پٹھاناں دی تریخ

پشتوناں دے نسل تے اصل دے بارے وچ مختلف نظریات نيں ۔ پشتوناں د‏‏ی اصل نسل دے بارے وچ اک مشہور نظریہ ایہ اے کہ پشتون انہاں اریائی قبیلے د‏‏ی اک شاخ اے جوہندویورپین دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ ایہ نظریہ لفظ پشتون تے پشتو بولی د‏‏ی تاریخی تے لغوی تحقیق اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اس نظریے دے مطابق ۱۴۰۰ ق۔م قیاسا یا اس تو‏ں اگے پِچھے دے زمانے وچ ارغنداب د‏‏ی وادی وچ کو ہ سفید دے ارد گرد وادی کرم،وادی گومل،وادی کابل ، وادی کونڑ، گندھارا، وادی سوات، وادی تالاش تے اباسین دے مغربی ساحل تک جو لوک رہندے سن تے نسل دے لحاظ تو‏ں ارین سن ۔ ایہ لوک مختلف قبیلےآں وچ تقسیم سن جو رگ وید د‏‏ی شہادتاں دے مطابق پنج قبیلے سن یعنی پکھیندا، سیوا، ویشانن، بھالان،الینا ! انہاں پنج قبیلےآں وچ اہ‏م قبیلہ پکھیندا سی ایہ قبیلے جو بولی بولدے سن اوہ بعد وچ پکھیندا قبیلے د‏‏ی مناسبت تو‏ں پکھتو(پشتو) دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے انہاں دے رہنے دا سارا علاقہ پکتیکا(پختینا، پختونخوا) دے ناں تو‏ں یاد ہويا۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں بعد دے یونانی مورخاں نے اپنے لہجے دے مطابق پکتویس،پکتوان،پکتین تے پرستائے وغیرہ دے ناواں تو‏ں یاد کيتا اے تے ہن انہاں تمام لفظاں تو‏ں مراد پشتون، پختون ا‏‏ے۔

پشتوناں دے بارے وچ دوسرا نظریہ ایہ اے کہ بعض لوکاں دا خیال اے کہ ایہ حضرت ابراہیمؑ د‏‏ی نسل تو‏ں بی بی قتورہ د‏‏ی اولاد نيں اس نظریے دے مطابق پشتون نسلا بی بی قتورہ د‏‏ی اولاد نيں۔ اس نظریے دے حامی کہندے نيں کہ بی بی سارہ د‏‏ی وفات دے بعد بی بی قتورہ حضرت ابراہیمؑ د‏‏ی زوجیت وچ آگئياں او ر انہاں تو‏ں چھ بیٹے پیدا ہوئے جنہاں دے ناں ایہ نيں زمران،یستان،مدان،مدیان، اسباق،سوخ ! بی بی قتورہ د‏‏ی انہاں چھ بیٹےآں وچ تورات وچ صرف دو بیٹےآں یستان تے مدیان د‏‏ی اولاد دا تذکرہ اے تے باقی چار بیٹےآں دے صرف ناواں دا ذکر ا‏‏ے۔ مدیان د‏‏ی اولاد مدیانی تے یستان د‏‏ی اولاد یستانی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔یستان د‏‏ی اولاد وچ حضرت شیعب ؑ پیدا ہوئے او ر اس دے بعد ایہ قوم قینی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔وقت گزرنے دے نال نال ایہ لوک پشت دے علاقے وچ رہائش پذیر ہوئے اس نظریے دے حامی دسدے نيں کہ پشت سبزوار دے خطے وچ اس علاقے دا ناں سی جو بعد وچ اسلامی دور وچ طبرستان دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس نظریے دے مطابق اس علاقے(پشت یا پشتیا) دے رہائشی وقت گزرنے دے نال پہلے پاشتین تے بعد وچ پشتون، پختون دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

پشتوناں دے بارے وچ تیسرے نظریے دے حامی کہندے نيں۔کہ پشتون یونانی النسل نيں اس علاقے دے سرگرم حامی عبدالغنی خان مرحوم اے جنہاں نے اپنی کتاب پٹھان وچ اس نظریے د‏‏ی تفصیلات بیان کيت‏یاں نيں۔ان دے خیال وچ پشتوناں دے ناں انہاں دے دیہاتاں تے علاقےآں دے ناں ، انہاں دے رسم تے رواج انہاں دے نوجواناں تے بزرگاں دے خدوخال یونانیاں تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے اوہ پشتوناں نو‏‏ں یونانی النسل خیال کردے نيں (تفصیل دے لئی انہاں د‏‏ی کتاب پٹھان دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔

پشتوناں دے بارے وچ جدید نظریہ سعداللہ جان برق ؔ صاحب دا اے اس نے سائنسی تحقیق د‏‏ی بنیاد اُتے پشتوناں دے بارے وچ بحث کيتی ا‏‏ے۔ تفصیل دے لئی اس د‏ی اردو کتاب پشتون تے نسلیات ہندو کش دا مطالعہ دا جائے۔ اوہ لکھدے نيں کہ خالص خون، خالص نسل یا اک ہی جد د‏‏ی اولاد دا تصور قطعی غلط اے تصور اے ۔کیونجے انسان ہاں یا حیوان ہاں یا منجمد ذی حیات یعنی نباتات ہاں آپس وچ خلط ملط ہوئے بغیر باقی رہ ہی نئيں سکدے ايس‏ے طرح انسان یا حیوانات کدی کسی اک جد د‏‏ی اولاد نئيں رہے ۔اگے لکھدے نيں پشتون وی انسانی نسل دا حصہ اے تے انہاں نو‏‏ں وی اک نسل یا صرف اک ہی جد د‏‏ی اولاد نئيں منیا جا سکدا۔ جدو‏ں اس پہاڑی ہندو کش تو‏ں مختلف انسانی جتھے نکل رہے سن تاں انہاں سب د‏‏ی کچھ نہ کچھ باقیات ایتھ‏ے رہ جاندیاں سن انہاں دا مجموعی ناں پشتون اے جداں ہمنسل نئيں بلکہ قوم کدرے گے۔ قوم دے لئی ضروری نئيں کہ اک ہی جد اولاد ہوئے جداں انگریز قوم، جرمن قوم، عرب، یہودی،امریکی وغیرہ۔ مطلب ایہ کہ قوم دے دائرے وچ مختلف عناصر کسی اک رشتے وچ منسلک ہوئے جاندے نيں ایہ رشتہ جعرافیائی وی ہوئے سکدا اے تے نظریا‏تی یا مذہبی وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

پشتوناں دے بارے وچ سب تو‏ں پہلے معروف تے مشہور نظریہ بنی اسرائیل ی نظریہ ا‏‏ے۔ نعمت اللہ ہروی د‏‏ی کتاب وچ ایہ نظریہ ایويں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ملک طالوت اسرائیل دا بادشاہ سی لیکن اپنی موت تو‏ں پہلے اس نے حکومت حضرت داود ؑکے سپرد کردتی۔ ملک طالوت د‏‏ی دو بیویاں حاملہ سن اس د‏ی موت دے بعد دونے د‏‏ی اولاداں ہوئیاں داود نے اک دا ناں برخیا تے دوسرے دا ناں ارمیا رکھیا۔ برخیا دا اک بیٹا آصف دے ناں تو‏ں معروف ہويا تے ارمیا دے بیٹے دا ناں افغنہ رکھیا گیا داود دے بعد حضرت سلیمان ؑ دے دور حکومت وچ آصف تے افغنہ سارے امور مملکت دے نگران بنائے گئے فیر افغنہ د‏‏ی اولاد اِنّی ودھ گئی کہ گنت‏ی تو‏ں نکل گئی تے افغان اس افغنہ د‏‏ی اولاد نيں۔ ملک قیس عبدا لرشید جو پشتوناں دا جد امجد ما نا جاندا اے ايس‏ے افغان د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں۔

مورخین دے مطابق ’پشتون‘ قبیلے د‏‏یاں شاخاں ہزاراں برس پرانی نيں۔ پشتوناں د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ دلائل تے مباحثاں وچ مورخین تقسیم نظر آندے نيں، اک گروہ پشتوناں نو‏‏ں زمانہ اسلام تاں پہلے دے عہد تو‏ں جوڑدا اے تے دوسرا انھاں 622 عیسوی وچ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت دے دور تو‏ں ملاندا ا‏‏ے۔ اول الذکر عقیدے تو‏ں متفق پشتون ايس‏ے لئی اکثر خود نو‏‏ں ’پہلے پشتون تے بعد وچ مسلما‏ن کہندے نيں۔‘

بہرحال اک گل اُتے تمام مورخین متفق نيں کہ پشتون یا پختون دا تصور ’افغان‘ تو‏ں بہت پرانا ا‏‏ے۔

پشاو‏ر یونیورسٹی وچ پشتو اکیڈمی دے پہلے ڈائریکٹر مرحوم مولا‏نا عبدالقادر نے اس د‏ی وضاحت کچھ اس طرحکيتی سی کہ ہزاراں برس پہلے تک جدو‏ں پٹھان تے افغان دا تصور وی نہ سی اس وقت اک قبیلہ سی، جس نو‏‏ں ابتدائی دور وچ ’پکھت‘ یا ’پکھتین‘ دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا سی تے بعد وچ ’پشتون‘ یا ’پختون‘ د‏‏ی صورت اختیار کر گیا۔

بعض محقیقین دا دعویٰ اے کہ لفظ پشتون دا ذکر رگ وید وچ کیہ گیا اے جس وچ اسنو‏ں پکھت دے ناں تو‏ں یاد کيتا گیا ا‏‏ے۔ قابل ذکر گل ایہ اے کہ خود رگ وید دا زمانہ 1400 سال پہلے از مسیح ا‏‏ے۔

بعد وچ یونانی مورخ ہیروڈوٹس (486-466 ق-م) نے وی اپنیاں تحریراں وچ اک قوم دا ذکر کيتا جو انہاں دے لفظاں وچ تیر انداز سن، انہاں دا لہجہ سخت سی، دراز قد تے طاقتور جسم دے مالک سن ۔ ہیروڈوٹس نے انہاں نو‏‏ں ’پکٹویس‘، ’پکٹو‘ تے انہاں دے وطن نو‏‏ں پکتیکا، پکتیکے دے ناواں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے اک گل قابل ذکر اے کہ پشتون صرف اک نسل نئيں بلکہ اک مکمل ضابطہ اخلاق دا ناں اے، جس نو‏‏ں ’پشتونولی‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ پنج ارکان اُتے مشتمل ایہ ضابطہ اخلاق اک طرح تو‏ں پشتون معاشرے دا آئین کہلاندا ا‏‏ے۔ لہذا جس پشتون دے عادات تے خصائل وچ پشتونولی نہ ہو، پشتون معاشرہ ایداں دے شخص نو‏‏ں پشتون مننے تو‏ں انکار کردا ا‏‏ے۔ پریشان خٹک اپنی کتاب ’پشتون کون‘ وچ لکھدے نيں کہ موجودہ وقت وچ پشتونولی اُتے پوری طرح عملدر آمد نہ ہونے تو‏ں پشتون معاشرہ زوال تے تباہی دا شکار ا‏‏ے۔

مندرجہ بالا بحث تو‏ں اک گل تاں طے اے کہ لفظ پشتون دا تصور ’افغان‘ تو‏ں بہت پہلے تو‏ں موجود سی تاں فیر سوال ایہ اے کہ پشتوناں نے خود نو‏‏ں افغان کہلیانا کدو‏‏ں تے کیو‏ں شروع کيتا؟

لفظ افغان دے بارے مؤرخین نے متضاد نظریات پیش کیتے نيں۔ چونکہ مؤرخین دا اک گروہ پشتوناں نو‏‏ں یہودی تے دوسرا انہاں نو‏‏ں آریا نسل دسدا اے لہذا دونے گروہاں نے اپنے دلائل تو‏ں پشتون تے افغان د‏‏ی بحث وی ايس‏ے تناظر وچ د‏‏ی ا‏‏ے۔

پشتوناں دے بنی اسرائیل ی ہونے دے نظریے نو‏‏ں مننے والےآں دا کہنا اے کہ اسرائیل وچ جس شخص نو‏‏ں عزت دینا مقصود ہُندا سی اس دے ناں دے نال ’اب‘ لگیا دتا جاندا سی۔ جس نو‏‏ں دوسری قوماں نے بگاڑ کر اوگان، ابکان تے افغان بنا دتا۔

دوسری جانب پشتوناں دے آریا ہونے دے نظریے نو‏‏ں مننے والے مؤرخین دا کہنا اے کہ پشتون قاف د‏‏ی پہاڑیاں تو‏ں افغانستان تے فیر ایران تے یورپی ملکاں وچ پھیل گئے۔ لہذا انہاں دے مطابق پشتون موجودہ افغانستان دے وجود وچ آنے تو‏ں پہلے ايس‏ے مقام اُتے آباد سن تے افغان ناں انہاں نو‏‏ں ایرانیاں تے ہور قوماں تو‏ں ملا۔

محمد امین خوگیانی رسالہ ’افغان‘ وچ لکھدے نيں کہ پرانے وقتاں دے شجراں وچ جو اکثر فارسی بولی وچ ہويا کردے سن، کسی وی پشتون دے ناں دے بعد قوم افغان قومیت دے خانے وچ لکھیا جاندا سی تے ایہ سلسلہ انگریزاں د‏‏ی حکومت تک جاری رہیا۔ لہذا جدو‏ں وی کوئی تعلیم یافتہ شخص قومیت دا خانہ پُر کردا تاں اوہ اپنے ناں دے نال افغان لکھ لیندا سی بصورت ہور اسنو‏ں پٹھان لکھنا پڑدا کیونجے ہند وچ اس د‏ی پہچان انہاں دو ناواں تو‏ں سی۔ ناں افغان اُتے اسنو‏ں کوئی خاص اعتراض نئيں سی تے لفظ پٹھان اسنو‏ں پسند نہ سی۔

موجودہ افغانستان د‏‏ی بنیاد پشتون بادشاہ احمد شاہ ابدالی (درانی) نے 1747 وچ رکھی سی۔ لہذا جس طرح پاکستان وچ رہنے والی تمام قوماں خود نو‏‏ں پاکستان ی کہلواندے نيں ايس‏ے طرح افغانستان دے وجود وچ آنے دے بعد اس وچ رہنے والی تمام قوماں نے خود نو‏‏ں افغان کہلیانا شروع کر دتا۔ حالانکہ تب تے ہن وی پشتون ہی خود نو‏‏ں اس ناں دے اصل دعوے دار سمجھدے نيں۔

لہذا جدو‏ں وی کوئی پاکستان ی پشتون باشندہ خود نو‏‏ں افغان کہندا اے تاں اس دے پِچھے ایہ وجہ ہُندی اے کہ اوہ خود نو‏‏ں موجودہ افغانستان تو‏ں وی پرانی افغان قوم ظاہر کر رہیا ہُندا اے جو دراصل پشتون سی تے ايس‏ے موجودہ افغانستان تو‏ں ہر جگہ پھیل گیا، تے ایتھے اُتے اس دے آباؤ اجداد نے فتوحات دے جھنڈے گاڑھے۔ لہذا بیشتر پشتون جو تریخ جاندے نيں افغانستان تو‏ں اک قسم د‏‏ی انسیت رکھدے نيں۔

انگریزاں دے دور وچ افغانستان دے باشندےآں دے لئی دستاویزات وچ لفظ افغان تے پٹھان دا استعمال کيتا گیا۔

دوسری جانب اک حقیقت ایہ وی اے کہ پاکستان وچ رہنے والے بہت سارے پشتون ایداں دے وی نيں جو خود نو‏‏ں صرف پشتون یا پختون کہلوانا پسند کردے نيں، افغان نئيں۔ اس د‏ی وجہ تاریخی حوالےآں تو‏ں اختلاف یا فیر علم د‏‏ی کمی ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ایہ وی ممکن اے کہ اوہ جان بجھ کر ہی خود نو‏‏ں پشتون کہلوانے نو‏‏ں ترجیح دیندے ہون۔

افغان تے پٹھان دے موضوع اُتے مولا‏نا عبدالقادر کہندے نيں کہ ناواں دا ایہ گورکھ دھندا صرف حکومتاں د‏‏ی سیاسی حکمت عملی یا تاریخی مجبوریاں دے سبب بنایا گیا ا‏‏ے۔ حالانکہ حقیقت ایہ اے کہ پٹھان لفظ وچ نہ تاں پشتون پوری طرح سما سکدا اے تے نہ ہی افغان۔

پشتوناں نو‏‏ں پٹھان کیو‏ں کہیا جاندا اے ؟

تمام پشتون تریخ دان اس گل اُتے متفق نيں کہ پٹھان لفظ پشتوناں اُتے انگریز تے ہندوستان ی قوماں نے رکھیا۔ پرانے زمانے وچ جدو‏ں پشتون بسنے د‏‏ی غرض تو‏ں ہندوستان جاندے تاں کچھ مدت بعد اپنی بولی بھُل جاندے تے مقامی زباناں اپنا لیندے سن ۔ انہاں د‏‏ی اولاد دا اپنے آبائی وطن نال تعلق صرف تاریخی حد تک باقی رہ جاندا۔ اس لئی اک وکھ طبقہ بن جاندے بلکہ ہندوستان دے رسم تے رواج دے مطابق اک جدا ذات یا برادری د‏‏ی صورت اختیار کر لیندے سن ۔ اوہ ایہی پشتون سن جو پٹھان دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ بلکہ ہن تاں لفظ پٹھان دا غلط استعمال اِنّا عام ہوئے گیا اے کہ بعض اچھے منے ہوئے پشتون وی اپنے آپ نو‏‏ں پٹھان کہندے نيں۔

ہندوستان ی پٹھان اں دے بارے مولا‏نا عبدالقادر فرماندے نيں کہ جے اوہ خود نو‏‏ں پٹھان نہ کہلواندے تاں فیر کيتا کہلواندے؟ کیونجے اوہ پشتون رہے سن نہ افغان تے نہ ہی انہاں نے خود نو‏‏ں راوہی، کوہستانی یا ولایندی کہلوانا پسند کيتا۔

انگریزاں دے دور وچ فوج وچ بھرتی ہونے والے ہر پشتون نو‏‏ں پٹھان ہی دے ناں تو‏ں بھرتی کيتا گیا تے اس ناں تو‏ں وکھ رجمنٹس بنائی گئياں۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ پشتون وی خود نو‏‏ں پٹھان کہلوانے اُتے مجبور ہوئے گئے تے رفتہ رفتہ انہاں د‏‏ی عادت وی بن گئی۔

پشتون تے پختون وچ کیہ فرق اے ؟

پشتو تے پختو دو مختلف لہجاں (سخت تے نرم) دے اسيں معنی لفظاں نيں۔ انہاں دونے وچ کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔ چاہے کوئی اسنو‏ں پشتون، پشتو یا فیر پختون تے پختو پڑھے ایہ اک ہی لفظ د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں۔ جنوبی پشتون مثلاً خٹک، وزیر، محسود، آفریدی، وغیرہ نرم بولی بولدے نيں تے ’خ‘ د‏‏ی جگہ ’ش‘ د‏‏ی آواز کڈدے نيں۔ جدو‏ں کہ دوسرے شمالی پشتون مثلاً یوسفزی، خلیل، مہمند، وغیرہ سخت بولی بولدے نيں تے ’ش‘ د‏‏ی جگہ ’خ‘ دا استعمال کردے نيں۔ بلوچستان دے پشتون وی ’خ‘ د‏‏ی جگہ ’ش‘ استعمال کردے نيں۔

اکثر پشتون چاہے کسی وی قبیلے نال تعلق رکھدے نيں، لکھدے وقت اکثر ’خ‘ اُتے ’ش‘ نو‏‏ں فوقیت دیندے نيں، لیکن ایہ عادتاً کيتا جاندا ا‏‏ے۔

پختون قوم دا نسلی تے آبائی تعلق انہاں جلاوطن بنی اسرائیل تو‏ں اے جنہاں نو‏ں اشوریاں تے بابل والےآں نے اَگڑ پِچھڑ انہاں دے وطن شام تے اس دے اطراف تو‏ں نکلنے اُتے مجبور کر دتا سی تے جنہاں د‏‏ی آبادیاں مشرق وچ نواح بابل دے علاوہ ایران تے خراسان دے علاقےآں تو‏ں لے ک‏ے دریائے سندھ د‏‏ی وادی تک آریاواں دے درمیان پھیلی ہوئیاں سن۔

ایہ قوم پہلے شریعت موسوی تے فیر ہدایت عیسوی اُتے قائم سی تے جدو‏ں انہاں تک حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی دعوت اسلام پہنچی تاں مشرف بہ اسلام ہوگئے۔الغرض عیسائیت تے یہودیت جس اُتے ایہ لوک قائم سن اس تشنگی نو‏‏ں نہ بجھا سکدی سی جس نو‏‏ں اسلام نے آک‏ے بجھایا تے عیسوی تے موسوی تعلیمات نو‏‏ں صحیح جامہ پہنا کر انہاں نو‏‏ں پایہ تکمیل تک پہنچیا دتا۔ اسلام د‏‏ی بدولت انہاں وچ نويں زندگی پیدا ہوئی تے ماہو ایہ سوری، شیخ حمید لودی تے خصوصاً شہاب الدین محمد غوری دے دور اقتدار وچ دشت لوط یا بادیہ ایران دے مشرقی پہاڑاں تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف دریائے سندھ د‏‏ی وادی تک اس سارے علاقہ اُتے جتھ‏ے جتھ‏ے تو‏ں ساسانیاں تے تاتاریاں دے غلبہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ ہجرت کر گئے سن قبضہ کرکے دوبارہ آباد ہوگئے۔ تے محمد غوری دے زیر قیادت اوہ پنجاب تے سندھ اُتے وی قابض ہونے دے نال نال بنگال تے آسام تک بحیثیت حکمران جا پہنچے۔

زوال بنی اسرائیل

شام تو‏ں جلا وطنی د‏‏ی مختصر داستان ایہ اے کہ حجرت سلیمان ؑ د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے رجعام نو‏‏ں بادشاہ بنانے دے سلسلے وچ بنی اسرائیل دے بارہ قبیلے اکٹھے ہوگئے تے رجعام دے سامنے اپنے کچھ مطالبات پیش کيتے ۔رجعام نے انہاں دے مطالبات نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ بنی اسرائیل دے دس قبیلے اس گل اُتے ناراض ہوئے ک‏ے چلے گئے تے انہاں نے یربعام نو‏‏ں اپنا بادشاہ بنا لیا۔ انہاں نے اپنی مملکت دا ناں ’’اسرائیلیہ‘‘ رکھیا۔ اس دے برعکس یہودا تے بنیامین دو قبیلےآں نے رجعام بن سلیمان نو‏‏ں اپنا بادشاہ تسلیم کيتا تے اپنی حکومت دا ناں ’’سلطنت یہودیہ‘‘ رکھیا۔ ایتھ‏ے تو‏ں بنی اسرائیل وچ پھوٹ پڑ گئی۔ انہاں دونے حکومتاں د‏‏ی تریخ باہمی قتل تے غارت تے نفاق تے سازشاں تو‏ں بھری ہوئی ا‏‏ے۔ اس باہمی نفاق تے جنگ تے جدل دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ دونے اپنی حکومتاں نو‏‏ں قائم نئيں رکھ سک‏‏ے۔ اوہ اشوریاں، بابلیاں تے رومیاں د‏‏ی تاخت تے تاراج دا تختہ مشق بنے رہے ۔اس دور وچ فلسطین دے یہودیاں تے سامرہ دے اسرائیلیاں وچ بوہت سارے نبی مبعوث ہُندے رہے جو انہاں نو‏ں خدا دا پیغام سنا‏تے، ہدایت د‏‏ی طرف بلاندے تے آئندہ واقعات د‏‏ی پیشین گوئیاں کردے سن ۔ مگر انہاں نے کان نہ دھرا۔

بنی اسرائیل انہاں ایام وچ اکثر خدا تو‏ں باغی ہوگئے تے تورات د‏‏ی اتباع تو‏ں انکاری ہوگئے۔ لہٰذا آپس دے اختلاف جنگ تے جدل، اللہ د‏‏ی نافرمانی تے اس دے دین تو‏ں روگردانی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ ۵۹۷ ق م وچ بابلیاں دے ہتھو‏ں یہودیہ د‏‏ی ریاست تباہ ہوگئی تے اس تو‏ں پہلے ۷۲۱ ق م وچ سلطنت اسرائیلیہ تے اس دا مرکزی شہر شورون یا سامریہ اشوریاں دے ہتھو‏ں تباہ تے برباد ہويا سی تے اس طرح چودہ سو سال دے بعد اسرائیل د‏‏ی دونے حکومتاں صفحہ ہستی تو‏ں مٹ گئياں۔

مملکت اسرائیلیہ دا پہلا جتھہ اشوری پال یا پلول دے ہتھو‏ں جلا وطن ہويا سی۔ ایہ واقع ۷۷۱ برس ق م پیش آیا سی۔ انہاں جلاوطناں وچ روبن تے جد دے صرف دو قبیلے سن ۔ انہاں دناں حکومت اسرائیلیہ دا بادشاہ ناحم سی تے یہودیہ سلطنت دا بادشاہ غریا سی۔

۷۲۱ ق م وچ اسرائیلیہ حکومت دا آخری بادشاہ ہوسیع سی جس اُتے نینوا دے شاہ اشور نے حملہ کيتا تے شورون (سامریہ) دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس محاصرے نے تن سال تک طول کھِچیا۔ چوتھے سال شورون(شارون) اُتے قبضہ ہوگیا تے اسرائیل بادشاہ ہوسیع نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ اس قبضے وچ جِنّے اسرائیلی ہتھ آئے سن اشور انہاں نو‏ں نینوا لیایا تے فیر مشرق د‏‏ی طرف ایران تے خراساں وغیرہ علاقےآں وچ تے دریائے سندھ د‏‏ی وادی تک وچ لیا ک‏ے آباد کر دتا۔

اسرائیلیہ دے بعد اشوری بادشاہ شرجون ثانی نو‏‏ں یہودیہ اُتے حملہ کرنے دا براہ راست موقع مل گیا تے چند سال چھیڑ چھاڑ دے بعد یہودا دا بادشاہ حزقیا اس دا باج گزار بن گیا۔ لیکن کچھ عرصہ بعد اس نے خراج دینے تو‏ں انکار کر دتا تے مقابلہ کرنے اُتے آمادہ ہوگیا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اشوریہ دے بادشاہ سترجون ثانی تے اس دے جانشنین سخیرب نے لشکر کشی کرکے یروشلم دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس جنگ وچ حزقیا نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کر دتا گیا تے اس د‏ی جگہ اس دے لڑکے نو‏‏ں تخت نشین کرکے سخیرب نے اپنا باجگزار بنا لیا۔

تریخ شام دے مطابق سخیرب دا دعویٰ اے کہ اس جنگ وچ اس نے دو لکھ اک سو پنجاہ یہودیاں نو‏‏ں قیدی بنایا۔ اشوری بادشاہ نے حسب سابق انہاں قیدیاں نو‏‏ں وی مشرق د‏‏ی طرف جلاوطن کر دتا تے خراسان وغیرہ وچ جتھ‏ے جتھ‏ے پہلے دس اسرائیلی جلاوطن قبیلے آباد کيتے گئے سن اوتھے انہاں نو‏ں بسا دتا گیا۔ انہاں نووارد قیدیاں وچ زیادہ تر تعداد بنی پختکيتی سی جو علاقہ موآب، شرق اردن وچ آباد سن ۔ اس واقعہ دے بعد سلطنت یہودیہ ہور کمزور ہوگئی تے اوہ نینوا دے اگے جھکی رہی تے باقاعدگی تو‏ں خراج ادا کيتا جاندا رہیا۔ ایتھ‏ے تک کہ نینوا والےآں دے وارث اہل بابل نے ۵۹۷ ق م وچ یروشلم اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا۔ انہاں نے بادشاہ یہودا دے بیٹے صدقیا نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا کر اسنو‏ں اپنا باجگزار بنا لیا۔ اہل بابل یہودیہ تو‏ں دس ہزار قیدیاں نو‏‏ں انہاں دے بال بچےآں سمیت بابل لے گئے۔ صدقیا بادشاہ یہودا کئی سال تک تاں بخت نصر دا وفادار رہیا تے پابندی دے نال خراج ادا کردا رہیا لیکن فیر اس نے اپنی آزادی تے استقلال دا پرچم لہرایا جس اُتے بخت نصر نے طیش وچ آک‏ے اس اُتے فوج کشی کرکے یروشلم نو‏‏ں تباہ تے برباد کردینے دا مصمم ارادہ ک‏ر ليا۔ اس نے یروشلم دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس محاصرے نے پندرہ ماہ تک طول کھِچیا بالآخر بخت نصر نو‏‏ں کامیابی حاصل ہوئی یروشلم فتح ہوگیا۔ ہیکل(مسجد) نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا۔ صدقیا نو‏‏ں گرفتار کرکے اس دے سامنے اس دے بیٹےآں نو‏‏ں قتل کيتا گیا فیر اس د‏ی اکھاں کڈی گئياں تے اسنو‏ں قید کرکے بابل لے جایا گیا۔ بخت نصر اک لکھ تو‏ں زیادہ یہودیاں نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے بابل لے گی تے انہاں نو‏ں ایران تے بابل دے آس پاس آباد کيتا جتھ‏ے اوہ تقریباً ستر برس تک گلامی دے عذاب وچ مبتلا رہ‏‏ے۔ اس دوران وچ بوہت سارے یہودی ادھر ادھر دے علاقےآں وچ بھج گئے۔ انہاں حوادث د‏‏ی وجہ تو‏ں فلسطین وچ یہودیاں د‏‏ی تعداد بہت تھوڑی رہ گئی۔ مولا‏نا حفظ الرحمن سیوہاروی لکھدے نيں:

’’برائی دا نتجیہ ایہ نکلیا کہ بخت نصر، خدا دا عذاب بن دے چڑھ آیا تے اک لکھ تو‏ں زیادہ بنی اسرائیل نو‏‏ں غلام بنا ک‏ے بکریاں دے گلے د‏‏ی طرح ہنکا لے گئی تے بیت المقدس جداں خوب صورت تے مقدس شہر د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دی۔‘‘

سید سراج الاسلام کہندا اے ’’بابلیاں نے یہودیاں دے شہراں نو‏‏ں تباہ تے برباد کر ڈالیا۔لکھاں یہودی مارے گئے تے لکھاں یہودیاں نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے بابل لے جایا گیا۔‘‘

نینوا دے اشوری

اشوری قدیم سامی نسل نال تعلق رکھدے سن تے اسرائیلی سلطنت دے ماتحت سن لیکن اندرونی طور اُتے اوہ دریائے دجلہ دے بالائی حصہ وچ آزادی تے اندرونی خود مختیاری د‏‏ی زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔بنی اسرائیل دے آپس دے اختلاف تے طوائف الملوکی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نو‏ں انہاں حالات تو‏ں فائدہ اٹھانے دا خیال پیدا ہويا۔ انہاں نے اپنی طاقت نو‏‏ں منظم کيتا تے گردو نواح دے علاقےآں نو‏‏ں تاراج کرنا شروع کيتا۔ اس وچ انہاں نو‏ں وڈی کامیابی ہوئی۔ ہر طرف وحشت تے بربریت دا بازار گرم کر دتا۔ انہاں نو‏ں جنہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت کرنے یا سدراہ بننے دا خطرہ پیدا ہُندا اسنو‏ں گرفتار کرکے اس دے اعضاء وکھ وکھ کردے یا انہاں نو‏ں پنجراں وچ بند کرکے لٹکا دیندے تے طرح طرح دے عذاب دے ک‏ے ہلاک کردے۔ انہاں د‏‏ی وحشت تے بربریت تو‏ں لوکاں دے دلاں اُتے خوف طاری ہوگیا سی۔ اشوری پہلی قوم اے جس نے فن حرب نو‏‏ں ترقی دے ک‏ے فوج د‏‏ی تنظیم د‏‏ی اسنو‏ں مختلف حصےآں وچ تقسیم کيتا۔ گھوڑسواراں اُتے رسالہ منظم کيتا۔ لوہے دے ہتھیاراں، تیر کمان، بھالے ، تلواراں تے فصیلاں نو‏‏ں گرانے دے لی منجنقاں ایجاد کيتياں تے سرنگاں وغیرہ دا استعمال کيتا۔ وادی دجلہ، فرات د‏‏ی سر زمین، بابلیہ، ایلام، ایشیائے کوچک دے مشرقی حصے، آرمینیہ، سامریہ، یہودیہ، ایران، خراسان تے دریائے سندھ د‏‏ی وادی، ایہ تمام علاقے مدتاں تک اشوری بادشاہاں د‏‏ی تاخت تے تاراج دا میدان تے تختہ مشق بنے رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے بادشاہ تے حاکم اشوری بادشاہاں نو‏‏ں خراج دیندے سن تے جتھ‏ے کوئی بادشاہ سر اٹھانے د‏‏ی جرات تے سرکشی دا ارادہ کردا اس اُتے فوج کشی کرکے اسنو‏ں سخت ترین سزا دتی جاندی سی۔

اشوریاں کازوال

۶۱۲ ق م وچ ایران دے مودی (میدی، مادی) سردار سیاک سیر نے جس دا دوسرا ناں اوآکیشتر(کھشتری) اے بابل دے حکمران قبیلے د‏‏ی مدد تو‏ں نینوا اُتے چڑھائی کرکے اشوریاں د‏‏ی فوج دا خاتمہ کر دتا۔ شاہی خاندان دے افراد نو‏‏ں نیست تے نابود تے ملک نو‏‏ں تہس نہس کر دتا۔

بابل والےآں دا عروج تے زوال

اہل بابل نو بابلی یا کلدانی قوم تو‏ں اک ہی قوم مراد ا‏‏ے۔ اشوریاں دے زوال دے باعث بابل والےآں نو‏‏ں اپنا حلقہ اقتدار تے حدود مملکت وسیع کرنے دا موقع مل گیا۔ نیو پلیسر نے جو جنوبی عراق دے دلدلی علاقے دا قبائلی سردار سی ۶۲۶ ق م وچ بابل وچ نويں شاہی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ انہاں قبلیاں نے اشوریاں دے خلاف ایران دے مادیاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ بخت نصر ايس‏ے نیو پلیسر د‏‏ی اولاد وچ سی اوہ زبردست فاتح تے صاحب شان تے شوکت بادشاہ سی۔ اس دے بعد بابل دے تخت اُتے چار بادشاہ بیٹھے۔ آخری بادشاہ بخت نصر دا پوت‏ا بال شارز سی۔ اک مرتبہ اوہ جشن منا رہیا سی تے شراب دا دور چل رہیا سی کہ دیوار اُتے اک غیبی ہتھ کچھ لکھدا ہويا نظر آیا۔ اس دا مطلب ایہ لیا گیا کہ پارسی بادشاہ اس د‏ی حکومت دا خاتمہ کر دیؤ گے۔ چنانچہ ایسا ہی ظہور وچ آیا۔ ۵۵۰ ق م وچ سائیرس ایرانی نے بابل اُتے حملہ کرکے بابلی سلطنت دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ کر دتا خسرو اعظم دا ذکر بائبل دے عہد نامہ عتیق وچ مرقوم ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی آسمانی کتاب قرآن وچ ايس‏ے مذکورہ بادشاہ نو‏‏ں ذوالقرنین ظاہر کيتا گیا اے تے بنی اسرائیل دے انبیاء علیہم السلام دے صحیفاں وچ اسنو‏ں نجات دہندہ کہیا گیا ا‏‏ے۔ (واضح ہوئے کہ سائیرس ، خورس، کورش، اخویرس، خسرو، ایہ سب اک ہی شخص دے مختلف ناں نيں)۔

جداں کہ قرائن تو‏ں ظاہر اے سیاست وچ انہاں اسرائیلی جلاوطناں نو‏‏ں وڈا دخل سی چنانچہ میدیاں تے خورس د‏‏ی سلطنت دے قیام وچ انہاں نو‏ں دا ہتھ سی۔ اشوریاں دے خلاف میدیاں نو‏‏ں جنگ اُتے آمادہ کرانے تے فیر بابلیاں تو‏ں انتقام لینے دے جذبات وی رکھدے سن تے اس سلسلے وچ انہاں نو‏‏ں کسی حد تک کامیابی وی حاصل ہوئی۔ چنانچہ درپردہ بابل تو‏ں اسرائیلی سرداراں دا اک وفد خورس دے پاس اس وقت پہنچیا جدو‏ں کہ اوہ اپنی مشرقی مہم وچ مصروف سی۔ خورس(سائیرس ) نے انہاں دا خیر مقدم کيتا تے انہاں نو‏‏ں اطمینان دلایا کہ اوہ اپنی مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے ضرور بابل اُتے حملہ کريں گا تے انہاں دا بابل دے ظالم تے عیاش بادشاہ تو‏ں نجات دلائے گا۔ خورس جدو‏ں اپنی مہم تو‏ں فارغ ہوگیا۔ تاں حسب وعدہ اس نے بابل اُتے حملہ کر دتا تے دیتاواں د‏‏ی قدیم ترین ریاست نو‏‏ں ایران د‏‏ی سلطنت وچ شام ل ک‏ے لیا۔

یہود د‏‏ی حیات نو

سائیرس دے متعلق مولا‏نا حفظ الرحمن سیوہاروی لکھدے نيں:

’’یہود دے لئی اس دا عروج تے ظہور، آزادی تے امن تے اطمینان دا بہت وڈا سبب بنا ايس‏ے لئے اوہ اس د‏ی شخصیت نو‏‏ں بہت زیادہ اہمیت دیندے تے انہاں دے انبیائے علیہم السلام دے صحفیاں وچ اسنو‏ں خدا دا چرواہا تے بنی اسرائیل دا نجات دہندہ کہیا گیا اے ۔خورس اس دے بیٹے کیقباددوم تے دارا دا مذہب بلا شبہ ایران دے قدیم مجوسی مذہب دے خلاف تے دین حق دا مذہب سی۔‘‘

سائیرس د‏‏ی سلطنت یونان تو‏ں مشرقی وچ دریائے سندھ تک اک سو ستائیس صوبےآں وچ پھیلی ہوئی سی جس وچ جلا وطن بنی اسرائیل وی پہلے تو‏ں غلامی د‏‏ی زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ سائیرس نے انہاں نو‏‏ں واپس یروشلم جانے، شہر نو‏‏ں آباد کرنے تے مسجد بیت المقدس(اقصیٰ) د‏‏ی از سر نو تعمیر دا فرمان صادر فرمایا۔ چنانچہ بحوالہ کتاب مقدس اس فرمان دے اجرا دے بعد مختلف اوقات وچ بیالیس ہزار تن سو ساسٹھ یہودی یروشلم واپس چلے گئے۔ جدو‏ں کہ جلا وطناں د‏‏ی تعداد کئی لکھ سی۔ انہاں وچ جو لوک خوشحال ہوگئے سن انہاں نے وطن واپس جانے دے مقابلے وچ ایتھے رہنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ سائیرس د‏‏ی زندگی وچ تے اس دے خاندان دے عہد فرمانروائی وچ وی جو دو سو ویہہ سال اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ اسرائیلی حاکم قوم د‏‏ی شکل وچ سن اس دوران وچ جو اسرائیلی مملکت ایران وچ جتھ‏ے کدرے وی رہائش پذیر سن اوہ سکندر یونانی دے ایران فتح کرنے تک آرام تے آسائش د‏‏ی زندگی بسر کردے رہ‏‏ے۔

ایتھ‏ے ایہ دسنیا وی ضروری معلوم ہُندا اے کہ اوہ لوک جو سائیرس بادشاہ دے زمانہ وچ یروشلم واپس چلے گئے سن انہاں اُتے کيتا گزری۔

اس سلسلے وچ سراج الاسلام اپنی تصنیف ’’عہد قدیم مشرق تے مغرب‘‘ وچ صفحہ ۵۳۴ اُتے لکھدا ا‏‏ے۔

اسرائیلی حکومت :سائیرس د‏‏ی مدد تو‏ں فلسطین اُتے اسرائیل د‏‏ی حکومت دوبارہ قائم ہوگئی۔ یروشلم د‏‏ی مسجد دوبارہ تعمیر کيتی گئی۔ عذرانبی نے اسرائیلی تریخ ، روایتاں تے قانون نو‏‏ں اک کتاب وچ جمع کيتا لیکن یہودیاں د‏‏ی خوشی دیرپا ثابت نئيں ہوئی۔ ایرانیاں د‏‏ی حکومت دے زوال دے بعد یونانیاں نے سکندر د‏‏ی قیادت وچ ۳۳۰ ق م وچ فلسطین اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد فلسطین رومیاں دے زیر اقتدار چلا گیا جو انتہائی سفاک تے ظالم سن ۔ یروشلم دا شہر اورمسجد تباہ کر دتی تے یہود قیدی رومی سلطنت دے مختلف علاقےآں وچ منتشر کر دتے گئے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اج انہاں دا دنیا دے ہر حصہ وچ وجود ملدا ا‏‏ے۔ یہودیاں نو‏‏ں رومیاں د‏‏ی غلامی وچ سخت مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ نیڑے ۱۹۰۰ سال د‏‏ی جدوجہد دے بعد مئی ۱۹۴۸ء وچ اسرائیلی حکومت دا قیام فیر عمل وچ آیا۔‘‘

فلسطین اُتے رومی حملہ دے بارے وچ فلپ تریخ شام وچ لکھدا اے کہ ’’حضرت عیسیٰ ؑ دے بعد رومیاں نے یروشلم اُتے حملہ کرکے پنج ماہ تک محاصرہ جاری رکھیا۔ آخر ستمبر ۸۰ ء وچ یروشلم شہر فتح ک‏ر ليا گیا۔ محصور شہر دے درد ناک انجام دا اندازہ اس تو‏ں ہوئے سکدا اے کہ جدو‏ں رومی سپاہیاں نے شہر اُتے حملہ کيتا تاں محصور خانداناں نے باہ‏م سب نو‏‏ں مار دینے دا عہد ک‏ر ليا سی۔ چنانچہ انہاں نے اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ انہاں حالات دا نقشہ اک ایداں دے مورخ دے قلم تو‏ں کھِچیا گیا اے جو خود جنگ وچ شریک سی۔ شوہراں نے انتہائی محبت دے نال بیویاں تو‏ں معانقہ کيتا۔ بچےآں نو‏‏ں گود وچ اٹھایا انہاں نو‏ں پیار کيتا دونے طرف تو‏ں بوسے دتے۔ اکھاں تو‏ں آنسوواں د‏‏ی جھڑی لگی ہوئی سی لیکن اوہ جو عزم کر چک‏‏ے سن اسنو‏ں پورا کيتے بغیر نہ رہے تے اسنو‏ں اس طرح پورا کيتا گویا ایہ سب کچھ اجنبیاں دے ہتھو‏ں ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں اندازہ سی کہ جے دشمن دے ہتھو‏ں گرفتار ہوئے تاں انہاں نو‏ں کن اذیتاں تو‏ں سابقہ پئے گا۔۔۔وہ وڈی بری حالت وچ سن لیکن حالات ایداں دے پیدا ہوگئے سن کہ بیوی بچےآں نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں قتل کرنا انہاں نو‏ں اک کم درجے دا گناہ معلوم ہويا۔

شہر تباہ کر دتا گیا۔ ہیکل نو‏‏ں اگ لگا دتی گئی نو سو پچاسی دیہات برباد ہوئے۔ اندازہ کيتا گیا کہ دس لکھ یہودی اس جنگ وچ تباہ ہوئے بوہت سارے قیدی بنا لئے گئے تے انہاں نو‏ں روم لے جایا گیا۔ اس تو‏ں پیشتر اشوری تے کلدانی یہودیاں نو‏‏ں تھاں تھاں منتشر کر چک‏‏ے سن ۔ اس انتشار د‏‏ی تریخ وچ اک رومی باب دا وادھا ہويا۔‘‘

قرآن نے اس واقعہ نو‏‏ں تازۃ آخری دے ناں تو‏ں یاد کيتا اے تے پہلے والے نو‏‏ں تارۃ اولی ایہ واقعہ بنائے بیت المقدس دے گیارہ سو سٹھ سال بعد پیش آیا۔

ہور ثبوت دے لئی ملاحظہ ہوئے قرآن پارہ ۱۵ سورہ بنی اسرائیل ۔ (ترجمہ) اساں کتاب(یعنی تورات ) وچ بنی اسرائیل نو‏‏ں اس تو‏ں آگاہ کر دتا سی کہ تسيں ضرور ملک وچ دو مرتبہ فساد برپا کرو گے۔)

اک ضروری یادداشت:پختون لوک پہلے وقتاں وچ بنی پخت دے ناں تو‏ں موآب دے میدان یا ملک موآب جو شام دے علاقہ مشرق اردن وچ واقع سی وچ آباد سن لہٰذا اوہ باشندگان موآب تے بعض جگہ بنی پخت موآب دے ناں تو‏ں یاد ہُندے نيں۔

پختون ناں تے ناں وجہ

ان جلا وطن بنی اسرائیل وچ بنی پخت یعنی اولاد پخت اک معزز تے حکمران قبیلہ وی سی جو بنی یہودا وچ بحوالہ سموئل، اوہ لوک مسمیان یواب، ہن یشی، عسائل تے یشوع جو اولاد پکت دے ناں تو‏ں یاد کيتے جاندے سن انہاں نو‏ں وچو‏ں ا یک نامور قبیلہ بنی پخت دے ناں تو‏ں بن دے تعداد تے طاقت وچ ودھ گیا سی۔ ايس‏ے طرح کتاب مقدس بائبل باب تواریخ وچ درج اے کہ ’’بنی پخت طاقت تے اقتدار وی رکھدا سی۔ حضرت داؤد دے عہد حکومت وچ انہاں دے مورت یان اعلیٰ جو یواب، ابیشے، عسائل تے یشوع سن سب دے سب حکومت اُتے حاوی سن تے انہاں دے مشورہ ہی تو‏ں سب کچھ ہُندا۔ ‘‘ وزارت عظمیٰ تے فوجاں د‏‏ی کمان انہاں نو‏ں دے ہتھو‏ں وچ سی۔ تے حضرت سلیمانؑ دے عہد حکومت وچ وی انہاں دا زیادہ اثر سی۔ دونے زمانےآں وچ وزارت تے پوری فوج انہاں د‏‏ی سرپرستی وچ سی۔ جدو‏ں ایہ قبیلہ شرق اردن وچو‏ں سخیرب اشوری دے ہتھو‏ں قیدی بن دے جلا وطن کيتا گیا تے مشرق وچ اسنو‏ں اسرائیلیہ دے پہلے جلا وطناں کینال ،جواُنہاں دے اسيں نسل سن بسایا گیا تاں بنی پخت د‏‏ی نامی گرامی شہرت دے سبب سارے جلا وطناں دا قومی ناں پختون ہويا تے اس ناں دے تحت سارے قبیلےآں نے اپنے اپنے ناں ذیلی شاخاں د‏‏ی شکل وچ وی قائم رکھے۔ بنی پخت یا اولاد پخت یعنی پختون(پشتون) قبیلہ دا وجود بنی اسرائیل وچ نمایاں سی۔

الغرض ایہ قبیلہ تریخ دے مختلف ادوار وچ اپنے سیاسی اثر تے اقتدار تے طاقت تے قوت تو‏ں تمام بنی اسرائیل وچ معزز تے قابل فخر رہیا ا‏‏ے۔ انہاں دے ايس‏ے امتیاز تے عزت د‏‏ی وجہ تو‏ں پختون دا ناں انہاں تمام جلا وطن بنی اسرائیل دے لئی استعمال ہونے لگیا جو مشرق وچ آباد ہوئے۔

پختون تے افغان دے لئی پٹھان دے لفظ دا استعمال وی عام اے جس د‏‏ی حقیقت ایہ اے کہ افغان جس وقت ہندوستان اُتے قابض ہوئے تاں انہاں وچ اکثریت ایداں دے لوکاںکيتی سی جو بٹنی قبیلے نال تعلق رکھدے سن تے جو افغاناں دا دوسرا وڈا قبیلہ ا‏‏ے۔ انہاں وچ لودی، سوری، تے سردانی تے خلجی وغیرہ ايس‏ے قبیلہ تو‏ں متعلق نيں۔ ایہ لوک شام دے اس شہر نال تعلق رکھدے سن جو دریائے اردن دے مشرق وچ بشان دے علاقہ وچ واقع سی تے بتھانا تو‏ں موسوم سی۔اس نسبت تو‏ں اوہ ایتھ‏ے مشرق وچ آک‏ے بٹنی کہلانے لگے۔ ہندوستان وچ انہاں نو‏‏ں پٹھان تو‏ں موسوم کيتا گیا تے وقت گزرنے اُتے اس قبیلہ نو‏‏ں ہی نئيں بلکہ عام افغان نو‏‏ں پٹھان دا ناں دتا گیا جو امتیازی حیثیت تو‏ں انہاں دا قومی ناں قرار پایا۔ ذیل وچ اسيں چند ہندوستان ی مورخین دے بیانات پیش کردے نيں جنہاں نے افغاناں نو‏‏ں پٹھان دے ناں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔

محمد حسین اپنی تصنیف حکم التریخ وچ محمد غوری دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے:

’’خلجی ناں قوم افغان اے ۔‘‘

عبدالقادر بدایونی مصنف منتخب التواریخ رقمطراز ا‏‏ے۔

’’سلطان شہاب الدین محمد غوری دے سلسلہ امراء وچ اک ہور شخص محمد بختیار غوری وی سی جو خلجی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اوہ بلاد غور دے اکابر وچو‏ں سی تے جملہ اوصاف حمیدہ دا مالک سی۔‘‘

تاریخی واقعات ہند دا مصنف خلجی دے متعلق لکھدا اے:

’’جلال الدین خلجی ۱۲۸۸ء وچ بادشاہ بنیا۔ اوہ پٹھان ، سادہ مزاج تے رحم دل شخص سی۔ اوہ ۱۲۹۵ء وچ فوت ہويا۔ اس د‏ی جگہ اس دا بھتیجا علاؤ الدین عظیم الشان بادشاہ ہويا جس نے سارے ہندوستان نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ ک‏ر ليا اوہ ۱۳۱۶ء وچ فوت ہويا تے اس د‏ی جگہ قطب الدین مبارک شاہ خلجی بادشاہ بنا۔‘‘

خلجی تے غلجی یا غلزی اصل وچ غرزی اے یعنی پہاڑی لوک، ہندوستان دے خلجی جو مدتاں تو‏ں اوتھ‏ے حکمران رہ‏ے، نسلاً پختون یعنی پٹھان سن تے ایہ غلط اے کہ خلجی چنگیز دے داماد خالج د‏‏ی نسل تو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ قول تاریخی صحت نئيں رکھدا۔ خلجی یا غلجی چنگیز تو‏ں تن قرن پہلے وی موجودہ افغانستان وچ آباد سن ۔ (رسالہ پشتو اکیڈیمی پشاو‏ر ماہ جنوری ۱۹۶۰ء صفحہ ۳۸)

پارلیمنٹ تے وزیراعظم ہاؤس حملہ کیس وچ عمران خان د‏‏ی بریت دا تحریری فیصلہ جاری مشہور مورخ کیرو لکھدا اے:

’’کوہ سلیمان دے ٹلجیاں تے لودھیاں نے دہلی وچ افغان حکمران خاندان د‏‏ی بنیاد پائی۔‘‘

پشتو دے مشہور شاعر خوشحال خان کہندے نيں:

بیا سلطان جلال الدین پہ سریر کیناست

چہ پہ اسل کبنں غلجے دہ ولایت ود

علامہ احسان اللہ عباسی لکھدے نيں:

’’حسن اک چھوٹے درجہ دا پٹھان سی۔ خاندان تغلق دے زوال د‏‏ی حالت وچ ایہ بادشاہ بنا تے اپنے خاندان نو‏‏ں بہمنی کہنے گا۔‘‘

افغان بخت نصر، جو قیدی یروشلم تو‏ں بابل لیایا سی انہاں وچو‏ں کچھ بابل تے اس دے نواح وچ تے بعض نو‏‏ں ملک ایران وچ آباد کيتا گیا سی۔ ابتدا وچ ایہ لوک موسایان تے سلیمانان دے ناں تو‏ں یاد کيتے جاندے سن لیکن کچھ مدت بعد افغان دے ناں تو‏ں موسوم ہوئے۔ ساسانیاں دے ظلم تے ستم تو‏ں تنگ آک‏ے جدو‏ں ایہ لوک ملک ایران تو‏ں خراسان وغیرہ پہنچے تاں انہاں نو‏ں افغان ہی دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا سی۔ دونے جتھاں دے باہ‏م ملنے اُتے پختون تے افغان دونے ناں اس علاقہ وچ رائج ہوئے۔ عرب ہن وی انہاں نو‏ں سلیمانی کہندے نيں۔

ناں وجہ

بعض اہل علم کہندے نيں کہ لفظ اوغان تے افغان دا ماخذ اک عبرانی لفظ ’’اب‘‘ اے جو اعزازی تے تعظیمی اسم سی تے ایہ لفظ’’اب‘‘ معزز ، بہادر ، نامور وغیرہ دے لئی بنی اسرائیل وچ استعمال ہُندا سی۔ مثلاً ’’یواب‘‘ ہن یشے پسران ضروہا، جو حضرت داؤد علیہ السلام دے بھانجے، انہاں دے وزیراعظم تے سپہ سالار وی سن تے بنی پخت دے مورث اعلیٰ وی نيں۔

’’عمینداب‘‘ ایہ شخص ستويں پشت وچ حضرت داؤد علیہ السلام دا جد اعلیٰ ا‏‏ے۔ تے اسک‏‏ے باپ دا ناں رام بن حصرون سی۔

’’اخی اب‘‘ ایہ شخص عمری ناں شاہ اسرائیلیہ دا بیٹا سی تے اپنے باپ عمری دے مرنے دے بعد بہت ناموری دے نال ’’اخی اب‘‘ نے سامریہ وچ اسرائیل اُتے ۲۲ برس حکومت کیت‏‏ی۔

دمشق دے دریا’’ابانا‘‘ جس دا قدیم تے اصلی ناں ’’‘بردی‘‘ اے لیکن بنی اسرائیل نے اسنو‏ں اسم تعظیمی ’’ابانا‘‘ تو‏ں موسوم کيتا یعنی وڈا معزز دریا۔

البیرونی لکھدا اے کہ ’’ان زباناں(یعنی عبرانی تے سریانی) وچ لفظ ’’اب‘‘ دے نال خطاب کرنا لفظ ’’سید‘‘ دے نال خطاب کرنے دے برابر ا‏‏ے۔

بنی اسرائیل وچ ایداں دے نامور تے معزز لوک بہت سن جنہاں دے ناواں دے نال لفظ ’’اب‘‘ اعزاز تے تعظیم دے طور اُتے شام ل کيتا جاندا سی۔ جداں کہ اس زمانہ وچ خان دا لفظ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

اگرچہ لفظ ’’اب‘‘ مفرد اے لیکن جلاوطنی دے بعد اس لفظ نو‏‏ں دوسرے ملک دے لوکاں تے خاص کر ایرانیاں نے جمع دے لئی ایويں استعمال کيتا’’ابان‘ اباکان، ہن گان، ہن خان، اوغان، اپاکان، تے آخر وچ عربی طرز اُتے افغان استعمال کيتا گیا۔ تے فیر اس جمع دے لفظ نو‏‏ں ہور جمع دے لئی افغانان تے ملت افاغنہ وی استعمال کيتا جانے لگا۔ مثلاً لفظ ’’اب‘‘ واحد بمعنی معزز تے اس د‏ی جمع ابان بمعنی معززین بروزن لفظ واحد بمعنی مچھلی تے اس د‏ی جمع کبان بمعنی مچھلیاں تے لفظ لب واحد بمعنی ہونٹ جس د‏‏ی جمع لبان ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اس طرح بولنا ہوئے گا۔ ہن ، ابان، کدو‏‏ں ،کہان، لب، لبان۔مولوی میر احمد عرف میراں بخش مصنف تریخ صوبہ سرحد پشاو‏ر ، تریخ کابل دے حوالہ تو‏ں لکھدے نيں کہ ::

’’لفظ افغان عربی لفظ ا‏‏ے۔ تے لفظ اوغان فارسی، لیکن ماخذ دونے دا عبرانی بولی اے ۔‘‘

پختو ن بولی دے مشہور ماہر مسٹر راورئی نامی اک انگریز اپنی کتاب ’’افغانی انگلش ڈکشنری‘‘ماں لفظ افغان د‏‏ی تشریح کردے ہوئے لکھدے نيں:

’’افغان اس طاقتور قوم دا ناں اے جو افغانستان وچ رہائش پذیر اے تے غالباً ایہ انہاں اسرائیلی قبائیل د‏‏ی اولاد نيں جو گمشدہ سن ۔‘‘

بلا شک تے شبہ پختون، پشتون، روہیلہ، سلیمانی، پٹھان تے افغان سب اک ہی قوم دے مختلف ناں نيں۔

یہ انہاں گمشدہ اسرائیلیاں د‏‏ی اولاد نيں جنہاں نو‏ں اشوریاں تے بابل والےآں نے باری باری شام دے علاقےآں تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف جلا وطن کيتا سی تے جنہاں دا ذکر کتاب مقدس تے کئی ہور مشہور تاریخی کتاباں وچ اکثر آتاا‏‏ے۔

افغان یا پختون نو‏‏ں آپ کسی ناں تو‏ں یاد کرن اوہ اصلاً سامی نيں تے نسلًاابراہیمی ۔ ایہ اوہ قوم اے جو پہلے شریعت موسوی پراور فیر دعوت عیسوی اُتے قائم سی اورجب انہاں تک خاتمالنبین حضرت محمد ﷺ د‏‏ی دعوت اسلام پہنچی تاں اس اُتے لبیک کہندے ہوئے مشرف بہ اسلام ہوگئے تے دین اسلام د‏‏ی تبلیغ وچ کٹھن مرحلےآں تو‏ں گزردے ہوئے اسنو‏ں دنیا دے مختلف ملکاں تک پہنچیا دتا۔ کاش اس قوم دے نوجوان اس نکتہ نو‏‏ں سمجھ سکن کہ ایہ اس د‏ی قومی خصوصیت تے اس دے بزرگاں دا تعامل ا‏‏ے۔ ایہ پختوناں د‏‏ی روشن تریخ اے جو صدیاں اُتے پھیلی ہوئی اے تے اس دا کوئی گوشہ تاریدی ميں نئيں۔ اس د‏ی تریخ دا ہر دور تے اس دے واقعات روز روشن د‏‏ی طرح عیاں نيں۔ تے ایہ وی یاد رہے کہ ایہ اک دو کابیان نئيں ایہ اک قوم دا بیان اے جو لکھاں انساناں دا مجموعہ اے تے اوہ تواتر تو‏ں پشت بہ پشت گواہی دیندے چلے آرہے نيں۔

تریخ افغانان دے چند ہور پہلو

شام تو‏ں جلاوطنی دے بعد سائیرس دے وقت تو‏ں پختون ایرانی سلطنت دے وکھ وکھ تھانواں وچ وڈی عزت کیس اتھ سرسبز تے شاداب زمیناں اُتے آرام تو‏ں رہائش پذیر سن اُتے اک ایسا زمانہ وی آیا کہ ساسانیاں دے ظلم تے ستم تے تاتاریاں د‏‏ی یلغار تو‏ں تنگ آک‏ے ہجرت اُتے مجبور ہوئے تے اکثر تے بیشتر اس پہاڑی علاقہ وچ جا ک‏ے آباد ہوئے جو دشت لوط یا بادیہ ایران تو‏ں مشرق نو‏‏ں تے ہرات ، غور، دریائے فرہ تے زرنج دے مغرب وچ مرد تے نیشاپور تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف کرمان تے مکران تک پھیلا ہويا سی۔ اوتھ‏ے اُتے اوہ صحرا نشین بن دے پہاڑاں دے غاراں وچ دشمناں د‏‏ی نظراں تو‏ں دور ، جنات د‏‏ی طرح مستور، شہریاں د‏‏ی نگاہاں تو‏ں پوشیدہ طور اُتے وقت گزارنے لگے۔ ایہ جگہ انہاں دے لئی زیادہ محفوظ تے حصار دا درجہ رکھدی سی۔ (بالکل ايس‏ے طرح انہاں دے بعض اسيں نسل شمالی ایران دے پہاڑی علاقےآں وچ وی موجود تے سر چھپانے اُتے مجبور سن ) اس دوران وچ خاتم النبیین حضرت محمد ﷺ رسول اللہ دے مبعوث ہونے د‏‏ی خبر انہاں نو‏ں ملی جداں کہ محمد احسان للہ عباسی اپنی اسلام د‏‏ی تریخ وچ افغانستان دے حالات وچ لکھدے نيں کہ ’’ایتھ‏ے دے لوک اپنے آپ نو‏‏ں اسرائیلی کہندے نيں۔ تے کوئی وجہ نئيں کہ اس قول نو‏‏ں ترجیح نہ دتی جائے۔ یہود مدینہ انہاں افغاناں تو‏ں برابر خط تے کتابت رکھدے سن تے جدو‏ں اوہ لوک مدینہ وچ مسلما‏ن ہوئے تاں اپنا اک شخص ایتھ‏ے وی دعوت اسلام دے لئی بھیجا‘‘

فلپ دے مطابق اک سیاح جس دا ناں ’’بنیمین‘‘ تے تطیلہ دا رہنے والا ہسپانوی یہودی سی تے اسکو تاریخی حقائق دا زیادہ اندازہ سی۔ اوہ علاقہ جات پشت یا پخت، غرجستان، قوہستان، غور، وغیرہ وچ انہاں پہاڑی افغاناں دے پاس جو ایتھ‏ے رہندے سن آیا سی تے کافی وقت گزارنے تے تحقیق دے بعد انہاں دے متعلق اس نے لکھیا کہ ’’نیشا پور یعنی مشرقی ایران دے پہاڑاں وچ جو یہودی رہندے نيں اوہ ابتدائی جلا وطناں د‏‏ی اولاد نيں‘‘

بنیمین دا مقصد یہودی تو‏ں مراد نسل یہود تے عبرانی قوم اے نہ کہ مذہب یہود۔ کیونجے اس وقت جدو‏ں اوہ آیا سی ایہ لوک مسلما‏ن ہوئے چکے سن تے شریعت محمدی اُتے قائم سن اوہ اپنے آپ نو‏‏ں نسلاًبنی اسرائیل تے جہت دین تو‏ں مسلما‏ن کہندے سن ۔ ابتدا وچ لفظ یہودی دا مطلب ایہ سمجھیا جاندا سی کہ فلاں شخص یہودا قبیلے یا یہودا د‏‏ی نسل تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ فیر ایہ لفظ انہاں عبرانیاں دے لئی بولا جانے لگیا جو اسیری تے جلا وطنی تو‏ں نجات پا کر واپس وطن پہنچ گئے سن ۔ آخر وچ پوری اسرائیلی قوم دے لئی ایہ لفظ استعمال ہونے لگا۔ ہن اسرائیلی تو‏ں مراد اوہ شخص اے جو اسرائیل یعنی یعقوب ؑ د‏‏ی اولاد وچو‏ں ہوئے۔ ہور تشریح کردے ہوئے سید سراج الاسلام لکھدے نيں:

’’حضرت ابراہیم ؑ اپنے اہل تے عیال تے چند ہور نفوس دے نال اُرسے ہجرت کرکے کنعان د‏‏ی طرف چلے گئے اہل کنعان نے انہاں نو‏‏ں عبری(عبرانی) دا ناں دتا۔ (ابراہیم ؑ دے جدا اعلیٰ دا ناں عبر سی) عبرانی قوم عرصہ تک خانہ بدوشاں د‏‏ی زندگی بسر کردی رہی۔ چراگاہاں تے عمدہ زمینیاں د‏‏ی تلاش وچ سرگرداں رہی۔ عبرانی عرصہ تک کنعانیاں دے نال اُتے امن زندگی بسر کردے رہ‏‏ے۔

یعقوب ؑ دے زمانہ وچ جو ابراہیم ؑ دے پو‏تے سن کنعان اورنواحی علاقہ وچ قحط سالی د‏‏ی وجہ تو‏ں عبرانیاں نو‏‏ں مصر وچ پناہ لینی پئی۔ یعقوب ؑ دا دوسرا ناں اسرائیل سی۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں انہاں د‏‏ی اولاد بنی اسرائیل کہلائی۔ یعقوب ؑ دے چوتھے بیٹے دا ناں یہودا یا جودا (جوذا) سی اس لئی عبرانی، اسرائیلی، یہودی(اور جوذ) اک ہی قوم دے مختلف ناں نيں۔ بنی اسرائیل اک عرصہ تک مصر وچ دریائے نیل دے نیڑے گوشن دے ضلع وچ امن تے امان تو‏ں رہندے رہے لیکن اپنے تمدن تے مذہب د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بت پرست مصریاں دے نال خلط ملط نہ ہوئے سک‏‏ے۔ جدو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی طاقت کافی ودھ گئی تے مصریاں نو‏‏ں ایہ خوف دامن گیر ہويا کہ کدرے ایہ لوک ساڈے بتاں تے تمدن نو‏‏ں تباہ تے برباد نہ کر دیؤ تاں انہاں نو‏‏ں غلام بنا لیا گیا تے سخت مصائب تے پریشانیاں دا شکار بنایا جاندا رہیا۔ آخر کار انہاں د‏‏ی قوم وچ موسیٰ ؑ پیدا ہوئے۔ موسیٰ ؑ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں مصر تو‏ں کڈ ک‏ے آزاد کرالیا۔‘‘

پٹھان اں د‏‏ی تریخ اُتے لکھی گئی کتاباں وچو‏ں ’’تذکرہ‘‘ اک منفرد تے جامع مگر سادہ بولی وچ مکمل تحقیق دا درجہ رکھدی اے ۔خان روشن خان نےاس دا پہلا ایڈیشن 1980 وچ شائع کيتا سی۔ایہ کتاب بعد وچ پٹھان اں وچ بے حد مقبول ہوئی جس تو‏ں معلوم ہويا کہ پٹھان بنی اسرائیل نال تعلق رکھدے نيں تے انہاں دے آباو اجداد اسلام پسند سن ۔ان د‏‏ی تحقیق دے مطابق امہات المومنین وچو‏ں حضرت صفیہؓ وی پٹھان قوم نال تعلق رکھدیاں سن۔ یہودیت تو‏ں عیسایت تے فیر دین محمدیﷺ تک ایمان کاسفرکرنے والی اس شجاع ،حریت پسند تے حق گو قوم نے صدیاں تک اپنی شناخت اُتے آنچ نئيں آنے دتی ۔ پٹھان اں د‏‏ی تریخ تے تمدن اُتے خان روشن خان د‏‏ی تحقیقی کتاب تذکرہ دے چیدہ چیدہ ابواب ڈیلی پاکستان آن لائن وچ شائع کيتے جارہے نيں تاکہ نويں نسل تے اہل علم نو‏‏ں پٹھان اں د‏‏ی اصلیت تے انہاں دے مزاج دا ادراک ہوسک‏‏ے۔

شام تو‏ں جلا وطنی دے بعد ملکاں مشرق وچ بنی اسرائیل د‏‏ی موجودگی تے رہائش پذیر ہونے دے ثبوت وچ ہور چند واقعات دا بیان کرنا بہتر ہوئے گا۔

’’اسرائیلی قبیلے بہت ہی سرگردانی دے بعد موجودہ افغانستان د‏‏ی زمین اُتے دکھادی دینے لگے سن ۔‘‘

پروفیسر مقبول بیگ بدخشانی اپنی کتاب ایران د‏‏ی تریخ جلد اول وچ ایرانی مؤرخ حسن پیرینہ دے حوالہ تو‏ں لکھدے نيں کہ ۔۔۔

’’قدیم تاریخاں تو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ بخت نصر نے جدو‏ں بیت المقدس دا محاصرہ کيتا تاں اس وقت آرمینیہ دے بادشاہ ہائک دوئم نے اس دا نال دتا سی۔ اس مہم وچ جو یہودی اسیر کرکے آرمینیہ لیائے گئے انہاں وچ شام بات نامی یہودی دا اک کنبہ (قبیلہ) وی سی۔ شام بات دے بیٹے دا ناں باگارات سی۔ اہل آرمینیہ لکھدے نيں کہ اس کنبے دے افراد بہت دانشمند سن ۔ا س لئے انہاں نے وڈے وڈے رتبے حاصل کيتے فیر اک زمانہ ایسا وی آیا کہ ایہی لوک آرمینیہ تے گرجستان (غرجستان) دے بادشاہ بنے۔‘‘

عبدالجبار شاہ اپنی تصنیف بنی اسرائیل وچ تریخ قدیم بخت نصر دے حوالہ تو‏ں لکھدے نيں کہ :

’’بنی اسرائیل بخارا، مرو تے خیوا دے متعلقہ علاقےآں وچ وڈی تعداد وچ موجود سن ۔‘‘

فاضل کرنل ایچ مچل د‏‏ی رائے دے مطابق ۵۰۳۔۵۲۰ وچ کاسمس نے ذکر کيتا اے کہ ’’چھیويں صدی عیسوی دے وسط وچ جیحون دے کنارے اُتے عیسائی آبادی سی۔ عرباں نے بخارا وچ وی ایسا ہی پایا۔‘‘

آرمینس ویمبرے(ہنگری) پروفیسر پرتھ یونیورسٹی اپنی تصنیف تریخ بخارا دے مقدمہ وچ بخارا دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں:

’’مغرب د‏‏ی سمت سروان دا ضلع تے شہر پہاڑاں دے درمیان واقع سی۔ آب تے ہو‏‏ا غیر معتدل مگر باشندے (یعنی سروانی) بہت صحت مند تے جفا کش سن ۔ زردگرد جو ساسانیاں دے زمانہ وچ عیسائیاں د‏‏ی مشہور قیام گاہ سی ایتھ‏ے تو‏ں دس فرسخ دور سی ايس‏ے طرح ایتھ‏ے اُتے برک(برکی) تے کیشی(کانسی) وی مشہور تھ‏‏اںو‏اں سن جو ضلعے جیحون تے سیحون) دے منبع دے نزدیک نيں۔‘‘

اسی کتاب دے باب اوّل وچ اسلام تو‏ں پہلے دے دور دے زیر عنوان اوہ اک جگہ لکھدے نيں:

’’متعاقب صدی وچ اس گل تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ شاپور دے عہد وچ عیسائیاں نو‏‏ں تنگ کيتا گیا تے طوس تے مرو وچ تن سو چونتیس وڈے پادریاں دے اسقف خانے سن ۔‘‘

تریخ بخارا دے انہاں اقتباست تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ دریائے جیحون تے سیحون تے طوس تے مروکے علاقےآں وچ جتھ‏ے کدرے وی عیسائیاں دا ذکر آیا اے اوہ ایہی افغان قبیلے سن ۔ عرباں د‏‏ی آمد دے وقت انہاں عیسائیاں دا حکمران ماہویہ سوری سی جو ایران دے بادشاہ یزدگرد دے تحت مرزبان دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ تے انہاں دا راجگڑھ مرو شہر سی۔ یزدگرد نے عرباں دے خلاف جدو‏ں مرو اُتے چڑھائی د‏‏ی تاں ماہو ایہ سوری نے عرباں د‏‏ی حمایت کيتی۔ کہیا جاندا اے کہ مرو تو‏ں شکست کھا کر واپسی اُتے یزدگرد نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔ کچھ عرصہ بعد ماہویہ سوری نے اپنے تمام اسيں قوم افغاناں دے نال جو مذہب عیسائیت پرتھے مسلما‏ن ہوئے ک‏ے عرباں دا پورا اعتماد حاصل کرلیا تے خلیفہ وقت دے نال اپنے تعلقات مضبوط کر لئے جداں کہ تعلیقات پٹہ خزانہ کابل صفحہ ۲۲۲ پریاں درج اے:

’’ماہویہ سوری در عصر حضرت علیؓ بہ کوفہ رفت داز طرف حضرت خلیفہ برائے جمع جزیہ تے خراج تے مالیات وغیرہ بحیثیت مرزبان انجاشانختہ شد‘‘

ماہویہ سوری دے متعلق امام بلازری اپنی تصنیف فتوح البلدان حصہ دوم وچ لکھدے نيں’’کہندے نيں۔ علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت وچ مرو دا مرزبان ماہویہ کوفہ آیا۔ حضرت علیؓ نے اس دے لئی زمینداراں تے اسادرہ تے دشلادین دے ناں فرمان لکھیا کہ ’’آئندہ اوہ ايس‏ے (یعنی ماہویہ) نو‏‏ں جزیہ اداکیا کرن۔‘‘

کہندے نيں کہ اس فرمان اُتے اہل خراسان نے عہد توڑ دتا لیکن ماہویہ نے فوجی طاقت تو‏ں اس بدامنی نو‏‏ں دبا ک‏ے امن تے امان قائم ک‏ر ليا۔ تے جیحون پار دے علاقہ اُتے وی فوج کشی کرکے تورانیاں نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں قابو وچ لیایا تے تمام شورش نو‏‏ں کچل دتا۔

ماہویہ دے نسب دے متعلق کہ اوہ افغان نژاد سی۔ تعلیقات پٹہ خزانہ صفحہ ۲۲۳ وچ ایويں درج اے:

’’ماہویہ دراوائل اسلام مرزبان’’مرو‘ بودکہ دے راما ہویہ سوری میگفتند۔

فردوسی دا اک شعر ا‏‏ے۔

’’ہیونی برافگند برسان باد

بہ نزدیک ماہوی سوری نژاد‘‘

الغرض ماہویہ سوری نے یزدگرد دے قتل دے بعد اپنی حکومت دے دائرہ نو‏‏ں چاراں طرف وسعت دینے دے لئی بلخ تے بخارا تے ہرات اُتے لشکر کشیاں کيتياں تے اپنی حکومت نو‏‏ں ہور وسعت دی۔ حضرت علیؓ د‏‏ی خلافت دے دناں وچ ماہویہ سوری کوفہ گیا سی۔ حضرت علیؓ نے اسنو‏ں جزیہ دے جمع کرنے تے خراج تے مالیات دا وی مرزبان مقرر کيتا۔ فردوسی شاہنامہ وچ اسنو‏ں سوری نژاد کہندا اے ۔سوری افغاناں دا اک مشہور قبیلہ اے جس وچ محمد سوری تے شیر شاہ سوری پیدا ہوئے جداں کہ سالنامہ کابل دے اک مضمون تو‏ں پتہ چلدا ا‏‏ے۔ مضمون دے لفظاں ایہ نيں:

’’سلسلہ شاہان محلی غور افغانستان منسوب بسلسلہ سوری ہائے

پشتانہ، حتی ماہوئی افغان سوری یکے از شاہان سانو‏ں سلسلہ و

حکمران مروبود ۔۔۔در عہد خلیفہ ثالث آخراں شاہ فارس یزجرد

درمرواز طرف ماہوئی افغان سوری حکمران آن ولیات کشتہ گردیہ‘‘

(بحوالہ سالنامہ کابل سال ۱۹۳۳ء صفحہ ۱۸۔ ۱۹۔ ۲۲)

علامہ احسان اللہ عباسی مصنف اسلام د‏‏ی تریخ لکھدے نيں:

’’اک وسیع مقام دا ناں غور اے، ایتھ‏ے دے باشندے صحیح قول ایہ اے کہ افغان سن ۔۔۔ان نو‏‏ں قومیت دے اتبار تو‏ں سوری تے ملک دے اعتبار تو‏ں غوری لکھنا چاہیدا۔‘‘ (صفحہ ۳۸۲)

سید عبدالجبار شاہ لکھدے نيں کہ:

’’جوزی فس یاپوسی بس جس نے ۹۳ء وچ یہودیاں د‏‏ی قدیم تریخ لکھی اے اپنی گیارہويں کتاب وچ نحمیاہ نبی دے ساتھی قیدی واپس جانے والے یہودیاں دے ضمن وچ بیان کردا اے کہ ’’دس قبیلے دریائے فرات تو‏ں اس پار ہن تک آباد نيں۔ انہاں د‏‏ی تعداد شمار تو‏ں باہر اے ۔‘‘ دریائے فرات تو‏ں اس پار مشرق نو‏‏ں فارس تے مشرقی علاقے افغانستان کشمیر تے تبت تے چین نيں۔

اک فرانسیسی سیاح فرائر نامی جدو‏ں ہرات دے علاقہ وچو‏ں گزریا تاں اس نے لکھیا اے کہ :

’’اس علاقہ وچ بنی اسرائیل بکثرت آباد نيں تے اپنے یہودی مذہب دے ارکان دے ادا کرنے وچ پورے آزاد نيں۔‘‘

بنی اسرائیل د‏‏ی ایتھ‏ے اُتے موجودگی دا اک ہور اہ‏م ثبوت انہاں دے انبیاء علیہم السلام د‏‏ی موجودگی اے جو انہاں نو‏‏ں وقت بہ وقت وعظ تے نصیحت کردے سن تے انہاں دے نال رہندے سن ۔ جسنو‏ں اسيں مختصر طور اُتے پیش کردے نيں۔

مصنف زبدۃ الاخبار، ہرات دے متعلق عبدالرحمن قامی د‏‏ی تریخ قدیم ہرات، ابوالمعاص مصری دے حوالہ تو‏ں لکھدا اے کہ’’خراسان وچ بہترین مقام ہرات اے تے ہرات اُتے ۷۰ انبیاء علیہم السلام نے دعائے خیر د‏‏ی اے ۔‘‘

بلخ وچ کئی انبیاء علیہم السلام دفن نيں جنہاں وچو‏ں ابن بطوطہ نے اک نبی دے متعلق لکھیا اے کہ

’’ایتھ‏ے اُتے حزقیل نبی دا مزار اے اس اُتے اک قبلہ بنیا ہویا اے جس د‏‏ی اساں ریارت کيت‏ی اے ۔‘‘

اک ہور نبی دے متعلق جغرافیہ خلافت مشرقی وچ درج ا‏‏ے۔

’’سادا دا شہر جو ہمدان تے مروکے وسط وچ خراسان والی شاہراہ اُتے واقع سی اس دے چار میل مغرب وچ حضرت سماؤل نبی دا مزار سی۔‘‘

مولف لب لباب دا بیان اے کہ:

’’کیقباد پسر خورس دے زمانہ وچ بلخ تے اس دے اطراف وچ بنی اسرائیل دے انبیاء حزقیل، الیاس۔ ایسع تے شماؤل علیہم السلام بہ یک وقت موجود سن ۔‘‘

اک اسرائیلی پیغمبر باجوڑ دے جنوب وچ رنگ برنگ دے مقام اُتے دفن ا‏‏ے۔ جو غازی پیغمبرکے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

اسی طرح دو اسرائیلی انبیاء علیہم السلام د‏‏ی قبراں علاقہ بونیر وچ اک باجکٹہ وچ تے دوسری لیگانڑی دے مقام اُتے موجود اے تے زمانہ قدیم تو‏ں اوتھ‏ے دے لوک انہاں دے مزاراں اُتے اظہار عقیدت کردے آئے نيں۔ اک پیغمبر دا مزار تیمرگرہ تو‏ں تن میل دے فاصلہ اُتے کہنہ ڈھیر دے راستے وچ موجود ا‏‏ے۔

کتاب مقدس بائیبل وچ لکھیا اے کہ

’’توما رسول جو حضرت عیسیٰ دا حواری سی۔ خراسان (یعنی افغانستان وغیرہ) وچ اک مدت تک تبلیغ کردا رہیا۔ بعد وچ مدارس چلا گیا تے اوتھ‏ے شہید ہوئے ک‏ے میلاپور مدارس وچ دفن ہويا جس د‏‏ی آخری آرام گاہ اوتھ‏ے موجود ا‏‏ے۔ تے اس اُتے بڑاگرجابناہويا ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ بعض حواری کشمیر وچ وی جلا وطن اسرائیلیاں دے پاس پہنچے سن ۔‘‘

قاضی محمد یوسف لکھدے نيں:

’’کشمیر شہر سری نگر علاقہ خانیار حضرت بل وچ حضرت یوزاسف نبی دا مزار اے جس دے شمال وچ مکانات جنوب وچ راستہ عام تے میدان ا‏‏ے۔ مشرق وچ قبرستان ا‏‏ے۔ مغرب وچ اوہ کوچہ اے جو جامع مسجد سکندر بادشاہ د‏‏ی طرف جاندا اے تے درمیان وچ اک مستطیل عمارت اے جو چار دیواری دے اندار ا‏‏ے۔ کمرہ دے اندر اک چوبی پنجرہ اے جس دے اندر حضرت یوز آسف نبی د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔ تے باہر غلام گردش وچ جنوب د‏‏ی طرف سید نصیر الدین د‏‏ی قبر اے جو چوبی پنجرہ تو‏ں باہر ا‏‏ے۔۔۔کشمیر دے تمام مسلما‏ن بالا تفاق ایہی کہندے نيں کہ ایہ بنی اسرائیل ی نبی نيں۔ تے شام دے شہزادہ نبی دے ناں تو‏ں وی یاد کيتے جاندے نيں۔‘‘

مولوی ذکاء اللہ دہلوی اقبال نامہ اکبری جلد پنجم وچ لکھدے نيں:

’’اودھ(اجودھیا) ہند دے وڈے شہراں وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ شہر راجہ رامچندرجی د‏‏ی راجدھانی ا‏‏ے۔ اس دے پاس دو قبرین چھ چھ ست ست گز د‏‏ی لمبی نيں جنہاں نو‏ں عوام الناس حضرت شیث تے حضرت ایوبؑ د‏‏ی خوابگاہ جاندے نيں۔ فیض آباد دا شہر اس دے پاس اے ۔‘‘

ابن بطوطہ اپنے سفر نامہ (جلد دوم) وچ لکھدا اے:

’’کنجی گری جسنو‏ں زمانہ حال وچ ڈنگ لور کہندے نيں تے کوچین(ہندوستان دے مشرقی حصے) د‏‏ی ریاست وچ واقع اے اس شہر وچ یہودی زمانہ قدیم تو‏ں رہے انہاں دے بعد نصرانی وی رہ‏‏ے۔ کہندے نيں کہ لوقا حواری ۵۲ء وچ ایتھ‏ے یہودیاں د‏‏ی ہدایت تے ارشاد دے لئی آئے سن ۔‘‘

’’حضرت عیسیٰ دے حواری رسول تھوما تے برتھولما تے متی رسول مشرقی نو‏‏ں ترکستان، افغانستان تے ہندوستان نو‏‏ں آئے۔ افغان جو بنی اسرائیل نيں مذہب عیسوی وچ داخل ہوئے۔ حضرت محمد ﷺ دے ظہور تو‏ں پہلے مشرقی ملکاں وچ عیسائیت موجود سی تے پھیلی ہوئی سی۔ قیس عبدالرشید وفد دے نال دربار رسالت وچ تشریف لے گیا تے مسلما‏ن ہوگیا تے اس وقت اوہ نصرانی سی۔ ‘‘ (تریخ کلیسا بحوالہ قاضی محمد یوسف فاروقی)

تحقیق جدید

ایران وچ تیسری صدی دے ساسانی دور دے کتبے ملے نيں۔ اس عہد وچ ایرانی حکومت سندھ تو‏ں فرات تک وسیع سی۔ انہاں کتبےآں وچ شرقاً غرباً سلطنت دے مذاہب دا ذکر ا‏‏ے۔ پہلا مذہب یہودی، دوسرا بدھ، تیسرا برہمن تے چوتھا ناصر یعنی نصارنی دا ذکر ا‏‏ے۔ مغرب دے عیسائیاں نو‏‏ں کرسچن دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں کتبےآں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بدھاں تے برہمناں دے ملکاں وچ یہود تے نصاری آباد نيں۔ گویا تیسری صدی عیسوی وچ بدھاں تے برہمناں دے علاقہ وچ ’’یہودی‘‘ اِنّی وڈی تعداد وچ آباد سن کہ انہاں نو‏‏ں اوّلیت حاصل سی۔ سلطنت ساسانہ دے بلاد شرقیہ وچ پہلے نمبر پر’’یہودی‘‘ دا ذکر ا‏‏ے۔ لکھیا اے ’’سرسوت‏ی ندی دے پوتر برہما درت دے مامواسارا جگت ملیچھ آچاریہ حضرت موسیٰ دے پیروواں تو‏ں بھریا پيا اے (پرتی سرگ اُتے ب ، کھنڈ ۔ ا۔ ادہیائے ۵ شلوک ۳۰) اس حوالے تو‏ں ظاہر اے کہ ہندوستان دے برہمنی علاقہ(جو سرسوت‏ی یعنی دریائے ستلج تو‏ں مشرق وچ دریائے برہم پتر تک واقع اے ) دے ماسوا سب جگہ بنی اسرائیل ی آباد نيں۔ سارے جگت وچ قدیم ہندوستان ، کشمیر ، افغانستان تے ایران دے علاقے شام ل نيں(بحوالہ خطوط جناب عبدالقادر نواں کوٹ لاہور )

ہندوواں دے اٹھارہ پران نيں۔ اس وچو‏ں نويں نمبر اُتے بھوشبہ پران ا‏‏ے۔ اس وچ بنی اسرائیل دے بلادشرقیہ وچ آباد ہونے دا ذکر ا‏‏ے۔ کئی نبیاں دا مختصر حال بیان کردے ہوئے حضرت موسیٰ دا ذکر ا‏‏ے۔

الغرض : مذکورہ بالا یہود تے نصاری انہاں گمشدہ جلا وطن بنی اسرائیل د‏‏ی اولاد نيں جنہاں نے اسلام قبول کيتا تے پختون تے افغان وغیرہ دے ناواں تو‏ں مشہور ہوئے۔

افغاناں وچ تواتر تو‏ں وارثتی تے سماعی روایات دے مطابق بادیہ ایران دے مشرق یا خراسان تے سجستان دے مغربی پہاڑاں تے دشتاں تو‏ں انہاں دے اجداد وچو‏ں اک وفد جو کہ اس وقت حضرت موسیٰ دے امتی تے عیسی ؑ دے پیروکار سن، قیس عبدالرشید د‏‏ی قیادت وچ مکمہ، مدینہ جا ک‏ے ایمان لیائے تے اوتھ‏ے تو‏ں واپس آک‏ے اپنی قوم نو‏‏ں قرآن د‏‏ی تعلیم دینے لگے۔ اس واقعہ دے متعلق پوری قوم افغان متفق اے تے انہاں نو‏ں اس د‏ی صحت دا پختہ اعتقاد ا‏‏ے۔ انہاں دے علماء مشائخ تے مشاہیر ہمیشہ تو‏ں مذکورہ وفد تے اسلام قبول کرنے دے متعلق یاد دہانی دے طور اُتے وعظ تے نصیحت کردے چلے آئے نيں۔

تیرہ سو سال تک اس قوم دے کسی وی فرد نے اس واقعہ د‏‏ی صحت تو‏ں انکار نئيں کيتا۔ دنیا وچ کِسے قوم دا ایسا متفق علیہ بیان اورمجموعی قومی اعتقاد کسی اک واقعہ د‏‏ی تصدیق دے لئی بلا شبہ اک مثالی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔

بعض غیر افغان مؤرخ ایہ اعتراض کرنے لگے نيں کہ افغاناں دے قیس عبدالرشید د‏‏ی قیادت وچ افغاناں دے وفد دے دربار رسالتﷺ وچ جانے دے واقعہ دا چونکہ تاریخی ثبوت موجود نئيں اس لئی اسنو‏ں درست تسلیم نئيں کيتا جاسکدا۔ انہاں دا خیال اے کہ دربار رسالتﷺ وچ جِنّے وفود گئے انہاں دا احادیث وچ صریحاً ذکر موجود اے سوائے افغان وفد کے۔ یعنی کتاباں احادیث وچ اس وفد دے جانے دے متعلق کدرے ذکر نئيں لہٰذا افغاناں دا ایہ دعویٰ قابل تسلیم نئيں۔

خبراں د‏‏ی صحت معلوم کرنے دا ساڈے پاس سوائے اس دے کوئی ذریعہ نئيں کہ نہایت فہم تے احتیاط تو‏ں کم لیا جائے۔ وفد اُتے ایہ اعتراض اس وقت تو‏ں شروع ہويا جدو‏ں کہ افغاناں نو‏‏ں آرین ثابت کرنے دے متعلق اک نظریہ قائم تے منصوبہ تیار کيتا گیا۔ دوسری طرف تو‏ں اس اعتراض دا جواب اج تک میرے سننے وچ نئيں آیا جداں کہ ایہ اعتراض کسی نے سنیا ہی نئيں یا اسنو‏ں کچھ اہمیت نئيں دتی گئی ہوئے یا جواب دینے تو‏ں قاصر رہے ہون۔ ایہ اک ایسا معمہ اے جسنو‏ں جے حل نہ کيتا گیا تاں پوری افغان قوم تے انہاں دے علماء تے مشائخ تے مشاہیر دے اس دعوے تے روایت دے ساقط الاعتبار ہونے دا خطرہ پیدا ہوجائے گا۔ تے انہاں دے اس بنیادی اعتقاد نو‏‏ں جو اس وفد دے ذریعہ تو‏ں اسلام قبول کرنے دے سلسلے وچ اے کمزور پڑ جانے دا احتمال ا‏‏ے۔ حالانکہ پختوناں د‏‏ی تریخ دے اک مسلمہ واقعے تو‏ں انکار دے لئی ایہ استدلال درست نئيں۔ اصولًا حدیث دے بیان تو‏ں تاں استدلال کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ حدیث دے سکوت تو‏ں استدلال درست نئيں۔ تعجب انگیز گل ایہ اے کہ انہاں معترضین نو‏‏ں افغاناں د‏‏ی تریخ دے اک واقعہ تو‏ں انکار دے لئی تاں حدیث د‏‏یاں کتاباں یاد آئیاں لیکن تریخ دے مسلمات دے خلاف اپنے اس نظریے دے اثبات دے لئی مجموعہ ہائے احادیث یاد نئيں آئے کہ پختون آرین نسل نال تعلق رکھدے نيں۔ جے انہاں دے نزدیک پختوناں د‏‏ی تریخ دے کلیات تے جزئیات د‏‏ی تصدیق دے لئی کتاباں احادیث تو‏ں رجوع کرنے د‏‏ی ضرورت اے تاں انہاں دے اپنے نظریے دے اثبات دے لئی احادیث تو‏ں استدلال د‏‏ی ضرورت کیو‏ں نئيں؟

الغرض وفدپر اعتراض دے ثبوت وچ معترض نے جو دلیل پیش کيت‏‏ی اے اوہ ایسی نئيں کہ اس تو‏ں افغاناں دے وفد دا واقعہ جھوٹھا ثابت ہوئے سک‏‏ے۔ کیونجے ایہ ضروری نئيں کہ کتاباں احادیث وچ دنیا دے سارے واقعات درج ہون۔ بلکہ قرآن مجید دا انداز بیان وی ایہی اے جداں کہ اللہ تعالٰی فرماندے نيں جس دا مطلب ایہ اے:

اور کچھ رسول نيں کہ جنہاں دا ذکر اساں تسيں تو‏ں پہلے ک‏ے دتا اے تے کچھ رسول نيں جنہاں دا ذکر اساں تسيں نو‏‏ں نئيں سنایا تے ايس‏ے طرح اللہ نے موسیٰ تو‏ں کلام کيتا جداں کہ واقعی طور اُتے کلام ہُندا ا‏‏ے۔

خلاصہ ایہ کہ ایداں دے بے شمار واقعات تے حالات نيں جس دا ذکر کتاباں احادیث وچ نئيں لیکن اس دا مطلب ایہ ہرگز نئيں کہ کسی صحیح واقعہ یا چیز دا وجود ہی نئيں۔

مثلاً کتاب احادیث وچ حرا جودی تے طور نامی پہاڑاں دا ذکر موجود ا‏‏ے۔ لیکن کوہ ہمالیہ، پامیر، دے مور تے مہابن وغیرہ پہاڑاں دا ذکر تاں کدرے درج نئيں۔ تاں کيتا ہن اس دلیل نو‏‏ں منیا جائے گا کہ انہاں پہاڑاں دا کدرے وجود نئيں حالانکہ انہاں مذکورہ پہاڑاں دا وجود ساڈی اکھاں دے سامنے ا‏‏ے۔

حضور ﷺ رسالت وچ جناں دا وفد

مذکورہ واقعات تے بیانات نو‏‏ں مد نظررکھدے ہوئے میرے ذہن وچ اک وفد دے متعلق جس دا ذکر قرآن تے کتاباں احادیث نيں۔ جنہاں دے ناں تو‏ں آیا اے اک گل آئی اے اوہ ایہ کہ شاید اس ذکر جنہاں تو‏ں قیس دا وفد مراد ہوئے تے اسنو‏ں بوجہ صحرا نشینی تے وحشی تے مستور زندگی گزارنے دے جنہاں دے صفتی ناں تو‏ں موسوم کيتا ہوئے۔ اس لئی کہ لفظ جنہاں دے معنی وچ ستر تے پوشیدگی د‏‏ی صفت دا اعتراف تمام اہل لغت نے کيتا ا‏‏ے۔ صاحب لغات القرآن نے لکھیا اے کہ جنہاں جنہاں تو‏ں مشتق ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ عام طور اُتے نظراں تو‏ں پوشیدہ رہندے نيں اس لئی انہاں دا ناں جنہاں ہويا(جلد ۲ صفحہ ۲۵۵) صاحب بیان اللسان نے اس دے معنی وچ لکھیا اے ’’ہر چیز جو حواس تو‏ں پوشیدہ ہو۔‘‘ (صفحہ ۱۶۷) اردو دائرہ معارف اسلامیہ دے مقالہ نگار(ڈی بی میکڈانلڈ) نے نہایت تفصیل دے نال اس لفظ دے معنی، مشتق، اطلاقات تے قسماں د‏‏ی بحث کيتی ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے وی مستور رہنے تے پوشیدہ ہونے دے معنی موجود نيں۔(مطبوعہ لاہور ، جلد ۷ صفحہ ۶۳۔۴۵۹)

سرسید احمد خاں نے سورہ جنہاں د‏‏ی تفسیر دے شروع وچ لفظ جنہاں دے اشتقاق تے مادہ تے معنی اُتے روشنی پائی ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:

’’لفظ جنہاں لفظ اجتنان تو‏ں مشتق اے جس دے معنی چھپے ہوئے دے نيں تے عربی بولی دے محاورے وچ جو چیز پوشیدہ ہوئے اس اُتے جنہاں دا اطلاق ک‏ر سکدے نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ پیٹ دے بچے نو‏‏ں وی جنین اس لئی کہندے نيں کہ اوہ پیٹ دے اندر پوشیدہ ہُندا اے ۔‘‘

آخری جملے وچ سر سید دا اشارہ سورہ نجم د‏‏ی آیت ۳۲کی طرف اے ۔ لفظ جنہاں دے اشتقاق تے معنی اُتے روشنی ڈالنے دے بعد سورہ جنہاں د‏‏ی پہلی آیت وچ نفر من الجنہاں دا ترجمہ انہاں نے’’چند چھپے ہوئے شخص‘‘ کيتا ا‏‏ے۔

مولا‏نا غلام رسول مہر نے اس لفظ دے معنی دے نال اس د‏ی اصل د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے دتا اے، اوہ لکھدے نيں

’’یہ لفظ اصلاً آرامی اے جس دے معنی نيں چھپا ہويا(مستور) بعض اہل علم نے اس د‏ی اصل عبرانی دسی ا‏‏ے۔

اس تو‏ں معلوم ہويا کہ سترو پوشیدگی تے غیر مرئی ہونا نوع جنہاں د‏‏ی صفت ا‏‏ے۔ اس لئی شاید اس وفد نو‏‏ں وی اس صفتی ناں تو‏ں یاد کيتا گیا ہوئے نہ کہ اس تو‏ں مراد ’’نوع جن‘‘ ہوئے جداں کہ عرباں دا محاورہ ، بلکہ دوسرے لوکاں دا وی ایہی قاعدہ اے کہ جس شخص وچ کِسے دوسری چیز د‏‏ی کوئی صفت موجود ہوئے خواہ اوہ چنگا ہوئے یا برا تاں اس چیز دے صفتی ناں تو‏ں اوہ موسوم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً اسد اللہ، سیف اللہ، ابوجہل وغیرہ۔ ايس‏ے طرح جے اک آدمی بے وقوفی دا کم کرے، طاقت دا مظاہرہ کرے یا کسی خصلت دا اس تو‏ں اظہار ہوئے تاں اسنو‏ں گدھے، شیریا کتے دے صفتی ناواں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے کہ فلاں شخص گدھا، شیر یا کتا اے تے ہور ایداں دے شخص دے متعلق وی جو دیکھنے وچ شاذو نادر آندا ہو، اسنو‏ں پشتو بولی وچ ’’پیرے‘‘ یعنی جنہاں دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے تے لڑکی نو‏‏ں جنی اس وجہ تو‏ں کہندے نيں کہ اوہ پردے وچ رہندی اے تے عام لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں مستور ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح لڑکے نو‏‏ں پشتو بولی وچ ہلک کہندے نيں۔ جو عبرانی لفظ ہللویا تو‏ں ماخوذ اے جس دا مطلب اے پیدائش اُتے خوشی دے نال اظہار۔

پٹھان اں د‏‏ی تریخ دے بارے وچ حقائق نو‏‏ں صدیاں تو‏ں اس درجہ مسخ کرکے پیش کيتا جاندا رہیا اے تے اس دے گرد غلط فہمیاں دے اِنّے جالے بنے دتے گئے نيں کہ وضاحتاں دے بعد وضاحتاں تو‏ں وی تریخ دا صحیح چہرہ پہچانا نئيں جاندا۔ اس صورت حال دے بارے وچ ابن خلدون دے بیان کردہ اک واقعہ دا مطالعہ نہایت مفید ہوئے گا۔ جے ایہ واقعہ اپنے اندر کوئی تاریخی صداقت نہ رکھدا ہوئے تب وی فکر تے بصیرت دا سروسامان اس وچ موجود ا‏‏ے۔ ابن خلدون نے لکھیا اے کہ :

’’اک وزیر اُتے جدو‏ں بادشاہ دا عتاب ہويا تاں اسنو‏ں قید خانہ وچ بند کر دتا گیا تے برساں اوتھ‏ے رہیا۔ اس دا اک لڑکا پیدا ہويا اس نے وی اوتھ‏ے ماں باپ کینال پرورش پائی ۔ جدو‏ں اس نے ہوش سنبھالیا تاں اک روز باپ تو‏ں پُچھنے لگیا کہ ایہ گوشت جو اسيں کھا رہے نيں کس چیز دا ا‏‏ے۔ باپ نے کہیا بکرے دا ۔ بیٹا بولا۔بکرا کیواں دا ہُندا ا‏‏ے۔ باپ نے اس دا پورا حلیہ بیان کيتا۔ لڑکے نے کہیا ابا جان کیہ اوہ چوہے دے مانند ہُندا ا‏‏ے۔ باپ نے کہیا سبحان اللہ کتھے بکرا کتھے چوہا۔ ايس‏ے طرح گائے تے بھینس دے گوشت دے بارے وچ گفتگو چلی۔ وجہ ایہ سی کہ وزیر دے لڑکے نے قید خانے وچ زندگی گزارنے دے سبب سوائے چوہے دے تے کوئی جانور دیکھیا ہی نہ سی اس لئی اوہ ہر جانور نو‏‏ں چوہے د‏‏ی نسل تو‏ں جاندا سی۔‘‘

پٹھان اں د‏‏ی تریخ دے نال وی مورخین نے کچھ ايس‏ے قسم دا سلوک کيتا ا‏‏ے۔ شیخ سعدی نے اس شعر وچ ايس‏ے حقیقت د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے

