکے تے نہ ہی کسی وقت انہاں حقائق نوں ضبط تحریر وچ لیانے دے قابل ہوئے اس وجہ توں ’’آئین اکبری‘‘ دی کوئی اک جلد وی مکمل نئيں کہلا سکدی۔‘‘
اسی طرح عہد اکبر توں پہلے مغلاں دے متعلق مسٹرکیرو لکھدا اے کہ:
’’پٹھان اں دے میدانی یا پہاڑی علاقےآں اُتے بابر، کامران یا ہمایوں دے زمانہ وچ کوئی مغل حکومت قائم نہ سی۔ ایہ حکمران زیادہ توں زیادہ مشکل ترین رستےآں دی حفاظت دا انتظام کردے رہے یا(افغان)قبیلے دی حمایت اس وجہ توں حاصل کرنے دی کوشش کيتی کہ اوہ انہاں دے خاندانی جھگڑےآں وچ کم آسکن۔‘‘ ایہ تاں سی شمال مغربی علاقہ دے افغاناں دے حالات۔
سلطنت مالوہ
[سودھو]واضح ہوئے کہ مالوہ اک وسیع صوبہ اے سرسبز ، آباد تے شاداب ہمیشہ ذی شان راجاواں دے زیر حکومت رہیا اے۔ دہلی دی سلاطین وچ سب توں پہلے غیاث الدین بلبن نے اس اُتے قبضہ کيتا۔ جدوں محمد شاہ بن فیروز شاہ تخت نشین ہويا تاں جنہاں امراء نے اس دا نال دتا سی انہاں وچوں دلاور خان غوری نوں مالوہ عطا کيتا تے اوہ اس صوبہ وچ سلطنت کابانی ہويا۔ ۷۹۶ھ دے آغاز دے سلاور خان افغاناں مالوے دی حکومت اُتے فائز ہويا۔ جدوں محمد شاہ دے مرنے اُتے ہندوستان وچ بد نظمی پھیلی تاں خود مختار بن بیٹھیا تے قبائے سلطنت پہن لئی۔ پچیس سال کامیاب حکومت کرکے فوت ہويا۔ فیر اس دا بیٹا ہوشنگ شاہ بادشاہ ہويا۔ اوہ تیس سال حکومت کرکے فوت ہويا تے سلطان محمود خلجی جو ہوشنگ شاہ دا امیر الامراء سی۔ ہوشنگ شاہ دی بہن اس توں بیاہی سی نوں بادشاہ بنایا گیا۔ اس نے سلطنت نوں وسعت دی۔ بوندی دا علاقہ تے مارواڑ بزور شمشیر فتح کيتے۔ تیس سال نہایت ہی کامیاب حکومت کرکے فوت ہويا تے اس دا بیٹا سلطان غیاث الدین بادشاہ ہويا۔ اس نے ۲۴ سال حکومت کیتی۔ فیر اس دا بیٹا سلطان ناصر الدین بادشاہ ہويا۔ اس نے چودہ سال چار ماہ حکومت کیتی تے فوت ہونے اُتے اس دا بیٹا سلطان محمود بادشاہ بنا تے ویہہ سال حکومت کرکے فوت ہويا۔ فیر سلطان بہادر شاہ مالوے اُتے حکمران ہويا تے چھ سال حکومت کرکے فوت ہويا۔ فیر ملو قادر شاہ جو سلاطین مالوہ دا جابر امیر سی نوں بادشاہ بنایا گیا تے چھ سال پنج ماہ حکومت کیتی۔ اس دے بعد شجاعت خان عرف سجاول کان افغان نے بارہ سال حکومت کیتی ا ور اس دی وفات اُتے پھراس دا بیٹا باز بہادر خان افغان عرف بایزید خان بن شجاعت خان بادشاہ بنا تے دس سال تن ماہ حکومت کیتی کہ شہنشاہ اکبر دی فوج حملہ آور ہوئی تے سخت جوابی کارروائی دے باوجود مغل فوج کامیاب ہوئے کے مالوہ اُتے قابض ہوئی ۔گویا ۷۹۶۱ھ دے آغاز توں ۹۶۷ھ تک کہ ۱۷۱ سال دی مدت اے۔ مالوہ اُتے افغاناں دی حکومت قائم رہنے دے بعد اکبر دے ہتھوں ختم ہوئی۔