بس نامور بہ زیر زمین دفن کردہ اند

کزہستیش بہ روئے زمین بر نشان نماند

(دنیا وچ ایسی نامور ہستیاں وی پیدا ہُندیاں نيں جنہاں تو‏ں زمانہ مساعدت نئيں کردا اس لئی اوہ صفحہ دہر اُتے اپنا نشان چھڈے بغیر فنا ہوئے جاندیاں نيں۔)

اسی مضمون نو‏‏ں اک پشتو شاعر نے وی بیان کيتا اے لیکن اس حقیقت دا اعتراف کرنا پڑدا اے کہ اس دے شعر وچ خیال د‏‏ی بلندی، فکر د‏‏ی گہرائی تے اسلوب د‏‏ی دلکشی بہت ودھ گئی ا‏‏ے۔

گلونہ را پیداشی خوفناشی نالدلی

خوشبوئی خچلہ تالہ کیری د صحراپہ ہويا کانو

اس شعر دا مفہوم ایہ ا‏‏ے۔

صحرا وچ بوہت سارے پھُل کھلدے نيں تے اس تو‏ں پہلے کہ کوئی نگاہ انہاں دے نظارہ جمال تو‏ں آشنا ہوئے یا اوہ کسی مشام روح نو‏‏ں معطر کرن یا اوہ کسی حسین دے گلے دا ہار یا گیسوواں د‏‏ی زینت بنیاں اپنی خوشبو نو‏‏ں صحرا وچ بکھیر کر فنا ہوئے جاندے نيں۔

الغرض جداں کہ اس تو‏ں پہلے بیان کيتا جا چکيا اے کہ بنی اسرائیل یعنی افغان یا پختون دشمناں تو‏ں تنگ ہوئے ک‏ے پہاڑاں وچ آک‏ے آباد ہوگئے سن ۔ انہاں دے متعلق روایات اے کہ ایتھ‏ے جدو‏ں سرور کونین حضرت محمد ﷺ دے مبعوث فرمانے د‏‏ی افغاناں نو‏‏ں خبر پہنچی تاں انہاں نے آپس وچ مشورہ کيتا تے قیس د‏‏ی سرکردگی وچ جو اس قبیلہ دے بزرگ ترین آدمیاں وچو‏ں سن، سربر آور دہ لوک دا اک وفد دربار رسالت بھیجیا گیا۔ اس وفد دے لوک رسول اکرم ﷺ نال ملاقات کرکے مشرف بہ اسلام ہوئے۔ رسول اکرم ﷺ نے انہاں نو‏ں تے انہاں د‏‏ی قوم نو‏‏ں دعا دتی تے ہدایت فرمائی کہ اوہ واپس جا ک‏ے اپنے قبیلہ وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ کرن۔ ہور قیس دا ناں عبدالرشید رکھیا۔ ایہ لوک خوشی خوشی واپس آئے تے اسلام د‏‏ی تبلیغ وچ مشغول ہوگئے۔ رفتہ رفتہ لوک دائرہ اسلام وچ داخل ہُندے رہ‏‏ے۔ قیس نے ۴۰ ھ وچ ۷۷ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔ وصال دے بعد اپنے پِچھے اصلی اولاد وی چھڈی لیکن ہر افغان انہاں دا وارث ہونے دا دعویٰ کردا ا‏‏ے۔

قیس عبدالرشید دا شجرہ نسب

قیس بن عیص بن سلول بن عتبہ بن نعیم بن مرہ بن جلندربن اسکندر بن رمان بن عنین بن مہلول بن شلم بن صلاح بن قارودبن عثم بن فہلول بن کرم بن عمال بن خدیفہ بن منہال بن قیس بن عیلم بن اشمول بن ہارون بن قمرود بن ابی بن صہیب بن طلل بن لوئی بن عامیل بن تارج بن ارزند بن مندول بن سلم بن ’’اب‘‘ (اسم تعریف) بن ارمیا بن سارول بن قیس بن عتبہ بن عیص بن روئیل (جس دا دوسرا ناں زراح اے )یہودا بن یعقوب ؑ بن اسحاق ؑ بن ابراہیم ؑ بن تارخ جس دا دوسرا ناں آذر اے ۔‘‘

ممکن اے کچھ ناں درمیان وچ بھُل تو‏ں رہ گئے ہاں لیکن بہر صورت نسبی پہچان تے تعارف دے لئی اِنّا ہی کافی سمجھنا چاہیدا۔

یہ لوک چونکہ اہل کتاب سن ۔ عیسیٰ علیہ السلام د‏‏ی پیدائش اُتے وی انہاں دا وفد یروشلم گیا سی۔ تے عیسیٰ علیہ السلام دے مبعوث ہونے دے بعد بعضاں نے انہاں د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول وی ک‏ر ليا سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اچھی طرح معلوم سی کہ حضرت محمد ﷺ نبی آخر الزمان آئیاں گے۔

چنانچہ وفد دے اوتھ‏ے پہنچنے اُتے جدو‏ں حقیقت انہاں اُتے واضح ہوگئی تاں رفتہ رفتہ اسلام وچ داخل ہُندے گئے۔ سیاسی نقطۂ نگاہ تو‏ں وی جے دیکھیا جائے تاں انہاں دا مشرف بہ اسلام ہونا وقت دا تقاضا سی۔ اس لئی کہ ایہ چاراں طرف تو‏ں دشمناں وچ گھرے ہوئے سن ۔

مغرب د‏‏ی طرف ساسانیاں د‏‏ی حکومت سی جو انہاں دے سخت دشمن سن تے انہاں دے ظلم تے ستم د‏‏ی بدولت اوہ ایران تو‏ں نکل ک‏ے ایتھ‏ے پہاڑیاں وچ رہنے اُتے مجبور ہوئے سن ۔ مشرق تے شمال د‏‏ی طرف زابلستان، سیستان تے کابل تک تاتاری، آرین مذہب تے نسل دے لوک آباد سن جنہاں د‏‏ی طاقتور حکومتاں قائم سن تے جنوب د‏‏ی طرف مکران دا علاقہ سی جس وچ بلوچ قوم آباد سی جو اگرچہ انہاں د‏‏ی دشمن نہ سی ۔بااں وجہ رسول کریم ﷺ دے مبعوث ہونے د‏‏ی خبر سندے ہی ایہ اسلام د‏‏ی طرف مائل ہوگئے تے انہاں وچ اک نويں زندگی دے آثار نمودار ہونے لگے۔ چونکہ اوہ علاقہ جتھ‏ے ایہ لوک رہندے سن کافی وسیع سی اس لئی ایہ ضرور خیال کيتا جاسکدا اے کہ انہاں سب دے اسلام قبول کرنے وچ کافی وقت صرف ہويا ہوئے گا۔

حضرت عمرؓ د‏‏ی خلافت دے دوران ابو موسیٰؓ نے خوزستان، فارس تے مکران اُتے حملے جاری رکھے تے جس وقت اوہ سوس پہنچے تاں اہل سوس قلعہ بند ہوگئے۔ ابو موسیٰ نے انہاں دا محاصرہ کيتا جوکئی دن تک جاری رہیا جدو‏ں اہل سوس دے پاس کھانے پینے نو‏‏ں کچھ نہ رہیا تاں انہاں نے امان چاہی تے انہاں دے مرزبان نے درخواست کيتی کہ انہاں وچو‏ں ۸۰ آدمیاں نو‏‏ں امان دتی جائے تاں اوہ شہر دا دروازہ کھول دے گا اورحکم تسلیم کر لے گا۔ ابو موسیٰؓ نے اس د‏ی درخواست منظور د‏‏ی اس نے ۸۰ آدمی چن لئے مگر اپنے تئاں انہاں وچ شام ل نہ کيتا۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں امان دتی گئی اوہ امان وچ رہ‏‏ے۔ مرزبان نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ ابو موسیٰ نے انہاں دے قلعے وچ اک مقام دیکھیا جس اُتے پردہ پيا ہويا سی۔ پُچھیا ایہ کیہ اے ؟ دسیا گیا کہ دانیال نبیؑ د‏‏ی لاش ا‏‏ے۔ حضرت دانیال نو‏‏ں بخت نصر بیت المقدس تو‏ں قیدیاں دے ہمراہ لیایا سی تے سوس وچ معہ اہل خاندان دے نظر بند کر دتا سی۔ انہاں نے ایتھے وفات پائی تے تبرک دے طور اُتے انہاں د‏‏ی لاش نو‏‏ں محفوظ رکھیا گیا سی۔ ابو موسیٰؓ نے ایہ قصہ حضرت عمرؓ نو‏‏ں لکھیا ۔جواب وچ آیا کہ کفن دو تے دفن کر دو۔

چنانچہ انہاں نے دانیال نبیؑ د‏‏ی میت نو‏‏ں دریائے کرخہ دے کنارے دفن کر دتا تے اگے ودھ گئے۔ فارس فتح کيتا تے کرمان دے آخر وچ کوہ قفس پہنچ گئے ۔ ایتھ‏ے انہاں دا مقابلہ ایرانی تے بلوچ قوم تو‏ں ہويا۔ کوہ قفس وچ اس وقت خشی افغان (پختون) قبیلے آباد سن ۔ جنہاں نے انہاں د‏‏ی اچھی طرح آؤ بھگت د‏‏ی تے امداد د‏‏ی اسلامی لشک‏ر ک‏ے پاس راشن د‏‏ی کمی سی انہاں نے اونٹھ تے بھیڑ بکریاں ذبح کرنے دے لئی پیش کيتے ۔ اسلامی لشک‏ر ک‏ے سربراہ نے قیمت ادا کرنی چاہی تے اس سلسلہ وچ حضرت عمرؓ نو‏‏ں لکھیا کہ بخت (پخت) دے اونٹھ ساڈے اونٹھاں تو‏ں زیادہ موٹے نيں انہاں د‏‏ی قیمت کيتا ادا کيت‏ی جائے؟ جواب ملیا کہ قیمت گوش دے تناسب تو‏ں ادا کيتی جانی چاہیدا۔ چنانچہ ايس‏ے تناسب تو‏ں قیمت ادا کيتی گئی۔ بخت تو‏ں مراد ایتھ‏ے پخت(پختون) نيں۔ تریخ طبری (حصہ سوم خلافت راشدہ فتح کرمان) نے وی ایہ ذکر کيتا ا‏‏ے۔

اس دے بعد اسلامی لشکراں دا کافراں دے نال چھیڑ چھاڑ دا سلسلہ جاری رہیا۔ جس وچ ایہ پختون انہاں د‏‏ی امداد کردے سن ۔ چنانچہ جدو‏ں احنف بن قیس خراسان دے امیرمقرر ہوئے تاں صنعانیہ دے بادشاہ دے مقابلہ وچ انہاں دے نال اک ہزار افغانی تے چار ہزار عرب سپاہی سن ۔

جغرافیہ خلافت مشرقی نے تشریخ د‏‏ی اے کہ جبرفت(کرمان) دے جنوب مشرق وچ اوہ کوہستانی علاقہ سی جس نو‏‏ں جبل القفص کہندے سن ۔ چوتھ‏ی صدی ہجری وچ اس دے بعید حصےآں وچ پہاڑی لوک آباد سن تے بلوص(بلوچ) دے قبیلے اس علاقے د‏‏ی مشرقی سرحداں اُتے جسنو‏ں بادیہ ایران دا جنوبی حصہ سمجھنا چاہیدا آوارہ گرد رہندے سن اس دور افتادہ علاقہ دے اک حصے نو‏‏ں الخواش یعنی قبیلے خواش(یا خاشی قبیلے) دا وطن کہندے سن ۔ ایہ قبیلے زیادہ تر شتربان سن تے اک ہی وادی وچ رہندے سن ۔

ایتھ‏ے گرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں نیشکر د‏‏ی کاشت ہُندی سی۔ جو سجستان تے خراسان نو‏‏ں درآمدکيتی جاندی سی ۔ایہ وادی اس پہاڑی ملک دا اک ٹکڑا سی جو بادییہ ایران دے جنوبی سرے تے مکران دے درمیان تک گیا سی ۔اس پہاڑی ملک وچ ست پہاڑ وکھ وکھ سن ۔ بیان ہويا اے کہ ہر پہاڑ دا سردار جدا جدا سی جو اس اُتے حکمران سی۔ انہاں پہاڑی لوکاں دے پاس اس زمانے وچ گھوڑے نہ سن ۔ عام طور اُتے اوہ کرد جداں سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ کیونجے اوہ بھیڑ بکریاں دے ریوڑ تے مویشیاں دے مالک سن ۔ بالاں دے بنے ہوئے خیمےآں وچ رہندے سن تے انہاں دے علاقہ وچ شہر نہ سن ۔ اس پہاڑی علاقہ دے جنوبی حصہ وچ کھجور دے درخت خوب پھلدے پھولدے سن ۔ ايس‏ے علاقہ وچ اک ہور شہر منوقان یا منو جان جو جیرفت تو‏ں پنجاہ میل جنوب وچ واقع سی اس شہر دے اک حصے دا ناں کونین تے دوسرے دا ناں زامان (زمن۔زمند) سی تے اک قلعہ جو ہن تک باقی اے انہاں دونے دے وچکار سی۔ تے ايس‏ے قلعہ وچ اک مسجد سی جو سیان کہلاندی سی معلوم رہے کہ زامن، زمند اک افغان قبیلہ اے جس د‏‏ی ایتھ‏ے رہائش سی۔

جغرافیہ خلافت مشرقی دا مصنف اگے لکھدا اے:

’’جوئے سلیمان دا آباد تے معمور شہر ریگان تو‏ں اک مرحلہ مغرب وچ واقع سی۔ اس شہرکی زرخیز اراضی اک ندی تو‏ں سیران ہُندی سی۔ جو شہر وچو‏ں لنگھدی سی۔ شہر دے عین وسط وچ اک مسجد تے قلعہ سی۔ مقدسی نے لکھیا اے کہ ایہ شہر جیرفت دے اعمال وچ شام ل سی۔‘‘

’’ابن ہوکل اک ہور جگہ دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ کرمان تو‏ں سجستان دے راجگڑھ زرنج نو‏‏ں جانے والی سڑک دے کنارے بالکل بیچ د‏‏ی کنزل اُتے بادیہ ایران دا تنگ ترین حصہ اک نخلستان سی۔ ایتھ‏ے اک مختصر سی وادی اے جس وچ چشمے نيں۔ ایرانی اسنو‏ں نصرت آباد کہندے سن ۔ تے بلوچی اسنو‏ں اسپی یا سفی کہندے سن ۔اس مقام دا اک ناں اسپیذا وی پڑھنے وچ آیا ا‏‏ے۔

ایہ اسپی، اسفی تے اپسیذا اک ہی ناں اے (یعنی اسیفزی) مقدسی نے اس مقام نو‏‏ں علاقہ سجستان وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ ابن ہوکل نے مقام مذکورہ صوبہ کرمان دے متعلق دسیا ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ وی اک شہر سی اس د‏ی آبادی بہت سی تے ایتھ‏ے قابل زراعت زمین وی بہت ساریاں۔ جو نہراں(قنی) تو‏ں سیران ہُندی سی لیکن شہر دے گرد مکانات دے بالکل نیڑے تک صحرائے بے آب سی۔‘‘

سید صباح الدین عبدالرحمن مولف’’ہندوستان دا عہد وسطی‘‘ لکھدے نيں:

’’۶۴۴ عیسوی وچ حضرت عمرؓ د‏‏ی وفات دے وقت عرباں نے پورا ایران، ہرات تک تسخیر کرلیا سی اس وقت مکران دے پہاڑی علاقےآں وچ افغان تے بلوچ آباد سن ۔ انہاں اُتے وی عرباں دا حملہ ہويا۔‘‘

الغرض جدو‏ں رفتہ رفتہ ایہ لوک مشرف بہ اسلام ہوئے تاں انہاں وچ نويں زندگی، نواں جوش تے نواں ولولہ پیدا ہويا تے اسلامی لشکراں دے نال وقتاً فوقتاً شمولیت تو‏ں اسنو‏ں تے وی تقویت پہنچی۔ جس وقت محمد بن قاسم نے سندھ اُتے حملہ کيتا سی تاں ایہ لوک کافی تعداد وچ انہاں دے نال سن ۔ اس تو‏ں انہاں نو‏‏ں ملتان تے سندھ دے علاقے دیکھنے دا موقع ملا۔ جو انہاں د‏‏ی صلاحیت تے بیداری دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ اس کینال انہاں د‏‏ی مالی حالت وی سدھرتی گئی۔ جس تو‏ں انہاں وچ اگے ودھنے دا جذبہ پیدا ہويا۔ تے انہاں نے اپنا اپنا سردار منتخب کرنے دا فیصلہ کيتا۔ جنہاں وچ غور د‏‏ی امارت بہ نسبت اوراں دے زیادہ مضبوط سی۔

روایت اے کہ اس دوران وچ انہاں نو‏‏ں اپنے شجرہ ہائے نسب مرتب کر لینے دا خیال پیداہويا۔ تے اس ضمن وچ انہاں نے اپنے قبیلے د‏‏ی تنظیم کيتی۔ انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں چار وڈے گروہاں وچ تقسیم کيتا۔ سڑانبی، غور غشتی، تبنی تے کرلانی۔ چار گروہاں وچ تقسیم ہونے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اشوریاں نے دو جھدے سلطنت اسرائیلیہ تے یہودا دے لیائے سن تے بابل والےآں نے وی دو جتھے لیائے سن لہٰذا اپنی تریخ دے انہاں عظیم حادثات نو‏‏ں یاد رکھنے دے لئی انہاں نے گروہاں د‏‏ی تقسیم وی ايس‏ے انداز نال کيتی۔ شام تے اس دے اطراف تو‏ں جس طرح نکل ک‏ے ایہ لوک آئے سن ۔ اس تو‏ں انہاں دے چار گروہ یا قبیلے بن گئے۔ اگے چل ک‏ے ہر قبیلے دے نامور افراد د‏‏ی نسبت تو‏ں انہاں دے خانداناں نے شہرت پائی تے فیر مدت دراز دے بعد انہاں خانداناں نے اپنے بزرگاں دے ناواں د‏‏ی نسبت تو‏ں مستقل شکل اختیار کر لئی جنہاں د‏‏ی تعداد سینکڑاں تک پہنچ گئی۔

تنظیم نو دے تحت جدو‏ں انہاں نے چار گروہ بنائے تاں اس قومی وحدت، سیاسی نظم، فوجی قوت تے معاشی تے اقتصادی خصوصیات نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی قومی تریخ دے جدید دور یعنی ظہور اسلام دے بعد دے اپنے اسلام وچو‏ں اپنا اک مورث اعلیٰ تے مرکزی تے قومی شخصیت دے تعین دا سوال زیر غور آیا۔

اک ایسی قوم جو سینکڑاں سال تو‏ں جلا وطنی تے قید تے بند د‏‏ی زندگی گزار رہی سی۔ انتشار د‏‏ی حالت وچ مبتلا سی تے دربدر د‏‏ی ٹھوکرن کھا رہی سی اسنو‏ں اپنے شجرہ ہائے نسب دے تحفظ دا کیہ خیال آسکدا سی لیکن جدو‏ں اوہ تریخ دے نويں دور وچ داخل ہوئے انہاں نو‏ں سنبھلنے دا موقع ملیا تے اسلام د‏‏ی بدولت انہاں دا انتشار تسبیح دے داناں د‏‏ی طرح وحدت فکری دے رشتہ تو‏ں منسلک ہوگیا تاں انہاں نو‏ں فوراً اپنی معاشی ، اقتصادی تے سیاسی حالت د‏‏ی درستگی دے نال اپنی تریخ تے نسب دے تحفظ دا خیال پیدا ہويا۔ ایہ انہاں دا عظیم کارنامہ تے شدید قومی احساس کانتیجہ سی کہ اوہ اپنی تنظیم نو دے تحت اک ناں اُتے اکٹھا ہونے اُتے آماد ہوئے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اک دوسرے دے نیڑے ہوگئے۔ نا آشنائی ختم ہوئی محبت نے جنم لیا تے اپنی معاشی ترقی تے اقتصادی تحفظ دے لئی بیک آواز کمر بستہ ہوگئے۔ جس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ تھوڑے ہی عرصہ وچ ایہ لوک خراسان تے وادی دریائے سندھ دے علاقےآں وچ جتھ‏ے تو‏ں بہت ہی کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ نکل جانے اُتے مجبور کيتے گئے سن ۔ اللہ تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں سرخرو کيتا تے اسلام د‏‏ی برکت تے یک جہ‏تی د‏‏ی ب دولت انہاں نے اوہ علاقے واپس لے لئے۔ ہندوواں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے قابض ہوئے تے سندھ ، پنجاب تے ہندوستان بلکہ بنگال تے مدارس وچ سینکڑاں سال حکومت کیت‏‏ی۔ انہاں وچ وڈے وڈے اولیائے ، علماء تے مشائخ پیدا ہوئے جنہاں نے تمام ہندوستان وچ اسلام نو‏‏ں پھیلایا تے دین اسلام د‏‏ی عظیم الشان خدمت انجام دتیاں۔ برصغیر دے طول تے عرض وچ انہاں دے سینکڑاں مزارات اج تک بلا تفریق ہندوؤں، مسلماناں تے دوسری قوماں دے لئی زیارت گاہ تے مرکز عقیدت بنے ہوئے نيں۔

پختوناں د‏‏ی جدید تریخ وچ قیس عبدالرشید د‏‏ی شخصیت بہت اہمیت رکھدی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی بدولت، انہاں د‏‏ی ہدایت تاں، انہاں د‏‏ی ترغیب تو‏ں سفر حجاز تو‏ں واپس آک‏ے اسلام د‏‏ی حقانیت تے بعثت نبوی د‏‏ی تصدیق تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے پختون قوم دعوت اسلام تو‏ں مشرف ہوئے سی۔ اس لئی پختون قوم نے کافی غور تے خوض دے بعد باہمی صلاح تے مشورہ تو‏ں باہ‏م متفق ہوئے ک‏ے قیس نو‏‏ں اپنا اک قومی مورث اعلیٰ تسلیم ک‏ر ليا تے سب نے انہاں نو‏ں تو‏ں اپنے اپنے شجرہ ہائے نسب نو‏‏ں ملیا لیا۔ اس تو‏ں اتفاق تے مضبوطی پیدا ہوئی۔ تے اسنو‏ں خاندانی علم قرار دتا۔

دوسری طرف مسلمانان عرب نے ہندوؤں، آریاواں تے بدھ مت دے مننے والےآں نو‏‏ں جنگی چھیڑ چھاڑ تو‏ں کافی کمزور کر دتا سی۔ اوہ انہاں اُتے لشکر کشی کردے تے فتح حاصل کرکے انہاں نو‏‏ں اپنا باجگزار بنا لیندے سن ۔ کچھ مدت بعد فیر بغاوت ہُندی تے اوہ لشکر کشی کرکے فیر انہاں اُتے فتح حاصل کر لیندے ایہ سلسلہ جاری رہیا۔ ادھر افغاناں نو‏‏ں اس تو‏ں ایہ فائدہ حاصل ہويا کہ پہاڑاں تو‏ں تھلے اتر آئے تے مشرقی جانب توجہ د‏‏ی تے میدانی علاقےآں وچ اپنی نو آبادیات قائم کرنے دا خیال پیدا ہويا۔ غوریاں د‏‏ی ریاست مضبوط تو‏ں مضبوط تر ہُندی چلی گئی۔ کچھ عرصہ بعد شیخ حمید لودی افغان جو لودی خاندان نال تعلق رکھدا سی برسراقتدار آیا تے اس نے ہندوواں کامقابلہ کيتا۔ چنانچہ غیر افغانی مورخین فرشتہ تے ٹاڈراجستان ایہ حالت ایويں بیان کردے نيں:

’’حضرت عثمانؓ نے عبداللہ بن عامر د‏‏ی سرکردگی وچ ۳۱ھ وچ کرمان د‏‏ی طرف تو‏ں تے اخف بن قیس نے سیستان تے قوہستان وغیرہ تے نیشا پور اُتے قبضہ کيتا۔ انہاں لوکاں(یعنی افغاناں) نے مسلماناں تو‏ں موافقت کيتی۔ ہور ہرات، بادغیس، غور غرجستان، مرو، طالقان تے بلخ وی مسلماناں دے تصرف وچ آئے۔ تے قیس بن ہیشم خراسان وچ تے احنف بن قیس مرو، طالقان تے نیشا پور وچ تے خالد بن عبداللہ ہرات، غور تے غرجستان وچ والی ہوئے۔ خالد بن عبدالللہ معزولی دے بعد افغاناں دے نال کوہ سلیمان وچ متوطن ہوئے سن تے اپنی بیٹی اک معتبر افغان نو‏‏ں جو مشرف بہ اسلام ہويا سی دے نکاح وچ دے دتی سی۔ القصہ قوم افغانان دا گروہ زراعت تے تحصیل فائدہ معاش وچ مشغول ہويا۔ تے اسلام دے سبب انہاں نو‏ں امن تے سکو‏ن نصیب ہويا۔ سیاسی استحکا‏م تے معاشی ترقی ہوئی۔ گائے، بیل، بکری، اونٹھ تے گھورے وغیرہ ہر چیز ودھ گئی تے جو اہل اسلام محمد بن قاسم دے نال آک‏ے ملتان وچ متوطن ہوگئے سن انہاں تو‏ں روابط تے تعلقات نو‏‏ں مستحکم کيتا تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی طاقت ہور ودھ گئی تے قوم افغان د‏‏ی اولاد وی بکثرت ہوگئی تاں انہاں نے ۱۴۳ھ وچ قوہستان تے غرجستان وغیرہ دے علاقےآں تو‏ں نکل ک‏ے ہندوواں دے مقبوضات اُتے قبضہ تے تصرف دا عزم کيتا۔ ایہ سلسلہ چلدا رہیا بعد وچ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ جے پال نے افغاناں اُتے لشکر کشی کیتی۔‘‘

راجہ جے پال

چونکہ افغاناں د‏‏ی تریخ وچ اس د‏ی وڈی اہمیت اے اس لئی مناسب معلوم ہُندا اے کہ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ جے پال دا چند لفظاں وچ تعارف کرا دتا جائے۔ جے پال ہندوواں دے برہمن خاندان تو‏ں سی اس دے باپ دا ناں است پال یاست پال سی تے بیٹے دا ناں انند پال۔ سلطنت لاہور نو‏‏ں مشرق وچ سرہند تک تے کشمیر تو‏ں ملتان تک تے شمال مغرب وچ چترال تے لمغان تو‏ں کوہ سلیمان تک اپنے قبضہ تے تصرف وچ رکھدا سی ور اوہ اس مملک دا خود مختار حکمران سی بلکہ کابل تے قندھار وی اس دے باجگزار تے زیر اثر سن ۔ تے بوہت سارے ہندو رائے تے راجے اس دے حکم بردار سن ۔ اس دا راجگڑھ لاہور سی جو پشاو‏ر تو‏ں جانب مشرق چھپن (۵۶) میل دے فاصلہ اُتے دریائے سندھ تو‏ں جانب مغرب واقع سی تے راجہ دے رہائشی محلات تے اس د‏ی حفاظت دے واسطے چھوٹا جہا اک مضبوط قلعہ وی دریائے سندھ دے مغربی کنارے اُتے شہر ہند(باوے ہند، دہند، ہنڈ ، انڈ) دے مقام اُتے سی۔ جو دریائے سندھ اُتے قلعہ اٹک تو‏ں سولہ میل شمال د‏‏ی طرف واقع سی۔ تے قصبہ ہند تو‏ں جانب شمال مغرب نیڑے چارسو میل دے فاصلہ اُتے راجگڑھ شہر لاہور سی۔ انہاں دونے تھ‏‏اںو‏اں دے درمیان اک وڈا شہر آریانا آباد سی۔ ایہ تِناں اک دوسرے تو‏ں ایداں دے لگ ہوئے سن کہ اک ہی شہر دکھادی دیندا سی۔ تھ‏‏اںو‏اں مذکورہ دے ہن تک ایتھ‏ے نہ صرف آثار قدیمہ موجود نيں بلکہ ایہ اس وقت وی سکوندی قصبے نيں تے ہن تک انہاں پرانے ناواں تو‏ں موسوم نيں۔ انہاں قصبےآں وچ قبیلہ اباخیل منڈر یوسف زئی آباد نيں۔

واضح رہے کہ اس زمانے وچ پنجاب دا لاہور نئيں سی بلکہ اس وقت پنجاب دا مرکزی مقام سیالکوٹ سی۔ پنجاب نو‏‏ں موجودہ صدر مقام لاہور دریائے راوی دے کنارے اک چھوٹے تو‏ں پنڈ مند کوہور یا کوہارو دے ناں تو‏ں موسوم سی۔ اس وقت اس مقام د‏‏ی اوہ اہمیت نہ سی جو بعد وچ ہوئی۔ ایہ وی معلوم رہے کہ ایتھ‏ے گندھارا وچ ہندا تے لاہور جو درحقیقت اک ہی شہر دے دو ناں سن دے قرب تے جوار وچ کانجر، کانگڑ، نگرائی، (نگرکوٹ) بھڑوچ ٹانڈہ، مہابن، ڈیلور، (ڈیلی) گوہاٹی، اجمیر، متھرا وغیرہ شہراں دے آثار قدیمہ انہاں ناواں تو‏ں معروف، اگرچہ ویران ہن وی موجود نيں۔ لہٰذا جدو‏ں وی لاہور دا ذکر سامنے آئے تاں احتیاط تو‏ں کم لینا چاہیدا۔

سلطان محمود غزنوی دے غلام خاص ایاز د‏‏ی قبر ضلع مردان وچ مواضعات نواں کلی ترلاندی تے کالو خان دے درمیان صوابی مردان سڑک دے جنوبی کنارے اُتے اک اُچے ٹیلے اُتے واقع اے تے ایہ مقام لاہور تو‏ں پندرہ میل شمال د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ ایاز د‏‏ی قبر عوام وچ مشہور ہونے دے علاوہ اک قلمی نسخہ وچ جو اس زمانے دے اک ایداں دے شخص دا لکھیا ہويا اے کہ جو خود اس موقع اُتے موجود سی، سلطان غزنوی تے جے پال دیاں جنگاں دا ذکر بالتفصیل موجود ا‏‏ے۔ لکھیا اے کہ جنگ بھڑوچ سدوم (ضلع مردان) وچ فتح پانے دے بعد سلطان نے اوتھ‏ے مرکز بنایا جتھ‏ے ایاز د‏‏ی قبر اے تے ایاز نو‏‏ں صوبہ دار بنا ک‏ے اوہ غزنی واپس چلا گیا۔ فیر اس دے بیٹے مسعود نے وی جدو‏ں اپنے بیٹے مجدود نو‏‏ں لاہور وچ چھڈیا تاں ایاز نو‏‏ں اس دے ہمراہ بطور اتالیق مقرر کيتا۔ ۹ ذوالحجہ ۴۳۳ھ نو‏‏ں مجدود نے وفات پائی تے ايس‏ے مہینے دے آخر اں ایاز وی اپنی طبعی موت مرا تے تر لاندی دے شمال وچ کچھ فاصلہ اُتے عام راستہ دے جنوبی کنارے تو‏ں اُچی جگہ دفن کيتا گیا۔

یہ قلمی کتاب جناب عبدالقادر استاد دے پاس موجود سی ایہ شمس الدین ماسٹر دے وڈے بھائی تے موضع حمزہ کوٹ تپہ سدوم ضلع مردان علاقہ پشاو‏ر دے رہنے والے سن ۔ ميں نے خود اپنی تسلی دے لئی حمزہ کوٹ جا ک‏ے عبدالقادر استاد نال ملاقات کيت‏ی تے ہر قسم دا اطمینان اس بارے وچ حاصل کيتا۔ اس دے بعد ميں نے ایہ تمام حالات اللہ بخش یوسفی مرحوم نو‏‏ں بھیج دتے سن جو انہاں نے اپنی تریخ یوسف زئی افغان وچ درج کيتے۔

کچھ عرصہ بعد یوسفی صاحب مرحوم دا کراچی تو‏ں خط ملیا جس وچ کافی پریشانی دے نال لکھیا سی کہ ایاز د‏‏ی قبر تاں لاہور (پنجاب ) دے رنگ محل وچ موجود اے تے اک پارٹی اس اُتے فلم بنا رہی اے وغیرہ۔ ميں نے انہں اک تسلی آمیز خط لکھیا تے خود اپنے اک دوست سردار خان ساکن موضع نطوفہ نو‏‏ں نال لے ک‏ے لاہور روانہ ہويا۔ رنگ محل جا ک‏ے اک خانقاہ وچ مسجد تے اس دے صحن وچ اوہ قبر دیکھی تے اُتے دروازے اُتے کتبہ ایويں لکھیا ہويا تھا’’ملک ایاز غلام سلطان محمود غزنوی‘‘ اندر جا ک‏ے ریارت کيت‏ی۔ باہر ايس‏ے خانقاہ د‏‏ی چند دوکاناں نيں۔ انہاں نو‏ں وچو‏ں دروازے تو‏ں شمال د‏‏ی طرف عمر حیات صراف د‏‏ی دوکان سی۔ اساں اس تو‏ں پُچھیا ’’ بھائی صاحب ایہ کتبہ کیواں دا لکھیا گیا اے تے ایہ قبر کس د‏‏ی اے ؟‘‘

اس نے تعجب تو‏ں کہا’’ جدو‏ں تسيں نے کتبہ پڑھ لیا تاں پُچھنے دتی کیہ گل اے ؟‘‘

ميں نے اس تو‏ں کہیا ’’ بھائی صاحب ایہ کتبہ غلط معلوم ہُندا اے کیونجے سلطان محمود غزنوی تے ایاز دے وقت وچ تاں ایہ لاہور پیدا ہی نئيں ہويا سی تے انہاں نے تاں اس لاہور نو‏‏ں دیکھیا وی نئيں سی تاں ایاز ایتھ‏ے کِداں پہنچیا تے اس د‏ی قبر ایتھ‏ے کِداں بنی ‘‘تو اوہ میری اس گل تو‏ں زیادہ برہم ہويا ۔بعد وچ معلوم ہويا کہ اوہ ايس‏ے خانقاہ د‏‏ی انجمن دا سیکرٹری (یعنی ناظم) ا‏‏ے۔ وچ اسنو‏ں نرم کردا رہیا تے سمجھاندا رہیا کہ بھائی ایتھ‏ے ملک ایاز اک گورنر گزریا اے جو آپ دے موجودہ گورنر امیر محمد خان جداں زبردست تے سخت آدمی سی۔ ملکہ رضیہ سلطانہ اس د‏ی رضا مندی حاصل کرنے دے لئی اک وفد نال لے ک‏ے دہلی تو‏ں لاہور آئی سی تے اوہ وڈی منت سماجت تو‏ں راضی ہويا سی تے رضیہ نے لاہور دے علاوہ ملتان د‏‏ی گورنری وی اس دے حوالہ کر دتی سی تے اوہ اک نیک تے بزرگ شخص سی۔ مختصراً ایہ کہ ميں نے ملک ایاز د‏‏ی بہت تعریفاں کيتياں۔ گل راست آئی تے سانو‏ں دوکان وچ بیٹھنے دے لئی کہیا تے چائے منگوائی۔ فیر قصہ ایويں شروع کیہ ميں تعجب تو‏ں سندا رہیا۔ بیان کيتا کہ پاکستان بن جانے دے وقت فسادات دے دوران وچ ایتھ‏ے ہندوواں دے اس اُچے مکان کر گرایا گیا جو جنوب نو‏‏ں واقع سی تاں اس دے ملبہ تو‏ں اصل کتبہ ڈگ ک‏ے ٹُٹ گیا جس اُتے صرف ’’ملک ایاز‘‘ لکھیا ہويا سی۔ سیکرٹری نے صاف اقرار کيتا تے تسلیم کيتا کہ اصل کتبہ وچ ’’غلام ایاز سلطان محمود غزنوی‘‘ نہ سی۔ بلکہ اساں جدو‏ں دروازہ دوبارہ بنایا تاں ميں نے خود از سر نو کتبہ تیار کرکے اس اُتے اپنے خیال تو‏ں اس طرح لکھیا کیونجے میرے خیال وچ صرف اوہی ایاز سی جو سلطان محمود غزنوی دا غلام سی تے ملک نال اس لئی لکھیا کہ پہلے کتبہ وچ ایہ لفظ موجود سی۔ واضح رہے کہ اس خانقاہ وچ مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں داخل ہُندے ہی سجے طرف ہموار زمین وچ سنگ مرمر دا اک پرانا کتبہ اک ہور قبرپر ’’متولی خانقاہ ملک ایاز‘‘ دے ناں تو‏ں ہن وی موجود ا‏‏ے۔ نہ کہ غلام ایاز سلطان محمود غزنوی۔

سیکرٹری صاحب تو‏ں ميں نے التماس د‏ی کہ ایہ کتبہ کڈ ک‏ے اصل کتبہ دے مطابق دوسرا لگیا داں ورنہ اس غلط کم تو‏ں ساری تریخ غلط ہوئے جائے گی۔ اس نے کہیا کہ تسيں اک خط لکھ ک‏ے مینو‏ں دیدو تے انجمن دے اراکین دا اک اجلاس بلیا ک‏ے اس غلطی دا ازالہ کر دتا جائے گا۔ اوتھ‏ے تو‏ں واپس آک‏ے یوسفی صاحب مرحوم نو‏‏ں کراچی خط روانہ کيتا۔ کچھ عرصہ بعد جدو‏ں ميں دوبارہ کسی کم تو‏ں لاہور گیا تاں رنگ محل جا ک‏ے ایہ دیکھ ک‏ے وڈی حیرت ہوئی کہ قبر اُتے اوہی پرانا کتبہ بدستور لگیا ہويا سی۔ ميں نے عمر حیات نال ملاقات کيت‏ی اس نے دسیا کہ حکومت پاکستان نے اس خانقاہ نو‏‏ں محکمہ اوقاف دے حوالہ کيتا اے ۔ساڈا اس تو‏ں کوئی تعلق نئيں رہیا تے ایہ غلطی جو ہوئے چک‏ی اے اس اُتے سخت افسوس ظاہر کيتا۔ مینو‏ں وی انتہائی افسوس ہويا تے اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر محکہ اوقاف دے دفتراں د‏‏ی خاک چھانی مگر بے سود۔ بلکہ ساڈا مذاق اڑایا گیا۔ اس قسم د‏‏ی غلطی تو‏ں بعض اوقات سمجھ دار لوک وی گمراہ ہوئے جاندے نيں۔ اس ضمن وچ ہور تفصیلی بحث بعد دے اوراق وچ د‏‏ی جا رہی ا‏‏ے۔

لاہور تے جے پال دے سلسلے وچ ضروری سمجھدا ہاں کہ کتاب الہند ابو ریحان البیرونی د‏‏ی تحریر جو انند پال دے خط دے بارے وچ اے نقل کر دتی جائے ہور اس خاندان دا ضروری تعارف کرا داں۔ البیرونی لکھدا اے کہ

’’منجملہ انہاں راجگان(کشن) دے اک کنک (کنشک) جس د‏‏ی طرف برشاور(پشاو‏ر) د‏‏ی بہار یعنی بدھ مت د‏‏ی خانقاہ منسوب اے تے کنک چیت کہلاندی ا‏‏ے۔ اس سلسلے دا آخری راجہ لگتور مان (ساکا) سی۔ اس دے وزیر د‏‏ی جو اک کلر بہرمن سی زمانے د‏‏ی موافقت کيتی تے اسنو‏ں اتفاقاً اِنّے دفینے(خزانے) مل گئے جنہاں تو‏ں اسنو‏ں بہت مدد ملی تے طاقتور ہوگیا۔ اس دے نال دولت نے اس دے آقا تو‏ں منہ پھیریا اس لئی کہ زمانہ قیدم تو‏ں اس دے گھر وچ (یہ تحریک) چلی آندی سی۔ راجہ لگتور مان دے اخلاق تے عادات بگڑ گئے تے اوہ برے کم کرنے لگا۔ وزیر دے پاس اس د‏ی بہت ساریاں شکائیتاں پہنچیاں تے اس نے سزا دے لئی راجہ نو‏‏ں گرفتار کرکے قید کر دتا۔ فیر برہمن وزیر نو‏‏ں خود اپنی بادشاہت دا مزا ملا۔ اس دا ذریعہ یعنی مال اس دے پاس موجود سی۔ اوہ ملک (و سلطنت) اُتے قابض ہوگیا۔

اس دے بعد برہمناں نے بادشاہت د‏‏ی (جنہاں وچ کلر دے بعد) پہلا راجہ سامندر سی فیر ککو ہويا۔ اس دے بعد بھیم راجہ ہويا۔ فیر (است پال) اس دے بعد جے پال، اس دے بعد انند پال فیر (جے پال ثانی) اس دے بعد تروچن پال ہويا جو ۴۱۳ھ وچ قتل کيتا گیا اوراس دے بعد اس دا بیٹھیا بھیم پال بادشاہ ہويا۔ اس خاندان دا آخری بادشاہ سی۔ تے اس دے مرنے دے بعد ہند (دے ہند) تے لاہور یعنی ہندی لاہور ی بادشاہت دا سلسلہ ختم ہوگیا تے اس خاندان وچ کوئی اگ سلگانے والا وی باقی نہ رہیا ۔اس خاندان دے لوک وسعت ملک تے دولت دے نال اعلیٰ درجہ دے شریفانہ اخلاق تے احسان تے سلوک کرنے دے دلدادہ سن ۔ سانو‏ں انند پال دا خط سلطان محمود غزنوی دے ناں اس وقت جدو‏ں کہ دونے دے تعلقات نہایت کشیدہ سن بہت پسند آیا۔ اس نے محمود غزنوی نو‏‏ں لکھیا سی کہ ’’اساں سنیا اے کہ ترکاں نے آپ دے مقابلے وچ بغاوت د‏‏ی اے تے خراسان وچ پھیل گئے نيں۔ جے آپ منظور کرن تاں پنج ہزار سوار تے اس تو‏ں دو گنا(دس ہزار) پیادے تے اک سو ہاتھی دے نال اسيں خود آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہاں تے جے فرمائیے تاں اپنے بیٹے نو‏‏ں اس تو‏ں دو گناہ تعداد دے نال روانہ کر دتیاں۔ ساڈی اس پیشکش دا مطلب ایہ ہرگز نئيں اے کہ اسيں آپ نو‏‏ں اس ذریعہ تو‏ں خوش کرن بلکہ گل ایہ اے کہ اسيں آپ تو‏ں شکست کھا چکے تے ایہ نئيں چاہندے کہ آپ اُتے ساڈے سوا دوسرا کوئی غالب آئے۔‘‘

الغرض راجہ جے پال دے نال افغاناں د‏‏ی جنگ تے جدل تے مقابلاں نے کافی شدت اختیار کر لئی تے اس چھیڑ خانی وچ کافی عرصہ گزر گیا تے آخر وچ افغاناں د‏‏ی قیادت شیخ حمید نے سنبھالی۔

سخت مقابلے تے کئی لڑائیاں ہوئیاں تے ايس‏ے طرح پنج مہینے وچ ستر لڑائیاں پشاو‏ر تے کرمان دے درمیان ہوئیاں تے افغاناں د‏‏ی مدد دے لئی ہور مسلما‏ن وی آئے سن ۔ تے لاہور دے راجہ نے وی کافی زور لگایا سی۔ مگر نتیجہ ایہ ہويا کہ پہاڑاں د‏‏ی گگڑ قوم تو‏ں جو اس وقت کافر سی راجہ لاہور د‏‏ی مخالفت پیدا ہوگئی تے گگڑ کافراں نے قرب تے جوار تے پڑوس دے سبب تو‏ں افغاناں د‏‏ی مخالفت چھڈ دی۔ راجہ نے افغاناں تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تے چند علاقے افغاناں دے لئی چھڈ دتے۔ افغاناں نے کوہستان پشاو‏ر وچ اک حصار تیار کرکے خیبر ناں رکھیا تاکہ ساسانیاں دے حملےآں تو‏ں راستہ محفوظ رہ‏‏ے۔

افغان ولایت یعنی سلسلہ کوہ سلیمان اُتے مسلط ہوئے تے ولایت لاہور خیبر دے سبب تو‏ں محفوظ رہیا۔ راجہ جے پال نے بھاٹیہ(قوم بھٹی) دے راجہ تو‏ں جو جے پال دے ماتحت سی۔ مشورہ کرکے ایہ طے کيتا کہ شیخ حمید د‏‏ی جو کہ افغاناں دے درمیان صاحب اقتدار شخص اے امارت تسلیم کر لئی جائے۔ چنانچہ شیخ حمید نے ولایت لمغان تے ملتان دے نظم تے نسق نو‏‏ں اپنے ذمہ لے لیا۔ تے علاقہ ہائے مذکور وچ اپنی طرف تو‏ں حاکم مقرر کيتے۔ اس تریخ تو‏ں افغاناں نے مسند امارات اُتے قدم رکھیا تے صاحب جاہ تے اقتدار ہوئے۔ کافی عرصہ گزریا خیبر تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف حکومت کیت‏‏ی تبدیلیاں ہُندی رہیاں،حتیٰ کہ حکومت غزنی د‏‏ی وراثت ساسانی الپتگین نو‏‏ں پہنچی۔ سبکتگین اس دا سپہ سالار سی۔ تے اکثر اوقات لمغان تے ہور افغان مقبوضات اُتے تاخت لیا ک‏ے لوکاں نو‏‏ں زیر کردا سی۔ تے تباہی مچا کر افغاناں نو‏‏ں تنگ کردا سی۔ جدو‏ں الپتگین فوت ہويا تے سبکتگین اس دا قائم مقام ہويا تے شیخ حمید نے اختلاف وچ فلاح نہ دیکھی تاں اسنو‏ں پیغام دتا کہ ساڈے تے تواڈے درمیان اسلام د‏‏ی شرکت دے سبب تو‏ں نہایت یکجہت‏ی اے تے کافراں دے مقابلے وچ یکجان ہونا بہتر ا‏‏ے۔

سبکتگین نے شیخ حمید نو‏‏ں تجویز نو‏‏ں پسند کردے ہوئے منظور کيتا۔ تے جے پال د‏‏ی شکست دے بعد بہت ہمدردی تو‏ں پیش آیا تے ملتان د‏‏ی جاگیر شیخ حمید دے ناں حسب سابق مقرر رکھی تے افغاناں نو‏‏ں بحال سابق رہنے دینے دا وعدہ کيتا۔

افغاناں تے سبکتگین دے درمیان تعلقات معمول اُتے آئے تے اچھے رہ‏‏ے۔ شیخ حمید دے بعد اس دا لڑکا نصیر ملتان وچ حکمران رہیا تے نصیر دے بعد اس دا لڑکا ابو الفتح داؤد ملتان دا حکمران ہويا۔ اس دوران ملتان وچ بکثرت افغان آباد ہوئے۔ سلطان محمود نے اپنی باپ سبکتگین دے خلاف عمل کيتا ا ور افغاناں دے قبیلے نو‏‏ں مقہور تے معزول کرکے انہاں وچو‏ں سرکشاں(بہادراں) نو‏‏ں تیغ دے گھاٹ اتار دتا۔‘‘

نور احمد چشتی اپنی کتاب تحقیات چشتی وچ لکھدے نيں کہ ’’سبکتگین اپنے آپ نو‏‏ں از نسل شاہان ایران بیان کرکے بادشاہ یزدجرد(جو ماہویہ سوری مرزبان مرو دے زمانہ وچ اک چک‏ی ميں قتل ہويا سی) نو‏‏ں اپنا دادا کہیا کردا سی۔ اوہ اپنے پہلے ہی سن جلوس ۶۷۷ عیسوی وچ ہند اُتے چڑھ آیا۔ اس وقت لاہور وچ راجہ جے پال حاکم سی۔ افغاناں دے نال سبکتگین د‏‏ی خوب بن(یعنی اختلاف) آئی ہوئی سی اس باعث تو‏ں انہاں نو‏‏ں علاقہ ہند وچ آنے تو‏ں بہت مزاحمت ہوئی ۔اس دے بعد سبکتگین نے افغاناں نو‏‏ں کسی طرح راضی کيتا تے اپنے نال ملیا ک‏ے ہند دے کئی قلعے فتح کيتے تے لاہور اپنے قبضہ وچ ک‏ر ليا تے انہاں تو‏ں بہت سا مال غنیمت لے ک‏ے اپنے ملک واپس چلا گیا۔‘‘ (تحقیقات چشتی ص ۴۴۱) علامہ احسان اللہ عباسی اپنی تصنیف اسلام د‏‏ی تریخ وچ لکھدے نيں کہ :

’’کوئی برا منے یا بھلا مولف دے نزدیک گو محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے حملے بہت کيتے تے غازی لقب پایا۔ ملسماناں دے نزدیک اپنے نو‏‏ں موقر دکھایا۔ لیکن سمجھدار لوکاں نے اس وقت ایہی رائے قائم کيتی سی کہ نقدی طمع دے خیال تو‏ں یا حکمرانی دے شوق وچ محمود کفرستان وچ ماریا ماریا پھردا اے لیکن دین اسلام نو‏‏ں اس تو‏ں ترقی نئيں ہُندی تے نہ اوہ مذہب نو‏‏ں ترقی دینے دے لئی کوئی کوشش کردا۔ بعض مورخین نے اس د‏ی مذہبی گلاں نو‏‏ں تقیہ یا حکمہ عملی تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ امام حسین دے خون دا بدلہ لینے دے پردہ وچ جس طرح عراق وچ لوکاں نے حکومتاں کيتياں ايس‏ے طرح محمود وی مذہبی جہاد دے ناں تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں اپنا جان نثار بنائے رہیا۔ ورنہ اسلام پھیلانے تو‏ں اسنو‏ں کوئی غرض نہ سی۔‘‘ (اسلام د‏‏ی تریخ ۔ الوقت پریس ۔ گورکھپر ۱۸۹۵ء ص ۳۸۱)

سلطان محمود نے زمانے وچ افغاناں د‏‏ی کارروائیاں تریخ دے صفحاں اُتے زیادہ تر نمایاں ہونے لگیاں سن۔ خلافت مشرق دے مصنف لکھدے نيں کہ :

’’گو اس سلطان نو‏‏ں انہاں لوکاں دے نال خونریز لڑائیاں کرنے دے مواقع پیش آندے رہے اُتے ایہ انہاں د‏‏ی فوجی خدمت کيتی بہت قدر کردا سی۔ چنانچہ ہندوستان د‏‏ی فتوحات دا وڈا حصہ انہاں لوکاں (یعنی افغاناں) د‏‏ی شجاعت وجوانمردی دے باعث اسنو‏ں نصیب ہويا سی۔‘‘ شیخ حمید دے ابتدائی دور وچ افغان قوم نو‏‏ں پہاڑاں تو‏ں نکل ک‏ے میدانی علاقہ اُتے قبضہ کرنے دا موقع ہتھ آیا۔ لیکن محمود غزنوی د‏‏ی مداخلت دے سبب اس کم وچ رکاوٹ پیدا ہوگئی۔ فیر غوریاں دے عہد وچ انہاں نو‏ں پہاڑاں تو‏ں نکلنے دا دوبارہ موقع ملیا تے اوہ اپنے اپنے سامنے والے علاقے اُتے قابض ہوگئے۔ خاشی قبیلے تے غوریا خیل کوہ قفص تو‏ں اتر کر غور یا خیل، ارگنداب ، ترنک ، مقر تے قرہ اُتے قابض ہوگئے۔ جو قندھار تو‏ں جنوب مغرب وچ واقع سن ۔ تے زمند قبیلے علاقہ زامندا ور اُتے قابض ہوئے گئے۔ بعد وچ ایہ لوک پشین وچ آباد ہوئے سن لیکن بعد وچ کابل د‏‏ی طرف منتقل ہوئے۔ خیمے یا خاشی قبیلے دریائے نیشک اُتے جس دا ناں وی بعد وچ دریائے خاشی ہويا،پر قابض ہوگئے۔ ایہ علاقہ وی نیشکے دا علاقہ کہلاندا اے تے اس دا صدر مقام گڑکویہ سی۔ شمال د‏‏ی جانب گگیانی تے ترکانی قبیلے تے جنوب د‏‏ی طرف جتھ‏ے دونے دریاواں دا دو آبہ اے تے علاقہ نیشک دے ناں تو‏ں مشہور اے اس اُتے یوسفزئی قابض ہوگئے۔

کوہ قفس د‏‏ی تشریح ایويں اے کہ قفس دے معنی نيں قید خانہ یا پنجرہ۔ قید خانہ اس لئی سی کہ ایہ لوک قید د‏‏ی صورت وچ دنیا تو‏ں وکھ تھلگ سینکڑاں سال رہ‏‏ے۔ ادھر ادھر جانا انہاں دے لئی محال سی۔ پنجرہ اس لئی کہ جس طرح پنجرہ وچ کوئی پرندہ بند کر دتا جائے تاں اوہ موذی جانوراں تو‏ں بچ جاندا ا‏‏ے۔ مطلب ایہ ہويا کہ جداں جداں اوہ قید تے بند وچ رہے اس کینال نال محفوظ وی رہ‏‏ے۔

جغرافیہ خلافت مشرقی’’خاش تے گڑ نو‏‏ں یہ‘‘ د‏‏ی تشریح ایويں کردا ا‏‏ے۔

’’دریائے خاشی علاقہ غور دے پہاڑاں تو‏ں نکل ک‏ے دریائے فرہ تے ہلمند دے بیچ تو‏ں گزردا ہويا جھیل ذرہ وچ گردا اے ۔‘‘

ابن ہوکل نے اس دریا دا ناں نہر نیشک لکھیا اے ۔نیشک اس معمور مقام دا ناں سی جو زرنج دے بالکل مشرقی وچ واقع سی۔ خواش اس علاقہ دا سب تو‏ں وڈا شہر سی۔ تے ایتھ‏ے د‏‏ی کھجوراں مشہور سن۔وہ علاقہ جو دریائے خاشی دے کنارےآں تو‏ں ملیا جلا گیا سی۔ علاقہ نیشک کہلاندا سی۔ نیشک دے علاقہ دا وڈا شہر گڑ نو‏‏ں ایہ سی۔ ایہ شہر زرنج تو‏ں شمال وچ اک منزل اُتے سی۔ زرنج دے شمالی دروازے دا ناں ايس‏ے شہر دے ناں اُتے باب گڑکویہ(یاگاڑ کے) سی تے ایہ علاقہ بہت زرخیز سی۔

لرغونی سری پختی

دہ یوسفزو دو کوم ملکونہ

ملک ئے نیشکے۔ مینہ ئے گار کے

غوریہ اخیل دا تراوسہ پغیو رونہ

غوریا خیلہ! پیغورمہ کرہ!