سلطنت جونپور
[سودھو]فیصح الدین بلخی اپنی تصنیف تریخ مگدھ وچ سلطنت جونپور دے متعلق لکھدا اے کہ:
سلطان فیروز شاہ تغلق دے بعد ملکاں شرقی اُتے سلاطین دہلی دا تسلط برائے ناں باقی رہ گیا سی۔ ۷۹۴ ھ وچ ناصر الدین محمود بن محمد شاہ تخت نشین ہويا تاں اس نے ماہ رجب ۷۹۶ ھ وچ ملک سرور(افغان) المقلب بہ خواجہ جہان نوں سطلان الشرق دا خطاب دے کے قنوج توں بہار تک تمام صوبےآں دی حکومت تفویض کرکے ویہہ زنجیر فیل تے لشکر گراں دے نال جونپور روانہ کيتا۔ ملک الشرق نے تھوڑی ہی مدت وچ انہاں علاقےآں دے تمام زمینداراں نوں مطیع کر ليا۔ بعض قلعے جو خراب ہوئے رہے سن انہاں نوں از سر نو مرمت کرکے درست کر ليا تے ایسی صولت تے حشمت حاصل کيتی کہ اڑیسہ دا راجہ تے سلطان بنگال ہ جو سابق دور وچ سلطان فیروز دے اپس دہلی پیش کش تے نذراں بھیجیا کردے سن ہن ملک اشرق دے پاس جونپور بھیجنے لگے۔
ملک الشرق نے چھ برس حکومت کرکے ۸۰۲ھ وچ انتقال کيتا۔ اس دے مرنے اُتے اس دا بیٹا مبارک شاہ تخت نشین ہويا۔ مبارک شاہ دے مرن اُتے اس دا بھائی ابراہیم شاہ شخت نشین ہويا۔ اس نے سلطنت نوں وسعت دتی تے کالپی اُتے وی قبضہ کر ليا۔ ابراہیم شاہ شرقی نے چالیس سال حکومت کیتی۔ اس دے زمانے وچ دہلی دی شان تے شوکت جاندی رہی سی تے جونپور دی ایسی عظمت سی کہ علماء تے فضلاء نے جونپور ہی نوں مرجع قرار دتا سی۔ ابراہیم شرقی دے مرنے اُتے شہزادہ بھیکن نوں محمد شاہ دا لقب دے کے تخت نشین کيتا گیا تے اس دے مرنے اُتے اس دا بھائی حسین شاہ تخت نشین ہويا لیکن اس توں تے اس دے بھائی توں اراکین مملکت تے عوام ناخوش سن لہٰذا سلطان بہلول لودی دے تعاون توں جونپور دی سطلنت مبارک خان لوحانی(افغان نوں سپرد ہوئی۔‘‘
فصیح الدین بلخی اپنی تصنیف تریخ مگدھ وچ صوبہ بہار وچ پٹھان اں دی حکومت دے عنوان توں لکھدا اے کہ:
’’مبارک خان لوحانی دے مرنے اُتے اس دی خدمات دے صلے وچ سکندر لودھی نے دریا خان پسر مبارک خاں لوحانی(افغان) نوں صوبہ بہار دی حکومت تفویض کيتی۔ ۹۲۳ھ وچ سکندر لودھی دے مرنے اُتے دہلی وچ ابرہیم لودی تخت نشین ہويا۔ اس وقت امراء ذی اقتدار دی صلاح توں ایہ امر طے پایا کہ سلطان ابراہم سرحد جونپور تک فرمان روار اے۔ اس طرف ملکاں شرقی وچ جلال خان (برادر ابراہیم لودی) حکمرانی کرے لیکن خان جہان لوحانی نے وزراء نوں سکت ملامت کيتی کہ حکومت نوں مشترک ٹھہرانا سخت غلطی اے لہٰذا ارکان دولت نے تلافی مافات دے لئی جلال خان نوں حیلے توں دہلی بلوانا چاہیا لیکن اوہ نہ آیا۔ تب انہاں نے تمام امراء تے حکام نوں جنہاں وچ دریا خان حاکم ولایت بہار سب توں زیادہ ذی اقتدار سی تے تیس چالیس ہزار ملازم رکھدا سی جلال خان دی اطاعت توں باز رکھیا۔ جلال خان نے اوّل جونپور نوں چھڈ کے کالپی وچ اپنے ناں توں خطبہ تے سکہ جاری کيتا لیکن بالآخر محض جاگیردار ہوئے کے کالپی وچ رہنے نوں غنیمت سمجھیا۔
سلطان ابراہیم دے وقت وچ تمام امراء باغی تے خود سر ہوئے گئے سن زمانے دی ہويا نوں دیکھ کے بہار وچ دریا خان نوں وی جوش آگیا تے خود مختار ہوئے کے حکومت کرنے لگا۔
دولت خان نے سلطان ابراہم توں متوہم ہوئے کے بابر بادشاہ نوں ہندوستان فتح کرنے دی دعوت دتی لیکن بابر دے آنے توں پہلے ہی دولت خان مر گیا تے ايسے زمانے وچ دریا خان نے وی انتقال کيتا۔ دریا خان دے مرنے اُتے اس دا بیٹا بہادر خان حاکم ہويا۔
اس زمانے وچ اکثر افغان امراء مثلاً جہان خان لودھی، حسن خان فرملی حاکم قصبہ سارن تے نصیر خان لوحانی حاکم غازی پور باغی ہوئے کے بہادر خان حکمران بہار توں مل گئے۔ جس توں تقریباً اک لکھ دی جمعیت فراہم ہوگئی۔ بہادر خان نے علی الاعلان خودسری اختیار کيتی تے اپنا لقب محمد شاہ رکھ خطبہ تے سکہ جاری کيتا۔ بہادر خان(محمد شاہ) دے زمانے وچ ہی ۹۳۵ھ وچ بابر نے صوبہ بہار اُتے فوج کشی دی لیکن منیر تک جا کے پھرا تے آگرہ واپس ہويا۔ بہادر خاں(محمد شاہ) نے ۹۳۷ھ وچ انتقال کيتا تے اس دے مرنے اُتے اس دا بیٹا جلال خان اس دا جانشین ہويا۔
اس دی کمسنی دے سبب اس دی ماں ملکہ لاڈو فرید خان(شیر شاہ) دی مشاورت توں حکومت دا انتظام کردی سی۔ فرید خان محمد شاہ دے وقت توں شہزادہ جلال خان دا اتالیق سی کچھ دناں دے بعد ملکہ لاڈو وی مر گئی تے فرید خان(شیر شاہ سوری) خود حکومت کرنے لگا۔ جلال خان دی حکومت حقیقتاً شیر شاہ دی بادشاہت سی۔ اس ذی لیاقت پٹھان دی بدولت صوبہ بہار نوں ایہ فخر حاصل اے کہ ایتھے دا اک باشندہ معمولی جاگیردار دی حیثیت توں ترقی کرکے سارے ہندوستان دا بادشاہ بنیا۔
شیر شاہ نے سوری ۹۴۷ھ وچ حضر خان شروانی نوں بنگال ے دا حاکم مقرر کيتا تے سلیمان نوں لانی نوں صوبہ بہار دا حاکم بنایا۔ شیر شاہ نے پندرہ برس حکومت کیتی تے اس مدت وچ پنج برس توں کچھ زیادہ سارے ہندوستان دی بادشاہت دی تے ۹۵۲ھ مطابق ۱۵۴۷ء وچ قلعہ کالنجر دی تسخیر وچ اک سرنگ دے پھٹنے توں بارود توں جل کے انتقال کيتا تے اس دی لاش قلعہ سہسرام لیا کے آبائی قبرستان وچ دفن کيتی گئی۔ اس دا ایہ مقبرہ سلیم شاہ نے ۹۵۶ھ وچ تعمیر کرایا۔
سلیمان خان کرلانی امرائے شیر شاہ وچ سی تے شیر شاہ دے وقت توں صوبہ بہار دی حکومت اُتے مامور سی۔ شیر شاہ دے بعد سلیم شاہ دے عہدماں وی ایہ اپنے عہدہ تے منصب اُتے قائم رہیا۔ جدوں سوری خاندان دی سلطنت نوں زوال آیا۔ تے بنگال ہ وچ محمد خان سور دے خاندان دا خاتمہ ہويا تاں اس وقت سلیمان خان نے اپنے بھائی تاج خان نوں بنگال ہ بھیج کر ایتھے وی دخل جمایا۔ تاج خان دے مرنے اُتے ۶۷۰ وچ سلیمان خان بلا شرکت بہار دے علاوہ بنگال ے دا وی بادشاہ ہوگیا۔ سلیمان شاہ کرلانی نے ۹۸۰ھ وچ انتقال کيتا۔ ایہ اپنے زمانہ وچ نہایت بیدار مغز تے ہر دل عزیز حکمران سی۔ اس نے صوبہ بہار تے بنگال ہ تے اڑیسہ وچ خود مختارانہ حکومت کیتی۔ علماء تے مشائخ دا وی قدر دان سی۔ اس دی مجلساں وچ سو ڈیڑھ مشاہیر علماء تے مشائخ موجود رہندے سن تے ایہ اکثر انہاں دی صحبتاں وچ ساری رات ذکر تے عبادت وچ گزار دیندا سی۔‘‘
مصنف تریخ اڑیسہ تے بہار فوق بلگرامی لکھدا اے:
بنی اسرائیل نال تعلق رکھنے والی قوم پٹھان دی تریخ۔ ۔ ۔ قسط نمبر 64 پڑھنے دے لئی ایتھے کلک کرن
’’۱۱۹۷ء توں صوبہ بہار، فتوحات اسلامی دی حدود وچ داخل ہوگیا تے تاریخاں دے ثبوت توں صوبہ بہار دی فتح دا سہرا بختیار خلجی(یا غلجی) دے سر بنھیا گیا جو قطب الدین دی طرف توں انہاں ملکاں دی فتح کرنے اُتے تعینات سی۔ ۱۲۰۳ء وچ اس نے بنگال اُتے چڑھائی دی تے لچھمی سین بھج گیا تے بہار دی طرح بنگال وی بلا مزاحمت اس دے قبضہ وچ آگیا۔ بہرحال بختیار خلجی اوّل اسلامی حکمران اے۔ جس نے صوبہ جات متحدہ تے بہار اُتے حکومت کیتی اے۔ اس نے گورکے قدیم پایہ تخت نوں اپنا دارالسلطنت بنایا تے ایتھے توں دونے صوبےآں دا انتظام کرنے لگا۔ بنگال تے بہار نوں فتح کرکے اس نے کوچ بہار دے علاقہ نوں وی اپنے قبضہ وچ کر ليا تے علی میخ نامی اک(افغان) افسرکو اوتھے اپنا نائب مقرر کيتا تے اس دے تن نائبین وی مقررکيتے یعنی اعزالدین شیروانی نوں عامل بار یسال تے علی مروان خان خلجی (یا غلجی) نوں حاکم دیو کت تے حسام الدین عوض غوری نوں حاکم بہار مقرر کيتا۔ اس دے اگے اس نے بوٹان، تبت تے چین وغیرہ چڑھائی دی مگر اس وچ اسنوں کامیابی نئيں ہوئی۔ ۱۲۰۶ھ وچ اوتھے توں واپس آکے بختیار خلجی گور وچ مر گیا تے بہار وچ اس دی لاش نوں لیا کے مدفون کيتا۔ اس دے مرنے اُتے قطب الدین ابیک نے علی مردان خلجی نوں ۱۲۰۸ء وچ بنگال تے بہار دا حاکم بنا کے دہلی توں روانہ کيتا۔ اس دی آمد دی خبر سن کر حسام الدین عوض غوری تے ہور امرائے خلجی اپنے تازہ حکمران نوں دریائے نوں سی تک استقبال کرکے لے آئے۔ چند روز دیر کوٹ وچ رہ کے علی مردان خان دارالامارت گور وچ داخل ہويا۔ ۱۲۱۲ء وچ قطب الدین ایبک دی وفات دے بعد ایہ خود مختار بن بیٹھیا اورا پنے ماتحتی صوبہ جات بنگال تے بہار نوں دہلی دی اطاعت توں کڈ لیا۔
علی مردان خان دے مرنے اُتے ۱۲۱۶ وچ امرائے حکومت نے بہ اتفاق حسام الدین عوض غوری نوں امیر بنایا۔ اس نے اپنا لقب غیاث الدین اختیار کيتا تے بنگال تے بہار دے علاقہ جات اُتے آزادانہ حکومت کردا رہیا تے لکھنوندی(ناگور ضلع بیربھوم) نوں اپنا دارالسلطنت بنایا۔ اوہ شجاعت ، دلیری تے علمی جامعیت وچ کامل سی۔ اس نے لکھنوتی وچ اک عالی شان جامع مسجد بنائی تے بہت وڈا کالج(مدرسہ) قوم دی تعلیم دے لئی کھولیا۔ علماء تے فضلاء تے عموماً تمام صاحب کمال لوکاں دا وڈا قدر دان سی۔ اوہ نظام ملدی ميں وڈا بیدار مغز سی۔ وڈا عادل سی تے رعایا وچ مقبول۔ تمام راستے بنائے۔ تبلیغ دین تے اشاعت اسلام وچ کوشاں رہیا۔ اس دے ایام وچ ہندو تے مسلماناں دے امور وچ ہمیشہ مساوات دے اصول قائم رکھے جاندے سن ۔ اس نے بنگال ہ دے حدود شرقی نوں علاقہ دا مروپ تک ودھایا تے صوبہ بہار دے رقبہ نوں علاقہ ترہت اُتے قبضہ کرکے ہمالیہ دے دامن تک پہنچایا۔ انہاں اطراف اُتے قبضہ کرکے اس نے صوبہ اڑیسہ وچ وی فوج بھیجی تے اس دے فوجی جرنل نے جگر ناتھ جی دے مندر تک اوہ تمام علاقہ فتح کر ليا۔ اوتھے دے راجہ نے بشرط ادائے خراج اطاعت قبول کرلئی- صوبہ اڑیسہ وچ مسلماناں دی ایہ پہلی کامیابی اے جس دا سہرا غیاث الدین دے سر بنھیا جائے گا۔
کامل دس برس تک اس نے وڈی نموداری دے نال حکومت کیتی۔ اس دے زمانہ وچ بنگال تے بہار دے تمام امور وچ وڈی ترقی ہُندی رہی۔‘‘
روہیل کھنڈ تے فرخ آباد دے مشرق وچ افغاناں نے بہار، اڑیسہ تے بنگال وچ جو ریاستاں قائم کيتی سن۔
اگرچہ داؤد خان دے قتل توں بنگال تے بہار دی آزادی جاندی رہی اُتے اوہ ملک ایسا مغلوب وی نئيں ہويا کہ اکبر دی سلطنت اس وچ بے کھٹکے قائم ہوئے جاندی جداں کہ ہندوستان دی تریخ اقبال نامہ اکبری جلد پنجم صفحہ ۳۱۳ وچ درج اے کہ:
’’بنگال تے بہادر دونے دی حالت ایسی سی کہ اوتھے امن تے امان دا مستقل طور اُتے قائم رہنا دشوار سی۔ اول، اوتھے اسباب بغاوت دی کمی نہ سی۔ دوم جنوب دا بھاری جنگلی خطہ تے شمال دے پہاڑ، جنگل تے سمندر دے آس پاس دی دلدل تے جنگلی، باغی مفسداں دے ایداں دے ٹھکانے سن کہ اوتھے توں انہاں نوں رفع دفع کرنا مشکل سی۔ سوم، جدوں مغلاں نے ہندوستان بالا نوں فتح کيتا تے پٹھان اں توں سلطنت نوں کھوہیا تاں انہاں وچوں جنہاں افغاناں نے مغلاں دی اطاعت تے ملازمت نئيں پسند کيتی۔ اوہ سب سکے سب انہاں ملکاں وچ چلے آئے۔ انہاں دی کثرت توں ایہ ملک ہندوستان دا افغانستان بن گیا۔ اوہ اکبر دی سپاہ اے کئی برس تک لڑدے جھگڑدے رہے۔ اوہ خاکستر دے تھلے دی چنگاریاں سن کہ جدوں انہاں نوں ہوا لگدی تاں چمکنے لگدیاں مگر راجہ مان سنگھ(مغل افسر) نے انہاں چنگاریاں نوں ایسا ٹھنڈا کيتا کہ فیر اوہ نہ چمکاں۔ ستاراں برس وچ ویہہاں لڑائیاں دے بعد صوبہ جات بنگال ہ تے اڑیسیہ تے بہار بالکل قبجہ شاہی وچ آگئے۔‘‘
تے اگے صفحہ۸۱۱ اُتے سلیمان شاہ افغان دے متعلق ایويں درج اے کہ:
’’شہنشاہ اکبر نے سلیمان کرلانی جس دا ذکر بہت کچھ ہوئے چکيا اے کہ اوہ ۹۷۱ھ توں ۹۸۱ھ تک حاکم بنگال ہ سی، کاسنیا سی کہ اوہ سحر نوں ڈیڑھ سو مشائخ تے علماء نامدار دے نال تہجد دی نماز جماعت توں پڑھدا اے تے صبح تک انہاں دے نال بیٹھ کر تفسیر تے تذکیر سندا اے۔ صبح دی آغاز دے بعد مہمات ملکی تے سپاہی تے رعیت دی داد رسی وچ مشغول ہُندا اے تے تقسیم اوقات کرکے تضیع اوقات نئيں کردا۔‘‘
ہورویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ (تاریخ خورشید جہاں
- ↑ (قصص القرآن جلد سوم)
- ↑ حوالہ (عہد قدیم صفحہ ۵۳۳)
- ↑ (قصص القرآن جلد سوم)
- ↑ (ملاحظہ ہوئے کتاب مقدس وچ عزرا، نحمیاہ اوریر میاہ باب ۴۸)
- ↑ (بائیبل، اردو مطبوعہ لاہور )
- ↑ (اسلام دی تریخ صفحہ ۳۹۹)
- ↑ (کتاب الہند شائع کردہ انجمن ترقی اردو دہلی ۱۹۴۱ء جلد اول باب ۳ صفحہ ۳۷)
- ↑ (تریخ شام )
- ↑ (عہد قدیم صفحہ ۵۲۹)
- ↑ (ٹویوسکن بحوالہ یوسفی)
- ↑ (مقالات سر سید، حصہ دوم ، صفحہ ۳۸۔۱۳۷)
- ↑ (تریخ شام (ترجمہ اردو) صفحہ۱۵۴ حاشیہ)
- ↑ (ص ۵۲)
- ↑ (اسلام دی تریخ ص ۵۳۶)
- ↑ (زبدۃ الاخبار ۱۷۳)
- ↑ (بحوالہ مجلہ العلمی العربی ، دمشق جلد ۳۰ جز ۳، جنوری ۱۹۵۵ء ص ۳۶۷)
- ↑ (عہد قدیم مشرق ومغرب ص ۳۷۴)
- ↑ (احکم التریخ المعروف مجبوب السلاطین حیدر آباد دکن )
- ↑ (تریخ ابن خلدون۔ حصہ ششم )
- ↑ (تریخ ابن خلدون ص ۳۵۷)
- ↑ (کتاب الہند )
- ↑ (ص ۱۷)
- ↑ ص ۳
- ↑ (ص ۲۰۹ تے ۲۱۱)
- ↑ (نقوش لاہور لاہور نمبر ص ۴۲)
- ↑ (اقبال نامہ اکبری جلد ۵)