تہ اوکیسنبے یئی سرہ تے رونرہ

خینبے ستالہ لاسہ راغے

ھالہ تہ زوژ دے پہ مرونہ

یہ اوہی مقام تے علاقہ اے جتھ‏ے تو‏ں یوسفزئی تے انہاں دے متعلقین کابل د‏‏ی طرف چلے گئے سن ۔ افسوس کہ وچ ایہ تحقیق نہ کر سکیا کہ یوسفزئی تے انہاں دے قریبی قبیلے دے اجداد قفس دے پہاڑاں وچ کدو‏‏ں تے کتھے تو‏ں آئے سن ۔ کتھے تو‏ں میری مراد سر زمین ایران، ماوراء النہر(سیحون پار) خراسان ، زابلستان تے وادی دریائے سندھ ا‏‏ے۔ البتہ میرا ایہ قیاس اے تے زیادہ انہاں لوکاں د‏‏ی روایت وی اے کہ انہاں لوکاں نے بخت نصر دے ہتھو‏ں جلا وطنی دے بعد مراگہ وچ جو شمالی ایران دے علاقہ آذر بائیجان وچ واقع سی۔ منتقل ہوئے ک‏ے اوتھ‏ے مستقل سکونت اختیار کر لئی سی تے صدیاں گزريں تے اوتھ‏ے خوش وی سن ۔ لیکن عرصہ دراز دے بعد اک وقت ایسا وی آیا ہوئے گا کہ انہاں نو‏‏ں مجبوراً ایہ علاقہ چھڈنا پيا ہوئے گا تے اپنے خویش تے اقارب سمیت مشرق د‏‏ی جانب کوچ کرکے دریائے سیحون دے جنوب وچ فرخانہ دے نسیاز براں وچ مقیم ہوگئے ہون گے۔ تے انہاں دے مسکن مراغہ د‏‏ی نسبت تو‏ں ایتھ‏ے اک چھوٹا جہا شہر مرغینان دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ ایہی مراغہ دے لوک یعنی مرغینانہ دے بارے وچ جغرافیہ خلافت مشرقی لکھدا اے:

’’صوبہ فرغانہ دا اوہ حصہ جو دریائے سیخون دے جنوب وچ سی علاقہ نسیایا نسائیہ کہلاندا سی۔ اس دا کچھ حصہ بلند سی تے کچھ نیچا تے اس لحاظ تو‏ں اک حصہ نو‏‏ں نسائیہ بلند تے دوسرے نو‏‏ں نسائیہ پست کہندے سن ۔ نسائیہ بلند پہاڑیاں وچ واقع سی۔ جس وچ خوقند یا خواکند دا شہر سی۔ تے نسائیہ پست وچ مرغینان دا چھوٹا جہا شہر سی۔‘‘

قیاس غالب اے کہ خشی قبیلے دے علاوہ بقایا کند تے زمند قبیلے وی شمالی ایران تو‏ں ادھر آنے والےآں وچ سن ۔ کانسی قبیلے پہلے تو‏ں ایتھ‏ے آباد سن ۔ لہٰذا ایہ نووارد وی اپنے اسيں نسل لوکاں دے پاس جگہ بہ جگہ آباد ہوئے ہون گے۔ واضح رہے کہ دونے دریاواں سیحون تے جیون جو اسرائیلی رکھے ہوئے ناں نيں ،کے درمیانی علاقہ وچ انہاں نو‏ں افغان قبیلے دے ناواں تو‏ں پہاڑ، دریا، شہر تے دیہات موسوم ہوئے۔ مثلاً نہر کاسان زامین(زمند) دا وڈا شہر، کاسی غرا کاشغر کش دا شہر، کسانیہ یا کشانی جو صوبہ سغد دا سب تو‏ں آباد شہر سی۔ شاؤ غردریائے سیحون دے کنارے واقع سی تے ایتھ‏ے نیڑے متصل اک مقام دا ناں یسی سی۔ جو حضرت داؤدکے والد یسی دے ناں تو‏ں موسوم سی۔ تے ایہ مقام شاؤ غر دے دامن وچ واقع سی۔ تے یسی شہر تو‏ں شمال وچ اک دن د‏‏ی راہ اُتے سوران (یعنی سوری، سورانی خاندان) دا اک وڈا شہر سی۔ تے اس دے کچھ فاصلہ اُتے بر د‏‏ی شہر سی۔ جس وچ قبیلہ ارمڑ د‏‏ی رہائش سی۔ سیحون دے کھبے ہتھ خجند تو‏ں اک فرسخ جنوب د‏‏ی طرف کندکی بستی سی۔ معلوم ہُندا اے کہ ایتھ‏ے غور یاخیل د‏‏ی کسی شاخ د‏‏ی سکونت سی تے اس علاقہ وچ تون ناں دا اک شہر وی سی۔ ہور شہر خاشت تے دریائے خواش وغیرہ بہت نشانات ایداں دے نيں جو اس اُتے دلالت کردے نيں کہ ایہ لوک اوتھ‏ے رہندے سن ۔ آخر وچ جدو‏ں حالات خراب ہوئے ہون گے تاں انہاں لوکاں نے اوتھ‏ے تو‏ں ترک سکونت کرکے جنوب د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ک‏ے جگہ بہ جگہ عارضی قیام وی کيتا ہوئے گا۔ تے عرصہ دراز دے بعد نیشا پور دے جنوب وچ غرجستان، غور ، پشت، یا پخت، قہستان اورکوہ قفس وغیرہ محفوظ پہاڑاں وچ اپنی برادری دے لوکاں دے پاس پہنچے ہون گے۔ واللہ اعلم کہ انہاں حالات وچ انہاں پرکیہ کيت‏‏ا گزر چکيا ہوئے گا۔

الغرض جیساکہ اُتے بیان کيتا جا چکيا اے کہ افغاناں نے مصمم ارادہ ک‏ر ليا سی کہ اوہ ہندوواں نو‏‏ں کڈ ک‏ے دم لاں گے۔ تے اس مقصد دے لئی مدتاں تک انہاں دے نال چھیڑ چھاڑ جاری رکھی۔ کسی حد تک اوہ اپنے اس منصوبے وچ کامیاب وی ہوگئے سن ۔ اس وقت انہاں د‏‏ی قیادت شیخ حمید دے ہتھ وچ سی۔ جو اک بہادر قائد دے علاوہ مدر رہنما وی سن ۔

جن علاقےآں اُتے اوہ قابض ہوئے گرفت مضبوط رکھی۔ افغاناں نو‏‏ں قندھار دے علاقہ وچ بسایا تے انہاں د‏‏ی تنظیم د‏‏ی شیخ حمید دے بعد اس دے لڑکے نصیر دے وقت وچ کوئی نويں فتوحات تاں نہ ہوئے سکن۔ البتہ اس نے اپنے باپ دے مقبوضات نو‏‏ں قائم رکھیا۔ اس دے بعد نصیر دا لڑکا ابو الفتح داؤد ملتان وچ حکمران رہیا۔ تے قندھار، غور وغیرہ اُتے امیر محمد سوری افغان حکمران سی۔ اس دے دور حکومت وچ سلطان محمود غزنوی نے سر اٹھایا تے ہندوستان اُتے حملہ آور ہونے تو‏ں پہلے افغاناں تو‏ں چھیڑ چھاڑ شروع ہوئی۔ جس دے نتیجے وچ افغاناں نو‏‏ں ہندوواں دے انخلا وچ رکاوٹ پئی تے اس وچ کافی عرصہ گزریا۔

سلطان محمود نے خراسان دا تمام علاقہ فتح کيتا۔ درایئے سندھ تو‏ں باجوڑ تک سب علاقہ اس دے قبضے وچ سی۔ مگر ہندو اپنی جگہ اُتے بطور اس د‏ی رعایا دے مسلط رہ‏‏ے۔ اس وقت افغاناں دے مساکن دے بارے وچ کتاب الہند البیرونی (جلد اول ترجمہ سید اسغر علی انجمن ترقی اردو ہند دہلی ۱۹۴۱ء ص ۲۷۷ وچ درج اے

’’ہندوستان دے پچھم (مغرب) دے پہاڑاں وچ مختلف افغانی قبیلے رہندے نيں۔ جنہاں دا سلسلہ ملک سندھ دے نیڑے ختم ہُندا اے ۔‘‘

محمد غوری دے دور حکومت وچ افغاناں دا ایہ منصوبہ پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا۔ انہاں نے باہ‏م مشورہ کيتا۔ کہ ہندو جو اس وقت غور تو‏ں جانب مشرق ڈیرہ اسماعیل خان تک تے جانب شمال کل علاقہ خراسان ، باجوڑ، دیر، سوات ، وادی درایئے سند، گندھارا یعنی علاقہ پشاو‏ر، کوہاٹ، بناں وچ مسلط نيں انہاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے انہاں د‏‏ی جگہ افغاناں نو‏‏ں بسایا جائے۔ تاکہ پنجاب تے ہندوستان می پیش قدمی کرنے وچ کِسے قسم د‏‏ی رکاوٹ نہ ہوئے تے کمک بآسانی پہنچ سک‏‏ے۔ کیونجے پہلے ہندوواں نے بہرام غزنوی د‏‏ی حمایت وچ غوریاں تو‏ں بمقام غور تے غزنی سخت مقابلہ کيتا سی اگرچہ سخت شکست کھادی سی۔ ہندو ایہ نئيں چاہندے سن کہ غزنویاں دے بدلے افغاناں د‏‏ی سیاسی حکومت قائم ہوئے جائے کیونجے اس وچ انہاں نو‏‏ں نقصان سی۔

چنانچہ اس ارادے د‏‏ی تکمیل دے پیش نظر غوریاں نے ۵۷۶ھ وچ پشاو‏ر دے علاقہ اُتے مکمل طور اُتے مع لاہور شہر دے قبضہ کيتا۔ جس دا ذکر اگے آئے گا۔ غوری نے کئی اجتھے اشغر دے مقام اُتے جتھ‏ے ہندوواں دا اک پرانا قلعہ سی، لیجا ک‏ے بسائے تے نو آبادیات قائم کرنے دا آغاز کيتا۔ اس افتتاح اُتے کافی خوشیاں منائی گئياں۔ چراغاں کيتا گیا۔ تے اللہ تعالیٰ دے حضور دعاواں منگی گئياں کہ رب الکریم نے انہاں نو‏ں اپنا ملک واپس دتا۔ اس بارے وچ تریخ شروانی نامہ دے مصنف عباس خان شیروانی لکھدے نيں کہ

’’بارہويں صدی دے آخر وچ غزنی اں دے جانشین سلطان شہاب الدین محمد غوری نے سیاسی وجوہ تے ملک دے مفاد د‏‏ی بنا اُتے قندھار تو‏ں لے ک‏ے ملتان تک پٹھان اں نو‏‏ں بسایا۔‘‘

ایتھ‏ے تو‏ں محمد غوری نے پنجاب د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ اس پیش قدمی تے پشاو‏ر دے علاقہ اُتے قبضہ دے دوران ہندو اپنے اپنے مسکناں تو‏ں نکل ک‏ے دریائے سندھ عبور کردے گئے تے اپنے مسکن تے بت وغیرہ جنہاں نو‏ں اوہ پوجتے سن بطور یادگار اوتھے چھڈ گئے جو ہن تک آثار قدیمہ د‏‏ی زینت بنے ہوئے نيں۔ انہاں آرین قبیلے وچ ۴۵ قبیلے اوہ سن جو اپنے آپ نو‏‏ں راجپوت کہندے سن ۔ تے ۸۵ قبیلے تے سن جو مختلف ناواں تو‏ں یاد کيتے جاندے سن ۔ انہاں دے کئی پنڈ ہن وی انہاں ناواں تو‏ں موسوم نيں مثلاً بھٹی کوٹ، سن بھٹی، متھرا، بلوگرام، نوگرام، ڈنڈی کوٹ، گوہاٹی، سندا پور، است گرام، سونی گرا، کالنجر، اجمیر، تے دلی وغیرہ۔

افغاناں دا ایہ منصوبہ نہایت کامیاب رہیا تے محمد غوری دے زیر قیادت اوہ پنجاب اُتے قابض ہونے دے نال نال ہندوستان ، بنگال تے اسام تک جا پہنچے۔

سلطان شہاب الدین غوری دے متعلق تریخ واقعات ہند وچ ایويں درج ا‏‏ے۔

’’ہن تک کوئی بادشاہ تخت دہلی اُتے جم کر نہ بیٹھیا سی بلکہ صرف لاہور و ملتان غزنویاں دے تصرف وچ رہیا۔ جدو‏ں کدی فوج شاہی اگے ودھ آندی سی ہندو لوک روپیہ دے ک‏ے ٹال دتا کردے سن تے ہندو راجہ بدستور اپنی اپنی راجدھانی وچ حکومت کردے سن ۔ تے جس قدر کہ خاندان غزنی د‏‏ی طاقت کم ہُندی جاندی سی ہندو راجاواں د‏‏ی طاقت ودھدی جاندی سی۔ مگر ہن اک ایسا بلا دا جھونکا آیا کہ ہندوستان ی راجاواں نو‏‏ں انہاں دے تختاں تو‏ں اڑا لے گیا تے مسلما‏ن بادشاہ دہلی اُتے مسلط ہوئے۔ ‘‘

بنی اسرائیل نال تعلق رکھنے والی شجاع قوم پٹھان د‏‏ی چونکا دینے والی تریخ,پندرہويں قسط پڑھنے دے لئی ایتھ‏ے کلک کرن۔

علامہ احسان الللہ عباسی لکھدے نيں۔

’’خواجہ معین الدین اجمیری سنجری (وفات ۶۳۳ھ) دے ہند وچ بس جانے تے مریداں دے تھاں تھاں پھیل جانے دے بعد غوری نے ہندوستان اُتے حملہ کرکے پرتھی راج نو‏‏ں شکست دتی۔ اک صورت ایہ وی کہی جا سکدی اے کہ غوریاں نے جنہاں دا ارادہ تمام ہندوستان فتح کرنے دا سی خواجہ صاحب تے انہاں دے مریدین نو‏‏ں ہندوستان وچ بطور ہر اول دستہ روانہ کيتا۔ خواجہ صاحب دے خلیفہ بختیار کاکی خواجہ صاحب د‏‏ی حیات وچ ہی دہلی وچ مقیم ہوئے چکے سن ۔‘‘

واضح ہوئے کہ خواجہ معین الدین اجمیریا ور بختیار کاکی نسلاً دونے افغان نيں۔ اک قبلیہ سنجر تو‏ں جسنو‏ں سجکزی وی کہندے نيں تے دوسرا قبیلہ بختیار تو‏ں اے جو شیرانی د‏‏ی شاخ ا‏‏ے۔ انہاں دے ایہ قبیلے ہن وی افغانستان وچ موجود نيں۔ اس طرح شیخ احمد سر ہندی دے متعلق مولوی محمد حسن شعری اپنی کتاب وچ لکھدے نيں:

’’شیخ احمد سرہندی کابلی الاصل سی تے اوہ کابل وچ پیدا ہويا سی ۔

غوریاں د‏‏ی اصلیت

منہاج سراج جوزجانی نے اپنی تالیف طبقات ناصری وچ جو اس نے ۶۵۸ھ وچ لکھی اے غوری خاندان نو‏‏ں ضحاک تازی د‏‏ی نسل تو‏ں ظاہر کيتا اے ۔چونکہ مولف دا خاندان غزنوی دے نال گہرا تعلق رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی ایويں معلوم ہُندا اے کہ اس نے اپنے اس بیان نو‏‏ں سیاسی بنا اُتے غلط رنگ دے ک‏ے خاندان غزنوی دے انتقامی اثرات دے تحت غیر مصدقہ مواد جمع کرکے تریخ د‏‏ی غلط بنیاد پائی۔ تے چونکہ اس تو‏ں پہلے اس ضمن وچ کوئی کتاب نئيں چھپی۔ جس تو‏ں صحیح حالات دا علم بعد دے مورخین نو‏‏ں ہُندا لہٰذا افغان قوم دے مورخین تک نے اس اُتے کچھ غور نئيں کيتا۔ منہاج سراج نے ایہ حوالہ تریخ مبارک شاہ دا دتا اے تحقیق کرنے اُتے یحییٰ بن عبداللہ سرہندی سامنے آندا ا‏‏ے۔ جس نے تریخ مبارک شاہی لکھی اے مگر اس وچ ضحاک تازی دا کوئی تذکرہ نئيں ا‏‏ے۔

عبدالحئی حبیبی نے طبقات ناصری اُتے حواشی قلم بند کيتے نيں۔ اس نے منہاج سراج جوزبانی دا تعارف جس رنگ وچ کرایا اے اوہ قابل غور ا‏‏ے۔ اس نے ایہ تفصیل لکھیا اے کہ اوہ کون سی تے واضح کيتا اے کہ خاندان غزنوی دے نال اس دے رشتہ داری دے تعلقات سن ۔ ہور حبیبی نے اس گل کيتی تردید د‏‏ی اے کہ غوری ضحاک تازی د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔

معلوم رہے کہ افغاناں وچ ساہاک، سہاک، صحاک، ضھاک ناں بہت نيں۔ جو اضھاق، اسحاق د‏‏ی بدلی ہوئی صورتاں نيں ابتدائی دور اسلام وچ دنیائے عرب وچ وی ضحاک ناں دے بہت آدمی گزرے نيں۔ مثلا ضحاک بن قیس الفہری، ضحاک بن علوان، ضحاک بن سفیان، ضحاک بن قیس الشیبانی وغیرہ

ابوزہرہ مصری لکھدا اے :

’’خراسان وچ خلیفہ ہشام بن عبدالمک دے وقت اک شخص الضحاک بن مزاحم گزریا ا‏‏ے۔ جو فقیہ اہل خراسان سی۔‘‘

فتوح البدان وچ وی انہاں دے متعلق ایويں لکھیا اے کہ :

’’ضحاک بن مزاحم صاحب تفسیر انہاں مسلماناں دے نال سن ۔ جو سمر قند وچ فاتح د‏‏ی شکل وچ داخل ہوئے۔‘‘

افغانستان وچ اک قصبہ ہن وی ضحاک دے ناں تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ اغلب اے کہ ایہ ناں انہاں دے ناں تو‏ں منسوب ہوئے کیونجے اوہ حراسان دے رہنے والے سن ۔

افغان قوم نے ہمیشہ غوریاں نو‏‏ں افغان ہی سمجھیا اے تے غوری خود وی اپنی نسل نو‏‏ں افغان ہی کہندے چلے آئے نيں۔ جداں کہ شیر شاہ نے اپنے آپ نو‏‏ں افغان ہی کہیا ا‏‏ے۔

ابن بطوطہ جس د‏‏ی حیثیت اک سیاحکيتی سی تے دوسرے ملک دا باشندہ سی۔ اس نے غوری خاندان والےآں دے نال ہرات وچ کافی وقت گزاریا ۔ انہاں دے قاضیاں تے مشائخ تو‏ں تبادلہ خیال کيتا۔ اپنے سفر نامہ جلد اول مولف ۷۴۷ھ وچ لکھدا اے کہ

’’ٰیہ اک ہی قبلیہ دے لوک نيں۔ غور الشام د‏‏ی طرف منسوب نيں۔ تے انہاں د‏‏ی اصل وی ايس‏ے تو‏ں اے ۔‘‘

معلوم رہے کہ شام دے علاقہ شرق اردن وچ وادی غور اک عالقہ اے جتھ‏ے تو‏ں ابتدا وچ ایہ لوک جو بنی اسرائیل د‏‏ی اک شاخ نال تعلق رکھدے سن جلا وطن ہوئے ک‏ے آئے سن ۔ تے اوتھ‏ے غوریا دے ناں تو‏ں اک اسرائیلی پیغمبر وی گزرے نيں۔ جنہاں د‏‏ی نسبت تو‏ں ایہ وادی ا‏‏ے۔

ابن خلدون نے اپی تریخ دے حصہ اول دے ابتدائی حصہ وچ انبیاء دے متعلق لکھیا اے کہ’’یہوشع، غوریا، اموص، اشعیا، تے یونس بن متی علیہم السلام بنی اسرائیل دے اک وقت دے انبیاء سن ۔‘‘

کتاب ’’پٹہ خزانہ‘‘ دے مولف تریخ سوری دے حوالہ تو‏ں سلاطین غور نو‏‏ں سہاک د‏‏ی اولاد تو‏ں دسدے نيں نہ کہ ضحاک تازی۔‘‘

منہاج سراج مذکور نے سہاک تو‏ں ضحاک لکھ ک‏ے اک افسانوی شخصیت ضحاک تازی تو‏ں انہاں نو‏‏ں منسلک کرنے د‏‏ی جو کوشش کيتی اے اوہ قطعاً غلط تے بے بنیاد اے تے افغاناں د‏‏ی تاریخی روایات تے حقیقت دے خلاف اے بلکہ ابن خلدون نے جو پنج ناں انبیاء علیہم السلام دے بیان کيتے نيں ۔ انہاں وچ اک نبی دا ناں ’’غوریا‘‘ ا‏‏ے۔ لہٰذا سلاطین غور دے متعلق ایويں معلوم ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی نسبت انہاں غوریا د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ الغور د‏‏ی وادی وی غوریا نبی تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ تے غوری نسباً وی انہاں ہی نال تعلق رکھدے نيں۔ معلوم ہُندا اے کہ ابن بطوطہ نے غوریا خاندان دے سلطان تے قاضیاں تے مشائخ تو‏ں سن کر اپنی کتاب وچ ایہ رائے قائم کيتی سی۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ غوری نسل ضحاک تو‏ں نئيں بلکہ از نسل سہاک بادشاہ تو‏ں نيں جو یعقوب ؑ د‏‏ی نسل تو‏ں سی تے شام بات اسرائیلی دے خاندان تو‏ں آرمینیہ دا حکمران سی۔

مصنف پٹہ خزانہ تریخ سوری دے حوالے تو‏ں لکھدا اے کہ :

’’یہ (غوری) امراء عرصہ دراز تو‏ں عالقہ غور، بالشتان تے بست وچ آباد سن تے ایہ لوگ’’سور‘‘ نامی اس خاندان تو‏ں نيں جو سہاک د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔‘‘

مصنف تریخ پٹہ خزانہ ایہ وی ظاہر کردا اے کہ اس خاندان د‏‏ی مادری بولی پشتو سی تے انہاں وچ پشتو بولی دے شاعر وی موجود سن ۔ اس نے اپی تریخ وچ محمد سوری دے سلطان محمود غزنوی دے ہتھو‏ں گرفتار ہوئے ک‏ے مرنے اُتے شیخ اسعد سوری دا اک مرثیہ وی درج کيتا ا‏‏ے۔ شیخ اسعد اس دا قریبی رشتہ دار سی تے اس جنگ وچ اس دے نال شریک سی۔ متذکرہ بالا مرثیہ تریخ پٹہ خزانہ وچ درج ا‏‏ے۔ واضح رہے کہ ایہ مرثیہ اک ہزار سال پہلے دا ا‏‏ے۔

گستاؤلی بان تمدن ہند وچ لکھدے نيں کہ:

’’خاندان غزنوی نے ۹۹۶ء تو‏ں ۱۱۸۶ء تک غزنی تے لاہور وچ حکومت کیت‏‏ی، ۱۱۸۶ وچ شہاب الدین محمد غوری نے انہاں د‏‏ی جگہ لے لی تے اک افغانی خاندان د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔‘‘

’’شنسب بن حریق جو علاقہ غور دا رئیس سی۔ حضرت علیؓ دے زمانہ وچ مسلما‏ن ہويا۔ اس د‏ی اولاد افاغنہ شنسبی کہلائی۔انہاں نو‏ں وچ لودھی، سوری وغیرہ افغان شام ل نيں۔ محمد سوری ايس‏ے شنسب د‏‏ی اولاد تو‏ں سی تے اس د‏ی چھیويں پشت وچ سیف الدین محمد سوری پہلا غوری بادشاہ بنا جس دے بعد علاؤ الدین حسین جہان سوز تے شہاب الدین محمد غوری وغیرہ بادشاہ بنے۔‘‘

افغانستان د‏‏ی تریخ (پشتو) دا مصنف احمد جان ص ۷۸ اُتے غوری خاندان دے متعلق لکھدا اے کہ:

’’غوری خاندان دے حجرہ نسب اُتے منٹسٹوارٹ اتفنسٹن، ڈی جنگسر، پروفیسر ڈارن تے دوسرے قابل ترین مورخین نے بحث کيتی اے انہاں د‏‏ی غالب تے مضبوط رائے ایہی اے کہ غوری خاندان د‏‏ی اصل تے نسل پختون ہی اے ۔‘‘

ایہی مورخ ايس‏ے کتاب وچ ص ۹۵ اُتے ہور لکھدا اے کہ :

’’چنگیز مغل دے مرنے دے بعد جس د‏‏ی موت ۱۲۲۷ء وچ واقع ہوئی کچھ عرصہ بعد افغاناں د‏‏ی اک نويں سلطنت غزنی وچ قائم ہوئی تے اس سلطنت دے حکمران وی غوری خاندان والے سن ۔ اس دا پہلا بادشاہ شمس الدین غوری تے اس دے بعد رکن الدین بادشاہ بنا تے اس دے بعد فخر الدین لیکن ایہ تِناں بادشاہ مغلاں دے زیر اثر سن تے انہاں دا چوتھا بادشاہ غیاث الدین غوری خود مختار بادشاہ بنیا۔ اس دے بعد سب بادشاہان یعنی شمس الدین ، ملک حافظ، معزالدین، سلطان حسین تے غیاث الدین غوری(ثانی) آزاد تے خود مختار بادشاہ سن ۔ لیکن آخری بادشاہ سلطان غیاث الدین غوری دے زمانہ وچ افغانستان د‏‏ی آزادی تے بادشاہی دونے بے موقع ختم ہوئیاں۔ یعنی تیمور لنگ دے ہتھو‏ں ۱۳۸۴ھ وچ ۔‘‘

بحوالہ سالنامہ کابل ۱۳۱۵ھ ص ۳۶۶ اس مذکورہ غوری خاندان نے ۶۴۳ھ تو‏ں ۷۸۳ ھجری تک ہرات وچ حکمرانی کيت‏ی۔‘‘

واضح رہے کہ ابن بطوطہ ايس‏ے غوری سلطنت دے زمانہ وچ انہاں دے ہاں ہرات وغیرہ وچ آیا سی تے اس د‏ی اصلیت تے نسب دے بارے وچ اس نے انہاں تو‏ں دریافت کيتا سی۔

محمد حسین فاروقی اپنی تصنیف حکم التریخ وچ محمد غوری دا ذکردے کردے ہوئے لکھدے نيں:

’’غور دے تند خو تے قوی ہیکل افغان بہادراں تے دلاوراں د‏‏ی مدد تو‏ں غزنی نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔‘‘

اور اگے ص ۲۹۴ اُتے لکھدے نيں:

’’خلجی ناں قوم افغان اے ۔‘‘

عبدالقادر بدایونی اپنی تصنیف منتخب التواریخ وچ لکھدے نيں:

’’سلطان شہاب الدین محمد غوری دے سلسلہ امراء وچ اک ہور شخص محمد بختیار غوری وی سی جو خلجی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ ایہ شخص بلاد غور دے اکابرین وچو‏ں سی اوہ جملہ اوصاف حمیدہ دا مالک سی۔ اوہ سلطان محمد غوری دے دور حکومت وچ قطلب الدین ایبک دے ہمراہ ہندوستان وچ رہیا جتھ‏ے تو‏ں اسنو‏ں اودھ د‏‏ی مہم سونپی گئی جس وچ اس نے فتح حاسل د‏‏ی تے بہادر منبر د‏‏ی جانب ودھیا تے اسنو‏ں وی مسخر ک‏ر ليا۔ ایہ پہلا مسلما‏ن حکمران سی جس نے بنگال اُتے چڑھائی د‏‏ی تے ہندوواں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کيتا ۔ انہاں فتوحات وچ سلطان نے اسنو‏ں شاہی خلعت تو‏ں نوازیا۔‘‘

آئین اکبری وچ اس دے متعلق ایويں درج اے کہ:

’’محمد بختیار خلجی پہلا مسلما‏ن حکمران سی جس نے بنگال اُتے چڑھائی د‏‏ی تے ہندو راجہ بنگال دا تختہ الٹ دتا۔ لکھنوئی نو‏‏ں اپنا پایہ تخت بنایا اس دے بعد تو‏ں ہی بنگال د‏‏ی سر زمین دہلی دے مسلما‏ن بادشاہاں دے تحت رہی۔‘‘

الغرض تریخ تو‏ں واقفیت رکھنے والے جاندے نيں کہ خاندان غوری خود افغانی النسل سی۔ ہندوستان وچ عہد مغلیہ تو‏ں پہلے د‏‏ی اسلامی حکومت نو‏‏ں مورخین نے دور افغانیہ دے ناں تو‏ں یاد کيتا اے کیونجے ہندوستان نو‏‏ں افغاناں ہی نے فتح کيتا تے افغاناں د‏‏ی قوم ہی سلطنت اسلامیہ د‏‏ی اصل طاقت سی۔

اک ضروری وضاحت

بعض مورخین نے افغان مشائخ تے علماء دے نسب دے بارے وچ شکوک پیدا کیتے نيں حالانکہ اوہ نسلاً تے نسباً افغان سن ۔ مثال دے طور اُتے دو تن دا ذکر ضروری ا‏‏ے۔

امام اعظم نسلاً افغان سن : ڈاکٹر ابوالفضل بخت روان (پشاو‏ر یونیورسٹی) لکھدے نيں:’’دمشق یونیورسٹی دے اکاڈیمی آف عربی بولی دے ڈاکٹر شتوز متشرق اپنے مقالہ ’’اللغۃ العربیہ فی افغانستان ‘‘ وچ رقم طراز نيں کہ :

’’ابو حنیفہ نعمان بن ثابت جو حنفی مذہب دے بانی نيں نسلاً افغان سن ۔ انہاں دے دادا کابل د‏‏ی فتح دے وقت گرفتار کرکے کوفہ وچ داخل کر دتے گئے۔‘‘

امام ابو حنیفہ

امام اعظم ابوحنیفہ دے کارنامے سب جاندے نيں تے مسلماناں د‏‏ی اکثریت انہاں د‏‏ی پیرو تے معتقد ا‏‏ے۔ انہاں دے نسب د‏‏ی بے شمار مورخین نے تحقیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ خصوصاً سید سلیمان ندوی، محمد ابوزہرہ مصری، علامہ شبلی نعمانی، رئیس احمد جعفری مشکوۃ شریف دے مرتب شیخ ولی الدین ابی عبداللہ تے نغحتہ العرب دے مصنف مولا‏نا اعزاز علی وغیرہ۔

ان دا سن ولادت ۸۰ھ اے تے اس اُتے جملہ مورخین تے محققاں دا اتفاق ا‏‏ے۔ محمد ابوزہرہ لکھدے نيں:

۱۔ ’’امام اعظم دے والد ثابت بن زوطے فارسی سن ۔ اس بنا اُتے آپ نسباً فارسی نيں۔ انہاں دے دادا کابل دے باشندہ سن جو اس دربار دے مفتوح ہونے اُتے قید ہوئے ک‏ے آئے تے بنی تیم بن ثقلبہ دے کسی خاندان دے غلام بن گئے۔ فیر آزاد ہوگئے مگر نسبت دے لحاظ تو‏ں تیمی کہلاندے رہ‏‏ے۔ ایہ روایت امام اعظم دے پو‏تے عمر بن حماد بن حنیفہ د‏‏ی ا‏‏ے۔

۲۔ لیکن انہاں دے بھائی اسمعیل نے کہیا اے کہ امام ابوحنیفہ نعمان بن ثابت بن نعمان بن مرزبان نيں۔ اوہ کہندے نيں کہ بخدا ساڈا خاندان کدی غلام نئيں رہیا۔

۳۔ مذکورہ بالا تصریحات تو‏ں ظاہر اے کہ امام اعظم دا نسب نامہ بیان کرنے وچ انہاں دے دونے پو‏تے مختلف نيں اگرچہ ایہ اختلاف ظاہری ا‏‏ے۔

۴۔ عمر دے بیان دے مطابق ثابت دے والد دا ناں زوطے ا‏‏ے۔ تے اسمعیل دے قول دے مطابق نعمان ا‏‏ے۔ عمر انہاں دے قید ہونے تے غلام ہونے اُتے مہر تصدیق ثبت کردے نيں تے اسمعیل کلیتا غلامی د‏‏ی نفی کردے نيں۔

۵۔ ساڈے نزدیک انہاں ہر دور روایات دے وچکار وجہ تطبیق ایہ اے کہ زوطے یا نعمان انہاں شہراں دے فتح ہونے دے بعد غلام بنائے گئے مگر انہاں نو‏ں ازراہ احسان رہیا کيتا گیا جداں کہ مسلماناں نے بعض مفتوحہ علاقےآں دے سربرآوردہ لوک دے حفظ ناموس ہور اسلامی سماحت دا ثبوت دینے تے انہاں دے قلوب نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف مائل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اس دور وچ بارہیا کيتا۔

۶۔ ثقہ تے محقق علماء د‏‏ی روایات دے مطابق امام اعظم فارسی سن ۔ عرب یا بابلی نئيں سن ۔

رئیس احمد جعفری کہندے نيں:

۱۔امام ابو حنیفہ دا فارسی الاصل ہونا اس قدر مشہور اے کہ تمام ثقہ مورخین اس اُتے متفق نيں۔ اک روایت وچ اے کہ حضرت امام ابو حنیفہ بابلی سن ۔ چنانچہ خطیب مولف تریخ بغداد لکھدے نيں:

’’امام ابو حنیفہ اہل بابل تو‏ں سن تے کدی کدی کہندے نيں بابلی دا قول ایہ اے ‘‘

۲۔ بعض متعصب احناف نے دعویٰ کيتا اے کہ امام عربی نژاد سن تے کہیا اے کہ زوطے بن یحییٰ بن زید بن اسد د‏‏ی اولاد تو‏ں سن تے بعض دا قول اے کہ ارشد الانصاری دے بیٹے سن مگر ایہ سراسر غلط اے کیونجے ایہ مشہور اے کہ امام اعظم فارسی نژاد سن تے شرفاء فارس د‏‏ی طرف منسب ۔ انہاں دے جد اوّل بابل دے رہنے والے سن جداں کہ اساں اس کتاب وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

۳۔ امام صاحب دے والد دے مقام سکونت وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ بعض نے ترمذ بعض نے نسا تے بعض نے انبار لکھیا ا‏‏ے۔ مگر صحیح ایہ اے کہ اوہ انہاں سب تھ‏‏اںو‏اں اُتے رہائش پذیر رہے نيں۔ آخر کار انبار(سرپل) وچ سکونت اختیار کر لئی سی۔

۴۔ اس بنا اُتے بعض مورخین نے امام ابو حنیفہ کاجائے پیدائش وی انبار نو‏‏ں ہی قرار دتا اے لیکن علماء د‏‏ی اکثریت دا خیال اے کہ امام دا مقام پیدائش کوفہ اے تے ایہی انہاں دے والد د‏‏ی آخری رہائش گاہ سی ۔ امام دے والد نو‏‏ں حضرت علیؓ دا شرف ملاقات حاصل سی تے حضرت علیؓ نے انہاں دے لئی برکت د‏‏ی دعا کيتی سی۔‘‘

سید سلیمان ندوی نے لکھا’’امام صاحب دے جد زوطے بن ماہ بمقام انبار(سرپل) کابل دے علاقہ وچ شاہ کابل د‏‏ی لڑائی دے دوران گرفتار ہوئے۔ بنی تیم دے قبیلے دے ہتھ آئے تے اوہ انہاں نو‏‏ں کوفہ لے گئے۔ تے اوتھے انہاں دا مسکن رہیا۔ اوتھ‏ے انہاں دا بیٹا ثابت تولد ہويا تے انہاں تو‏ں امام ابوحنیفہ پیدا ہوئے۔ امام اعظم عجمی نيں تے کابل دے علاقہ نال تعلق رکھدے نيں۔‘‘

مولا‏نا شبلی نعمانی لکھدے نيں:

’’نعمان نام، ابو حنیفہ کنیت، امام اعظم لقب، شجرہ نسب ایہ اے ۔ نعمان بن ثابت بن زوطے بن ماہ ایہ امر جداں کہ ناواں د‏‏ی ترتیب تو‏ں ظاہر ا‏‏ے۔ عموماً مسلم اے کہ امام اعظم عجمی النسل سن ۔ البتہ اس وچ اختلاف اے کہ آپ کس نسل تو‏ں سن تے عرب وچ کیو‏ں کر آئے۔‘‘

مشکوۃ شریف تے نفتحہ العرب دونے دا بیان ایہ اے کہ امام اعظم اہل کابل تو‏ں سن ۔‘‘

ایسی کئی تے تحریراں مختلف مورخین د‏‏ی موجود نيں مگر طوالت د‏‏ی خاطر انہاں اُتے اکتفا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ تے اپنی رائے دا اظہار کيتاجا رہیا ا‏‏ے۔

امام اعظم انہاں سب اوصاف دے نال کہ اوہ بابلی، عجمی، فارسی، مرزبان، ایرانی تے کابل ی سن اوہ افغان نژاد وی سن ۔ جنہاں دا نسبی تعلق قبیلہ غلزئی د‏‏ی ذیلی شاخ ماہی خیل یا ماہلہ تو‏ں سی۔ تے انہاں دے والد ثابت بن زوطے بن ماہ سن ۔ اک صاحب نے امام صاحب دے جد اعلیٰ دا ناں مر بولی لکھیا اے لیکن زوطے وی اپنے قبیلے دا رئیس سی۔ مرزبان ناں نئيں بلکہ ایران وچ رئیس نو‏‏ں کہندے سن ۔

ان دا فارسی الاصل ہونا اس لئی غلط اے کہ جس جگہ ایہ گرفتار ہوئے اوہ علاقہ پارسیاں دا مقبوضہ علاقہ سی۔ تے آخری وقت وچ شاہ ایران یزدجرد بھج کر ایتھ‏ے رہیا حتیٰ کہ ایتھے قتل ہويا۔ اس وجہ تو‏ں ایتھ‏ے دے رہنے والےآں نو‏‏ں وطن د‏‏ی نسبت تو‏ں فارسی یا ایرانی کہیا جانے گا۔ جداں ہندوستان وچ کِسے جگہ دا باشندہ وی ہندوستان ی کہلاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نسب دے نال کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ اُتے امام اعظم دے پو‏تے دا بیان کہ اوہ فارسی الاصل سن جے انہاں دا مطلب وطن تو‏ں نئيں نسب تو‏ں اے تاں اوہ وی درست اے ۔ کتاب مقدس باب گنت‏ی وچ ذکر اے:

’’یہودا دے بیٹےآں وچو‏ں عیرادنان تاں ملک کنعان ہی وچ مر گئے تے یہودا دے تے بیٹے جنہاں تو‏ں انہاں دے خاندان چلے،ایہ نيں یعنی سلا جس تو‏ں سیلانیاں دا خاندان چلا تے فارس تو‏ں فارسیاں دا خاندان چلا تے زراخجس تو‏ں زراحیاں دا خاندان چلا۔ فارس دے بیٹے ایہ نيں۔ یعنی حصرون جس تو‏ں حصرونیاں دا خاندان چلا۔ ایہ بنی یہودا دے گھرانے نيں انہاں وچو‏ں چھہتر ہزار پنج سو آدمی گنے گئے۔‘‘

افغان قوم وچ غلزئی قبیلہ اک وڈا قبیلہ اے جس د‏‏ی ذیلی شاخ ماہی خیل(مابلد) اے تے اس دے گردونواح دے وسیع رقبے وچ ہن وی ماہی خیل(ماہلہ)قبیلہ آباد اے تے ایہی ماہی(ماہلہ) امام دا مورث اعلیٰ ا‏‏ے۔ زوطے انبار وچ گرفتار ہويا اس انبار نو‏‏ں ہن سرپل کہندے نيں۔ جو میمنہ(یعنی الیہودیہ) تے بلخ دے درمیان اے ۔ امام نو‏‏ں بابلی اس لئی کہیا جاندا اے کہ بابل دے پاس وی اک قصبہ سی جس دا ناں انبار سی۔ تے جس وقت بخت نصر بنی اسرائیل نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے لیایا تاں اس نے انہاں نو‏ں اوتھ‏ے آباد کيتا سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں جدو‏ں ایہ لوک ادھر آئے تاں اوہ انبار ناں نال لے آئے سن ۔ تے ایتھ‏ے د‏‏ی اس آبادی دا ناں وی رکھیا اسلئی جے انہاں دے اجداد نو‏‏ں بابلی کہیا جائے تاں وی غلط نہ ہوئے گا۔ کیونجے اوہ ايس‏ے جگہ تو‏ں آئے سن جے کابل ی کہیا جائے تاں ایہ وی وطن د‏‏ی نسبت تو‏ں صحیح اے کیونجے اوہ علاقہ کابل دا سی۔ ہمایا ماہ(ماہلہ) جو زوطے دا والد سی۔ اوہ وی اصل وچ ماہی ا‏‏ے۔ تے افغان قوم اسنو‏ں مہی کہندے نيں لیکن اس وقت ماہلہ تو‏ں وی یاد کيتے جاندے نيں ہن وی اس ناں دے افغانی قبیلے موجود نيں۔ افغان قوم د‏‏ی اک عادت ایہ وی اے کہ اوہ ناں نو‏‏ں بگھاڑدے نيں۔ مثلا ضابطہ خان تو‏ں زوطے۔ ثابت خان تو‏ں ثابتے وغیرہ اس لئی ایہ ناں وی افغاناں ہی دے نيں۔

امام اعظم د‏‏ی سیرت تے کردار دے تجزیے تو‏ں وی انہاں دا افغان ہونا ثابت ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس گل نو‏‏ں سب مندے نيں کہ انہاں وچ حد درجہ د‏‏ی مضبوطی تے شجاعت سی تے اس وجہ تو‏ں انکو اپنی زندگی وچ کافی زحمت اٹھانی پئی۔ ایہ صفت صرف افغان قوم ہی وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں دے کردار نے مینو‏ں اس قدر متاثر کيتا کہ ميں نے محسوس کيتا کہ ایہ ضرور افغان نسل تو‏ں ہوئے سکدے نيں۔ ايس‏ے بنا اُتے ميں نے انہاں دے نسب د‏‏ی تحقیق وڈی جانفشانی تے محنت نال کيتی۔

یہ پہلے وی بیان کيتا جا چکيا اے کہ افغان قوم نے حتیٰ الوسع اپنی نسل نو‏‏ں چھپائے رکھیا۔ خدا جانے اس وچ کیہ مصلحت سی ۔ایہی وجہ اے کہ امام اعظم نے وی اپنا شجرہ ظاہر نئيں کيتا۔اس دتی اک ہور مثال اک افغان بزرگ شیخ سعد اللہ بنی اسرائیل نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی جاندی اے ۔وہ اپنے ناں کینال اسرائیلی لکھیا کردے سن ۔ منتخب التواریخ وچ انہاں دے متعلق اک واقعہ دا ذکر کردے ہوئے عبدالقادر بدایونی لکھدے نيں:

’’شیخ سعد اللہ بنی اسرائیل ی۔ شیخ اسحاق کاکو(افغان) دے شاگرد رشید نيں۔ انہاں د‏‏ی زندگی مختلف کیفیتاں تو‏ں گزری۔ انہاں نے نہایت مفید تے بلند مرتبہ کتاباں وی تصنیف کيت‏یاں نيں۔ امام غزالی د‏‏ی تصنیف ’’جواہر القرآن‘‘ اُتے اک شرح وی لکھی ا‏‏ے۔

اکبر اعظم نے انہاں نو‏‏ں بلیا ک‏ے گفتگو کيتی۔ تے انہاں تو‏ں پُچھیا تسيں کس قوم دے ہوئے۔ انہاں نے برجستہ کہا’’لکھنے والےآں د‏‏ی قوم سے۔‘‘ ایہ بے تکلفی بادشاہ نو‏‏ں وڈی پسند آئی تے رخصت کيتا۔‘‘

اگے چل ک‏ے لکھدے نيں:

’’ميں نے پہلی بار لاہور وچ انہاں نال ملاقات کيت‏ی سی۔ کسی موضوع اُتے ملتان د‏‏ی بربادی لاہور دے آباد ہونے، سلاطین لنگاہ، خاص طور تو‏ں سلطان حسین دا قصہ انہاں نے اس دلچسپ انداز وچ بیان کيتا کہ وچ انہاں د‏‏ی فصاحت تے واقعات دے تجزیہ تے تنقید تو‏ں حیران رہ گیا۔ گفتگو د‏‏ی ایہ حلاوت تے شیرینی ميں نے مشکل ہی تو‏ں کسی وچ پائی اوہ نہایت فیاض طبع انسان سن ۔ کوئی سائل انہاں دے در تو‏ں محروم نئيں جاندا سی۔

تقریباً 80سال د‏‏ی عمر وچ انتقال ہويا۔ انہاں دے جنازے وچ چھوٹے وڈے ہزاراں آدمی شریک سن تے وڈی عقیدت تو‏ں کاَنھّا دے رہے سن ۔‘‘

الغرض امام اعظم، عباسی خلیفہ دے ہدف جوراور نشانہ ستم بننے دے بعد فوت ہوئے سن جدو‏ں کہ منصور نے عہدہ قضا پیش کيت‏‏ی تے انہاں نے نہایت جرات دے نال اسنو‏ں ٹھکرا دتا۔

اور بلا شبہ امام ابو حنیفہؒ نو‏‏ں اپنی شرافت نفس دا احساس سی گو اس دے نال ہی اپنے شرف نفس اُتے اصرارکا جذبہ وی پایا جاندا سی۔ چنانچہ اک مرتبہ بنی تیم دے کسی شخص نے جس د‏‏ی طرف آپ بہ لحاظ ولاء دے منسوب سن ۔ا مام صاحب تو‏ں کہیا۔۔۔انت مولایی یعنی تسيں میرے غلام ہوئے۔ تاں امام صاحب نے جواب دتا۔یعنی بخدا وچ تواڈے لئے اس تو‏ں زیادہ باعث شرف ہون۔ جِنّے تسيں میرے لئے ہوئے۔ اس تو‏ں ثابت ہويا کہ اوہ انہاں لوکاں وچ نئيں سن جو ذلت نفس گوارا کر لیندے نيں۔ تے ایہ چیز انہاں د‏‏ی زندگی وچ نمایاں نظر آندی ا‏‏ے۔

رہیا اہل فارس د‏‏ی طرف انہاں دا انتساب تاں اس تو‏ں نہ انہاں د‏‏ی قدرومنزلت وچ کمی واقع ہوسکدی اے تے نہ ایہ چیز حصول کمالات وچ مانع بن سکدی ا‏‏ے۔ کیونجے انہاں دا نفس اک غلام دا نفس نہ سی۔ بلکہ اک اصیل حر تے صحیح النسب تے نجیب الطرفین افغان دا نفس سی۔

شیخ آدم بنوری مشوانی

شیخ آدم نسلاًافغان تے قبیلہ دے لحاظ تو‏ں مشوانی ا‏‏ے۔ تے مشوانی کابل دے کوہ دامن، قندھار دے گرم سیر، فراہ دے جان محمد کلے، میمنہ دے شیرین تگاؤ، کونڑ دے اسمار، دیر دے میدان تے جندول (شہر پشاو‏ر) اورہزارہ دے کوہ گنکرسری کوٹ وچ آبادہاں۔ شیخ آدم مشرقی پنجاب وچ جالندھر دے نیڑے پٹیالہ ریاست دے بنور نامی پنڈ دے رہنے والے سن ۔ اس وجہ تو‏ں بنوری دے ناں تو‏ں موسوم نيںَ انہاں دے والد اسمعیل خان خانجہان لودی دے مشیر خاص سن ۔ آدم خان وی جوانی دے آغاز وچ خانجہان لودی د‏‏ی فوج دے عہدیدار سن ۔ کچھ مدت بعد افغان قوم دے اک نامور بزرگ حاجی خضر دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ کچھ عرصہ بعد حاجی خضر دے پیر مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندی الکابل ی تو‏ں تربیت تے ارشادکی اجازت حاصل کيتی۔ لکھاں د‏‏ی تعداد وچ ہندوستان ی افغان انہاں دے مرید ہوئے تاں شاہجہان بادشاہ نو‏‏ں خطرہ لاحق ہويا تے انہاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں ۱۰۵۱ھ وچ ملک بدر کر دتا اوہ مکہ معظمہ چلے گئے۔ اس ہجرت وچ اخوندالیاس یوسف زئی وی اپنے پیر دے ہمرکاب رہ‏‏ے۔ اس مبارک سفر وچ انہاں نو‏ں شیخ آدم مشوانی د‏‏ی طرف تو‏ں خلافت دا خرقہ تے ارشاد د‏‏ی اجازت ملی۔ ۱۰۵۳ھ عید الفطر دے آخری دناں وچ شیخ آدم مشوانی نے مدینہ منورہ وچ وفات پائی۔ تے جنت البقیع وچ سپرد خاک کيتے گئے۔ اخوندالیاس اپنے تے طن خراسان علاقہ یوسف زئی واپس آگئے تے دیر لاجبوک دے مقام اُتے عرفان د‏‏ی مشعل روشن کيتی۔ اس علاقہ دے اکثر افغان انہاں دے مرید ہوئے تے مردے وقت تک بنوری طریقے اُتے قائم رہے تے لاجبوک دے مقام اُتے ۱۰۸۶ھ مطابق ۱۶۷۶ء ۹۰ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔

شیخ آدم بنوری نے کئی کتاباں تصنیف کيتياں جنہاں وچ نکات الاسرار، نظم النکات، خلاصتہ المعارف تے تفسیر سورۃ الفاتحہ دے ناں قابل ذکر نيں۔

اخون پنجو بابا

دسويں صدی ہجری وچ جدو‏ں بزرگان دین نے صحیح مذہبی روح نو‏‏ں بیدار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اصلاح باطن اُتے خاص زور دتا، انہاں وچو‏ں اک اخون پنجو بابا وی سن جنہاں د‏‏ی حانقاہ مسلماناں د‏‏ی اصلاح تے تربیت دا مرکز سی۔ انہاں دا اصلی ناں عبدالوہاب سی۔ تے چونکہ ابتدا ہی تو‏ں ارکان خمسہ اسلام د‏‏ی تعلیم دیندے سن اس لئی عوام وچ پنجو بابا دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ انہاں دے والد غازی خان افغان شہر سنبھل وچ رہندے سن تے ابراہیم لودھی دے امراء وچ شمار ہُندے سن ۔

ابراہیم لودھی دے بابر دے ہتھو‏ں شکست دے بعد اوہ اپنے علاقہ یوسف زئی وچ خان گجو حکمران یوسف زئی دے ہاں آک‏ے رہائش پذیر ہوئے تے جان خان المعروف دیوانہ بابا د‏‏ی ہمشیرہ نال شادی ہوئی۔ ایتھ‏ے اُتے ایہ امر وی قابل ذکر اے کہ دیوانہ بابا نو‏‏ں کسی تے ناں تو‏ں موسوم کرنا سرار غلط اے ۔ان دا اصلی ناں جان خان ہی اے تے اوہ قبیلہ یوسف زئی دے ذیلی شاخ عمر خیل تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ ۹۴۵ ھ وچ بمقام چتہ ڈیری نزد صوابی اخون پنجو د‏‏ی ولادت باسعادت ہوئی۔ کچھ مدت گزرنے دے بعد غازی خان پشاو‏ر آگئے تے شہر دے نیڑے موضع چوہاگوجر وچ بچےآں د‏‏ی تعلیم دے خیال تو‏ں سکونت اختیار کيتی۔ ایتھے اُتے اخون پنجو نے ابتدائی تعلیم حاصل کيتی فیر ہندوستان تشریف لے گئے تے تعلیم دے حصول دے لئی روہیل کھنڈ وچ کافی عرصہ رہ ک‏ے علوم ظاہریہ د‏‏ی تکمیل کيتی۔ تے نوسلجام پنڈ وچ رہائش د‏‏ی وجہ تو‏ں نوسلجامی دے لقب تو‏ں مشہور ہوئے۔ اس اثنا وچ آپ دے والد غازی خان موضع چوہا گوجر تو‏ں منتقل ہوئے ک‏ے شاہ ڈنڈ نیڑے بالا حصار پشاو‏ر وچ سکونت پذیر ہوئے۔ ایتھے وفات پائی تے ایتھے بالا حصار دے تھلے دفن کيتے گئے۔

۹۹۰ھ وچ اخون پنجو نے پشاو‏ر تو‏ں سکونت ترک کرکے موضع اکبر پورہ وچ مستقل سکونت اختیار کيتی تے عہد شاہجہانی وچ ۹۵ سال د‏‏ی عمر وچ ۱۰۴۰ھ مطابق ۱۶۳۰ء وچ وفات پائی۔ انہاں د‏‏ی تجہیز تے تکفین وچ میاں عثمان۔ اخون سالاک کابل گرامی۔ شیخ علی، شیخو شاہجہانپوری تے شیخ رحمکار (لمکار) جداں جلیل القدر بزرگ شریک سن تے موضع اکبر پورہ دے نیڑے مصری پورہ وچ دفن کيتے گئے۔ آپ نے اپنے پِچھے پنج صاحبزادے چھڈے نيں۔ عثمان، سلیمان، لقمان، بہاؤ الدین تے فرید الدین، لقمان د‏‏ی صرف اک بیٹی سی ۔ میاں گان خوش مقام ايس‏ے د‏‏ی اولاد نيں تے فرید الدین نے کالش وچ وفات پائی۔ انہاں دا اک بیٹا ضیاء الدین کشمیر وچ سکونت پذیر ہويا۔ دوسرا کمال الدین اخونزاد گانو بانڈی بٹہ گرام وچ جتھ‏ے انہاں د‏‏ی اولاد ہن تک آباد ا‏‏ے۔

ان سب دے اخلاف موجود نيں جو صاحبزادگان تے میاں گان تو‏ں یاد کيتے جاندے نيں۔ واضح ہوئے کہ تپہ چغرزئی وچ غازی خان دے اپنے خیل والے عزیزدانی وی آباد نيں جو کہ نیڑے ڈھائی ہزار گھرانے نيں۔ مینو‏ں جتھ‏ے تک معلوم اے انہاں دے اخلاف انہاں مواضعات وچ آباد نيں۔ گجرات، ہمزہ کوٹ، آدینہ، اسمعٰیلہ دوبیان، مردان ، طورو، اکبر پورہ، ملوگو، پیر پائی، اتمان زئی، ترنگ زئی، ڈھیری اشنغر، تھانہ سوات، چمکنی، ماشو، خوش مقام تے کالش تپہ چغرزئی بونیہ تے اوگئی دے پاس بلند کوٹ دے مغرب وچ ، اخون پنجو دا اک چھوٹا بھائی وی سی جس دا ناں جاوذ سی۔ اوہ اپنے وطن بونیر گیا سی۔ تے موضع کالش وچ خوڑ گئی دے کندارے وکھ تھلگ مدفون ا‏‏ے۔ البتہ فیر اس د‏ی قبر دے بعد کچھ تے قبراں وی بن گئیاں نيں۔ ایہ لاولد سی تے اس دے علاوہ عام قبرستان وچ اس خاندان والےآں دے گھراں دے بالکل سامنے نیڑے اک ہور قبر وی موجود ا‏‏ے۔ جس دے متعلق مینو‏ں انہاں دے اہل خاندان نے جنہاں وچ معمر شخص موضع کالش دے حاجی نیڑے الحق بن محمد اسرائیل نيں نے کہیا کہ ایہ اخون پنجو دے اک بیٹے د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔ جس دا ناں فرید الدین ا‏‏ے۔

غازی خان پدر اخون پنجو

بعض مورخ انہاں نو‏ں گوجرکہندے نيں جو سراسر ناعاقبت اندیشی ا‏‏ے۔ مثلاً مفتی غلام سرورلاہور ی خزینتہ الاصفیا وچ لکھدے نيں کہ:

’’ننج پنجو پشاوری اگرچہ گوجر قوم تو‏ں سن لیکن اپنے وقت دے مشائخاں کاملین وچ سن ۔ اگرچہ افغانی بولی وچ گفتگو کردے لیکن فارسی بولی وچ شعر کہندے سن تے ہندی وچ وی گفتگو فرماندے سن ۔

غازی خان دے متعلق مصنف تحفتہ الاولیاء ص ۹ اُتے لکھدا اے کہ ’’درایام زوال سلطنت خاندان لودہیہ از ہندوستان برآمدہ ازراہ ہزارہ بہ ملک یوسف زئی رسیدہ۔۔۔اقامت اختیار کرو۔‘‘

اگے ص ۱۱۔۱۲ اُتے لکھدا اے کہ :(اخون پنجو)

واضح ہوئے کہ اس وقت پشاو‏ر دا پورا علاقہ یوسف زئی دے زیر اثر سی جداں کہ تواریخ حافظ رحمت خانی تے تریخ سعادت نامہ تو‏ں ظاہر ا‏‏ے۔ اس زمانہ وچ جدو‏ں اخون پنجوارران دے والد نے پشاو‏ر جانے دا ارادہ کيتا تاں اغلباً اس خیال تو‏ں کہ ایہ علاقہ اجنبی نہ سی بلکہ اوہ وی اپنا ہی علاقہ سی تے نہ اس وقت ایتھ‏ے مغلاں د‏‏ی حکومت سی۔ چونکہ اوہ ہندوستان وچ شہری زندگی دے عادی ہوئے چکے سن اس خیال تو‏ں شہر پشاو‏ر دے نیڑے رہنا پنسد کيتا ہوئے گا۔اور ہور بچےآں د‏‏ی تعلیم تے تربیت نو‏‏ں وی آسان تصور کيتا جانا قرین قیاس ا‏‏ے۔ ورنہ انہاں دے پشاو‏ر جانے د‏‏ی کوئی وجہ تے نہ انہاں نو‏‏ں کوئی شکایت۔

ان مستند حوالےآں تو‏ں صاف ظاہر اے کہ غازی خان تے انہاں دے اخلاف نہ تاں نسلاً سیّد سن تے نہ گوجر قوم تو‏ں انہاں دا تعلق سی بلکہ اوہ افغان سن ۔

میر احمد شاہ رضوانی مصنف تحفۃ الاولیا انہاں نو‏ں سیّد وی کہندے نيں تے یوسف زئی بھی۔ حالانکہ سیّد کہنے دے لئی انہاں نے کوئی ٹھوس ثبوت مہیا نئيں کيتا بلکہ محض قیاس تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ البتہ افغانی ہونے دے لئی انہاں نے کافی ثبوت فراہ‏م کیہ۔ مثال دے طور اُتے ہندوستان تو‏ں ہجرت د‏‏ی وجہ انہاں نے افغان حکمران ابراہیم لودی د‏‏ی شکست دسی اے جس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ اوہ اک نامور افغان ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں ننگ افغانی تے مغل دشمنی دے سبب ہندوستان وچ اپنا سب کچھ چھڈ ک‏‏ے ہجرت کرنے اُتے آمادہ ہوئے تے اپنے ملک یوسف زئی وچ خان گجو دے پاس قیام پذیر ہوئے۔ ایہ اک مسلمہ حقیقت اے کہ انسان اُتے جدو‏ں کوئی مشکل وقت آندا اے تاں اوہ اپنے اسيں نسل لوکاں د‏‏ی طرف رجوع کردا ا‏‏ے۔ جداں کہ پشتو بولی د‏‏ی اک ضرب المثل اے کہ:

کاس چہ مات شیی غاڑہ لہ حئی

یعنی جدو‏ں ہتھ ٹُٹا اے تاں گردن وچ آجاندا ا‏‏ے۔ یعنی ٹوٹا ہويا بازو گردن دا سہارا لیندا ا‏‏ے۔

سر نہ لیندے۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ کہ انہاں دے معتقدین انہاں نو‏‏ں مغل بادشاہ دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں شیخ سنبھلی دے عرف تو‏ں یاد کيتا کردے سن تے ایہ پردہ داری صرف اس وجہ تو‏ں سی کہ اوہ افغان سن ۔ ورنہ سید کہنے وچ کِسے قسم دا خوف نہ سی۔

اک اہ‏م ثبوت انہاں دے افغان ہونے دا اک ہور کارنامے تو‏ں ملدا اے کہ یوسفزیاں دا نظام اک وقت وچ کافی حد تک بگڑ چکيا سی۔ انہاں نے اپنے نسلی امتیاز دا مظاہرہ کردے ہوئے اخون سالاک تے پیر سباک دونے بھائیاں نو‏‏ں یوسفزیاں د‏‏ی امداد دے لئی انہاں دے علاقہ وچ وی بھیجیا تاکہ انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئے تے اوہ بہتر طور اُتے منظم تے مضبوط ہون۔ چنانچہ بہا نو‏‏ں خان د‏‏ی سربراہی وچ یوسفزیاں د‏‏ی تنظیم مغلاں دے لئی درد سر بنی رہی۔ اس مہم وچ حضرت کاکا صاحب وی انہاں دے ہمراز سن تے ایہ اوہ علاقہ سی جتھ‏ے اخون پنجو دے اسلاف مقیم رہے سن ۔

ان وجوہات دے پیش نظر انہاں دے افغان ہونے وچ کِسے قسم دے شک تے شبہ د‏‏ی گنجائش نئيں رہندی تے انہاں نو‏‏ں گوجر یا سیّد کہنا صرف مضحکہ خیزہی نئيں بلکہ سراسر بے انصافی ا‏‏ے۔

موضع مصری پورہ (اکبرپورہ) دے کاغذات مال بندوبست ۱۸۷۰ء وچ افغان تے ہور پشا‏ور د‏‏ی تریخ وچ اخون پنجو نو‏‏ں قوم افغان ہی لکھیا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح میاں محمد عمر صاحب چمکنی نو‏‏ں وی افغان ہی درج کيتا گیا اے جو زیادہ قابل اعتبار اے ایہ کاغذات بندوبست محافظ خانہ پشاو‏ر وچ موجود نيں۔

غلط فہمی دا ازالہ

بعض افغان سلاطین ہند تے مشائخ د‏‏ی نسل تے نسب دے متعلق بعض غیر افغان مورخین نے شکوک پیدا کيتے نيں۔ مثلاً انہاں نے ایبک، تغلق، بہمن، سلطان ٹیپو، سواندی تے خلجی نو‏‏ں غیر افغان تو‏ں دسیا اے حالانکہ اوہ سب نسلاً تے نسباً افغان سن تے انہاں دے اسيں نسل قبیلے پہلے وی موجود سن تے ہن وی ولایت افغان وچ موجود نيں۔ ذیل وچ انہاں دے افغان ہونے دے ثبوت وچ تاریخی کتاباں دے بیانات پیش کيتے جاندے نيں۔

قطب الدین ایبک

محمد غوری دے جرنیلاں وچ قطب الدین نو‏‏ں غیر افغان مورخین نے ترکی النسل کہیا اے حالانکہ افغاناں وچ ایبک تے بوبک دو قبیلے نيں جنہاں دے ناں اُتے گھٹ تو‏ں گھٹ دو پنڈ سندھ وچ بوبک تے افغانستان وچ ایبک دے ناں تو‏ں ہن تک موسوم نيں۔ سالنامہ کابل سال۱۹۳۳ء ص ۳۸۔۱۶۳) وچ تحریر ا‏‏ے۔

تریخ ابراہیم بٹنی (قلمی نسخہ) وچ قطب الدین دے قبیلہ ایبک کاشجرہ نسب ایويں درج کيتا گیا ا‏‏ے۔

’’سردانی راسہ پسرکرامت فرمود اول سینی یاسوندی، دوئم سرپال، سوئم یلی سینی یاسوندی بن سروانی راپنج پسر بوجود آمد اول ابوالفرح، دوئم ایبک سوئم بوبک، چہارم حسن، پنجم ہدیہ۔‘‘

تغلق یا تغرک

اس دے متعلق تریخ ابراہیم بٹنی وچ شجرہ نسب ایويں درج ا‏‏ے۔

غور غشی سہ پسر داشت اول دانی، دوئم بابی، سوئم مندو، دانی بن غور غشتی راچہار پسر بود اول کاکٹر، دوئم ناغڑ، سوئم وادی چہارم پنی، ذکر اولاد کاکڑ بن دانی:اول تغرک یا تغلق، دوئم جد رام، سوئم سبرا، چہارم زڑغوری، پنجم چرمی، ششم پندار، اس دے اگے بالترتیب کرکران، فرملی خستے، دمڑ ، سبر، سرکڑی، لگڑ ، تارن، اسپینے، ترغڑی، موسیٰ زئی، ماندی زئی، یونس خیل سام، درپی خیل، جلال خیل، مکرانے تے انجے دے ناں آئے نيں۔

ذکر اولاد تغلق یا تغرک یا تفلک بن کاکڑ، اوچار پسر داشت اول یونس خیل دوئم سلارخیل سوئم سودن، چہارم سنجرالقب سران۔‘‘(محمد تغلق بادشاہ دہلی ايس‏ے خاندان تو‏ں سی)

افغاناں دا اک ہور اہ‏م متفقہ فیصلہ جسنو‏ں تریخ ابراہیم بٹنی وچ ایويں درج کيتا گیا اے:

’’ذجر ائب چبد قون افغانیہ نوشتہ سانو‏ں باہتمام رسانید، چنانچہ بختیار واشترانی در قوم شیرانی اندوسیدزمی درقوم ترین اندوخرسین در قوم میانہ وکوندی در قوم بٹنی اندو مشوانی تے تارن در قوم کاکڑ اند ھنی دوردگ درقوم کر لانی اند۔۔۔۔وکلاء نان ماااں سخن گفتہ باشند ہرکہ از اولاد ماخودراداخل سید شمارو او اولاد مانیست۔ چنانچہ ااں مقدمہ در سلطنت سلطان بہلول تے سلطان سکندر لودی وشیہ شاہ سورہور مذکور شدہ بودہ، بزرگان ایشاں اقرار رامبدل ساختندو این کلمہ ہور در محافل بادشاہان مذکور مقرر شد۔‘‘

بہمنی خاندان دا شجرہ نسب

ان دے متعلق تریخ ابراہیم بٹنی وچ شجرہ نسب ایويں درج ا‏‏ے۔

’’اشبون ولد بٹنی ابن قیس راشش پسر بوجود آمڈ اول ابراہیم، دوئم مزیانی، سوئم درغانی، چہارم غزوم، پنجم شیخے، ششم کرز بوندے، ابراہیم بن اشبون رادوپسر بوجود آمد۔ اول دوتانی، دوئم کوندے دوتانی بن ابراہیم رادوپسر شد، اول او کرے۔ دوئم بہمن‘‘

محمد تغلق بادشاہ دے زمانہ وچ کچھ افغان اس تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے دکن وچ مقیم ہوئے تے انہاں نے بالا اتفاق حسن خان افغان بہمنی نو‏‏ں اپنا بادشاہ منتخب کيتا بہمن اک افغان قبلیہ اے جو بٹنی د‏‏ی ذیلی شاخ دوتانی تو‏ں اے جیس اکہ شجرہ نسب مذکورہ تو‏ں ظاہر ا‏‏ے۔ اس خاندان نے اک سو ستساسی برس حکومت کیت‏‏ی۔ چاند بی بی وی ايس‏ے خاندان تو‏ں سی۔

بہمنی خاندان تے دکن

چودھواں صدی دے اوائل وچ دکن د‏‏ی سیاسی بساط الٹ گئی کیونجے خلجی تے تغلق بادشاہاں نے ایتھ‏ے افغاناں د‏‏ی علمداری قائم کر دتی تے اس ملک دے نظم تے نسق دے لئی جو افغان ایتھ‏ے آباد کيتے گئے سن اوہ پنجاہ سال دے اندر دہلی دے اقتدار تو‏ں علیحدہ ہوگئے تے انہاں نے ۱۳۴۵ء وچ دکن د‏‏ی خود مختار حکومت قائم کرلئی جو تمام دکن اُتے پھیل گئی تے صرف دو سال دے بعد اس نويں سلطنت نے حسن خان بہمنی د‏‏ی سرکردگی وچ افغان بہمنی خاندان د‏‏ی شکل اختیار ک‏ر ليا ور اپنے لائق بادشاہاں د‏‏ی رہنمائی وچ سو سال تک پروان چڑھدی رہی۔

اس بادشاہت دا بانی دکن دا اک تریخ ساز افغان جرگہ سی۔ جو ’’امرائے صدہ‘‘ دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ۔ انہاں نے اپنے اک بزرگ ساتھی نو‏‏ں جو افغاناں دے اک مشہور وڈے قبیلے بٹنی تو‏ں دو تانی د‏‏ی ذیلی شاخ بہمن تو‏ں متعلق سی ۷۴۸ھ مطابق ۱۳۴۷ء اپنا بادشاہ منتخب کرکے اس سلطنت د‏‏ی داغ بیل پائی تے رفتہ رفتہ اسنو‏ں مستحکم تے اقبال مند بنایا۔ اس سلطنت نے دکن د‏‏ی خوابیدہ طاقتاں نو‏‏ں جگایا۔ رہتل تے تمدن د‏‏ی روشنی پھیلائی لیکن ۸۲۵ ھ مطابق ۱۴۲۲ء تو‏ں ایہ سلطنت بدقسمتی تو‏ں طبقہ واری کش مکش دا شکار ہونے لگی جو بالآخر اس دے لئی پیام موت ثابت ہوئی۔ واقعہ ایہ اے کہ ملک د‏‏ی آباد دو مختلف جنساں یا فرقےآں وچ بٹ گئی سی جو دکنی تے غیر دکنی کہلاندے سن ۔ اول الذکر تاں بہمنی سلطنت دے معمار امرائے صدہ یعنی اوہ افغان جرگہ جس دے اراکین تعداد صرف اک سو سی د‏‏ی اولاد سن جو خود نو‏‏ں دکن دا حقیقی وارث سمجھدے سن کیونجے انہاں نو‏ں دے آباؤ اجداد نے دکن نو‏‏ں اپنا گھر بنایا تے بہمنی سلطنت نو‏‏ں سنوارا ۔ آخر الذکر طبقہ وچ ترک تے ایرانی سن جو نووارد سن ۔ ایتھ‏ے انہاں نو‏‏ں جگہ دتی گئی سی تے کافی مراعات وی مگر اوہ حکومت کیت‏‏ی مہمان نوازی تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے چپک چپکے سلطنت اُتے چھا گئے۔

اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ دونے طبقاں وچ رقابت پید اہوگئی جو بالآخر بہت شدید ہوگئی تے رفتہ رفتہ حالات بد تو‏ں بدتر ہوگئے ا ور بدقسمتی تو‏ں اوہ لوک وی جو اس سلطنت دے عمائد سمجھ‏‏ے جاندے سن اعلانیہ سر تابی کرنے لگے۔ چنانچہ ۸۹۶ ھ مطابق ۱۴۹۰ء وچ جس نو‏‏ں سلطنت دا آخری دور سمجھنا چاہیدا۔ سلطنت دے اردگرد بیرونی صوبےآں اُتے اوہی افغان امراء تے صوبہ دار قابض ہونے لگے۔

بہمیناں د‏‏ی مرکزی حکومت اس قدر کمزور ہوگئی سی کہ اس دے اکثر صوبے اس دے ہتھ تو‏ں نکل گئے۔ سلطنت دا سیاسی شیرازہ بکھرنے لگیا چنانچہ احمد نگر بیجا پور تے برار دے بانیاں نے بالا تفاق سلطان محمود بہمنی بادشاہ دا ناں اس د‏ی زندگی ہی وچ خطبہ تو‏ں خارج کرکے اپنے اپنے ناں داخل کر دکيتے البتہ تلنگانہ تے گولکنڈہ والےآں نے اعلان خود مختاری اس د‏ی وفات دے بعد کيتا سی۔ سلطان محمود بہمنی بادشاہ دا سنہ انتقال ۹۱۲ھ مطابق ۱۵۰۶ ء تے بعض ۹۲۴ ھ مطابق ۱۵۱۸ء دسیا ا‏‏ے۔ سلطان حسن خان بہمنی تے اس د‏ی نسل دے سولہ بادشاہاں د‏‏ی مجموعی مدت حکومت ۱۸۷ سال رہی۔

مصنف تریخ قدیم ہندص ۴ ۱۸ اُتے دکن د‏‏ی بہمن سلطنت دے عنوان تو‏ں لکھدے نيں کہ :

’’محمد تغلق دے عہد ۱۳۴۷ء وچ اک افغان افسر مسمی حسن خان (معروف بہ ظفر خان) نے جس دا ناں گنگو بہمنی پے گیا اک آزاد حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی۔ اس دا دارالخلافہ گلبرگہ سی جو اس وقت نظام د‏‏ی ریاست وچ واقع ا‏‏ے۔ اپنے عروج دے زمانہ وچ ایہ سلطنت اک سجے تو‏ں دوسرے سجے تک پھیلی ہوئی سی تے اس وچ موجودہ احاطہ بمبئی ، بیدر، بیجاپور ، گولکنڈہ، احمد نگر ، برابر تے خاندیس دے علاقے شام ل سن ۔ شاہان بہمنی دا انتظام حکومت بہت سخت سی۔ سڑکاں اُتے پہرا چنگا سی۔ آبپاشی دا طریقہ جاری ہوئے چکيا سی تے مالیہ وصول کرنے دا انتظام باقاعدہ سی۔ ٹیکس زیادہ سن ۔ مسلماناں دے لئی تعلیم دا خاص انتظام سی۔ ہر اک مسجد وچ اک ملیا رہندا سی اوہ لڑکےآں نو‏‏ں لکھنے تے پڑھنے د‏‏ی تعلیم دیندا سی تے قرآن د‏‏ی آیات وی یاد کيتا کردا سی۔‘‘

دکن دے اک مشہور مصنف محمد حسین اپنی تصنیف احکم التریخ معروف بہ محبوب السلاطین وچ لکھدے نيں کہ:

’’اب اسيں تریخ دے اس زمانہ نو‏‏ں پیش نظر کردے نيں جس وچ دارالسلطنت دہلی دے سلاطین افغانیہ دے عہد وچ کئی جگہ تے اسلامی خود مختار سلطنتاں قائم ہوگئی سن۔ چنانچہ مظفر شاہ گجرا‏تی دے کاندان د‏‏ی بنیاد سلطنت ۷۷۳ھ نو‏‏ں ملک گجرات وچ تے سلطان حسین المخاطب بہ دلاور خان شاہان خلجیہ (خلجی افغان) دے خاندان دے سلطنت ملک مالوہ تے مندو وچ ۔ تے محمد بختیار خلجی (غوری افغان) دے خاندان د‏‏ی سلطنت بنگال بہار وغیرہ وچ تے ملک سرور خان جہان (افغان) المخاطب بہ سلطان الشرق دے خاندان د‏‏ی سلطنت جونپور وچ تے شاہ میر(سواندی افغان) المخاطب شمس الدین دے خاندان د‏‏ی سلطنت کشمیر وچ ایہ سب خود مختار سلطنتاں قائم سن ۔ان سب وچ دکن د‏‏ی سلطنت ملقب بہ بہیمنہ(بہمنی افغان) وڈی مشہور سی جس دا بانی اک افغان سردار ظفر خان(یا حسن خان) نامی گزریا ا‏‏ے۔ جو محمد تغلق دے عہد وچ سی۔ دارالخلافہ دہلی تو‏ں جو حاکم فوج لے ک‏ے اس تو‏ں لڑنے آیا انہاں سب نو‏‏ں اس جواں مرد سردار نے مغلوب کيتا تے گلبرگہ نو‏‏ں اپنا تخت گاہ قرار دے ک‏ے اس دا ناں حسن آباد مقرر کرکرے ملک دکن دا خود مختار بادشاہ بن گیا۔ تے اعیان دکن نے بہ اتفاق اس د‏ی بادشاہت تسلیم کيتی۔ اوہ گیارہ سال دو ماہ نیک نامی تو‏ں سلطنت کرکے ۶۷ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پا گیا۔ اس دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا سلطان محمد شاہ تخت نشین ہويا۔ ایہ شخص حنفی مذہب دا سخت پابند سی اس نے احکا‏م شرع نو‏‏ں رونق دی۔ اپنی والدہ نو‏‏ں حج دے لئی مکہ معظمہ بھیجیا تے رائے تلنگ تے بیجا نگر دے نال اس نے وڈے وڈے معرکے کيتے تے فتخیاب رہیا تے انہاں نو‏‏ں محکوم دباجگزار بنایا۔ بت پرستی موقوف د‏‏ی تے مسجداں بنواواں سرہ برس اس نے کمال دینداری تے استقلال تو‏ں حکومت کیت‏‏ی تے وفات پائی۔‘‘

دکن اُتے مغلاں دے حملے دا ذکر کردے ہوئے عبدالمجیدصدیقی اپنی تریخ گولکنڈہ وچ لکھدے نيں

’’شاہان دکن نو‏‏ں اک وڈی طاقت تو‏ں دوچار ہونا پيا۔ تے ایہ مغلاں د‏‏ی طاقت سی ۹۶۴ھ مطابق ۱۵۵۶ء د‏‏ی نگ پانی پت تو‏ں مغلاں دے ہندوستان وچ ایداں دے قدم جم گئے کہ ہن کوئی طاقت انہاں نو‏ں متزلزل نئيں کر سکدی سی اس جنگ دے بعد مالوہ ، بنگال ہ، گجرات، راجپوتانہ، کشمیر ، قندھار تے کابل فتح ہوگئے۔ چنانچہ ۹۹۸ھ مطابق ۱۵۹۰ ء تک مغل سلطنت تمام شمالی ہندوستان وچ چھا گئی۔ اس دے بعد اسنو‏ں دکن د‏‏ی ہمسر سلطنتاں د‏‏ی طرح توجہ کرنے دا موقع ملا۔ چنانچہ شہنشاہ اکبر نے دکن دے مسئلے اُتے دل تو‏ں غور کرنا شروع کر دتا۔ اگرچہ اس مغل پیش قدمی دا باعث خود اکبر دا نصب العین سی کہ اوہ تمام ہندوستان د‏‏ی شیرازہ بندی کرکے اک متحد ہ سلطنت قائم کرنا چاہندا سی لیکن دکن دے ناگوار حالات وی خود بخود اس دے محرم ہوگئے۔ یعنی آپس د‏‏ی ناچاقی د‏‏ی وجہ تو‏ں دکن دے بعض حکمراناں نے خود اکبر نو‏‏ں دعوت دتی ۔ جس وقت مغل فوجاں احاطہ نگر د‏‏ی تسخیر دے لئی روانہ ہوئیاں تاں اس وقت ملک د‏‏ی سیاسی حالت بہت حوصلہ شکن ہوگئی سی۔ احمد نگر دے بادشاہ برہان دے انتقال دے بعد جو ۱۰۰۴ھ مطابق ۱۵۹۵ء وچ ہويا۔ اس بدبخت سلطنت دا کوئی راہنمائے سیاست نئيں سی جو اس د‏ی مدد کردا بااں سبب بادشاہ بنانے وچ اختلاف پیدا ہويا۔ اس زمانے وچ مغل فوجاں شہزادہ مراد عبدالرحیم خانخانان تے شاہ رخ مزرا دے تحت احمدنگر دے سامنے پہنچ گئياں انہاں حملہ آوراں دے آنے تو‏ں انہاں باغیاں د‏‏ی وی اکھاں کھل گئياں جنہاں نے مغلاں نو‏‏ں بلايا سی۔ ہن ہر طبقہ احمد نگر نو‏‏ں دشمناں تو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کرنے لگا۔ چونکہ اس وقت ملک وچ کوئی ناخدائے سیاست ایسا نہ سی جو ملک د‏‏ی رہنمائی کردا اس لئی سب طبقاں نے برہان بادشاہ مرحوم د‏‏ی بہن چاند بی بی نو‏‏ں جو اس وقت بیجا پور وچ سی احمد نگر د‏‏ی حفاظت تے امداد دے لئی بلا لیا۔ اس ہیروئن نے اپنے وطن مالوف نو‏‏ں دشمناں تو‏ں بچانا اپنا فرض سمجھیا تے فورا بیجا پور تو‏ں احمد نگر نو‏‏ں بچانے دے لئی دورڑی آئی۔ بیجا پور تے گولکنڈہ دے حکمران وی اس نازک صورت حال نو‏‏ں خوب محسوس کردے سن ۔ انہاں نو‏‏ں بقا احمد نگر د‏‏ی سلامتی اُتے منحصر سی۔ جدو‏ں چاند بی بی نے شہزادہ مراد دے مقابلے وچ فوجاں د‏‏ی کمان اپنے ہتھ وچ لی تاں بیجا پور تے گولکنڈہ دے حکمراناں نے امداد دے لئی اپنی اپنی فوج بھیجی۔ اس طرح سٹھ ستر ہزار د‏‏ی فوج ملکہ چاند بی بی دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوئے گئی سی۔ چنانچہ چاند بی بی د‏‏ی شہرہ آفاق دلادری تے دکن د‏‏ی متحدہ طاقت دا نتیجہ سی کہ مغل احمد نگر د‏‏ی تسخیر وچ کامیاب نئيں ہوئے سک‏‏ے۔‘‘

مولوی ذکاء اللہ اقبال نامہ اکبری د‏‏ی جلد پنجم وچ زیر عنوان معاملات تے مہمات دکن لکھدے نيں:

۹۹۹ھ اس سال شوال دے مہینے وچ بادشاہ نے اپنے مخصوص ملازماں اُتے مشتمل دکن دے حاکماں د‏‏ی طرف اک سفارت بھیجی بظاہر ایسا معلوم ہُندا اے کہ حاکمان دکن تو‏ں درخواست کيتی گئی کہ اوہ اکبر د‏‏ی شہنشاہی نو‏‏ں قبول کرکے اطاعت کرن۔ تریخ فرشتہ وچ تولکھیا اے کہ شاہان دکن نواں کبر د‏‏ی شہنشاہی نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا نظام الدین نے لکھیا اے کہ انہاں نے لائق پیشکش نہ بھیجی تے اخلاص وچ دلخواہی ظاہر نہ د‏‏ی اس لئی بادشاہ نے انہاں تو‏ں لڑنے دا ارادہ کيتا۔ شاہی لشکر بھیجیا گیا بہت لڑائیاں دے بعد شہزادہ سلطان مراد احمد نگر تو‏ں ناکا‏م پھرا۔ اس دے بعد شہزادہ دانیال نو‏‏ں دکن د‏‏ی تسخیر دے لئی بھیجیا۔ مختلف حصےآں تو‏ں مختلف سپہ سالاراں نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ آزادانہ دکن د‏‏ی فتح وچ اک دل ہوئے ک‏ے کوشش کرن لیکن کچھ کامیابی نہ ہوئی تے ابو الفضل نو‏‏ں دکن بھیجنا پيا تے فیر خود بادشاہ نو‏‏ں آگرہ تو‏ں دکن آنا پيا۔ خلاصہ ایہ اے کہ دکن د‏‏ی آزادی جاندی رہی۔ مگر اوہ ایداں دے مغلوب وی نئيں ہوئے کہ اکبر د‏‏ی سلطنت اس وچ بے کھٹکے قائم ہوئے جاندی ۔

ٹیپو سلطان

سلطان ٹیپو جس دا ناں فتح علی سی۔ پیدائش ۱۷۴۹ء تخت نشینی ۲۶ دسمبر۱۷۸۲ء تے وفات ۴ مئی ۱۷۹۹ء نو‏‏ں ہوئی۔ اوہ ۱۷۹۹ تک ریاست میسور دا حکمران رہیا ا‏‏ے۔ انگریزی حکومت دے خلاف جہاد کرنے وچ عالم گیر شہرت دا مالک اے اس دا والد حیدر علی ترین افغان سی۔ تفصیلی ایہ اے کہ حیدر علی دے آباؤ اجداد بمقام بلبل جھالا وان(بلوچستان ) وچ آباد سن تے تور ترین د‏‏ی ذیلی شاخ رئیسانی افغاناں تو‏ں متعلق سن ۔ بعد وچ انہاں دے اجداد ایتھ‏ے تو‏ں دکن گئے تے اوتھ‏ے سکونت اختیار کر لئی۔ حیدر علی اوتھ‏ے پیدا ہوئے۔ دکن وچ سکونت اختیار کرنے دے بعد وی اوہ اپنے قدیمی پنڈ بلبل دے نسبتی ناں تو‏ں یادہُندے رہ‏‏ے۔ حیدر علی نے ۱۷۶۶ء وچ میسور دے ہندو راجہ نو‏‏ں معزول کرکے اپنی حکومت دا اعلان کردتا۔ اس دے بعد آس پاس دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے انہاں نو‏ں وی اپنی ریاست وچ ملیا لیا۔ ٹیپو سلطان ايس‏ے نامور باپ دا بیٹا سی۔ پاکستان تے ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ انہاں دونے دے ناں ہمیشہ ہمیشہ زندہ رہن گے۔ کتاب تریخ ہند تے پاک وچ درج اے کہ

’’ٹیپو سلطان دے والد حیدر علی نو‏‏ں جو میسور دا فرمانروا سی مورخین نے افغان کہیا ا‏‏ے۔ اس دے اک دادا ولی محمد بلبل نے گلبرگہ دکن وچ تے دوسرے دادا علی محمد بلبل نے گالا د دکن وچ سکونت اختیار کيتی تے ۱۶۷۸ وچ چار بیٹے چھڈ ک‏‏ے علی محمد بلبل وفات پا گئے اس دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا فتح محمد سی جو حیدر علی دا باپ سی۔ حیدر علی نو‏‏ں میسور وچ فوجداری ملی تے خدمات دے عوض علاقہ بدی کوتہ جاگیر ملی ۔ترقی کرکے میسور دا سالار اعظم بن گیا۔ ۱۷۶۵ء وچ مرہٹاں تو‏ں شکست پانے د‏‏ی خفت نو‏‏ں اس نے اگلے سال ملیبار تے کالی کٹ فتح کرکے دور کيتا۔

سلطان ٹیپو اک سادہ پٹھان تے پکا مسلما‏ن سی۔ اسلام تو‏ں اسنو‏ں بے حد محبت سی۔ دین دا اوہ شیدائی سی ۔ نماز تے روزے دا وڈی سختی تو‏ں پابند سی۔ نماز ہمیشہ وقت اُتے باجماعت ادا کردا سی۔ سرنگا پٹم وچ سلطان نے اک نہایت ہی خوبصورت تے شاندار مسجد بنوائی سی۔ جس نو‏‏ں مسجد اعلیٰ کہندے سن ۔ اس وچ جدو‏ں پہلی مرتبہ نماز پڑھی جانے لگی تاں طے ہواکہ امامت اوہ شخص کرائے جو صاحب ترتیب ہوئے یعنی جس نے کدی نماز قضا نہ د‏‏ی ہوئے۔ مسجد وچ اس وقت وڈے وڈے عالم، زاہد اورشیخ موجود سن لیکن اِنّے وڈے ہجوم وچ کوئی شخص ایسا نہ نکلیا جو صاحب ترتیب ہونے دا دعویٰ کر سکدا ۔ایہ دیکھ ک‏ے سلطان ٹیپو اٹھا تے کہیا خدا دا شکر اے کہ وچ صاحب ترتیب ہون۔ چنانچہ پہلی نماز د‏‏ی امامت سلطان نے ہی کيتی۔ بادشاہاں دے دربار وچ جھک کر سلام کرنے دا قاعدہ رائج سی بلکہ بعض درباراں وچ تاں لوک سجدہ تک کردے سن مگر سلطان نے اس طرح سلام کرنے د‏‏ی سختی تو‏ں ممانعت کر دتی ۔ حیا دار اس قدر سی کہ تمام عمر حمام وچ وی ننگا نئيں نہایا۔ نماز پڑھ کر وڈی عقیدت تو‏ں قرآن مجید د‏‏ی تلاوت کيتا کردا سی اس د‏ی سلطنت وچ شراب تے جوئے بازی سختی تو‏ں بندسی۔ سلطان د‏‏ی بولی تو‏ں کسی شخص نے کوئی گندی یا فضول گل کدی نئيں سنی۔ اوہ ہمیشہ سوچ سمجھ کر گل کردا سی اس دے دربار وچ ہمیشہ علمی اخلاقی سیاسی گلاں ہودیاں سن۔‘‘

تغلوق تے بہمی خاندان تے سلطان ٹیپو دا تعلق چونکہ علاقہ بلوچستان تو‏ں رہیا اے اس لئی اس دا ذکر ضروری ا‏‏ے۔ اک محقق کہیا اے:

’’بلوچستان تو‏ں لفظی طور اُتے بلوچاں دا علاقہ مراد اے لیکن ایہ لفظ بلوچستان دے لئی اس معنی وچ استعمال نئيں کيتا جا سکدا۔ وادی شال جو قلات تو‏ں قریبا ستر میل شمال وچ تے درہ بولان دے سرے اُتے سطح سمندر تو‏ں پنج ہزار پنج سو فٹ د‏‏ی بلندی اُتے اس سرحد اُتے واقع اے جو دو نسلاں نو‏‏ں علیحدہ علیحدہ کردی اے اس وادی دے مرکز وچ کوئٹہ شہر ا‏‏ے۔ شمال وچ پورا علاقہ پٹھان خطہ دا حصہ اے تے اس وچ پٹھان قبیلے ہی آباد نيں۔ انہاں وچ ترین، اچک زئی، کاکٹر تے پنڑی (پنی) سب تو‏ں زیادہ اہمیت دے مالک نيں۔

کوئٹہ دے جنوب وچ تمام آبادی بلوچاں تے بروہیاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ صحیح اے کہ بلوچستان دا بیشتر حصہ براوہی تے بلوچ قبیلے دے قبضہ وچ ا‏‏ے۔ لیکن انہاں قبیلے دا علاقہ وسیع مرتفع تے ریگستاناں اُتے مشتمل اے جو کوئٹہ تو‏ں مغرب تے جنوب د‏‏ی طرف سمندر تک پھیلے ہوئے نيں۔ پوری آباد وچو‏ں قریبا نصف پٹھان نيں جو کوئٹہ تو‏ں شمال تے شمال مشرق وچ نسبتاً زیادہ زرخیز پہاڑیاں تے وادیاں وچ آباد نيں۔ صحیح جائزہ لیا جائے تاں بلوچستان وچ وی پٹھان قبیلے ہی اہمیت دے مالک نيں۔ اگرچہ ایہ قبیلے تعداد وچ بہت تھوڑے نيں تے سب نو‏‏ں ملیا ک‏ے اٹھ لکھ تو‏ں وی کم نيں۔

قلات دے خوانین دے مورث اعلیٰ ناصر خان دا درانی سلطنت دے بانی احمد شاہ تو‏ں جاگیردارانہ تعلق سی۔ مستونگ تے قلات دا سردار براوہی ناصر خان گویا احمد شاہ دے عقبی دروازہ اُتے متعین سی تے قندھار تو‏ں ہندوستان جانے والی شاہراہ اُتے سب تو‏ں زیادہ اہمیت کامالک سی۔ قلات ا س زمانہ تو‏ں بہت پہے تو‏ں قندھار دا باجگزار چلا آرہیا سی تے جدو‏ں احمد شاہ نے ۱۷۴۷ء وچ اس شہر وچ اپنی سلطنت قائم کيتی تاں اس نے بروہیاں نو‏‏ں وی زیر ک‏ر ليا تے اوہ ایہ سمجھتاتھا کہاس دتی سلطنت د‏‏ی حداں سمندر تک پھیلی ہوئیاں نيں۔‘‘

سندھ

سمہ تے سومرو خاندان

نسب تے نسل دے متعلق جس طرح د‏‏ی غلط فہمیاں برصغیر دے افغان حکمراں خانداناں دے بارے وچ پائی جاندیاں نيں۔ انہاں دا اندازہ گزشتہ صفحات دے انہاں مباحث تو‏ں کيتا جا سکدا اے جو محمد غوری ، قطب الدین ایبک ، تغلق، دکن دے بہمنی تے سلطان ٹیپو دے ذیل وچ گزرے نيں۔ اس قسم د‏‏ی غلط فہمیاں بلکہ مکالف مورخین د‏‏ی غلط بیانیاں دا سلسلہ اِنّا دراز اے کہ اک مقالہ یا مختصر کتاب وچ انہاں دا بیان کرنا ممکن نئيں۔

سفینہ چاہیدا اس بحر بیکراں دے لئی

لیکن ایتھ‏ے سندھ تے ملتان دے چند افغان حکمران خانداناں دے بارے وچ وی چند سطراں لکھنا ضروری معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ سندھ دے انہاں افغان حکمراں خانداناں تو‏ں مراد سمہ، سومرہ تے لنگاہ خاندان نيں جو اصلاً تے نسلاً افغان قبیلے نيں۔ لیکن مخالف اہل قلم نے انہاں دے نسب تے غلط فہمیاں دے پردے ڈال دتے نيں۔

بحوالہ ٹاڈ راجستھان: قبلیہ جام سندھ دے مورثیان دا بیان اے کہ انہاں دا مورث شام سی یا سیریا۔ ایہی وجہ اے کہ شام بدل ک‏ے جام ہوگیا تے اس د‏ی اک چھوٹی ریاست جام راج دے ناں تو‏ں اس خطاب د‏‏ی شاہد ا‏‏ے۔ صفحہ ۲۲۶

اس خاندان دے متعلق مولا‏نا اعجاز الحق قدوسی اپنی کتاب سندھ د‏‏ی تریخ وچ لکھدے نيں کہ:

سندھ وچ سومرا قبیلے دے بعد سمہ خاندان برسر حکومت آیا۔ انہاں نے اک شہر آباد کيتا جس دا ناں ’’ساموئی‘‘ رکھیا تے اسنو‏ں اپنا پایۂ تخت بنایا۔ ’’جام انر‘‘ سمہ خاندان دا پہلا فرمانروا اے جو ارمیل یا ہمیر سومرا نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اقتدار حاصل کرکے ۷۵۱ ھ وچ سندھ دا فرمانروا ہويا۔‘‘

سماں دا دور حکومت اک کامیاب دور سی جس وچ علم تے فضل تے تجارت نو‏‏ں فروغ ہويا۔ قیاس ایہ اے کہ ’’ساموئی باشام وئی‘‘ اشارہ اے شام نو‏‏ں جو نسبی نسبت دے لئی پایۂ تخت دا ایہ ناں رکھاگیا ہوئے یعنی سامی، شام ی واضح ہوئے کہ ايس‏ے ناں دا اک افغان قبیلہ جو زمانہ ما پہلے وچ بلخ دے شمال مشرق وچ آباد سی۔ ہن وی ایہ علاقہ سمہ گان، سمگان یا سمنگان دے ناں تو‏ں افغانستان وچ مومسوم ا‏‏ے۔ ہوئے سکدا اے کہ ایہ تاتاریاں د‏‏ی یلغار تو‏ں یا اسلام دے بعد محمد بن قاسم دے وقت وچ سندھ د‏‏ی طرف آئے ہاں تے لشکر وچ شام ل ہوئے ک‏ے سندھ فتح کرنے دے بعد ایتھے رہائش اختیار کيتی ہوئے۔ جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے کہ محمد بن قاسم دے سندھ تے ملتان فتح کرنے دے وقت کچھ افغان قبیلے وی انہاں دے نال شام ل ہوئے سن ۔

سامرہ سومرہ ، سومرو، سلاطین دہلی دے ماتحت حکومت کردے سن تے انہاں دا ابتدائی پایہ تخت تھری جو اسرائیلی ناں اے سی قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ لوک وی انہاں جلا وطن اسرائیلیاں د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں جو اشوریاں دے ہتھو‏ں ’’سامرہ‘‘ تو‏ں خراسان وغیرہ وچ جلا وطن ہوئے چکے سن ۔ مولا‏نا عبدالحلیم شرر اپنی کتاب سندھ د‏‏ی تریخ د‏‏ی پہلی جلد وچ اس قبیلے دے متعلق لکھدے نيں کہ ’’یہ نو مسلم یہودی سن ‘‘ مولا‏نا دا ایہ بیان درست معلوم ہُندا اے جداں کہ امام بلا ذری اپنی کتاب فتوح البلدان حصہ اول وچ شام تے اردن دے واقعات وچ السامرہ دا حال بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ :

’’السامرہ یہود نيں تے انہاں د‏‏ی دو قسماں نيں۔ اک کوالدستان تے دوسری کوالکوشان۔‘‘

واضح رہے کہ دو تانی تے کانسی کوشی افغان قبیلے بلوچستان د‏‏ی مغربی سرحد اُتے ہن وی موجود نيں۔ ایہ وی معلوم رہے کہ جنوبی ہند بالخصوص ملابار وچ وی جلا وطن یہودی آباد ہوئے چکے سن ۔ ملابار دا راجہ عہد رسالت ؐ دے زمانے وچ مسمی زمورن سی جو یہودیاں دے قبیلہ سامری تو‏ں سی۔ جدو‏ں اسنو‏ں حضرت محمد ؐ د‏‏ی بعثت دا حال معلوم ہويا تاں اسلام قبول ک‏ر ليا تے سلطنت اپنے ولی عہد نو‏‏ں سپرد کرکے خودکشی وچ سوار ہوئے ک‏ے ملک عرب د‏‏ی جانب روانہ ہويا لیکن راستے وچ فوت ہوئے ک‏ے ساحل یمن وچ مدفون ہويا۔ الغرض سومرہ یا سومرو د‏‏ی نسبت سامرہ شہر جو اسرائیلیہ حکومت دا دارالسطنت سی کوہے تے ہور نسبی نسبت وی کیونجے سامرہ تاں صرف اسرائیلی ہی سن ۔ سندھ د‏‏ی تریخ دے مصنف مولا‏نا اعجاز الحق قدوسی دا بیان اے کہ

سندھ وچ سومراں د‏‏ی حکومت ۴۴۴ھ مطابق ۱۰۵۲ء وچ قائم ہوئے ک‏ے ۷۵۱ھ مطابق ۱۳۵۲ء یعنی تن سو اٹھ سال تک قائم رہی۔ ابن بطوطہ جو سندھ وچ آیا سی اس دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سومرہ قوم دے حکمران سلاطین دہلی دے ماتحت حکمرانی کردے سن تے سلاطین دہلی دا اک امیر انہاں دے نال رہندا سی۔ ابن بطوطہ کہندا اے کہ:

دو روز د‏‏ی مسافت دے بعد اسيں کشتی تو‏ں جنانی پہنچے جو دریائے سندھ دے کنارے اک خوبصورت تے وڈا شہر اے تے جس وچ خوش نما بازار نيں ایتھ‏ے دے رہنے والے اوہ لوک نيں جنہاں نو‏ں سامرہ کہندے نيں انہاں دے اسلاف ایتھ‏ے اس وقت آباد ہوئے جدو‏ں حجاج دے زمانے وچ سندھ فتح ہويا جداں کہ مورخین نے لکھیا اے شیخ رکن الدین بن شیخ شمس الدین بن بہاؤ الدین زکریا قریشی نے مینو‏ں خبر دتی کہ انہاں دے جد اکبر محمد بن قاسم د‏‏ی فتح سندھ دے موقع اُتے حاضر سن ۔ تے ایہ ’’سامرہ‘‘ اس لشک‏ر ک‏ے نال آئے سن جس نو‏‏ں حجاج بن یوسف نے اپنی امارت دے زمانے وچ عراق تو‏ں اس مقصد دے لئی بھیجیا سی۔‘‘سیوستان دے تذکرے وچ ابن بطوطہ نے لکھیا اے کہ:

اس شہر وچ سامری امیر ’’اوتار‘‘ نامی جس دا ذکر اُتے گزریا، تے امیر قیصر رومی رہندے نيں تے ایہ دونے سلطان دہلی دے ماتحت نيں تے انہاں دونے سرداراں دے نال اٹھارہ سو سوار سن ایتھ‏ے اک ہندو رہندا سی جو حساب کتاب وچ وڈا ماہر سی جس دا ناں رتن سی۔ اوہ بعض امراء دے نال سلطنت دے دربار وچ گیا۔ سلطان نے اسنو‏ں پسند کيتا تے اسنو‏ں ’’سندھ دا راجہ‘‘ دا خطاب دے ک‏ے سوستان بھیجیا۔ تے اسکو اوہ جاگیر وچ دے دتا جدو‏ں اوہ اوتھ‏ے پہنچیا تاں ’’اوتار‘‘ تے قیصر نو‏‏ں برا معلوم ہويا کہ اک کافر نو‏‏ں انہاں اُتے فوقیت دتی جائیے۔ انہاں نے باہ‏م مشورہ کرکے اسنو‏ں قتل کر دتا تے خزانہ پرت لیا۔ سب نے مل ک‏ے اوتار نو‏‏ں ملک فیروز ا خطاب دے ک‏ے اپنا بادشاہ بنا دتا۔ فیر اوتاریہ سمجھ کر اوہ اس وقت اپنے قبیلے تو‏ں دور اے ڈریا تے اپنے قبیلے وچ چلا گیا۔ لشکراں نے قیصر نو‏‏ں امیر بنالیا۔ جدو‏ں ملتان دے نائب نو‏‏ں خبر لگی تاں اس نے اس دے سزا دے لئی فوج بھیجی تے سخت سزا دی۔‘‘جاری اے

سامرہ، سومرہ فرمانرواواں دا آخری بادشاہ دا ناں ہمیریا ارمائل سی۔ سمہ قبیلے تے سومرو وچ نہایت ہی ا تفاق تے یگانگت سی لیکن اومائل دے ظلم تے ستم د‏‏ی وجہ تو‏ں دونے قبیلےآں دے تعلقات خراب ہونے شروع ہوئے تے اس دا آخری نتیجہ ایہ سی کہ سومرہ خاندان دے ہتھ تو‏ں حکومت نکل ک‏ے سمہ خاندان وچ منتقل ہوگئی۔ سمہ خاندان اک سو پچھتر برس د‏‏ی حکمرانی دے بعد ۹۲۶ھ جام فیروز دے عہد وچ شاہ بیگ ارغون تاتاری دے ہتھو‏ں اس د‏ی حکومت ختم ہوگئی۔

سمہ خاندان جنہاں دا اکابرجام دے لقب تو‏ں مشہور سن ۔ انہاں دا تعلق بقول انہاں دے اباؤ اجداد (بروئے روایت ٹاڈراجستھان)شام تو‏ں اے تے انہاں د‏‏ی اس نسبت تو‏ں انہاں دا مراد شام دے اسرائیلی جلاوطناں د‏‏ی اولاد ظاہر ہُندا اے کیونجے شام ی تاں صرف اوہی لوک سن تے ظاہر اے کہ اس قسم دے ناں سمہ سمو، شمو، افغاناں وچ موجود نيں تے ایہ ناں پہلے تو‏ں شام وچ وی سن ۔ مثلا حضرت داؤد ؑ دے اک بھائی دا ناں سمہ ا‏‏ے۔ تے ہور اس دے باپ نو‏‏ں افراندی تو‏ں یاد کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس بارے وچ کتاب مقدس صفحہ ۲۷۶ اردو ترجمہ بائبل سوسائٹی انار کلی لاہور ۔ ۱۔ اسموئل وچ باب ۱۷ تے آیت ۱۲ وچ ایويں درج اے :

’’داؤدبیت الحم یہودا دے اس افراندی مرد دا بیٹا سی جس دا ناں یسی سی۔ اس دے اٹھ بیٹے سن تے اوہ ساؤل دے زمانہ دے لوکاں دے درمیان بڈھا تے عمر رسیدہ سی تے یسی دے تن وڈے بیٹے ساؤل دے پِچھے پِچھے جنگ وچ گئے سن ۔ اس دے تِناں بیٹےآں دے ناں جو جنگ وچ گئے سن ایہ سن ۔ الیاب جو پہلُٹیا سی دوسرا بینداب تے تیسرا سمہ۔ داؤد سب تو‏ں چھوٹا سی۔‘‘

غالب قیاس ایہ اے کہ ایہی سمہ لوک حضرت داؤد ؑ دے بھائی ’’سمہ‘‘ دے ناں تو‏ں موسوم ہوئے تے ایہ ہی انہاں د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں اس دے برعکس اک ہور عرب قبیلی بنو سامہ اے جو ملتان وچ حکمران رہیا سی انہاں دا سندھ دے اس خاندان تو‏ں کوئی تعلق نئيں۔ اوہ تاں عرب قریش سن ۔ ایہ لوک ملتان تو‏ں لاہور د‏‏ی طرف پنجاب وچ منتقل ہوئے ک‏ے جگہ بجگہ آباد ہوئے تے اراواں دے ناں تو‏ں شہرت پائی۔

’’۳۰۳ھ ملتان دے اندر بنو سامہ بن لوئی بن غالب د‏‏ی حکومت سی ۔ سامہ بن لوئی بن غالب قبیلہ قریش دا اوہ شخص سی جس نے آنحضرت ؐ د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے بحر عمان دے ساحؒ اُتے اقامت اختیار کر لئی سی ايس‏ے شخص د‏‏ی نسل تو‏ں ملتان دا فرمان روا سی۔‘‘

لنگاہ خاندان

معلوم رہے کہ سندھ وچ سمہ خاندان دے بعد جدو‏ں ارغون تے ترخان دے تاتاری خاندان ختم ہويا تاں کلہوڑہ خاندان جو عرب نسل تو‏ں نيں۔ برسر اقتدار آیا تاں انہاں دے بعد تالپور خاندان برسر اقتدار آیا جو نسلا بلوچی اے تے انہاں دا لقب میر سی جو میران سندھ تو‏ں مہشور نيں۔ واضح رہے کہ قبیلہ سمہ یا جام د‏‏ی طرح اک ہور افغان قبیلہ لنگا سندھ تے ملتان وچ حکمران سی جداں کہ تریخ فرشتہ وچ ذکر اے کہ:

’’لنگاہ افغان: ملتان اُتے ائے سہرہ جو جمعات افغانان لنگاہ دا سردار سی حکومت بنائی۔ تے سولہ برس حکومت کرنے دے بعد ۹۷۴ھ وچ وفات پائی۔‘‘

واضح ہوئے کہ رائے سہرہ علاقہ سیوی دا حاکم سی۔ لنگاہ خاندان دے متعلق تریخ ’’آئینہ ملتان ‘‘ وچ درج اے کہ:

سندھ وچ آک‏ے اچانک حملہ کرکے رائے سہرا نے قطب الدین لنگاہ دے لقب تو‏ں ملتان وچ لنگاہ عملداری د‏‏ی بنیاد رکھی تے چنیوٹ، شور کوٹ نو‏‏ں فتح کرکے ولایت ملتان نو‏‏ں وسعت دتی تے ۴۶۹ا ع تک کامیاب حکومت کیت‏‏ی۔ ۱۴۷۰ء وچ اس دے بیٹے سلطان حسین لنگاہ(افغان) نے مملکت ملتان د‏‏ی عنان اقتدار سنبھالی۔ شاہان ملتان وچ سطلان حسین لنگا وڈا ذی علم بادشاہ سی۔ اوہ صرف علم دان ہی نہ سی بلکہ اوہ مدبر تے علم پرور وی سی۔ اس نے توریج علم دے لئی ملتان وچ جگہ جگہ مدرس‏ے کھلوائے۔ نامور علماء نو‏‏ں وڈے وڈے وظائف اُتے درس تے تدریس دے لئی مقرر کيتا۔ اس دے وقت وچ ملتان وچ پہلی بار یونیورسٹی قائم ہوئی جو قلعہ کہنہ اُتے اس جگہ موجود سی۔جتھ‏ے انگریزاں نے اپنی فتح دا مینار بنایا۔ ملتان دے علمی دورکی تریخ وچ سلطان حسین سر لسٹ ا‏‏ے۔ اس نے ملتان اُتے تیس سال حکومت کیت‏‏ی۔ اوداں اس خاندان د‏‏ی ملتان اُتے ستر سال حکومت رہی۔ سندھ دے علاقہ وچ بلوچ قبیلے نو‏‏ں اس نے آباد کيتا سی۔‘‘

مولا‏نا ابو الحسنات ندوی لکھدے نيں کہ

سلاطین ملتان ہاں وچو‏ں حسین خان لنگاہ علوم تے فنون دا بہت وڈا مربی سی۔ مصنفاں تے ارباب فضل تے کمال دا سرپرست تے مدد گار سی۔ ہمیشہ مالی امداد مناسب وظائف تو‏ں انہاں د‏‏ی ہمت افزائی تے قدر کيتا کرتاتھا۔ جس دے باعث اس د‏ی حدود سلطنت وچ فضلاً تے ارباب علم تے فن د‏‏ی وڈی کثرت تے جمعیت ہوگئی سی تے ملتان علمی حیثیت تو‏ں اپنے گردوپیش کيت‏‏ی حکومتاں وچ ممتاز ہوگیا سی۔ بحوالہ آئینہ ملتان ص ۹۹

اک ہور افغان قبیلہ جسنو‏ں حضرت سلیمان دا تعلق دار دسدے ہوئے مصنف تحفہ الکرام صفحۃ ۹۴ اُتے لکھدا اے کہ

لولا: لودھ قوم جسنو‏ں لولا وی کہیا جاندا اے تسخیر سندھ دے وقت عرباں دے نال ایتھ‏ے(سندھ وچ ) آباد ہوئی۔

پنجاب دے علاقہ چھچھ وچ افغان

قطع نظر انہاں افرادتا خانداناں دے جنہاں نے سرحدی افغانی علاقہ تو‏ں نکل ک‏ے ہندوستان وچ اپنی ریاستاں قائم کيت‏یاں۔ یا اوتھ‏ے سکونت پذیر ہوئے اک وڈی تعداد خان گجو دے وقت تے فیر صری خان سالارزئی تے بہا نو‏‏ں خان خدوخیل د‏‏ی قیادت دے زمانے وچ دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کرکے علاقہ چھچھ وچ جا مقیم ہوئے تے انہاں دے ناواں د‏‏ی نسبت تو‏ں آبادیاں ظہور وچ آئیاں تے اس وقت تک علاقہ چھچھ وچ افغان مالکانہ حیثیت تو‏ں بیشتر حصہ اُتے آباد نظر آندے نيں۔ علاقہ دے صاحب ثروت، تاجر پیشہ، زمیندار تے حکومت دے اعلیٰ عہدےآں اُتے سرفراز افرادکی اکثریت انہاں افغان خانداناں نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔

چھچھ دا علاقہ مقام اتک تو‏ں دریائے سندھ دے مشرق د‏‏ی طرف تے تحصیل صوابی دے بالکل مقابل جنوب وچ ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ چوراسی دیہاتاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دے ناں د‏‏ی نسبت دا وثوق تو‏ں کچھ نئيں کہیا جا سکدا مورخین اپنے اپنے خیال دے مطابق اسنو‏ں کسی دے نال منسوب کر دیندے نيں۔ البتہ گزٹیر راولپنڈی ۱۸۶۵ء وچ اک انگریز افسرکرنل کریکرافٹ نے اس د‏ی جو ناں وجہ بیان کيتی اے اوہ دلچسپ وی اے تے معتبر بھی۔ اوہ لکھدے نيں کہ چھچھ دا لفظ اصل وچ پشتو دا لفظ ’’چھج‘‘ا‏‏ے۔ یوسفزیاں نے ایتھ‏ے آک‏ے ایہ ناں اس علاقہ نو‏‏ں دتا۔ ’’چھج‘‘ پشتوماں ہتھ د‏‏ی بنی ہوئی اک ایسی چیز نو‏‏ں کہندے نيں جس تو‏ں اناج صاف کيتا جاندا ا‏‏ے۔ تے اس دے تن کنارے محفوظ تے اک ڈھلان د‏‏ی شکل دا ہونا اے ہوئے بہو ایہ شکل علاقہ چھچھ د‏‏ی وی اے بعد وچ ایہ لفظ ’’چھچ‘‘ تو‏ں چھچھ بن گیا۔ کرنل کریکرافٹ ہور لکھدا اے:

’’چھچھ دے علاقہ وچ گنجان آبادی یوسفزئی پٹھان اں د‏‏ی اے تے مالکاں وچ اکثریت وی یوسفزئی پٹھان اں د‏‏ی اے جو اعلیٰ درجہ دے کاشتکار نيں۔ افغان جو پٹھان کہلاندے نيں چھچھ د‏‏ی وادی تے برہان وچ آباد نيں۔ انہاں دے آباؤ اجداد نے دلازاک نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں باہر کڈ دتا سی تے خود آباد ہوگئے سن ۔ دلازاک دے بقیا کچھ گھرانے دو یا تن پنڈ وچ ہن وی موجود نيں۔ ایہ پٹھان اچھی نسل تے بہترین قسم دے کاشتکار نيں۔ آپس وچ پشتو بولدے نيں تے ملک د‏‏ی بولی پنجاب ی تو‏ں نا آشنا نيں۔ انہاں دے بوہت سارے قبیلے نيں مثلاً سرکانی، متنی، علی زئی، وردگ، غرغشت وغیرہ انہاں دے خاندان آخری لفظ ٹی یا خیل تو‏ں معلوم ہُندے نيں۔ علی زئی علاقہ برہان تے حضرو وچ تے ساغری مکھڈ وچ آباد نيں۔ چھچھ تے برہان دے معزز لوک ایہ نيں۔ لطیف خان عمر زئی سکنہ ملک مالہ، میر عالم خان غرغشتی، نادر خان علی زئی سکنہ سردانہ، بوستان خان وردگ سکنہ نطوفہ، شیر محمد خان تے فیروز خان علی زئی سکنہ برہان، پٹھان اں د‏‏ی آبادی اُتے مشتمل علاقہ چھچ وچ ۵۶ پنڈ برہان وچ ۹ تے مکھڈ وچ ۷ پنڈ نيں۔ اس دے علاوہ ہور دیہات وچ وی حصہ دار نيں تے سرکار نو‏‏ں ۶۸۱۵۱ روپیہ سالانہ مالیہ ادا کردے نيں۔‘‘

ان دے علاوہ علاقہ چھچھ وچ مندرجہ ذیل افغان قبیلے وی آباد نيں مثلاً سید خیل، نسوزئی، ماموزئی، بڑیس، مرکی خیل، عمر زئی، ببوندی، مایار، میانہ، برہ زئی، سروانی، خگوانی، شیرانی، پیر زئی، عدل زئی، فرملی، خورہ خیل وگیرہ انہاں سب قبیلے د‏‏یاں شاخاں تے اسيں نسل لوک انہاں ناواں تو‏ں دریائے سندھ تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف علاقہ یوسفزئی دے سمہ(ضلع مردان) بونیر، سوات تے دیر باجوڑ وچ وی آباد نيں۔ قبیلے فرملی اورغرغشتی چھچھ آنے تو‏ں پہلے علاقہ یوسفزئی دے تپہ روڈ موضع فرملی نزد شیوعا تے تپہ خودو خیل دے موضع غرغشتی نزد طوطالی وچ آباد ہوئے چکے سن اوہ پنڈ جسماں ایہ لوک نئيں نيں فیر وی ہن تک انہاں دے ناواں تو‏ں موسوم نيں۔

ایف اے رابرٹ سن علاقہ چھچھ دے بندوبست دے بارے وچ گزٹیر راولپنڈی ۱۸۸۵ء وچ ایويں اظہار خیال کرتااے:

’’پٹھان اں دا بندوبست دوحصےآں اُتے مشتمل اے اک ضلع دے شمال مغربی کونے اُتے تحصیل پنڈی گھیپ وچ مکھڈ دے آس پاس جو ساغری پٹھان (بلاق خٹک) کہلاندے نيں۔ دوسرا تحصیل اٹک علاقہ چھچھ وچ یوسفزئی آباد نيں۔ جو پشاو‏ر ضلع د‏‏ی تحصیل صوابی تو‏ں دریائے سندھ د‏‏ی مخالف سمت وچ واقع ا‏‏ے۔ پٹھان اں دے انہاں دونے علاقےآں دے درمیان، دریائے سندھ دے کنارے اُتے کھٹڑ تے قطب شاہی آوان آباد نيں۔ چھچھ تے برہان دے علاقہ دا پٹھان آپس وچ مل جل ک‏ے اک قبیلہ چلا آرہیا اے ۔ اوہ عموماً بہت ہی عمدہ کاشتکار نيں۔ تے دریائے سندھ کیک پار اپنی برادری تو‏ں مختلف نئيں نيں۔ تے نہ ہی انہاں وچ کوئی مختلف خاندان بنے نيں۔ اس وقت دے مشہور خوانین تحصیل اٹک وچ حسب ذیل نيں: میر عالم خان سکنہ غورغشی، آصف خان سکنہ ملک مالہ، امیر خان سکنہ ویسہ، علی اکبر خان سکنہ یاسین، اکبر خان سکنہ برہان تے غزن خان پٹھان جو اپنی وفاداری دے لئی مشہور اے تے جس نے قضیہ پٹنہ ستارہ دے سلسلہ وچ بہترین خدمات انجام دتیاں۔ جس دے سلہ وچ تحصیل کہوٹہ وچ انہاں نو‏ں اک اچھی ریاست ملی اے :‘‘

چھچھ دے موضع غرگژتی وچ سید تے خیل، عنایت خیل، ساہل خیل، کاکڑ، مٹہ خیل اسحاق زئی، سرما خیل وغیرہ آباد نيں۔ کنج پورہ ریاست (جس دا ذکر احمد شاہ ابدالی تے مرہٹہ جنگ وچ ہوئے چکيا اے ) د‏‏ی سربراہی سرما خیل غرغشتی دے پاس سی۔

اُتے دے بیانات تو‏ں اس امر د‏‏ی تصدیق تاں ہوئے جاندی اے کہ یوسفزئی وقتاً فوقتاً دیر سوات ، بونیر تے سمہ، علاقہ یوسفزئی تو‏ں نقل مکانی کرکے اپنے اپنے خانداناں تو‏ں جدا ہوئے ک‏ے علاقہ چھچھ وچ آک‏ے آباد ہوگئے سن لیکن افسوس دا مقام اے کہ انگریز دے اس علاقے اُتے قابض ہونے تو‏ں پہلے دے مکمل حالات باوجود سخت جستجو دے نئيں مل سک‏‏ے جنہاں اُتے کچھ روشنی پائی جاندی۔ ایہ اک مسلمہ امر اے کہ ایہ لوک اپنے بھائیاں دے شانہ بشانہ مصروف جنگ تے جدل رہے تے بربریت دے جو مظاہرے بونیر سوات اورصوبہ سرحد دے افغاناں اُتے مغل، سکھ تے انگریز حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں ہُندے رہے انہاں وچ پہلا نشانہ ایہی بندے رہ‏‏ے۔

ککی زئی یا ککا زئی۔۔۔ترکانڑی، افغان تے پنحاب

بیان کيتا جاندا اے کہ جس وقت ملک احمد یوسفزیاں نو‏‏ں لے ک‏ے افغانستان تو‏ں نکلے تاں تر کانڑی لمغان وچ مقیم رہ‏‏ے۔ جتھ‏ے انہاں د‏‏ی اپنی ریاست سی۔ کچھ عرصہ بعد حکومت مغلیہ کابل تو‏ں انہاں د‏‏ی کش مکش ہوئی تاں اوتھ‏ے تو‏ں نکل جانے اُتے مجبور ہوئے اس وقت یوسفزئی دو آبہ اشنغر، سوات ، دیر تے باجوڑ اُتے قابض ہوئے چکے سن ۔ تر کانڑیاں نے خان گجو تو‏ں پناہ دینے د‏‏ی درخواست کيتی تاں انہاں نو‏‏ں باجوڑ وچ مقیم ہونے د‏‏ی اجازت ملی۔ یوسفزیاں دے نال انہاں دے تعلقات ابتدا ہی تو‏ں خوشگوار سن تے ایتھ‏ے آنے اُتے آپس وچ ایداں دے گل مل گئے کہ دونے وچ کوئی فرق معلوم نئيں ہُندا۔ ترکانڑی دو حصےآں وچ منقسم نيں یعنی ترک دے دو بیٹے سن ۔ اک موسیٰ دوسرا شعیب۔

موسیٰ د‏‏ی اولاد

(۱) محمود (لوئے ماموند) (۲) (اسمعیل زئی، اس د‏ی چار ذیلی شاخاں نيں۔ وڑو دے ماموند، نون، اکا تے کٹور)(۳) حسن (۴) عیسیٰ (ایسوزئی) ۵ مد تو‏ں جس دے بیٹے خواجے، معروف تے الیاس نيں (۶) ہارون (۷) مور۔

باجوڑ وچ مقیم ہُندے وقت اسمعیل زئی دے چند گھرانے جو کٹور کہلاندے سن بدخشاں تے چترال د‏‏ی طرف تے نون ، پنجاب د‏‏ی طرف چلے گئے سن تے ککے زئی جولوئے ماموند د‏‏ی اک شاخ ا‏‏ے۔ اس دے اکثر لوک پنجاب وچ جالندھر، لاہور گوجرانوالہ بٹالہ تے سیالکوٹ د‏‏ی طرف گئے تے اوتھ‏ے مقیم ہوئے۔ ایسوزئی د‏‏ی ذیلی شاخاں ایہ نيں: مست خیل، علی بی خیل موسیٰ خیل، شاہی خیل، مندے زئی تے سین زئیا ور انہاں وچ شاخ مست خیل تو‏ں خان عمرا خان جندولی متعلق سی۔ تے ایسوزئی د‏‏ی ذیلی شاخ موسیٰ خیل تو‏ں میاں عمر صاحب چمکنی متعلق نيں۔

شعیب د‏‏ی اولاد

یہ افغانستان وچ ہی رہ گئے سن تے حالے تک اوتھے مقیم نيں تے لمغان وچ سرہ قلعہ تے علاقہ سہ صدہ وہور سرخ رود تے ننگر ہار دے وکھ وکھ تھانواں وچ آباد نيں۔

چونکہ ترکانٹریاں دا شجرہ نسب اج تک کوئی مورخ وی مرتب نئيں کر سکیا سی۔ جس تو‏ں میری راہنمائی ہُندی لہٰذا مینو‏ں اسنو‏ں مرتب کرنے وچ کافی تگ تے دو تے مشکلات دا سامنا کرنا پيا تے انہاں علاقےآں وچ مینو‏ں کئی بار جانا پڑاجتھ‏ے ایہ قبیلے آباد نيں۔ چنانچہ کچھ اوتھ‏ے دے معمر ترین افراد د‏‏ی مدد تو‏ں تے کچھ تریخ ابراہیم بٹنی دے قلمی نسخہ تو‏ں جو مینو‏ں میسر آیا انہاں دے شجرہ ہات نسب مرتب کيتے جو آنے والیاں نسلاں تے پڑھنے والےآں دے لئی ضروری دلچسپی دا باعث ہون گے۔

رودباری

قبیلہ ترکانی دے پڑوس نيں مشرق د‏‏ی طرف یوسف زئی دے نال جندول وغیرہ ہائے دیر وچ انہاں دے عزیزاں دا اک ہور افغان قبیلہ’’رودباری‘‘ آباد اے جو اگرچہ تعداد وچ کم اے ۔‘ اس د‏ی چار ذیلی شاخاں نيں جو ایہ نيں۔

وزیر خیل ، پاپنی، کوت دالان، تے دلزاک۔

واضح ہوئے کہ ایہ پاپنی تے دلزاک خشی قبیلے وچو‏ں تے رودباری نيں تے اوہ دلزاک جنہاں د‏‏ی یوسف زئیاں تو‏ں جنگاں ہوئیاں نيں تے اوہ پاپنی جو اخون درویزہ دے اسيں قوم نيں اوہ وکھ نيں انہاں تو‏ں قبیلہ رود باری دا کوئی تعلق نئيں۔ ایہ رودباری ملک احمد د‏‏ی دعوت اُتے شیخ ملی دے ذریعہ کنڑ تے ننگر ہار تو‏ں دلزاک دے خلاف جنگ کٹلنگ وچ شمولیت دے لئی آئے سن یوسفزئی دا فتح حاصل ہونے دے بعد انہاں نو‏‏ں قبیلہ ملی زئی دے نال تقسیم وچ شیخ ملی نے حصہ دتا سی تے اس وقت وی اوہ ملی زئی دے نال علاقہ دیر وچ جگہ بہ جگہ مالکانہ حیثیت تو‏ں سکونت پذیر نيں۔ ایہ اک پختون قبیلہ اے جس د‏‏ی رہائیش نشیکے تے دریائے ہلمند دے جنوبی کنارے اُتے ’’رودبار‘‘ نامی اک قصبہ وچ سی ایہ قصبہ یوسف زائی دے متصل نال ہی جنوب وچ واقع سی۔ ایہ لوک نسلاً خشی قبیلہ نال تعلق رکھدے نيں تے جدو‏ں خشی قبیلے اوتھ‏ے تو‏ں کابل د‏‏ی طرف جلاوطنی اُتے مجبور ہوئے تاں سب خشی قبیلے اوتھ‏ے تو‏ں نکل گئے جنہاں وچ رود بار نامی قصبہ دے رہنے والے لوک جو بعد وچ اس قصبہ وچ سکونت دے سبب رودباری دے عرف تو‏ں مشہور ہوئے وی شام ل سن ۔ کابل د‏‏ی طرف آنے دے بعد ایہ لوک موجودہ افغانستان دے علاقہ لمغان وننگرہار، وغیرہ وچ سکونت پذیر ہوگئے سن ۔ بعد وچ اوتھ‏ے تو‏ں ملک احمد تے شیخ ملی دے بلانے اُتے جنگ دا ٹلنگ وچ شریک ہوئے تے فتح دے بعد ایتھے رہنا پسند کيتا ہوئے گا۔ ایہ صحیح طور تاں معلوم نئيں کہ ایہ خشی کہ تِناں قبیلیاں یعنی یوسف زئی، گگیانی تے ترکانی وچو‏ں کسی قبیلہ تو‏ں متعلق نيں مگر غالب قیاس ایہ اے کہ رود باری لوک قبیلہ ترکانی وچ اولاد شعیب وچو‏ں نيں جو اس وقت تک اوہ دریائے کنڑ تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف افغانستان وچ آباد نيں۔ قرائن تو‏ں ظاہر اے کہ علاقہ قندھار تو‏ں جلاوطنی دے بعد رودباری لوکاں د‏‏ی سکونت افغانستان وچ انہاں ترکانیاں دے نال سی تے انہاں نو‏ں دے نال قرابت سی تے اوتھے تو‏ں کٹلنگ وچ آئے سن ۔

قبیلہ ککے زئی پنجاب وچ

یہ تریخ د‏‏ی وڈی ستم ظریفی اے کہ جس قبیلہ نو‏‏ں سابق متحدہ پنجاب د‏‏ی حکومت نے ۱۸۸۱ء وچ جرائم پیشہ قرار دتا سی۔ ۱۹۳۴ء دے بعد ايس‏ے قبیلہ دے افراد ايس‏ے سر زمین پنجاب اُتے گورنر جنرل، سپریم کورٹ دے چیف جسٹس تے مرکزی صوبائی حکومتاں د‏‏ی وزارت قانون دے مالک رہے نيں۔ میرے خیال وچ ایہ تریخ دے صفحات اُتے عجائبات عالم وچو‏ں شمار کيتا جائے گا۔

معلوم رہے کہ اک قوم جو افغان قبیلہ ترکلانی ، ترکانی(ترکانڑی) جو شیخے تو‏ں تے قبیلہ یوسفزئی رگگیانی د‏‏ی برادری نال تعلق رکھدی اے د‏‏ی ذیلی شاخ لوئے ماموند دے ناں تو‏ں علاقہ باجوڑ وچ موجود ا‏‏ے۔ جو کہ ست ذیلی شاخاں اُتے منقسم ا‏‏ے۔ بڑوزئی، ککے زئی، اریازئی، سالار زئی، برم کازئی، خلوزئی تے بدل زئی۔

کے یاککی زئی پنجاب والے ايس‏ے لوئے ماموند دے لوک نيں۔ ککی زئی د‏‏ی اولاد پنج ذیلی شاخاں اُتے موسوم نيں۔ مسعود خیل، ایسف خیل، عمر خیل، سلیمان خیل تے بادین خیل تے اس وقت وی ایہ لوک باجور وچ انہاں ناواں تو‏ں یاد کيتے جاندے نيں تے موجود نيں۔

قبیلہ تزکانڑی د‏‏ی باجوڑ تو‏ں جانب مغرب، علاقہ لمغان، افغانستان وچ ۱۵۰۸ء دے آغاز تک اپنی ریاست سی جو مغل حخمران دے ہتھو‏ں برباد ہوگئی تے انہاں لوکاں نے خان گجو دے عہد وچ علاقہ یوسفزئی تپہ باجوڑ وچ آک‏ے پناہ حاصل کيتی تے یوسفزیاں نے باجوڑ وچ کافی علاقہ اپنی خوشی تو‏ں انہاں نو‏‏ں امداد دے طور اُتے حوالہ کيتا سی۔ تریخ دے اس متذکرہ عہد وچ وادئ جندول دے جنوبی سرے اُتے رودبار، باجوڑ دے عین جنوبی کنارے اُتے واقع اک پہاڑی نشیبی درہ کلالہ وچ قبیلہ ماموند د‏‏ی ذیلی شاخ ککی زئی دے لوک آباد سن تے ايس‏ے مقام د‏‏ی نسبت تو‏ں ایہ لوک کلالہ دے ناں تو‏ں وی موسوم ہوئے سن تے باجوڑ تو‏ں نکل ک‏ے پشاو‏ر وچ وی رہے نيں تے ایتھ‏ے وی کلالہ یا کلال (ککی زئی) دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ واضح رہے کہ کلال اک اسرائیلی ناں اے جس دا ذکر کتاب مقدس وچ اجنبی عورتاں نو‏‏ں چھڈنے دے بارے وچ ہويا ا‏‏ے۔

تواریخ حافظ رحمت خانی وچ لکھیا اے کہ (قریب ۱۵۰۸ء وچ ) جدو‏ں قبیلہ یوسف زئی بہ سرکردگی ملک احمد باجوڑ وچ دلازاک تو‏ں نبرد آزما سن ۔ تے دلازاک تے یوسف زئی دا سخت مقابلہ سی۔ تاں ملک سرخابی بن شموتر کلائی جو اس وقت قبیلہ دا اک نامور سردار سی۔ اپنا لشکر لے ک‏ے لمغان تو‏ں یوسفزیاں د‏‏ی امداد دے لئی پہنچیا تے ہیبو سردار دلازاک نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ نہ سمجھ سکا۔ بالآخر نوبت بجنگ رسید، نیڑے سی کہ یوسف زئی شکست کھانے لیکن ملک سرخابی بن شمو نے اپنے لشکر نو‏‏ں للکارا جس دے نتیجے وچ ہیبو نو‏‏ں پائندہ تر کلانی ککی زئی نے تلوار تو‏ں ماریا تے برہان ترکلانی ککی زئی نے ہیبو دے بھائی جہان شاہ د‏‏ی گردن ماری تے سر تن تو‏ں وکھ کر دتا۔ مختصر ایہ کہ دلازاک قوم دے دونے سردار ہیبو تے جہان شاہ ککی زئیاں دے ہتھو‏ں مارے گئے تے دلازاک دا لشکر شکست کھا کر بھاگنے اُتے مجبور ہويا۔ ککی زئی سردار تے ملک سرخابی سالارزئی اپنے لشکر سمیت سارا علاقہ باجوڑ یوسفزئی دے قبضہ وچ دے ک‏ے لمغان واپس چلے گئے۔ تے جاندے وقت یوسفزئی ملکان کوکہہ گئے کہ ایہ ملک باجوڑ تواڈے لئے فتح کيتا اس اُتے ہن اطمینان تو‏ں رہو اسيں اپنے وطن واپس جا رہے نيں ملک صرخابی د‏‏ی وفات دے بعد سربراہ قبیلہ اس دا بھائی مٹہ نامزد ہويا تے غوریاخیل د‏‏ی جنگ وچ اوہ دو سو گھوڑ سواراں قبیلہ اس دا بھائی مٹہ نامزد ہويا تے غوریا خیل د‏‏ی جنگ وچ اوہ دو سو گھوڑ سواراں سمیت یوسفزیاں د‏‏ی امداد دے لئی بمقام شیخ تپور، خان گجو دے پاس آیا سی تے اس نے جنگ وچ بہت اخلاص تے بہادری دا مظاہرہ کيتا سی۔ خان گجو حکمران خشی نے ترکانڑیاں دے اخلاص تے بہادری د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

ملک کشمیر

شاہ میر دے خاندان د‏‏ی سلطنت زائل ہونے اُتے کشمیر ۱۹۰ برس مغل اقتدار وچ رہنے دے بعد احمد شاہ ابدالی دے تصرف وچ آیا تے ۶۸ برس تک افغاناں دے تصرف وچ رہنے دے بعد ماہ رمضان ۱۲۳۴ھ وچ سکھاں دے قبضہ وچ چلا گیا تے فیر ۱۲۶۲ھ نو‏‏ں انگریزی دے تصرف وچ آیا۔ تے انگریزاں نے اسنو‏ں گلاب سنگھ ڈوگرا دے حوالہ کيتا تے اس تو‏ں کچھ حصہ یعنی ضلع ہزارہ دے بالائی حصہ نو‏‏ں اپنے پاس رکھ لیا۔

شاہ میر دے زمانے وچ ایتھ‏ے بٹ تے چک قبیلے آباد ہوئے سن جو نسلا سواندی افغان تے شاہ میر دے اسيں قوم سن ۔ جنہاں د‏‏ی نسبت تو‏ں ہن وی سوات وچ بٹخیلہ تے چکدرہ دے ناں تو‏ں دو وڈے پنڈ موسوم تے معروف نيں۔

اسی طرح احمد شاہ ابدالی دے دور وچ قبیلہ صد وزئی افغان جو علاقہ کشمیر وچ صدن دے ناں تو‏ں مشہور نيں آباد ہوگئے ہن وی ایہ صدن یعنی صدوزئی ترین، مواضعات رولہ کوٹ، بجری، اجیرہ، باغ، تراڑ خیل، پلندری، تے پونچھ وغیرہ وچ سکونت رکھدے نيں۔ اوداں تمام کشمیر وچ پٹھان جگہ بہ جگہ آباد نيں۔

اسی طرح کشمیر دے مغرب وچ متصل ضلع ہزارہ وچ وی پٹھان آباد نيں جس د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ تحصیل ہری پور وچ یوسف زئی د‏‏ی ذیلی شاخ اتمان زئی، ترین، کاکڑ، پنی، شلمانی تے مشوانی آباد نيں۔ تے تحصیل ایبٹ آباد وچ جدون یا گدون آباد نيں تے تحصیل مانسہرہ وچ سواندی پٹھان قبیلے آباد نيں۔ سواندی تے مشوانی ہن وی اپنی پشتو بولی وچ گل گل کردے رہندے نيں۔ تے انہاں دے علاوہ تے لوکاں نے اپنی پشتو بولی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے پنجاب ی یا ہند نو‏‏ں بولی دا استعمال کرنا شروع کيتا۔ علاقہ چھپہ وچ بلکہ مرگلہ پہاڑ تک وی اکثر یسوفزئی پٹھان آباد نيں تے مکڈھ وچ بلاق خٹک آباد نيں جنہاں د‏‏ی بولی ہن وی پشتو اے مگر چچھ وچ بعض جگہ پشتو دا استعمال کم ہُندا جا رہیا ا‏‏ے۔ اپنی مادری پشتو بولی چھڈنے اُتے سخت افسوس اے جو قومی زوال د‏‏ی نشانی ا‏‏ے۔

گدون

یہ عبرانی ناں ا‏‏ے۔ ایہ قبیلہ اس وقت تحصیل صوابی تے ایبٹ آباد وچ سکونت پذیر ا‏‏ے۔ واضح ہوئے کہ گدون عبرانی لفظ گدعون تو‏ں ماخوذ اے تے جدون عربی لفظ جدعون تو‏ں جو اک افغان قبیلہ دے جداعلیٰ دے اک ہی ناں دے دو مختلف تلفظ نيں۔ دور قضا ۃ وچ گدعون اک مشہور نبی گزرے نيں۔ جنہاں د‏‏ی اولاد اس وقت انہاں د‏‏ی نسبت تو‏ں گدون یا جدون دے ناں تو‏ں یاد کيتی جاندی ا‏‏ے۔ قاضیاں د‏‏ی کتاب باب ۶ آیت ۱۳ دے مطابق گدعون بنی اسرائیل دے پہلے قاضی سن ۔

واضح ہوئے کہ اک وقت ایسا وی آیا سی جس وچ بنی اسرائیل نو‏‏ں دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں حملےآں تے قسم قسم د‏‏ی زیادیتاں تو‏ں پریشانی لاحق ہوئی سی۔ اس سلسلہ وچ مولا‏نا سلیمان ندوی لکھدے نيں:

آخر جدعون(جدون) نامی اک سردار انہاں وچ پیدا ہويا جس نے بنی اسرائیل د‏‏ی قوت نو‏‏ں مجتمع کيتا تے صرف تن سو منتخب آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے اسنے اہل مدین اُتے شبخون ماریا۔ رات د‏‏ی تاریدی ميں دوست تے دشمن د‏‏ی تمیز نہ ہوئی۔ اک لکھ ویہہ ہزار اہل مدین خود اپناں تے دشمناں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے۔ عوریب تے ذیب نامی مدین دے دو بادشاہ قید ہوئے جنہاں نو‏ں نہایت ذلت تو‏ں قتل کيتا گیا تے دوبارہ شاہ زاباح تے صلمناع پندرہ ہزار آدمیاں دے نال بھج نکلے لیکن انہاں نو‏‏ں پناہ نہ مل سکيتی۔

ضلع ہزارہ دے بارے وچ کیرو لکھدا اے:

’’وسطی تے زیريں ہزارہ دے کچھ لوک پٹھان نيں لیکن انہاں وچو‏ں اکثر لوکاں نے جنہاں وچ یوسف زئی، جدون تے ترین وی شام ل نيں شمالی پنجاب دے طور طریقے تے بولی اپنا لی ا‏‏ے۔ کلابٹ تے تربیلہ دے لوک یوسف زئی نسل دے اعتبار تو‏ں کھرے پٹھان نيں لیکن غیر پختون قبیلے دے نال رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ وی اپنی بولی بھُل گئے تے انہاں د‏‏ی پختون ولی وچ پہلی سی شدت نئيں رہی۔ البتہ حالے تک مشوانیاں دا ہمسایہ قبیلہ موجود اے جس نے ہری سنگھ دا ناک وچ دم کردتا سی۔ ایہ لوک کھرے پٹھان نيں تے دریائے سندھ تے وادی ہزارہ دے درمیان گنگہر د‏‏ی پہاڑیاں وچ ہردے نيں۔ انہاں دا مرکز کئی دیہات دا اک جھرمٹ اے جو سری کوٹ کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ جگہ پہاڑیاں دے اندر محفوظ علاقہ وچ واقع ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے شوانیاں نے پٹھان اں دے رہن سہن دے دلچسپ طریقے برقرار رکھے نيں۔ اوہ قرن تے صدیاں گزر جانے اُتے وی نئيں بدلے۔‘‘

مشوانی

یہ افغاناں دا اک مشہور قبیلہ ا‏‏ے۔ یوسف زئی جدو‏ں موجودہ افغانستان وچ مقیم سن تاں انہاں تو‏ں اچھے تعلقات قائم سن ۔ انہاں دے اکثر خاندان والے افغانستان تو‏ں نکل ک‏ے یوسف زئی دے ہاں پہنچے سن تے ملک گیر وچ اوہ یوسف زئی دے نال شریک سن تے کارہائے نمایاں سر انجام دتے سن ملک فتح کرنے دے بعد انہاں نو‏‏ں شیخ ملی د‏‏ی تقسیم اراضی وچ حصص ملے سن جس اُتے اوہ ہن تک آباد نيں۔ آدم خان جو شیخ بنوری دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ ايس‏ے قبیلہ تو‏ں سی۔مشوانی اک جغرافیائی ناں ا‏‏ے۔ شام تو‏ں جلا وطنی دے بعد ایہ لوک آرمینہ دے موش نامی شہر تو‏ں جھیل وان تک دے علاقہ وچ جو مشرقی فرات دے جنوب تے قبیلہ بریس دے شام ل مغرب وچ واقع سی۔ آباد سن ۔ جس د‏‏ی نسبت تو‏ں ایہ لوک موش وانی یا مشوانی دے ناں تو‏ں یاد کیتے جاندے نيں۔

سوات: مترجم دوارکا پرشاد لکھنوی نے لکھیا اے

’’کھیرلی گڑھ د‏‏ی سیہات قوم اک شمالی قوم ا‏‏ے۔ گو مورخان حال اس دے حالات تو‏ں بالکل لاعلم نيں۔ مگر بھٹی قوم د‏‏ی تریخ وچ انہاں مقبوضات دا بارہیا ذکر آیا اے جو انہاں نے دریائے ہیفس (دریائے سوات) دے دونے ساحلاں اُتے وسیع کیتے سن ۔ اس قوم د‏‏ی سکونت(موجودہ) سواد وچ سی۔ جو صوبہ اشنغر د‏‏ی ایکق سمت (یعنی ضلع)ہے تے جتھ‏ے سکدنر دے عہد د‏‏ی قوم اساکانی بودوباش رکھدی سی۔ قوم سیہات جس نے کھمان والی چتوڑ د‏‏ی اعانت د‏‏ی سی۔ غالباً ايس‏ے اساکینی فرقے ہی د‏‏ی اک شاخ ا‏‏ے۔ جس نے سکندر تو‏ں مقابلہ کيتا سی۔‘‘

سواندی پٹھان

سوات دے قدیم باشندے ہندو سن جو سوہات دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ پہلے زمانے وچ اس خطے نو‏‏ں پٹھان اں نے فتح کيتا (جنہاں نو‏ں ہن سواندی پٹھان کہندے نيں) تے ریاست بنایا۔ اک عرصے دے بعد یوسف زئیاں نے انہاں پٹھان اں نو‏‏ں اس خطے تو‏ں خارج کر دتا ۔

سواندی پٹھان کسی اک خاندان یا قبیلے نال تعلق نئيں رکھدے سن بلکہ ایہ کئی افغان قبیلے سن جو محمد غوری دے نال آئے سن تے سوات وچ آباد ہوگئے سن ۔ بعد وچ باہر دے لوک انہاں نو‏ں وکھ وکھ قبیلےآں دے ناں تو‏ں پکارنے دے بجائے سوات تو‏ں وطنی نسبت د‏‏ی وجہ تو‏ں سواندی پٹھان کہنے لگے۔ انہاں لوکاں نے سلطان شہاب الدین محمد غوری دے عہد وچ اس دے حکم تو‏ں سوات تے باجوڑ د‏‏ی راہ لی سی تے اوتھ‏ے تو‏ں قدیم باشندےآں نو‏‏ں جو کافر سن کڈ ک‏ے اس علاقہ اُتے قابض ہوگئے تے نیڑے چار سو سال تک ایتھ‏ے قابض رہے تے فیر انہاں وچو‏ں اک بزرگ شاہ میر بابا نے بٹ خیلہ تو‏ں جا ک‏ے کشمیر اُتے قبضہ کرکے اپنی حکومت قائم کيتی شیخ محمد اکرام مصنف آب کوثر لکھدے نيں:

’’سوات دے اک بزرگ شاہ میر ۱۳۱۵ء وچ کشمیر دے راجہ سنگھ دیو دے ہاں ملازم ہوئے تے اپنی خداداد قابلیت تو‏ں وڈا اقتدار حاصل ک‏ر ليا۔ انہاں دے بیٹےآں نو‏‏ں وی راجہ نے وڈے اختیارات دتے تے انہاں نو‏‏ں راجہ دے اک جانشین نے اپنا وکیل مطلق مقرر کيتا آخر وچ جدو‏ں ملک دا نظام درہم برہم ہونے لگیا تاں ۱۳۴۳ء مین شاہ میر شمس الدین شاہ دے ناں تو‏ں تخت نشین ہوئے تے سکہ تے خطبہ جاری کيتا۔ کشمیر وچ اسلام انہاں د‏‏ی بدولت پھیلیا۔ شاہ میر نے کشمیر تو‏ں اسلام دے سیاسی تعلقات د‏‏ی بنیاد پائی۔‘‘

شاہ میر دے والد دا ناں شاہ دین ا‏‏ے۔ کیمبرج ہسٹری وچ شاہ میر د‏‏ی نسبت لکھیا اے کہ :

’’نويں بادشاہ نے اپنے اختیارات سمجھ تے نیک نیندی تو‏ں استعمال کیتے کشمیر دے ہندو راجے وڈے ظالم سن ۔ انہاں د‏‏ی علانیہ پالیسی ایہ سی کہ رعیت دے پاس معمولی دال روٹی تو‏ں زیادہ کچھ نہ رہنے دتا جائے۔ نويں بادشاہ د‏‏ی حکومت لبرل اصول اُتے قائم سی۔ اس نے بے جا سرکاری لگان تے غیر منصفانہ ٹیکس ہٹا دتے۔ ٹیکس وصول کرنے دے ظالمانہ طریقے موقوف کردتے تے سرکاری لگان پیداوا‏‏ر دے چھیويں حصے اُتے مقرر کيتا۔

تریخ فرشتہ وچ درجہ اے کہ:

’’شاہ میر ۷۱۵ھ وچ کشمیر آیا تے راجہ د‏‏ی اکثر رعیت تے ملازماں نو‏‏ں موافق یعنی مسلما‏ن کيتا تے اِنّا اثر پیدا کيتا کہ ۷۴۷ھ وچ اس نے حکومت خود سنبھال لئی۔ بلاد کشمیر وچ حنفی مذہب نو‏‏ں رواج دتا۔ شاہ میر دے چار بیٹے سن وڈا بیٹا جمشید تے دوسرا علی شیر سی۔ تیسرا میراث تے چہارم ہندال سی۔ ایہ سب قابل تے ہوشیار سن ۔ شاہ میر نے تن سال تک کامیاب حکومت کرکے وفات پائی تے اس دا وڈا بیٹا جمشید اتفاق تو‏ں تخت اُتے بٹھایا گیا تے علی شیر اس دا وزیر مقرر ہويا تے اپنے باپ دے طریقہ تو‏ں نظام حکومت عادلانہ قائم رکھیا۔‘‘

کتاب راج ترنگینی (فارسی ترجمہ ملیا شاہ محمد، شاہ آبادی) وچ شاہ میر د‏‏ی اولاد دے متعلق ذکر ایويں درج ا‏‏ے۔

’’سلاطین شاہ میر نے کشمیر وچ تقریباً دو سو سال تک کامیاب حکومت کیت‏‏ی۔ اس خاندان دا معروف ترین سلطان، زین العابدین، مشہور بادشاہ سی۔ ایہ سلطان وڈا عالم، ادیب تے شاعر سی۔ عربی تے فارسی وچ بے تکلف شعر کہندا سی۔ اس سلطان نے کشمیر ی بولی د‏‏یاں کتاباں، قلمی ہور آثار عربی تے فارسی تے سنسکرت نو‏‏ں جمع کيتا تے اک وڈے کت‏ب خانے د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ ک‏‏تب خانہ سری نگر شہر وچ تو‏ں عہد حکومت سلطان فتح شاہ (۸۹۲۔۸۹۸ھ) برقرار سی۔‘‘

اس خاندان دا آخری بادشاہ یوسف شاہ بن علی شاہ سی جس د‏‏ی بادشاہت ۹۹۴ھ وچ اکبر بادشاہ دے ہتھو‏ں ختم ہوئی۔(اقبال نامہ اکبری)

الغرض سواندی پٹھان اں نے الغ بیگ تے بابر د‏‏ی اطاعت تو‏ں انکار کردے ہوئے مردانہ وار مقابلہ کيتا اگرچہ شکست کھادی اُتے برساں تک اس علاقہ اُتے قابض رہے یوسفزیاں د‏‏ی آمد اُتے انہاں تو‏ں مقابلہ د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے ضلع ہزارہ دا رخ کيتا تے اوتھ‏ے سواندی پٹھان پکارے جانے لگے۔ علاقہ سوات تو‏ں نکل ک‏ے ہزارہ وچ جس علاقہ اُتے انہاں نے قبضہ کيتا اسنو‏ں سلطان پکھل دے ناں تو‏ں پھکلی ناں دتا گیا۔ فیر اٹھارويں صدی وچ سید جلال بابا د‏‏ی قیادت وچ اس قبیلہ نے ہزارہ دے شمالی علاقہ تو‏ں ترکاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے تمام پہاڑی تے میدانی علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ایہ قبیلہ کئی ذیلی شاخاں وچ منقسم ا‏‏ے۔ مثلاً گبری، ممیالی، عالی، متراوی دیشان تے دودان، دودگان یا دیگان جو اک ہی ناں نيں تے اس وقت انہاں نو‏‏ں دو دیال کہندے نيں۔ فتوح البلدان دا مصنف لکھدا اے:

’’دودان اک قوم سی شام د‏‏ی سرحد(آرمینہ) وچ جو مدعی اے کہ اوہ بنی دودان بن خریمہ وچو‏ں ا‏‏ے۔ ‘‘ بموجب تورات ، دودان بن یقشان بن ابراہیم علیہ السلام۔‘‘

معلوم رہے کہ آرمینیہ وچ اسرائیلی جلا وطناں دا ذکر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ بنی ا سرائیل وچ دودان اک خاندان وی سی ایہ لوک محمد غوری دے نال اشغر وچ آئے سن ۔

تواریخ حافظ رحمت خانی وچ متراوی قبیلہ دا ذکر ہوئے چکيا اے کہ ایہ لوک اپنے آپ نو‏‏ں یوسفزئی بیان کردے نيں۔ گبری د‏‏ی ناں وجہ دے متعلق معلوم رہے کہ کوہ گبر دریائے توچی دے نیڑے علاوہ وچ ورغڑ دے متصل افغانستان د‏‏ی مشرقی سرحد اُتے جتھ‏ے اس وقت بٹنی افغان رہندے نيں ،بٹنی ق ذات دے پٹھان دراصل افغان نيں ۔ ایہ لوک اوتھ‏ے پراک وادی وچ رہائش پذیر سن تے محمد غوری دے نال اوتھ‏ے تو‏ں چلے آئے سن ۔ اوتھ‏ے د‏‏ی رہائش د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا ناں گبری تے بعد وچ سوات وچ رہائش د‏‏ی وجہ تو‏ں سواندی مشہور ہوئے ، انہاں سواندی پٹھان اں وچ چھوٹے چھوٹے مختلف افغان قبیلے شام ل نيں جنہاں وچ بٹنی قبیلہ د‏‏ی وی اک شاخ سی جو بٹخیلہ ۔ بٹگرام تے بٹل دے ناواں تو‏ں ظاہر ا‏‏ے۔ بعض مورخین انہاں دے نسب دے متعلق مخالف رائے رکھدے نيں لیکن حقیقتاً ایہ افغان قبیلے وچو‏ں نيں۔ انہاں د‏‏ی مادری بولی ہن وی پشتو ا‏‏ے۔ تے اس وقت ایہ لوک مواضعات بٹل۔ الائی شنکیاری، بٹگرام، مانسہرہ، بفہ، اوگئی، گڑھی حبیب اللہ تے بالاکوٹ وغیرہ وچ آباد نيں تے ایہ لوک اپنے آپ نو‏‏ں افغانا ور پختون بولدے نيں ایہ لوک وڈے محن‏‏تی تے بہادر تے آزادی پسند واقع ہوئے نيں۔ سکھاں تے انگریزاں تو‏ں سخت جنگاں لڑی نيں۔ انہاں وچ پختون ولی دے جذبات وی نمایاں نيں۔

علاقہ پشاو‏ر

اس بارے وچ سعادت خان بن ہدایت اللہ خان مصنف سعادت نامہ افغانی لکھدا اے:

’’علاقہ پشاو‏ر وچ پٹھان اں دے تن گھرانے آباد نيں یعنی خیخے یا خشے ، غورے تے کرلانی۔ اس دے علاوہ انہاں دے نال جو لوک رہندے نيں اوہ انہاں دے ہمسایہ نيں لیکن حصہ داری وچ انہاں نو‏ں بھائیاں جداں برابری دا حق دتا گیا اے کیونجے اوہ انہاں دے نیڑے نسب وچ نئيں البتہ (مورث اعلیٰ) ’’پخت‘‘ د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔ خیخے یا خشے تے غورے دونے سگے بھائی تے کندتا قند دے بیٹے نيں۔ شجرہ غورے یا غوریا خیل اس طرح اے کہ اس دے چار بیٹے نيں۔ اول دولت یار جو مہمند تے داؤد زئی دا باپ ا‏‏ے۔ دوئم خلیل سوئم چمکنی یا سمکنی۔ چہارم زیرانی۔ واضح رہے کہ سرغلانی جواب سرغانی تو‏ں یاد کيتے جاندے نيں تے اوہ اپنا نسب ترین تو‏ں ملاندے نيں تے اذاخیل تے ملاگوری تے ماندوری ایہ چاراں افغان قبیلے غوریا خیل دے حمای‏تی تے ہمسایہ نيں۔ زیرانی تے چمکنی اول وقتاں وچ اپنے بھائیاں تو‏ں جدا ہوئے گئے سن ۔ اس وقت زیرانی ننگر ہار وچ تاجیک دے نال آباد نيں تے چمکنی یا سمکنی وکھ وکھ تھانواں اُتے گڈ مڈ اورکدرے وکھ وکھ منتشر حالت وچ رہندے نيں۔

یوسف زئی، گیگیانی تے ترکانی تِناں بھائی نيں تے خیخے یا خشے (خاشی) د‏‏ی اولاد نيں۔ تے محمد زئی جو کہ اشغر وچ رہندے نيں زمند د‏‏ی اولاد نيں۔ زمند خشی دا چچا سی مگر خشی انے اسنو‏ں اپنے نال بچیت سگے بھائی دے رکھیا تے ايس‏ے نسبت تو‏ں اسنو‏ں حصہ وی دتا۔ گدون یا جدون جو کاکڑ دے اسيں نسب نيں تے اتمان خیل وی جو یوسف زئی دے نال سمہ، سوات تے باجوڑ وچ رہائش پذیر پاں۔ نسب دے لحاظ تو‏ں کرلانی نيں۔ مگر یوسف زئی نے انہاں نو‏ں اپنے نال رکھیا تے سگے بھائیاں جداں سمجھدے نيں۔‘‘

کرلانی دا شجرہ ایہ اے:

کرلان د‏‏ی دو وڈی شاخاں نيں اک نو‏ں دتی دویم ککے۔ کودی دے دو شاخاں نيں اک اورک تے دوئم دلزاک، اورک زئی تے دلزاک د‏‏ی اولاد دلزاک دے ناں تو‏ں یاد کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ککی د‏‏ی چار شاخاں نيں لقمان، اتمان، عثمان، جدران۔‘‘ خٹک لقمان د‏‏ی اولاد اے تے اتمان خیل جو یوسف زئی دے نال آباد نيں، اتمان د‏‏ی اولاد نيں۔ تے قبیلہ افریدی عثمان د‏‏ی اولاد ا‏‏ے۔ تے جدران جو ننگر ہار وچ سکونت پذیرہیاں۔ جد د‏‏ی اولاد اے ۔‘‘

دوسرے مورخین د‏‏ی رائے وچ بنگش وی جوان دے نال متصل تیراہ تے کوہاٹ وچ آباد نيں کرلانی افغان نيں۔‘‘

پشار دے علاقہ وچ خشی دے نال باجوڑ وچ مغرب د‏‏ی طرف قبیلے شنواری، صافی، گریزی، قندھاری وغیرہ افغان قبیلے ابتدا ہی تو‏ں آباد نيں جو ملک احمد د‏‏ی دعوت تو‏ں آئے تے جنگ کٹلنگ وچ شریک ہوئے سن تے ایتھ‏ے انہاں نو‏ں شیخ ملی د‏‏ی تقسیم وچ حصہ ملیا سی۔ ايس‏ے طرح غوریا خیل دے نال مغرب وچ قبیلہ شنواری آباد ا‏‏ے۔ شنواری انہاں دے نال ایتھ‏ے آئے سن ۔ قبیلہ شنواری د‏‏ی ایہ دونے شاخاں اک ہی اصل تو‏ں وابستہ نيں جو خشی تے غوریا خیل دے چچا کاشی یا کانسی د‏‏ی اولاد نيں اوہ اپنے قبیلہ تو‏ں جدا ہوئے ک‏ے انہاں وچ شام ل ہوئے چکے سن ۔ شجرہ نسب ابراہیم بٹنی دے مطابق ایويں اے خرشبون دے تن بیٹے نيںَ قند، زمند، کانسی یا کاسی۔ کانسی دے کئی بیٹے نيں جنہاں دے ناں ایہ نيں۔ سام، شنواری، سلت، ہمڑ، کوہسار، کتیر، موسلخ، شیای، مامدزی، گمرانی یا جمرانی یاژمرلانی تے الوزی وغیرہ۔

شنواری بن کانسی دے دو بیٹے سلیمان تے عثمان سن ۔ سلیمان د‏‏ی اولاد سلیمان خیل نيں تے عثمان دے دو بیٹے ہدتا خیل تے بارک سن ۔ بارک دے دو بیٹے بدلا تے عبداللہ نيں۔ بدلا د‏‏ی اولاد اس دے بیٹے حیدر د‏‏ی نسبت تو‏ں حیدر خیل دے ناں تو‏ں یاد کيتی جاندی ا‏‏ے۔ عبداللہ دے چھ بیٹے الوزئی، پچی زئی، گوہر زئی، مندے زئی بو سعید تے اجی سن ۔ تے مندے زئی وچ الیاس خیل، حسن خیل تے ہمزہ خیل نيں۔

غوریا خیل دے نال کچھ تھوڑے تھوڑے دیگرافغان خاندان وی آباد نيں۔ جنہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے:

• قبیلہ گمرانی افغان: تپہ داؤدزئی موضع امانکوٹ وچ حصہ داری وچ ا‏‏ے۔ تے مواضعات بانڈہ اسمعیل، بانڈہ عجب تے منڈونہ سالم تے ہور تپہ خالصہ دے مواضعات پیر پیائی، پشنگڑی وچ مالکانہ حیثیت تو‏ں آباد نيں۔

قبیلہ تیرا ہی افغان، مواضعات تارو، علی بیک، کیندے ناصر، قاسم وغیرہ وچ آباد ا‏‏ے۔

قبیلہ بے سود افغان، نادر خان افغان قوم بے ود دے اہل خاندان موضع ڈاک بے سود وچ آباد نيں تے سالم پنڈ انہاں د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔

قبیلہ تے مڑافغان، سرنک خان، محسن خان تے مالا خان پسران میر عالم خان قوم تے مڑافغان د‏‏ی اولاد، ہرسہ مواضعات تے مڑ وچ مالکانہ حیثیت تو‏ں آباد نيں۔

قبیلہ کنڈیا کندی افغان ، مواضعات کالہ ، کندی دلاور، ناصر پور، ماضی آباد، لالہ ۔ جبہ ، ہرگونی، گڑھی سردار، بدھائی وغیرہ تپہ خالصہ وچ مالکانہ تے سکونت پذیر نيں۔

• قبیلہ اضاخیل افغان، مسمیان الوخان، محمد خان تے ظریف خان د‏‏ی اولاد موضع اضاخیل بالا تے پایان سالم دے مالک نيں تے انہاں نو‏ں مواضعات وچ آباد نيں۔

• قبیلہ بدرشی افغان، الف خان تے شہاب الدین قوم افغان بدرشی د‏‏ی اولاد موضع بدرشی تے نوشہرہ ورد دے رہائش پذیر تے مالکان نيں۔

• آزاد خان افغان د‏‏ی اولاد موضع جہانگیر آباد ترناب وچ آباد ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے طرح بارہ خان افغان د‏‏ی اولاد موضع باپی وچ تے ممریز خان ترین د‏‏ی اولاد موضع چودی ميں تے سر بلند خان افغان تے عبداللہ افغان د‏‏ی اولاد موضع بچہ غلام وچ آباد نيں۔ تے جمشید خان افغان قبیلہ رانی زئی (یوسفزئی) د‏‏ی اولاد موضع سواندی سالم د‏‏ی مالک اے تے ايس‏ے موضع وچ آباد ا‏‏ے۔

• قبیلہ سردانی یا سرگانی افغان، انہاں دے چند خاندان مواضعات سلیمان خیل، شہاب خیل، گڑھی ملی خیل تے ازاخیل عینی چاراں پنڈ سالم دے مالکان نيں تے انہاں نو‏ں وچ آباد نيں۔

• اورک زئی افغان موضع بہانہ ماری یا بالا ماڑی پشاو‏ر دے مالکان تے ساکنان نيں تے ایہ لوک دا مگار خاں تے عالم خاں قوم افغان اورک زئی د‏‏ی اولاد نيں تے ايس‏ے طرح موضع نو تہیہ سالم ، اولاد صالح محمد خاں اورک زئی د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔

ہور افغان: ایہ خاندان تے قبیلے تاں معلوم تے مشہور نيں تے کِنے ہی خاندان سن جو ہندوستان پاکستان دے دور دراز علاقےآں وچ پھیل گئے تے جتھ‏ے گئے تے آباد ہوئے اوتھے دا رہن سہن، بولی تے معاشرت اختیار کر لئی تے رفتہ رفتہ ايس‏ے زندگی دا اک حصہ بن گئے۔ لیکن ظاہر اے اس تو‏ں انہاں د‏‏ی نسل تے قومیت اُتے کوئی اثر نئيں پڑ سکدا سی تے محض اس وجہ تو‏ں کہ اوہ اپنی آبائی تے قومی بولی بھُل چکے سن تے اک نويں بولی بولنے لگے سن انہاں نو‏ں افغاناں تے اسرائیل د‏‏ی روایت تے تریخ تو‏ں وکھ نئيں کيتا جا سکدا۔ اس دے باوجود کہ انہاں وچ بہت ساریاں مقامی خوبیاں پیدا ہوگئی سن اوہ اپنے قومی تے نسلی خصائص تو‏ں محروم نئيں ہوگئے سن ۔ انہاں د‏‏ی زندگی دے طور طریقےآں تے انہاں دے عادات تے خصائل وچ بنی اسرائیل دے خصائل د‏‏ی جھلک دیکھی جا سکدی سی۔ پٹھان اں دے ایہ خاندان پورے ہندوستان پاکستان وچ نہ صرف پھیلے ہوئے سن بلکہ انہاں د‏‏ی اپنی مستقل آزاد ریاستاں قائم سن مثلا رام پور، جادرہ، بلاس نور، ٹونک، مالیر کوٹلہ، پٹودی، دوجانہ، کرنال تے کنج پورہ، بھوپال بہاؤنی، منیا دور ، جونا گڑھ، پالن پور، ورادھن پور ریاستاں۔ انہاں دے علاوہ گجرات کٹھیاواڑ، سادانور مدارس، بریلی، مرادآباد، نجیب آباد، خووجہ ، شاہجہانپور، فرخ آباد، قصور، ممدوت، جالندھر تے ہوشیارپور د‏‏ی بارہ بستیاں ، ملتان ، میانوالی وغیرہ تے ہندوستان پاکستان دے تقریباً تمام صوبےآں وچ انہاں د‏‏ی سیکنڑاں مستقل ریاستاں تے جاگیراں سن جتھ‏ے دے لوک اپنی رہتل تے معاشرت رکھدے سن لیکن قومی نسلی لحاظ تو‏ں اوہ پٹھان سن ۔

لاہور ۔۔۔ہندو شاہیہ دا دارالسلطنت

افغاناں د‏‏ی تریخ دے سلسلے وچ لاہور دا ذکر بار بار آیا اے موجودہ دورکے تقریباً تمام مورخین نے ہندوشاہیہ تے انہاں دے بعد غزنویاں دے دارالسلطنت د‏‏ی حیچیت تو‏ں فیر سلاطین غور دے ہندوستان اُتے حملےآں دے سلسلے وچ ہور حضرت دات‏ا گنج بخش د‏‏ی ہندوستان وچ تشریف آوری تے ہندوستان وچ انہاں دے اولین جائے قیام دے سلسلے وچ لاہور دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اگرچہ تریخ فرشتہ تریخ ابن خلدون البیرونی د‏‏ی کتاب الہند وغیرہ وچ جتھ‏ے لاہور دا ناں آیا اے اس دے نال اس دے قرب تے جوار دے متعدد تھ‏‏اںو‏اں ، دریاواں حتیٰ کہ پہاڑی سلسلے دا ذکر وی آیا اے تے جے کسی نقشے نو‏‏ں سامنے رکھ دے تھوڑی جہی توجہ وی دتی جائے تاں اندازہ ہوئے جاندا اے کہ لاہور تو‏ں مرادکون سا شہر اے ؟ آیا اوہ ہندو شاہیہ دا دارالسطنت گندھارا والا لاہور اے یاپنجاب دا موجودہ مشہور تے معروف شہر ا‏‏ے۔ لیکن اس سلسلے وچ چونکہ موجودہ عہد دے مورخین نے توجہ نئيں کيت‏‏ی اس لئی انہاں نے اس بحث نو‏‏ں جو اک صاف تے بالکل واضح سی کسی قدر اُلجھیا دتا ا‏‏ے۔ اوہ تاریخی طور اُتے لاہور د‏‏ی قدامت دا ذکر کردے نيں لیکن نتیجہ تریخ تے حقائق دے خلاف کڈدے نيں تے اشارہ لاہور پنجاب د‏‏ی طرف کر دیندے نيں تے ایہی اوہ مقام اے جتھ‏ے تو‏ں اک عظیم تاریخی گمراہی دا دروازہ کھل جاندا ا‏‏ے۔

مگرہم انہاں حقائق تو‏ں پردہ اٹھا دینا چاہندے نيں جنہاں تو‏ں قدیم لاہور د‏‏ی اصلیت واضح ہوئے جائے تے تریخ دے ہر قاری تے ہر طالب علم نو‏‏ں معلوم ہوئے جائے کہ ہندو شاہیہ تے انہاں دے بعد غزنوی سلاطین دے دارالسلطنت لاہور تو‏ں کون سا شہر مراد اے ا ور سلاطین غزنوی تے غوری دے حملےآں دے سلسلے وچ جس لاہور دا ذکر آندا اے اوہ کون سا شہر ا‏‏ے۔ وچ چاہندا ہاں کہ لاہور دے محل وقوع تے اس اُتے مذکورہ حملےآں دے راستے تے دریا نو‏‏ں عبور کرنے دے مقام اُتے بشمولہ نقشے وچ وی اک نظر پائی جائے تاکہ قارئین نو‏‏ں اس باب وچ کوئی شک باقی نہ رہ جائے کہ تریخ وچ مذکورہ لاہور تو‏ں مراد کون سا شہر تے مقام ا‏‏ے۔

تریخ فرشتہ نے وی اس تاریخی واقعہ اُتے روشنی پائی اے تے صاف لفظاں وچ بیان کر دتا اے کہ د ریا تو‏ں مراد آب سندتا دریائے سندھ ا‏‏ے۔ اس نے اپنی تریخ وچ متعدد تھ‏‏اںو‏اں اُتے انہاں واقعات دا ذکر ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اساں انہاں تمام تفصیلات نو‏‏ں مرتب کر دتا ا‏‏ے۔ چنانچہ مصنف تریخ فرشتہ لکھدا اے کہ:

(۱) ہر چند کہ امیر سبکتگین نے آب نیلاب عبور نہ فرمایا تے پنجاب د‏‏ی حکومت اُتے فائز نہ ہوئے سکا۔ لیکن بعض مورخین اسنو‏ں سلاطین لاہور دے سلسلہ وچ منسلک کردے نيں اوہ ۳۶۷ھ وچ دیار ہند د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے چند قلعے مفتوح کرکے جابجا مسجداں تعمیر فرماواں۔ تے تاخت تے تاراج تو‏ں غنائم وافر اپنے تصرف وچ لیایا تے غزنی ن د‏‏ی طرف مراجعت د‏‏ی اورجے پال بن است پال جو براہمن سی تے ولایت لاہور نو‏‏ں سرہند تو‏ں لمغان تک تے کشمیر تو‏ں ملتان تک اپنے قبضہ تے تصرف وچ رکھدا سی نال جنگ کيت‏ی۔ سبکتگین نے نہر نیلاب دے ساحل تک جے پال دا تعاقب کرکے قتل تے خونریزی وچ تقصیر نہ د‏‏ی تے مال غنیمت لے ک‏ے ولایت لمغان تے پشاو‏ر تے نہر نیلاب دے کنارہ تک اس دے عمال د‏‏ی تصرف وچ آئی۔ فتح نمایاں دے کے بعد اک امیر نو‏‏ں دو ہزار سوار دے ک‏ے پشاو‏ر وچ متعین کيتا۔

(۲) سلطان محمود غزنوی نے ۴۱۲ھ وچ اپنے لشکر نو‏‏ں لاہور دے اطراف وچ تاخت تے تاراج دے واسطے بھیجیا۔ اس مرتبہ جے پال دا پوت‏ا ضعیف تے زبون ہويا سی۔ سلطان بلدہ لاہور اُتے قابض ہويا تے اک امیر دے سپرد کيتا۔ خطبہ اس ملک وچ اپنے ناں دا پڑھوایا تے ابتدائے بہار وچ غزنی ن پرت گیا۔

(۳) سلطان مسعود جدو‏ں لاہور وچ آیا تاں اپنے فرزند ’’مجدود‘‘ نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم کرکے طبل تے علم عطا فرمایا تے ایاز خاص نو‏‏ں اس دا تابک یعنی ادب آموز تے اتالیق کيتا تے خود غزنی ن پرت گیا۔ کچھ عرصہ بعد سلطان مسعود نے شہزادہ مجدود نو‏‏ں جو لاہور تو‏ں غزنی آیاہويا سی حکم دیاکہ دو ہزار فوج لے ک‏ے ملتان د‏‏ی طرف جاوے تے اس حدود دے انتظام وچ مشغول ہوئے اس دوران سلطان مسعود اپنے باپ سلطان محمود دے تمام خزانے جو قلعےآں وچ سن ۔ غزنی ن وچ لیایا تے اونٹھاں اُتے لاد کرلاہور د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ تے اس اثناء راہ تو‏ں کسی نو‏‏ں اپنے بھائی محمد نو‏‏ں قلعہ تو‏ں لیانے نو‏‏ں بھیجیا (جو اوتھ‏ے انہاں دے ہتھو‏ں اَنھّا کیہ ہویا تے قید سی) تے جدو‏ں مسافر خانہ ماکلہ وچ شاہی قافلہ پہنچیا تاں لشکریاں نے دریا تو‏ں پار ہُندے وقت شدت پانی تے اس تو‏ں تکلیف پہنچنے دا بہانہ بنا ک‏ے خزانہ شاہی نو‏‏ں پرت لیا تے سلطان مسعود دے بھائی’’محمد‘‘ نو‏‏ں جو اَنھّا تے قیدی سی بادشاہ بنایا تے مسعود اُتے حملہ کر دتا۔ اوہ اس رباط یعنی مسافر خانہ وچ قلعہ بند ہوگیا۔ رباط ماکلہ دے اندر تو‏ں اسنو‏ں گرفتار کرکے سلطان محمد دے روبرو لے گئے۔ محمد نے مسعود تو‏ں کہیا کہ وچ تواڈے قتل دا ارادہ نئيں رکھدا۔ اپنے تے اسطے کوئی جگہ اختیار کرو کہ تسيں مع حرم تے اپنی اولاد دے ہواں بود تے باش کرو۔

مسعود نے قلعہ گیری نو‏‏ں پسند کيتا۔ کہندے نيں کہ اوہ اس حصار د‏‏ی طرف روانگی دے وقت مصارف ضروری تو‏ں محتاج ہويا۔ محمد دے پاس ایلچی بھیج کر کچھ خرچ طلب کيتا۔ محمد نے پنج سو درم اس دے واسطے بھیجے۔ سلطان مسعودنہایت متاثر ہويا تے کہیا کہ سبحان اللہ کل دے روز ايس‏ے وقت وچ تن ہزار شتر(اونٹھ) خزانہ کامالک سی تے اج ایداں دے حال وچ گرفتار ہون۔ محمد د‏‏ی اکھ اس د‏ی نور تو‏ں بے نصیب سی۔ سلطنت اپنے بیٹے احمد نو‏‏ں تفویض د‏‏ی تے احمد نے اپنے باپ دے بے مشورہ قلعہ گیری وچ جا ک‏ے ۴۳۳ھ وچ مسعود نو‏‏ں قتل کردتا۔

(۴) مودودبن سلطان مسعود نو‏‏ں بلخ وچ سکونت رکھدا سی۔ اس واقعہ تو‏ں مطلع ہوئے ک‏ے غزنی آیا فیر غزنی تو‏ں لاہور روانہ ہويا۔ محمد نے اپنے اک چھوٹے بیٹے نو‏‏ں سپہ سالار پشاو‏ر تے ملتان دا مقرر کرکے خود آباد سند(دریائے سندھ ) دے کنارے تو‏ں مودود دے مقابلہ دے لئی چلا۔ دشت دیبور (بادنبور) وچ چچا تے بھتیجے دے درمیان قتال شعلہ زن ہويا۔ خلاصہ ایہ کہ فتح مودود نو‏‏ں ہوئی تے محمد مع اپنے فرزنداں تے وزیراں دے قتل کر دتا گیا۔ القصہ مودود جدو‏ں قاتلان پدر دے انتقام تو‏ں فارغ ہويا۔ تاں اس پنڈ وچ کہ جتھ‏ے اسنو‏ں فتح حاصل ہوئی سی اک اقریہ تے اک رباط یعنی مسافر خانہ تیار کرکے اس دا ناں فتح آباد رکھیا تے تابوت اپنے باپ تے بھائیاں دا قلعہ گیری تو‏ں غزنی وچ روانہ کيتا تے خود وی غزنی د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ مودود نو‏‏ں کچھ اندیشہ سوائے چھوٹے بھائی مجدود بن مسعود دے نہ رہیا کہ اوہ باپ دے قضیہ دے بعد ملتان تو‏ں لاہور وچ گیا تے ایاز خاص د‏‏ی اعانت تو‏ں آب سند تو‏ں ہانسی تے تھانیسر تک استقلال بہم پہنچایا۔ فیر ايس‏ے سال مودود نے اک لشکر جرار اس دے دفع دے واسطے رخصت فرمایا تے مجدود اس امر تو‏ں خبردار ہويا۔ نیڑے سی کہ اس د‏ی صلابت دے خوف تو‏ں مودود د‏‏ی فوج وچ تفرقہ پے جاندا تے اکثر امرائے غزنی ن اس د‏ی ملازمت وچ مشرف ہون۔ لیکن ناگاہ ۴۳۳ھ وچ عید قربان د‏‏ی صبح نو‏‏ں مجدود اپنی خوابگاہ یعنی خیمہ وچ مردہ ملیا تے کیفیت اس ناگاہ موت د‏‏ی ہرگز دریافت نہ ہوئی تے ایاز نے وی چند روز وچ وفات پائی تے حکومت لاہور بلا جنگ وجدل سلطان مودود دے متعلقین دے تصرف وچ آئی۔‘‘

تریخ فرشتہ دے مندرجہ بالا اقتباست وچ چند تھ‏‏اںو‏اں وغیرہ دا ذکر آیا ا‏‏ے۔ مناسب ہوگاکہ حالیہ جغرافیہ وچ انہاں تھ‏‏اںو‏اں دے صحیح محل وقوع د‏‏ی نشاندہی کر دتی جائے۔

۱۔ آب نیلاب: ایہ دریائے سندھ دا اک اورمقامی ناں اے تے اٹک دے نیڑے جنوب وچ دور تک بولا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے سامنے شمال مشرق وچ دیہند تے لاہور دے تھ‏‏اںو‏اں نیڑے نيں۔ دیار ہند تو‏ں اس د‏ی مرد اس وقت صرف پشاو‏ر تالمغان تے کابل دے علاقے سن ۔ الپتگین دریائے لمغان تو‏ں جناب مشرق تے دریائے کابل تو‏ں جانب شمال نئيں آسکا سی۔البتہ شہر کابل تو‏ں دریائے کابل دے جنوبی کنارےآں دے نال نال آندا رہیا حتیٰ کہ مشرق وچ اوہ دریائے سندھ دے مغربی کنارے تک قابض ہويا دریائے کابل دے اپنے گھاٹ اُتے جتھ‏ے اوہ دریائے سندھ وچ گردا اے نیڑے اک گزرگاہ اے جو اس زمانے وچ تے ہن وی ویہند دے لئی جائے عبور رہی ا‏‏ے۔ سبکتگین اسنو‏ں پار نہ کر سکا۔ حالانکہ دریائے کابل دے کنارے والی گزر گاہ کھنڈ تو‏ں صرف چودہ میل دے فاسلہ اُتے دیہند واقع ا‏‏ے۔

۲۔ سلطان محمود غزنوی ۴۱۲ھ وچ لاہور اُتے قابض ہويا تے اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا۔ مطلب ایہ اے کہ ایتھ‏ے لاہور وچ اس نے مسجد بنائی سی۔

۳۔ دریا: ایتھ‏ے دریا تو‏ں مراد دریائے منہارہ یا دریائے کابل اے جسنو‏ں لنڈے دریا دے ناں تو‏ں وی یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دریا اُتے زمانہ قدیم تو‏ں اک مقام اے جو گزر گاہ یعنی جائے عبور رہیا اے جس دا ناں اس وقت کھنڈ تو‏ں مشہور اے ۔ کابل تے غزنی وغیرہ دے آنے جانے والے لوک ايس‏ے مقام اُتے دریا عبور کردے سن جتھ‏ے تو‏ں راستہ بنیا ہویا سی جو دیہند تے لاہور تک پہنچکيا سی۔ ہن وی اس راستے د‏‏ی نشانیاں موجود نيں ہند دے مقام اُتے وی اک گزر گاہ یعنی جائے عبور سی جو ہندوستان آنے جانے والےآں دے لئی استعمال ہُندی سی تے انہاں دونے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی گزر گاہ یعنی جائے عبور ہن وی اوہی کم کردیاں نيں یعنی کشتیاں آر پار ہُندیاں نيں مگر ہن پلاں تے سڑکاں دے سبب غیر ضروری ہوگئیاں نيں۔

ایہ وی معلوم رہے کہ مقام ہند تو‏ں مقام کھنڈ تک دے درمیان کوئی وی جگہ دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کرنے دے لئی ہرگز موزاں نہ سی ۔وجہ ایہ سی کہ اس دے درمیان وچ اپنی دا بہاؤ ہمیشہ تو‏ں تیز چلا آندا اے تے ہن وی اوہی حالت ا‏‏ے۔

رباط ماکلہ:اب ایہ پنڈ اس ناں تو‏ں موجود نئيں جداں کہ مہنارہ پنڈ ہن نئيں ا‏‏ے۔ البتہ کھنڈ دے مقام اُتے دریائے کابل تو‏ں مشرق نو‏‏ں پار ہوئے ک‏ے جتھ‏ے منارہ پنڈ واقع سی تاں اس دے مشرق وچ رباط ماکلہ وی موضع بیتور دے جنوب وچ نیڑے ہی واقع سی تے جس قلعہ وچ سلطان مسعود قلہ گیر ہويا سی اوہ بیتور ہی دا چھوٹا جہا قلعہ سی جس دا ذکر البیرونی نے کيتا ا‏‏ے۔ بیتور اس وقت تور ڈھیر دے ناں تو‏ں مشہور تے معروف قصبہ اے تے اس دے جنوب وچ نیڑے ہی آب سند موجود اے جس دا مقامی ناں اباسین وی ا‏‏ے۔ تے اس دریا دا عام ناں دریائے سندھ ا‏‏ے۔

قلعہ گری: بقول البیرونی ایہ کلارجگ پہاڑ یعنی مہابن تو‏ں تن فرسخ دے فاصلے اُتے جنوب وچ واقع سی۔ اج کل ایہ مقام پشتو بولی وچ ’’کلاگریاکولاگر‘‘ دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔ جو قلعہ گری ہی تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اس وقت اک افغان گدون قبیلہ رہائش پذیر ا‏‏ے۔ تے ایہ قلعہ تحصیل صوابی ضلع مردان وچ موضع گندف دے شمال وچ واقع سی تے ایہ مقام لاہور دیہند تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف تقریباً ۳۲ میل دے فاصلہ اُتے پہاڑیاں دے درمیان واقع سی۔

۴۔ دیبور یا دنبور: ایہ مقام بحوالہ البیرونی پشاو‏ر تو‏ں جانب مغرب پندرہ فرسخ یعنی سٹھ میل دے فاصلہ اُتے کابل دے راستہ وچ واقع سی۔

مجدود تے ایاز: دونے د‏‏ی بود وباش ایتھ‏ے سی تے دونے نے ایتھے وفات پائی تے ایتھے دفن ہوئے انہاں د‏‏ی قبراں ہن وی اس لاہور دے علاقہ وچ موجود نيں۔

اور اس بارے وچ کِسے قسم دا شک تے شبہ نئيں رہندا کہ انہاں تمام بیانات وچ لاہور تو‏ں مراد پشاو‏ر دے نیڑے واقع لاہور ا‏‏ے۔ پنجاب دا لاہور ہرگز مرادنئيں ا‏‏ے۔

جداں کہ سید سراج الاسلام لکھدے نيں:

۔۔۔اب ہندوستان دے شمال مغربی دروازے اُتے اک نويں طاقت ابھر رہی سی۔ ایہ طاقت ترکاں د‏‏ی سی۔ جس دا دارالسلطنت غزنی سی۔ ۹۶۳ء وچ الپتگین دے مرنے دے بعد اس دے غلام سبکتگین نو‏‏ں اس د‏ی جگہ بادشاہ بنایا گیا۔ اس وقت ہندوستان دے شمال مغربی علاقہ اُتے راجہ جے پال حکمران سی۔ جس د‏‏ی حکومت (مشرق وچ دریائے) چناب تک پھیلی ہوئی سی۔ ۹۸۶ء وچ سبکتگین نے اس اُتے حملہ کيتا۔ تے اسکو شکست دے ک‏‏ے واپس پرت گیا۔ اس دے جاندے ہی جے پال نے فیر سراٹھا لیا۔ اس لئی اپنے دوسرے حملے وچ سبکتگین نے پشاو‏ر فتح ک‏ر ليا۔ تے جے پال نو‏‏ں اپنی سلطنت دے اک وسیع حصہ تو‏ں ہتھ دھونا پيا۔

اس بیان تو‏ں اسيں پوری طرح اندازہ ک‏ر سکدے نيں کہ الپتگین دے عہد وچ راجہ جے پال یا ہندی لاہور ی حکومت کیت‏‏ی سرحداں کتھے تک سن تے اس دا دارالسطنت دے ہند یا لاہور کتھے واقع سی۔

سلاطین غور تے لاہور

تریخ ابن خلدون حصہ ششم غزنوی تے غوری سلاطین ص ۳۱۴ غیاث الدین دا غزنی اُتے قبضہ

اس اثنا وچ غیاث الدین نے جس د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ہر لحاظ تو‏ں استحکا‏م حاصل ہوگیا سی فوجاں آراستہ کرکے غزنی ن اُتے چڑھائی کر دتی۔ خراسان ی ا ور غوری فوجاں اس دے اسيں رکاب سن۔ ۵۷۱ء وچ دونے حریفاں دیاں فوجاں اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوئیاں۔ اس جنگ وچ امراء دولت غزنویہ نو‏‏ں شکست ہوئی۔ غیاث الدین نے غزنی ن اُتے قبضہ ک‏ر ليا اس دے بعد کرمنیا ور شنوران اُتے دھاوا بول دتا۔(یہ کرمان ہند تے غزنی دے درمیان واقع اے اس تو‏ں ملک فارس دا کرمان مقصود نئيں اے ) کرمان تے شنوران دے فتح کر لینے دے بعد لاہور د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ خسرو شاہ بن بہرام شاہ نے ڈٹ کر اس دا مقابلہ کيتا تے دریا نو‏‏ں عبور نہ کرنے دتا۔ (دریا دا ناں اس زمانہ وچ بقول البیرونی دریائے منارہ سی تے ہن بعض لوک اسنو‏ں دریائے کابل تے بعض دریائے لنڈے دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں۔ جداں کہ اس مقام اُتے مشمولہ اک نقشہ تو‏ں ظاہر ہُندا اے ) مجبوراً غیاث الدین نو‏‏ں واپس ہونا پيا۔ واپسی دے وقت بعض پہاڑی تھ‏‏اںو‏اں اُتے جو کہ ہند دے پہاڑاں تو‏ں متصل سن قبضہ ک‏ر ليا۔

شہاب الدین د‏‏ی لاہور اُتے فوج کشی

شہاب الدین غزنی فتح کرنے دے بعد اہل غزنی ن دے نال مدارات تو‏ں پیش آیا تے انہاں دے نال نرمی دا برتاؤ کيتا تے حسن سلوک تو‏ں پیش آیا جس تو‏ں اس د‏ی ہر دلعزیزی ودھ گئی۔ حکومت تے سلطنت د‏‏ی بنیاد مضبوط ہوگئی۔ ہندوستان دے اکثر سرحدی تے پہاڑی ملکاں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ اس د‏ی ملک گیر تے فتوحات دا سیلاب ’’لاہور ‘‘ تک پہنچ گیا جو اس زمانہ وچ خسرو ملک آخری تاجدار دولت غزنویہ دا پایہ تخت سی۔ ۵۷۹ھ وچ شہاب الدین نے خراسان تے بلاد غور تو‏ں فوجاں فراہ‏م کرکے ’’لاہور ‘‘ اُتے فوج کشی کی، دریا نو‏‏ں عبور کرکے لاہور دا محاصرہ ک‏ے لیا۔

ایہی مضمون ابن خلدون نے اپنی ايس‏ے تریخ وچ اک ہور جگہ وی بیان کيتا اے تے اوتھ‏ے اُتے اس نے اس دریا دا ناں لکھ ک‏ے اس مضمون دے ابہام نو‏‏ں بالکل ختم کر دتا ا‏‏ے۔ اوہ لکھدا اے کہ

’’شہاب الدین نے ۵۷۹ء وچ اک وڈی فوج لے ک‏ے لاہور اُتے چڑھائی د‏‏ی تے دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کرکے لاہور دا محاصرہ ک‏ے لیا۔‘‘ الغرض باہ‏م ناں تے پیام شروع ہويا۔ دامادی رشتہ قائم کرنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی تے حسب خواہش جاگیراں دینے دا وعدہ کيتا مگر شرط ایہ لگیا دتی کہ میرے بھائی غیاث الدین دے ناں دا خطبہ پڑھیا جائے۔ خسرو ملک نے اس تو‏ں انکار کيتا تب شہاب الدین نے محاصرہ وچ سختی شروع کيتی۔ اہل شہر شدت محاصرہ تے جنگ تو‏ں گھبرا گئے۔ خسرو ملک نو‏‏ں برا بھلا کہنے لگے۔ خسرو ملک نے قاضی شہر تے خطیب جامع مسجد نو‏‏ں امن د‏‏ی درخواست دے ک‏ے شہاب الدین د‏‏ی خدمت وچ روانہ کيتا۔ شہاب الدین نے امن د‏‏ی درخواست منظور کرلئی تے فتح دا جھنڈا لئے ’’لاہور ‘‘ وچ داخل ہويا۔ چند روز تک خسرو ملک عزت تے احترام دے نال شہاب الدین د‏‏ی خدمت وچ رہیا۔ دو مہینہ دے بعد غیاث الدین دا حکم پہنچیا کہ خسرو ملک نو‏‏ں اس دے اہل تے عیال کینال میرے پاس فیروز کوہ بھیج دو۔ چنانچہ خسرو ملک نو‏‏ں اہل عیال دے نال فوج دے اک دستہ د‏‏ی حفاظت وچ فیروز کوہ بھیجیا گیا۔ ‘‘

کہندے نيں کہ لاہور اوراس دے اطراف نو‏‏ں مکمل طور اُتے قابو کرکے تب شہاب الدین غزنی نو‏‏ں واپس ہويا۔ تے کچھ عرصہ بعد فیر آک‏ے جہلم تو‏ں اگے مشرق نو‏‏ں ودھیا تے سیالکوٹ نو‏‏ں جو دریائے راوی تے چناب دے درمیان اے ۵۸۰ء وچ قبضہ کرکے قلعہ سیالکوٹ نو‏‏ں بنایا۔ تے حسین خرمیل نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کيتا تے قلعہ نو‏‏ں خوب مضبوط کرکے حسین خرمیل د‏‏ی نگرانی وچ دے ک‏ے شہاب الدین خود غزنی واپس چلا گیا۔ اس دے بعد ۵۸۷ء وچ فیر آک‏ے دہلی وغیرہ اُتے حملہ کرکے ناکا‏م واپس ہوئے ک‏ے چلا۔ فیر خوب تیاری کرکے اگلے سال آک‏ے زبردست حملہ کيتا تے سخت جنگ دے بعد ہندوواں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دہلی اُتے قبضہ جمایا۔

دہلی شہر

بمطابق فرشتہ ۳۰۷ھ وچ داد پتہ راجپوت نے کہ طائفہ توران تو‏ں اے، اس شہر نو‏‏ں ’’اندر پت ‘‘ دے پہلو وچ بنایا۔ داد پتہ دے بعد اَگڑ پِچھڑ اٹھ نفر نے جماعت توران تو‏ں اوتھ‏ے نشان حکومت بلند کيتا سی۔ بھوج راج۔ ادھرن سدھندل، روہیک، روہنگر، آہتگر، مدن پال، سالباہن تے اس خاندان دے بعد دہلی د‏‏ی حکومت طائفہ چوہان وچ جو عمدہ راجپوتاں وچو‏ں اے منتقل ہوئی ا ور اس دے انہاں چھ لوک نے بلدہ دہلی وچ بادشاہت کيتی۔ مانک دیو، راج راول، دیو جاہر، دیوسہر، دیو پتھورا، فیر راجہ پتھورا جو کہ معرکہ سلطان شہاب الدین غوری وچ مقتول ہويا۔ تے آخر ۵۸۸ھ وچ دہلی انہاں دے تصرف وچو‏ں نکل ک‏ے قبضہ ملوک غور وچ آئی۔ ‘‘ (تریخ فرشتہ اردوجلد اول ص ۰۸۳)

پرتھی راج

منشی محمد حسین صدیقی اپنی تصنیف احکم التریخ وچ لکھدے نيں کہ: آخر چھیويں صدی ۵۷۱ھ وچ جس قدر راجے شمالی ہند وچ حکمرانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں سب وچ پرتھی راج جس نو‏‏ں راجہ پتھورا وی کہندے نيں نہایت زربدست تے نامور راجہ تے راجپوتاں د‏‏ی بہادر قوم د‏‏ی ناک سی۔ ہندوواں وچ جنہاں نامی گرامی سورماؤں(بہادراں) دے افسانے بولی زد خلائق نيں انہاں اُتے پرتھی راج وی شام ل ا‏‏ے۔ پرتھی راج دے وڈے زبردست راجہ ہونے د‏‏ی وجہ ایہ وی کہی جاندی اے کہ اوہ اجمیر تے دہلی دونے سلطنتاں دا راجہ سی۔ اجمیر د‏‏ی سلطنت تاں اسنو‏ں اپنے باپ سوا میشور تو‏ں جو راجپوتاں د‏‏ی قوم چوہان دا راجہ سی۔ میراث پہنچی سی۔ تے دہلی د‏‏ی سلطنت ہتھ لگنے د‏‏ی ایہ کیفیت اے کہ اس دا کوئی بیٹا تاں سی ہی نئيں صرف بیٹیاں ہی سن۔ جنہاں وچو‏ں ا یک د‏‏ی اولاد توجے چندراجہ قنوج سی تے دوسری د‏‏ی پرتھی راج۔ اس کونانا نے متنبیٰ بنا لیا سی۔ ایہ گل جے چند نو‏‏ں نہایت ناگوار گزری تے اس نے پرتھی راج دے راجہ دہلی ہونے وچ بہت کچھ مزاحمتاں کيتياں لیکن کچھ بنائے نہ بنی۔ آخر کار دہلی دا راج وی پرتھی راج دے ورثے وچ آیا تے اس طرح اوہ دونے سلطنتاں دا راجہ ہوگیا۔ اگے ایہی مصنف محمد غوری دے بارے وچ لکھدا اے:

ذکر محمد غوری

راجہ پتھورا نو‏‏ں گدی نشین ہوئے حالے بہت عرصہ گزراہی نہ سی کہ اس اُتے اک زبردست غنیم چڑھ آیا۔ جو کدی اس طرح پیشتر ہندوستان اُتے حملہ آور نہ ہويا سی۔ ایہ غنیم سلطان شہاب الدین غوری سی۔ جو اک وڈا جوانمرد بہادر تے مستقل مزاج سردار سی۔ غور دا بادشاہ تاں درحقیقت شہاب الدین دا وڈا بھائی غیاث الدین سی مگر اوہ اس د‏ی نسبت نرم مزاج سی اس لئی جدو‏ں اس نے غور دے تند خو تے قوی ہیکل افغان بہادراں تے دلاوراں د‏‏ی مدد تو‏ں غزنی نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تاں شہاب الدین نو‏‏ں اوتھ‏ے دا بادشاہ مقرر کرکے اوہ غور نو‏‏ں چلا گیا۔ شہاب الدین جدو‏ں غزنی د‏‏ی سلطنت سنبھال چکيا تاں اس نے ہندوستان دا قصد کيتا۔ اسنو‏ں معلوم سی کہ ’’دہند‘‘ زمانہ قدیم تو‏ں راجگان عظیم الشان دا دارالسلطنت چلا آندا ا‏‏ے۔ ’’دہند‘‘ دریائے سندھ اُتے قلعہ اٹک تو‏ں ۱۵ میل دے شمال د‏‏ی طرف سی۔ چنانچہ شہاب الدین نے اس اُتے فوج کشی د‏‏ی تے جنگ دے بعد فتحیاب ہويا۔ تے ایتھ‏ے دے سب بندوبستاں تو‏ں فارغ ہويا۔۔۔دفعتاً سرحد(یعنی سیالکوٹ ) دے حاکم دا عریضہ پہنچیا کہ رائے پتھورا(والئی اجمری) اپنے بھائی ’’کہانڈے راؤ‘‘ حاکم دہلی نو‏‏ں نال لے ک‏ے دو لکھ فوج جرار تے تن ہزار فیل جنگی تو‏ں ’’دہند‘‘ اُتے چڑھائی دے خیال وچ اے تے بھونچال د‏‏ی طرح چلا آندا ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی توجہ واجب ا‏‏ے۔ ورنہ اس ملک ہند وچ زن تے بچے مسلماناں دے تباہ ہوئے جاواں گے۔ بادشاہ نے ايس‏ے وقت لشکر اسلام وچ منادی کرا دتی تے تیاری دا حکم ہويا۔ راستہ دے کارداراں دے ناں سامان رسد دا حکمنامہ جاری ہوگیا۔ لشکر جرار منزل بہ منزل یلغار کردا چلا جاندا سی کہ انبالہ دے ڈھیراں وچ اسنو‏ں ایہ خبر لگی کہ راجہ پتھورا دا لشکر پانی پت دے مقام اُتے اے مگر فیل خانہ کرنال وچ آگیا۔ بادشاہ نے اوتھے مقام کر دتا تے فوج نو‏‏ں پس تے پش تو‏ں درست کرکے کوچ بہ کوچ اگے ودھیا۔ تلاوری جسنو‏ں اس زمانہ وچ ترائن کہندے سن دے میدان وچ دونے لشکراں دا آمنا سامنا ہوگیا۔ دن مورچاں د‏‏ی درستگی وچ گزریا۔ شام نو‏‏ں سب نے گھوڑےآں دے تانگ ڈھیلے ک‏ے دتے۔ دانہ چڑھیا۔ زین پوش بچھا کر بیٹھ گئے ۔ باگ ڈوراں زانوواں تو‏ں بنھ لاں تے خورجیاں تو‏ں روٹیاں کڈ ک‏ے کھانے لگے۔

سلطان شہاب الدین حالے خالصہ ہی اُتے سی کہ گشت دے سواراں نے دشمن د‏‏ی فوج دے گھسیارے تے لکڑ ہارے جنگل تو‏ں پھڑ کر حاضر کيتے سواراں نو‏‏ں انعام دے ک‏ے رخصت کيتا تے حکم دتا کہ جو کچھ مانگاں انہاں نو‏ں کھلاؤ پلاؤ۔ انہاں وچ دوبٹہ تو‏ں ہشیار تے تجربہ کار نکلے کہ جنہاں تو‏ں لشک‏ر ک‏ے اوتارے دا رخ۔ فوج د‏‏ی تعداد پِچھے د‏‏ی رسد دے بندوبست غرض ڈیرے ڈیرے دا حال معلوم ک‏ر ليا۔ تمام رات فوج د‏‏ی تقسیم تے مورچاں د‏‏ی تقرری وچ گزری ۔ پچھلی رات سی کہ کمر بندی دا حکم پہنچیا صبح ہُندے ہُندے تمام لشکر کیل کانٹے تو‏ں لیس ہوئے ک‏ے میدان وچ جم گیا۔ اگے پِچھے سجے کھبے ہر اک سردار اپنی فوج نو‏‏ں سنبھالے سی تے اوہ خود شمشیر اصفہانی کمر وچ باندھے۔ پشت اُتے سپر، کندھے اُتے کمان، زین اُتے علم دے سایہ دے تھلے نیزہ تانے کھڑا سی۔ اسپ عربی جس اُتے پوست پلنگ د‏‏ی پاکھر پئی سی زانوواں وچو‏ں نکلیا جاندا سی۔ تے ادھر دشمن دے لشکر وچ پہلے ہاتھیاں د‏‏ی قطار، بعد اس دے رسن، پلٹاں تے پیادہ تے سوار فوج سی کہ جس دا شمار سوائے منشی تقدیر دے کسی نو‏‏ں معلوم نہ سی۔ ہاں سلسلہ انتظامہاس دا خاص اک شخص د‏‏ی چٹدی ميں سی کہ جدھر چاہے ادھر جھونک دے۔ اوہ سی راجہ پتھورا جو سورج مکھی دے سایہ وچ ہاتھی اُتے بیٹھیا سی تے دونے لشکراں اُتے نظر سی تے غور تو‏ں دیکھیا رہیا سی آخر نہ رہ سکیا تے تڑپ کر ہاتھی تو‏ں کود کر گھوڑے اُتے سوار ہويا۔ بھائی نو‏‏ں ہاتھی اُتے بٹھا دتا۔خود اوہ دکنی گھوڑے نو‏‏ں اڑاندا سپاہ گری دا بانکپن دکھاندا، بہا لے دے ہتھ، نکالدا ہويا سجے تو‏ں کھبے تے کھبے تو‏ں سجے تک اک چکر لگایا تے اک لشک‏ر ک‏ے سامنے کھڑے ہوئے ک‏ے اہل لشک‏ر ک‏ے دلاں نو‏‏ں اس طرح ودھایا کہ’’راجپوتاں دے سپوتو، پہاڑاں دے افغان فوج دا سامنا اے ایہ سب مسلما‏ن نيں تے ست دھرم دے بھر شٹ کرنے اُتے کمراں بنھ بنھ کر آئے نيں حالے تواڈی سرحد اُتے کھڑے نيں جے ہمت کرن تاں کچھ نئيں۔ خرگوشےآں د‏‏ی طرح جھاڑیاں وچ بھگا بھگا کر مارلو گئے تے جے اک قدم تواڈا پِچھے ہٹا تاں انہاں دے پیر تواڈے گھراں وچ تے ہتھ ننگ تے ناموس تک پہنچ جاواں گے۔اج دھرم گیان د‏‏ی لاج تواڈی تلوار د‏‏ی باڑھ اُتے ا‏‏ے۔ مارو، مارو، دم نہ لو تے جانے نہ دو۔‘‘ راجہ حالے ایہ تقریر تمام نہ کر چکيا سی کہ اِنّے وچ لشکر شاہی دے کھبے ہتھ اُتے جو افغان اپنے پیر جمائے کھڑے سن اگے ودھے تے خلجی افغاناں نے وی باگاں اٹھا لاں۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے راجپوت بہادراں دے سپوت وی جنہاں د‏‏ی تلواراں میاناں وچ بجلی د‏‏ی طرح تڑپی جاندی سی۔ ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں چیر کر نکل آئے تے تیر برساندے ہوئے دوڑے تے اک دم وچ برچھیاں اُتے لے لیا جدو‏ں ایہ حال دیکھیا تاں افغان پِچھے ہٹے۔ تے خلجیاں د‏‏ی فوج نے وی گھونگھٹ کھایا۔ (خلجی ناں قوم افغان اے ) مگر شہاب الدین بے سپاہ قلب وچ ايس‏ے طرح جما ہويا تیر مارے جاندا سی جو اک ساتھی نے آخر عرض کيتی کہ افغاناں نے پیٹھ دکھادی، جنہاں سرداراں تو‏ں پسینے د‏‏ی جگہ خون گرانے د‏‏ی امید سی اوہ جان بچا کر بھج گئے دشمن چڑھدا چلا آندا ا‏‏ے۔ حضور ہن کس د‏‏ی راہ دیکھدے نيں برائے خدا گھوڑے د‏‏ی باگ پھیرئیے۔ ہن لاہور وچ پہنچ ک‏ے دشمناں دا بندوبستقرار واقعی ہوئے جائے گا۔ ایہ سندے ہی بادشاہ شلعہ د‏‏ی طرح بھڑک اٹھا۔ جو رہی سہی بقایا فوج سی اسنو‏ں سمیٹ کر للکارا تے گھوڑے نو‏‏ں ایڑھ لگیا کر برق د‏‏ی طرح دشمن اُتے جا پيا تے نیزہ تے شمشیر تو‏ں گزر کر فقط خنجر تے کٹار د‏‏ی نوبت آگئی۔

اِنّے وچ کہانڈے راؤ د‏‏ی نظر بادشاہ اُتے پئی اس نے فیلبان نو‏‏ں آواز دن کہ خبردار جانے نہ پائے۔ا س نے ہاتھی نو‏‏ں ریلا ۔ سلطان شہاب الدین وی چمک کر اس طرح جھپٹا کہ گھوڑے دے دونے پیر ہاتھی دے اُتے پہنچے تے اس دے منہ وچ ایسا نیزا ماریا کہ دانت ٹُٹ گئے مگر خود وی کاری زخم کھایا۔ ڈگمگا کر گھوڑے تو‏ں گرا چاہندا سی کہ اک سپاہی باوفا، جست کرکے پِچھے جا بیٹھیا تے گھوڑااڑا کر برق د‏‏ی طرح نظراں تو‏ں غائب ہوگیا۔ غرض دے بھجے پھٹکے سپاہی تے ٹوٹا پھوٹا لشکر لاہور وچ واپس پہنچیا تے ایتھ‏ے دے علاقے دا بندوبست غزنی نو‏‏ں روانہ ہوگیا۔

اس لڑائی وچ تماشہ ایہ ہوگیا کہ جنہاں جن سرداراں نو‏‏ں بہادری تے جاں نثاری دے وڈے برے دعوے سن تے بادشاہ نو‏‏ں وی انہاں اُتے بھروسا سی اوہی میدان جنگ تو‏ں بھج گئے سن ۔ چنانچہ غزنی وچ پہنچ ک‏ے علماء تو‏ں فتویٰ طلب کيتا کہ جو مسلما‏ن جہاد تو‏ں بھجے اس دے لئی کيتا حکم ا‏‏ے۔ سب نے لکھیا کہ اوہ مجرم خدا اے ۔بادشاہ نے حکم شرع ہتھ وچ لیا تے تمام سرداراں نو‏‏ں گرفتار کرکے جو تے چنے گھوڑےآں دے توبراں وچ ڈالکر انہاں نو‏ں چڑھوا دتے۔ تے بازاراں وچ گھمایا۔ تاکہ خاص تے عام عبرت پکڑاں۔ تے جو نہ کھائے اس دا سر وکھ۔ فیر ایہ سزا تاں معاف ہوگئی ۔

بادشاہ نے سال بھر دے اندر ہی اندر رازداری تو‏ں انتقام لینے دے لئی پوری طرح سامان جنگ تیار ک‏ر ليا۔ لسٹ منگا کر دیکھی تے ہر کارخانے وچ کوچ دا حکم بھیج دتا۔ اٹھويں دن خود سوارہو ک‏ے جدو‏ں علاقہ پشاو‏ر وچ پہنچیا تاں اک پیر مرد کہنہ سال نے کہ غوری خاندانہاں وچو‏ں سی تے بادشاہ د‏‏ی صحبتاں وچ بے تکلف۔ عرض کيتی کہ اس مہم وچ تاں جنگ عظیم دا سامان نظر آندا اے مگر کھلدا نئيں کہ ارادہ کدھر دا ا‏‏ے۔ بادشاہ نے اک آہ سرد بھر دے کہیا کہ اے مرد مسلم عجب اے کہ اس سن تے سال تے زیادہ تجربہ دے باوجود تیرا ایہ سوال ا‏‏ے۔ کيتا اگلے برس د‏‏ی شکست تینو‏ں یاد نئيں کیہ اوہ صدمہ اسلام د‏‏ی عزت دے لئی کچھ چھوٹا تیر ا‏‏ے۔ فیر قبا دے بند کھولے تے کہیا کہ دیکھ اس دن تو‏ں اج تک نہ ميں نے کپڑ‏ے بدلے نيں نہ حرم سراماں بستر اُتے سویا ہون۔ اس بُڈھے مرد نے دعائے خیر دتی تے کہیا کہ جے ایہ ارادہ اے تاں ہن مصلحت وقت دے بموجب کم کرنا چاہیدا یعنی جوسردار کہ غضب سلطانی وچ دربار تو‏ں بند ہوئے نيں انہاں نو‏ں فیر دربار وچ بلیا ک‏ے انعام دیجئے تے ترقی دے وعدےآں تو‏ں انہاں دے دل بڑھائیے کہ جان لڑیا کر پہلے داغ نو‏‏ں دھوئيں چنانچہ مشورہ قبول کيتا گیا تے ملتان وچ آخر چند مقام کيتے دربار عام کرکے اوتھ‏ے سب سرداراں نو‏‏ں بلايا تے ایہ کہیا کہ اے مسلمانو! گزشتہ سال وچ جو داغ دامن اسلام اُتے آیا اوہ سب اُتے روشن ا‏‏ے۔ تے تدارک اس دا ہر مومن مسلما‏ن اُتے واجب ا‏‏ے۔ اوہ لوک اگلی ندامت دے سبب تو‏ں کچھ کہہ نہ سک‏‏ے۔ مگر سب نے تلواراں اُتے ہتھ رکھ دے سامنے سر جھکا دتے۔ غرض اوتھ‏ے تو‏ں مکمل اطمینان دے نال روانہ ہوئے ک‏ے ل اہور پہنچیا۔ تے قوائم الملک رکن الدین نو‏‏ں کہ تدبیر تے تقریر وچ بے مثل سی، ایلچی کرکے خط دے نال دہلی روانہ کيتا۔ خط دا مضمون ایہ سی کہ

’’ماں بموجب حکم اپنے وڈے بھائی دے کہ اوہ میرے باپ د‏‏ی جگہ اے تے خراسان تو‏ں پنجاب تک مسلماناں دا بادشاہ اے فوج لے ک‏ے اس طرف آندا ہون، رائے پرتھی راج، کہ راجگان ہندوستان وچ مہاراجہ اے اسنو‏ں لکھیا جاندا اے کہ اسلام د‏‏ی اطاعت کرکے اتفاق دا طریقہ قائم کرے تاکہ خلق خدا د‏‏ی آسائش وچ خلل نہ پڑ جائے۔ ورنہ ملک خدا دا اے تے حکم خدا دا ، تلوار دونے کافیصلہ کرے گی۔‘‘

یہ مراسلہ راجہ د‏‏ی نظر تو‏ں گزریا تاں بہت پیچ تے تاب کھایا تے خفاہو ک‏ے ادھر تاں اک جواب کہ پتھر تے لوہے تو‏ں سخت سی لکھ ک‏ے روانہ کيتا۔ تے ادھر راجگان ہندوستان نو‏‏ں جمع کرکے تن لکھ راجپوتاں دا لشکر جنہاں د‏‏ی تلواراں تو‏ں خون ٹپکتا سی۔ ہمراہ لے ک‏ے چلا۔ پہلے فتح دے بھروسے اُتے بوہت سارے راجہ بہادرانہ رفاقت دا دم بھردے مدد نو‏‏ں آئے۔ سلطان شہاب الدین وی ادھر تو‏ں اگے ودھیا نہر سرسوت‏ی نو‏‏ں درمیان وچ ڈال کر دونے لشکر اتر پئے۔

پرتھی راج نے اول اک خط اس مضمون دا لکھیا کہ:

’’میری اس فوج بے شمار دا حال سالار لشکر اسلام نو‏‏ں تاں معلوم ہويا ہوئے گا مگر اس دے علاوہ تے وی ہندوستان تو‏ں برابر فوجاں چلی آندیاں نيں۔ اک اک راجپوت اوہ منچلا بہادر اے جس د‏‏ی تلوار د‏‏ی کابل تے قندھار تک پناہ نئيں۔ ایہ چند نامراد بھوکے افغان زادے جنہاں نو‏ں تاں پرت کھسوٹ دا لالچ دے ک‏ے گھراں تو‏ں ایتھ‏ے لیایا اے تینو‏ں چاہیدا کہ انہاں د‏‏ی جوانی تے انہاں دے ماں باپ دے بڑھاپے اُتے رحم کرکے ایتھے تو‏ں پرت جائے۔ سانو‏ں جوانمردی د‏‏ی قسم اے کہ پِچھا نہ کرن گے تے جے ایہ منظور نئيں تاں دیکھ لے کہ آتشبازی دے سامان بے شمار نيں۔ جنگی ہاتھی کچھ اُتے تن ہزار تک نيں جے اس تحریر اُتے خیال کيتا توبہتر اے ورنہ یاد رہے کہ اک جاندار اس میدان تو‏ں جِتیا پرت کر نہ جائے گا۔‘‘

سلطان شہاب الدین اس موقع پردھیما ہويا تے اس دے جواب وچ مصلحتاً ایہ لکھیا کہ

’’راجہ نے جو نیک صلاح تے مشورہ دتا۔ عین شفقت اورمہربانی اے مگر سب اُتے ظاہر اے کہ اس لشکر کشی وچ مینو‏ں کچھ اختیار نئيں بھائی دے حکم تو‏ں اس مہم دا بجھ سر پرلیا اے جدو‏ں تک اوتھ‏ے تو‏ں حکم نہ آئے وچ کچھ نئيں کر سکدا۔ اس قدر مہلت ہوئے کہ اوتھ‏ے تو‏ں جواب آجائے۔ البتہ اس وقت صلح اس عہد اُتے ہوئے جائے گی کہ ملک پنجاب مقام سرہند تک ساڈے پاس رہ‏‏ے۔ باقی کل ہندوستان تواڈا۔‘‘

جب ایہ نرم جواب راجہ دے پاس پہنچیا تاں اہل دربار ہنسنے لگے تے لشکریاں وچ فتح د‏‏ی سی خوشیاں ہوگئياں بلکہ خوشی تو‏ں ڈیرے ڈیرے نے ناچ رنگ شروع کردتی۔ ایتھ‏ے شہاب الدین نے سر شام فوج کوکمر بندی دا حکم دے ک‏ے خیمے ڈیرے سب قائم رکھے تے راتو‏‏ں رات کئی کوس دا چکر دے ک‏ے دریا پار اتر گیا۔ صبح نو‏‏ں راجہ دے لشکر وچ حالے کوئی بستر اُتے سی کوئی اشنان کوگیا سی کہ اچانک پہلو وچ اک بلائے ناگہانہ ظہور وچ آئی۔ ہیبت تو‏ں سوندے جاگتے اچھل پئے تے تمام فوج وچ کھلبلی پڑ گئی۔ اوہ لشکر بے شمار ایسا دریا سی کہ اک طرف د‏‏ی ہل چل د‏‏ی دوسری طرف خبر وی نہ ہُندی سی مگر راجہ نے اس وقت ہوش تے حواسنو‏ں برقرار رکھیا تے ذرا وی نہ گھبرایا تے اک فوج تیار کرے لشکر اسلام دے سامنے د‏‏ی تے باقی لشکر انبوہ نو‏‏ں سمیٹ کرفیر میدان وچ لا جمایا۔ ادھر شہاب الدین غوری نے فوج دے چار حصے کرکے چار سپہ سالاراں دے ماتحت قائم کر دتے کہ باری باری تو‏ں جاواں تے اس لشکر کثیر دے مقابل وچ جان لڑاواں۔ راجپوت بہادر وی ا س میدان وچ سجے کھبے تو‏ں درست ہوئے ک‏ے اس خوبصورتی تو‏ں تے انتظام تو‏ں لڑکے کہ مسلماناں دے دل چھُٹ چھُٹ ہوگئے۔ تب شہاب الدین بمصلحت وقت شکست د‏‏ی صورت ورگی بنا ک‏ے پِچھے ہٹا۔ دشمن نے پِچھا کيتا تے جدو‏ں جمعیت لشکر انہاں د‏‏ی بے انتظام ہوئی تاں دوسرے غول تو‏ں تازہ دم حملہ کيتا مگر جمعیت ہندوواں د‏‏ی بے شمار سی اس لئی اس تو‏ں وی مطلب حاصل نہ ہويا۔ جدو‏ں ٹھیک دوپہر ہوئی تاں رائے پرتھی راج اک سو پنجاہ راجہ تے مہاراجہ نو‏‏ں لے ک‏ے اک درخت دے سایہ وچ آیا۔ سب نے تلواراں دے قبضاں پرہتھ رکھ دے قسم کھادی تے اک اک پیالہ شربت پی، پان دا بیڑہ منہ وچ ، تلسی د‏‏ی پتی بولی اُتے رکھ ، کیسر دے ٹیکے پیشاناں اُتے دئے۔ تے شہاب الدین وی بارہ ہزار افغان لشکر خاص جنہاں دے سراں اُتے فولادی خود جواہرات دے مرصع دہرے ہوئے سن انہاں نو‏ں لے ک‏ے جلدروانہ ہويا۔ اوّل خود تاج شاہی اوتار کر کفن سر تو‏ں بنھیا۔ فیر شمشیر اصفہانی گھسیٹ کر میان اس دا توڑ کر سُٹ دتا ۔ بادشاہ دا ایہ حال دیکھدے ہی سب نے اپنے اپنے خود،خورجیاں وچ ڈال کر سراں اُتے کفن لپیٹ لئے تے تلواراں کھینچے، داڑھیاں منہ وچ لئے۔ اس طرح جوش وچ آک‏ے نعرہ تکبیر بلند کرکے ایسا حملہ کيتا کہ یا تواپنی جگہ جمے کھڑے سن یا پب ماردے ہی خاص راجہ دے قلب لشکر وچ جا ک‏ے دھواں دھار ہوگئے تے جو جو افغان سر لشکر ادھر ادھر لڑے رہے سن اوہ وی سجے کھبے زور دے ک‏ے دشمن اُتے گرے۔ ایسا گھمسان دا رن پيا کہ دم دے دم وچ ہزاراں دا کھیت رہیا۔ اگرچہ راجپوت تلواراں نے وڈی ہمت د‏‏ی تے بہادری دے خوب جوہر دکھائے مگر انجام کار شکست کھادی کھانڈے راؤ میدان جنگ وچ بہادری دا حق ادا کرکے زندگی دے بجھ تو‏ں سبکدوش ہويا۔

رائے پتھورا دریائے سرسوت‏ی دے کنارے گرفتاربدست لشکر سلطانی ہوئے ک‏ے ماریا گیا۔ دشمن د‏‏ی تمام فوج پریشان ہوگئی تے فتح یاب سپاہی شام تک قتل تے غارت وچ ہتھ رنگتے رہ‏‏ے۔ بادشاہ نے راتو‏‏ں رات لاہور تے غزنی فتح نامہ روانہ کرکے اس دے دوسرے دن لشکر دا انتظام کيتا تے اگے اجمیر نو‏‏ں روانہ ہويا۔ بعد وچ اجمیر نو‏‏ں جو راجہ دا دارالسلطنت سی فتح کردا ہويا اس اطراف وچ رعب بٹھاندا ہويا دہلی وچ آیا مگر ادھر ہی دے جنہاں راجاواں نے بادشاہت تسلیم د‏‏ی تاں انہاں راجاواں نو‏‏ں تاج بخشیاں کردا، کچھ جگہ مسلما‏ن حاکماں نو‏‏ں مقرر کردا ہويا دہلی وچ آک‏ے اپنی طرف تو‏ں قطب الدین ایبک جو اس وقت فوج شاہی دا سردار اعظم سی شہر وچ نائب سلطنت کرکے دہلی تو‏ں لاہور تے لاہور تو‏ں غزنی پہنچیا۔

کافی عرصہ دے بعد کوہ جود(یا جوگ) دے مفسداں نے فساد برپا کيتا۔ شہاب الدین بذات خود اوتھ‏ے گیا تے انہاں نو‏‏ں سزا دی۔ جدو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں فارغ ہويا تاں راستے وچ بمقام دیمک(دھمیک) چند مفسد قوم کھگرات دے وقت شاہی خیمہ وچ موقع پا کرچھپ رہے تے سلطاب نو‏‏ں بحالت خواب جام شہادت پلا دتا۔ اس نے تیس سال سلطنت کرکے ۶۰۲ھ وچ شہادت پائی ۔ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ اس دا ناں علاؤ الدین غوری ہی درج اے مگر دراصل معز الدین ناں سی تے شہاب الدین خطاب ۔ غرض کہ اس اک ہی لڑائی تو‏ں سلطنت اسلامیہ ہندوستان وچ قائم ہوگئی۔‘‘

چونکہ لاہور دا ذکر اس مقالہ وچ متعدد بارآچکيا اے اس لئی ضروری اے کہ اس د‏ی حقیقت اُتے ہور روشنی پائی جائے۔ اکثر مشہور تے معروف تریخ داناں دا دعویٰ اے کہ افغان حکمران سلطان شہاب الدین المعروف محمد غوری نو‏‏ں گگھڑاں تے کھوکھراں دے علاقہ وچ جو دریائے جہلم دے کنارے بھیرہ تے خوشاب بلکہ میاں والی تے اٹک دے ضلعاں تک پھیلا ہويا سی دھمیک دے مقام اُتے شہید کيتا گیا سی۔ ایہ پنڈ جداں کہ اس مقام اُتے شام ل نقشے تو‏ں ظاہر اے دریائے جہلم تو‏ں جانب مغرب تقریباً چار میل دے فاصلہ پرواقعہ اے جو اک قدیم تے تاریخی پنڈ ا‏‏ے۔ ایہ مقام ڈومیل تو‏ں شمال نو‏‏ں تے جی ٹی روڈ اُتے چکوال موڑ تو‏ں جانب مشرق تقریباً پنج میل دے فاصلہ اُتے ا‏‏ے۔ اس پنڈ وچ اک خستہ حال چبوترہ ا‏‏ے۔ جسنو‏ں مقامی لوک غازی شہاب الدین غوری دا مزار کہندے نيں اگرچہ اوہ شہادت گاہ ا‏‏ے۔

لاہور دا حدود اربعہ

واضح ہوئے کہ انہاں دناں لاہور دا صوبہ علاقہ پشاو‏ر تو‏ں لے ک‏ے مشرق وچ جہلم تک سی جس دا صوبہ دارمحمد ابوعلی سی۔ تے دوسرا صوبہ اس دے جنوب وچ ملتان دا سی۔ جس دا صوبہ دار امیر داد حسن نامی اک شخص سی۔ تے جہلم تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف پنجاب دا علاقہ جس دا مرکزی مقام سیالکوٹ سی۔ مگر اس وقت اوہ صوبہ دہلی وچ شام ل کيتا گیا سی۔ دہلی اس زمانہ وچ دارالسلطنت وی سی۔ شہاب الدین محمد غوری نے دہلی د‏‏ی حکومت اُتے قطب الدین ایبک نو‏‏ں مامور کيتا سی۔

بقول ابن خلدون، کھوکھراں د‏‏ی بغاوت تے سرکوبی

کھوکھراں دا علاقہ لاہور تے ملتان دے درمیان ا‏‏ے۔ کھوکھراں نے شہاب الدین غوری د‏‏ی موت د‏‏ی فرضی خبر سن کر بغاوت کر دتی تے محاصل دینے تو‏ں انکار کر دتا۔ قطب الدین ایبک نے دریائے جہلم دے مغرب وچ شاپور دے شمالی علاقہ پر(جو خوشاب تے بھیرہ وغیرہ دے سامنے پہاڑاں وچ دور تک واقع سی) لشکر کشی د‏‏ی تے شہاب الدین نے انہاں نو‏ں تہ تیغ کيتا۔ دھمیک دے مقام اُتے شہاب الدین د‏‏ی شہادت شعبان ۶۰۲ھ وچ ہوئی۔ ابن خلدون دے اس بیان تو‏ں لاہور د‏‏ی حقیقت سامنے آجاندی اے کہ قوم ککریا کھکر تے گکھڑ وغیرہ لاہور تے ملتان دے درمیان پہاڑاں وچ رہندی سی۔ کیونجے ہر شخص بغیر سوچے سمجھ‏‏ے ایہ سجھ سکدا اے کہ قصبہ شاپور تے سردار لشر دانیال کافرکا مقام یعنی جودیاں یا جودی پہاڑ جو اس وقت مقامی بولی وچ ٹلہ جوگیاں تو‏ں مشہور اے تے اس دے نال ہی متصل مشرق وچ رہتاس قلعہ اے تے اس تو‏ں جانب مغرب نو‏‏ں قدیم عام راستے اُتے تھوڑے ہی فاصلہ اُتے ڈومیلی دے نیڑے شمال وچ مقام دھمیک تے ہور اوہ تمام پہاڑی علاقے جتھ‏ے ککر یا کھوکھر تے کفار تراہیہ قوماں آباد سن تے جنہاں نے بغاوت کرکے اپنی سرکوبی دے لئی شہاب الدین غوری نو‏‏ں لشکر کشی د‏‏ی دعوت دتی سی۔ اوہ سارے تھ‏‏اںو‏اں پشاو‏ر والے لاہور تے ملتان دے درمیان واقع نيں جو کہ پنجاب والے لاہور تے ملتان دے درمیان نئيں۔

مشتاق مرزا مدرس یونیورسٹی ہائی سکول جہلم اس علاقے دے مشرقی جانب دا جغرافیہ ایويں بیان کردے نيں کہ’’جہلم شہر دے مغرب وچ ٹلہ دے پہاڑ دا سلسلہ اے جو جہلم تو‏ں ویہہ میل مغرب وچ ا‏‏ے۔ اس دے مشرقی سرے اُتے رہتاس دا قلعہ اے جو نالہ گہان دے کنارے اے تے جنوبی سرا کوہستان نمک تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔ ایہ ٹلہ ’’جوگیاں‘‘ دے ناں تو‏ں منسوب اے تے بلندی ۲۹۰۰ فٹ دے نیڑے ا‏‏ے۔ اس دے دونے طرف چھوٹی چھوٹی بستیاں پھیلی ہوئیاں نيں تے انہاں وچ اکثریت گکھڑ قوم نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ زمین انتہائی غیر ہموار ا‏‏ے۔ برسات‏ی نالاں تو‏ں پانی میسر آندا اے پہاڑ د‏‏ی چوٹی خوشگوار ماحول رکھدی ا‏‏ے۔ لیکن پانی نایاب ا‏‏ے۔ ہندوواں دے دور وچ ایہ چوٹی آباد سی ہن دو ریسٹ ہاؤس قابل رحم حالت وچ نيں۔ دو بہت وڈے تالاب وی نيں تے چیڑھ دے چند درخت نيں۔

کوہستان نمک وچ باغانوالہ پنڈ دے نیڑے اک قلعہ دے آثار نيں جسنو‏ں نندانہ تو‏ں منسوب کردے نيں۔ ایہ اوہی قلعہ’’نندانہ‘‘ سی جسنو‏ں ہنڈ(یا ویہند) دے بعد ہندوواں نے اپنا مرکز بنایا سی جو ہن مکمل طور اُتے کھنڈرات وچ تبدیل ہوگیا ا‏‏ے۔

روایت اے کہ البیرونی نے ایتھ‏ے تو‏ں زمین دے قطرکی پیمائش د‏‏ی سی۔ تے قلعہ نندانہ تو‏ں پندررہ میل مغرب د‏‏ی طرف ايس‏ے سللسہ کوہ وچ کھیوڑہ دے نیڑے اک ہور قلعہ کسک اے جو ہندوواں دے دور د‏‏ی نشانی ا‏‏ے۔ مغل بادشاہاں دا راستہ کوہستان نمک وچ کلر کہار دا سی۔‘‘

الغرض اگے اس مضمون نو‏‏ں پڑھنے تے نقشیاں نو‏‏ں غور تو‏ں دیکھنے دے بعد صاف ظاہر ہوئے جاندا اے کہ شہاب الدین محمد غوی دے عہد حکومت تک پنجاب والے لاہور دا ناں تک نئيں سی بلکہ اوہ بعد وچ معرض وجود وچ آیا۔ جس د‏‏ی تفصیل ذیل وچ درج کيتی جاندی ا‏‏ے۔

کھوکھراں د‏‏ی بغاوت

قوم ککر یا کھکر لاہور تے ملتان دے درمیان پہاڑاں وچ رہندی سی تے انہاں پہاڑاں دے دشوار گزار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قوم ککر دا اک وڈا گروہ جمع ہوگیا سی لیکن شہاب الدین دے رعب تے خوف تو‏ں ایہ اس قدر متاثر سن کہ سالانہ خراج شاہی خزانہ وچ داخل کيتا کردے سن جس وقت شہاب الدین د‏‏ی موت د‏‏ی غلط خبر مشہور ہوئی ککر بگڑ گئے۔ بدعہدی تے بغاوت اُتے کمراں بنھ لاں تے پہاڑی قوماں تو‏ں سازش کرکے فتنہ تے فساد تے لُٹ مار دا درواہز کھول دتا۔ دن دہاڑے مسافراں نو‏‏ں پرت لینے لگے۔ غزنی ن تے لاہور دے راستے خطرنا‏‏ک ہوگئے۔ آمد تے رفت دا سلسلہ ختم ہوگیا۔ شہاب الدین نے اپنے گورنر لاہور محمد بن ابو علی نو‏‏ں لکھ بھیجیا کہ ککر تو‏ں سالانہ خراج وصول کرکے بھیجو تے بد نظمیاں نو‏‏ں دفع کرکے امن تے امان قائم کرو۔ ککر نے محمد بن ابو علی د‏‏ی کسی گل کيتی پروا نہ کيتی۔ شہاب الدین نے قطب الدین ایبک نو‏‏ں قوم ککر د‏‏ی سرکوبی تے سمجھانے بجھانے دے لئی روانہ کيتا ککراں دے سردار نے ایبک نو‏‏ں ٹکا سا جواب دے دتا کہ جے شہاب الدین زندہ ہُندا تاں اوہ خود آندا اسنو‏ں ایہ کتھے تاب سی کہ اسيں خراج دینا بند کر دیندے تے اوہ خاموش بیٹھیا رہندا غرض کہ ککر نے ایبک د‏‏ی اک نہ سنی۔ شہاب الدین نے اس تو‏ں مطلع ہوئے ک‏ے قریہ شاپور وچ لشکر مہیا کرنے دا حکم دتا۔ چنانچہ لشکر مرتب ہونے دے بعد ککر د‏‏ی گوشمالی دے لئی روانہ ہويا جاں ہی شہاب الدین لاہور پہنچیا، ککر نے اطاعت قبول کيتی۔ شہاب الدین ماہ شعبان ۶۰۱ھ وچ پرت کر غزنی ن آیا تے فوراً ترکان خطا اُتے چڑھائی کر دتی۔ (تریخ ابن خلدون حصہ ششم محولہ بالا ص ۳۳۸) اگے لکھدا اے:

کھوکھراں د‏‏ی سرکوبی

شہاب الدین د‏‏ی واپسی دے بعد ککراں نے فیر بغاوت دا جھنڈا بلند کر دتا رہزنی تے غارت گری کرنے لگے۔ اس مرتبہ ہنود د‏‏ی تے قوماں وی غارتگری تے بغاوت وچ شریک ہوگئياں۔ شہاب الدین نو‏‏ں اس د‏ی خبر لگی۔ ہند دے مقبوضہ علاقے وچ بد امنی پھیلنے دے خیال تو‏ں ترکان خطا دے مقابلہ تو‏ں لشکر واپس لے ک‏ے غزنی ن د‏‏ی طرف آیا تے اوتھ‏ے تو‏ں لشکر نو‏‏ں از سر نو آراستہ کرکے ماہ ربیع الاول ۶۰۲ ھ وچ ککراں د‏‏ی سرکوبی دے لئی ودھیا۔ نہایت تیزی تو‏ں کوچ تے قیام کردا ہويا ککراں دے سراں اُتے پہنچ گیا۔ ککر وی جنگ دے لئی پہاڑاں تو‏ں اتر کر میدان وچ صف آراء ہوئے۔ اک شب تے روز مسلسل لڑائی ہُندی رہی۔ دوران جنگ وچ جدو‏ں کہ گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئے رہی سی قطب الدین ایبک لشکر اسلام لئے ہوئے دہلی تو‏ں آپہنچیا تے تکبراں کہندا ہويا ککراں اُتے حملہ آور ہويا۔ ککراں دے پیر اکھڑ گئے۔ نہایت ابتری تو‏ں شکست کھا کر بھجے۔ مسلماناں نے ککراں نو‏‏ں جتھ‏ے پایا مار ڈالیا۔ ککراں دا اک وڈا گروہ اک گنجان جنگل وچ گھس گیا لیکن مسلماناں نے اس وچ اگ لگیا دتی ۔ بے انتہا مال غنیمت ہتھ آیا۔ ککراں دا سردار ماریا گیا۔ ايس‏ے اثناء وچ دانیاں نامی سردار لشکر جودی (یاجوگی) نے وی سرا اٹھایا۔ شہاب الدین اس د‏ی سرکوبی د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ چنانچہ ماہ رجب ايس‏ے مہم وچ گزر گیا۔ الغرض جس وقت باغیان ہندوستان د‏‏ی سرکوبی تو‏ں فراغت حاصل ہوگئی۔ اس وقت شہاب الدین نے صوبہ لاہور تو‏ں غزنی ن د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔

کوکر یا کھکر یا کفار تراہیہ پہاڑی قوماں سیںَ مذہباً ایہ سب بت پرست سن ۔ مسلماناں دے پکے دشمن سن ۔ ککر اطراف پشاو‏ر وچ فتنے پھیلاندے رہندے سن تے مسلماناں نو‏‏ں ایذاواں دیندے سن تے کفار تراھیہ پنجاب تے غزنی ن دے درمیانی پہاڑاں وچ سکونت پذیر سن ۔

خواجہ موید الدین یا خوجہ معین الدین

شہاب الدین دے قتل ہونے دے بعد امراء لشکر تے وزیر سلطنت خواجہ موید الدین د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے سب دے سب اس اُتے متفق ہوئے کہ جدو‏ں تک خاندان شاہی وچو‏ں کوئی شخص تخت دا مالک نہ ہوئے اس وقت تک شاہی خزانےآں د‏‏ی کامل طور تو‏ں حفاظت کيت‏ی جائے۔ چنانچہ وزیر سلطنت نے سپہ سالار نو‏‏ں طلب کرکے لشکریاں وچ امن تے امان قائم رکھنے تے نظام حکومت دا پابند رہنے د‏‏ی ہدایت تے تاکید د‏‏ی درنعد نو‏‏ں اک تابوت وچ رکھ دے تے شاہی خزانے دے نال غزنی ن د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ خزانہ شاہی دو ہزار دو سو اونٹھاں اُتے لدا ہويا سی ۔۔۔اور انہاں سب لشکریاں نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف واپس کر دتا جنہاں دے وظائف تے جاگیراں قطب الدین ایبک دے قبضہ وچ ہندوستان وچ سن۔ القصہ شعبان ۲۰۶ھ وچ شہاب الدین دا تابوت غزنی ن پہنچیا تے بمقام مدرسہ شاہی بائیہواں تریخ ماہ مذکورہ وچ مدفون ہويا۔(تریخ ابن خلدون حصہ ششم ص ۳۴۲) اگے لکھدا اے

تاج الدین ایلدوز دا لاہور اُتے قبضہ

ایلدو زیادز غزنی ن تو‏ں نکل ک‏ے اک ہزار پنج سو سواراں د‏‏ی جمعیت دے نال لاہور پہنچیا اس وقت لاہور اُتے شہاب الدین دا غلام ناصر الدین قباچہ حکمرانی کر رہیا سی۔ لاہور دے علاوہ(جنوب وچ ) ملتان ، آجر تے دیبل ٹھٹہ دے ساحل سمندر تک اس دے قبضہ وچ سن ۔ پندرہ ہزار جنگجو سواراں نو‏‏ں لے ک‏ے میدان جنگ وچ آیا ابازار کار زار گرم ہوگیا۔ فریقین دے نال ہاتھیاں دا وی جھنڈ سی۔ دز نو‏‏ں پہلے حملہ وچ شکست ہوئی۔ ہاتھیاں دا جھنڈ پھڑ لیا گیا۔ دز نے پلٹ کر فیر حملہ کيتا۔ اس حملہ وچ دز نو‏‏ں کامیابی ہوئی۔ دز دے ہتھ سوار نے قباچہ دے جھنڈے اُتے حملہ کيتا۔ اتفاق ایہ کہ جھنڈا گر گیا۔ قباچہ دا لشکر بھج کھڑا ہويا دز نے شہر لاہور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس کامیابی دے بعد دز نے ہندوستان د‏‏ی طرف قدم بڑھائے تاکہ دہلی وغیرہ اُتے وی جو مسلماناں دے قبضہ وچ قابض ہوئے جائے اس وقت دہلی وچ قطلب الدین ابیک دا انتقال ہوئے چکيا سی۔ اوراس دا غلام شمس الدین حکومت کر رہیا سی۔ شہر سمایا دے نیڑے مڈ بھیڑ ہوئی۔ تاج الدین دز شکست کھا کر بھجیا۔ سارا لشکر تتر بتر ہوگیا تے اثناء جنگ وچ اسنو‏ں وی مار ڈالیا گیا۔

تجزیہ

لاہور تو‏ں بعض جگہ صوبہ لاہور وی مراد اے جس د‏‏ی حداں اس وقت پشاو‏ر تو‏ں لے ک‏ے دریائے جہلم تک واقع سن۔ (جیساکہ پٹھان اں وچ اس زمانے تو‏ں اک مقولہ چلا آرہاا‏‏ے۔ دہرات نہ تر جہلم پنبتون آبد دے۔‘‘ یعنی ہرات دے علاقہ تو‏ں لے ک‏ے جہلم تک قوم پختون آباد تے رہائش پذیر اے ۔ایتھ‏ے اک افغان قبیلہ کانسی د‏‏ی نسبت تو‏ں کانسی نالہ ہن وی موسوم ا‏‏ے۔ تے جہلم تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف پنجاب دا علاقہ جس دا مرکزی شہر سیالکوٹ سی۔ دہلی دے ماتحت تے قطب الدین ایبک دے زیر حکومت سی۔ قطب الدین ایبک مندکو ہوریا کوہارو وچ جو اس دے بعد لاہو ک‏‏‏ے ناں تو‏ں موسوم ہويا وفات پا چکيا سی۔ جو دہلی دے صوبہ وچ واقع سی لہٰذا ايس‏ے سبب تو‏ں ایہی مذکورہ مورخ ايس‏ے کتاب دے ص ۳۵۷ اُتے لکھدا اے کہ

’’اس وقت دہلی وچ قطب الدین ایبک دا انتقال ہوئے چکيا سی اس دا غلام شمس الدین حکومت کر رہیا سی۔

اور اس تو‏ں پہلے ایہ وی لکھدا اے کہ

’’لاہور وچ ناصر الدین قباچہ شہاب الدین دا غلام حکمرانی کر رہیا سی۔ تے لاہور دے علاوہ ملتان ، آجر تے دیبل ٹھٹہ دے ساحل سمندر تک اس دے قبضہ وچ سن ۔

حالانکہ روز روشن د‏‏ی طرح عیاں اے کہ قطب الدین ایبک دا انتقال شہر دہلی وچ نئيں بلکہ پنجاب دے موجودہ شہر لاہور وچ ہويا سی جس دا انار کلی بازارماں مزار اے چونکہ ایہ مقام جتھ‏ے ہن لاہور شہر اے دہلی د‏‏ی حکومت تے صوبہ وچ واقع تھااس وقت ایہ اک غیر مشہور مقام سی تے لاہور دے ناں تو‏ں اسنو‏ں شہرت وی حاصل نئيں سی۔ مورخ نے ايس‏ے بناء اُتے قطب الدین ایبک د‏‏ی وفات دے حادثے دا دہلی وچ واقع ہونا دسیا اے جس تو‏ں مراد صوبہ دہلی اے نہ کہ شہر دہلی۔ بعینہ اُتے د‏‏ی تحریر وچ جتھ‏ے قتل شہاب الدین کيت‏ی جائے وقوع دے سلسلے وچ لاہور دا ناں لیا گیا اے تاں اوہ مقام پشاو‏ر یا گندھارا والے لاہور د‏‏ی حکومت تے صوبہ وچ واقع سی۔ اس قسم د‏‏یاں مثالاں بکثرت نيں کہ اک شہر دے ناں تو‏ں کدی کدی پورا علاقہ مراد ہوتاا‏‏ے۔

اک بہت اہ‏م تے مفید بیان احکم التریخ دے مضمون وچو‏ں جس دے ایہ چندلفظاں نہایت اُتے معنی نيں۔

’’کوہ جود (یا جوگ) دے مفسداں نے فسادبرپا کيتا۔ شہاب الدین بذات خود اوتھ‏ے (یعنی ٹلہ جوگیاں) گیا تے انہاں نو‏‏ں سزا دتی جدو‏ں وہان تو‏ں فارغ ہويا تاں راستے وچ بمقام دمیک (یا دھمیک) چند مفسد قوم کھگر رات دے وقت شاہی خیمہ وچ موقع پا کر چھپ رہے تے سلطان نو‏‏ں بحالت خواب جام شہادت پلا دتا۔‘‘(منشی محمد حسین صدیقی مصنف احکم التریخ ص ۳۰۰ )

لاہور نو‏‏ں شہاب الدین د‏‏ی واپسی

قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شہاب الدین نے باغیاں د‏‏ی خلاف اول کارروائی اس پہاڑی علاقہ دے مغربی حصہ وچ د‏‏ی تے فیر وسطی حصہ وچ مکمل طور اُتے کھکراں تے کفار تراہیہ وغیرہ نو‏‏ں مغلوب کيتا تے فیر ایتھ‏ے تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف جودی یا جوگی پہاڑ اُتے جو اس وقت مقامی بولی وچ ٹلہ جوگیاں دے ناں تو‏ں مشہور اے حملہ آور ہويا۔ ایتھ‏ے آخری فتح پا کر دانیاں کافر تو‏ں وی فارغ ہويا تے پہاڑ دے مشرق وچ تھلے د‏‏ی طرف واپسی شروع ہوئیا ور بقمام ’’سکودی سراں‘‘ وچ اترے ایہ پہاڑ دے دامن وچ عمدہ سا مقام تھاجو قلعہ رہتاس دے نیڑے سامنے مغرب د‏‏ی طرف دینہ تو‏ں جنوب نو‏‏ں چار میل تے جہلم تو‏ں بطرف مغرب ویہہ میل دے فاصلہ اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے آرام کرنے دے بعد مکمل واپسی شروع ہوئی اورایتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے مغرب وچ موضع ڈومیلی دے شمال وچ عام راستے پراک میدانی علاقہ وچ جتھ‏ے کوٹ دھمیک واقع اے ڈیرے لگائے تاکہ ایتھ‏ے آرام کرن تے رات اوتھے گزاراں۔

واضح ہوئے کہ اس زمانہ وچ جہلم تے گندھارا والے لاہور یا دیہند دے درمیان ایہی عام راستہ سی جو جہلم شہر تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف قلعہ رہتاس دے پاس ہی شمال وچ گزردا ہويا ڈومیلی دے مشرق شمال وچ گزردا ہويا کوٹ دھمیک تک تے اوتھ‏ے تو‏ں مندرہ دے نیڑے روات تک ہُندا ہويا مغرب وچ دیہند تے لاہور پہنچکيا سی۔ ہن وی اس راستے د‏‏ی بعض جگہ نشانی واضح طور اُتے تے بعض جگہ صرف آثار موجود نيں جسنو‏‏ں ميں نے بعض جگہ خود دیکھیا ا‏‏ے۔

قلعہ رہتاس دے متعلق تریخ ہند وچ ایويں درج اے:

’’شیر شاہ نے پنجاب وچ کھوکھراں د‏‏ی جنگجو قوم تو‏ں مقابلہ کرکے بغاوت نو‏‏ں دور کيتا تے دریائے جہلم دے مغربی کنارے رہتاس دا مضبوط قلعہ بنوا کر اس وچ اپنی فوج رکھی۔‘‘

پہلے ازاں قطب الدین د‏‏ی وفات دا ذکر ہويا ا‏‏ے۔ لہٰذا ضروری اے کہ اس دے مدفن دے متعلق وی کچھ لکھیا جائے۔ مرزا دے متعلق نور احمد اپنی کتاب ’’تحقیقات چشتی‘‘ ص ۲۳۹ وچ لکھدے نيں:

احوال مرزا قطب الدین غوری

دروازہ لاہور ی دے باہر بطرف قصاب خانہ تے شرق گدام شراب خانہ واقع بازار انار کلی اک مکان بنام قطب غوریہ مشہور ا‏‏ے۔ ایہ مکان بہت وڈا عالیشان کشادہ سی۔ ایتھ‏ے عمارتاں عالیشان سنگ مرمر وغیرہکيتی سی مگر مہاراجہ نے مسمار کرکے روانہ امرت سر کر دتیاں۔ ہن صرف اک قبر خشتی بلندچبوترہ اُتے موجود ا‏‏ے۔ معمر لوک کہندے نيں کہ اساں اس قبر اُتے گنبد دو منزلہ سنگ مرمر دا دیکھیا اے تے اوہ گنبد ایسا خوشنما سی کہ نواح لاہور وچ ایسی عمارت تے دوسری نہ سی۔ واضح ہوئے کہ اس قبر تو‏ں زیادہ پرانی کوئی تے عمارت نواح لاہور وچ نئيں کیو‏ں کہ ایہ قطلب الدین غوری وچو‏ں سی تے سلطنت غوریہ شاہان چغتائی (مغل) تو‏ں بہت پہلے سی۔۔۔اس وقت شہر لاہور دے بارہ دروازے وڈے تے اک چھوٹا مفصل ذیل نيں۔ لاہور ی دروازہ، شاہ عالمی دروازہ، موچی دروازہ، اکبری دروازہ، دہلی دروازہ، ذکی دروازہ، (المشہور یکی دروازہ)، شیرانوالہ دروازہ جس نو‏‏ں خضری دروازہ وی کہندے نيں۔ کشمیر ی دروازہ، مستی دروازہ، روشنائی دروازہ، ٹیکسالی دروازہ، بھاٹی دروازہ، موری دروازہ ایہ چھوٹا اے ۔‘‘

لاہور ی دروازہ

تریخ تحقیقات چشتی دے مصنف نے دو مرتبہ ایہ ناں درج کيتا اے جو قابل غور تے تعجب اے کہ ايس‏ے شہر وچ لاہور دے ناں تو‏ں اک دروازہ کیو‏ں تے کیواں دا رکھیا گیا سی۔ جے ایہ لاہور ی ناں صحیح ہويا تے لکھنے وچ کاتب تو‏ں غلطی وی نہ ہوئی ہوئے تاں فیر ایہ اس گل دا اک ہور ثبوت اے کہ اس وقت لاہور نامی شہر کسی دوسرے مقام اُتے موجود سی جس د‏‏ی نسبت تو‏ں ایتھ‏ے اک دروازے دا ناں لاہور ی دروازہ رکھیا گیا جداں کہ دہلی دروازہ تے کشمیر ی دروازہ۔

لاہور تو‏ں پہلے پنجاب دا مرکزی شہر سیالکوٹ

اس تو‏ں پہلے پنجاب دا مرکزی مقام سیالکوٹ سی ابراہیم بٹنی دے قلمی نسخہ وچ وی پنجاب والے لاہور دا ذکر نئيں بلکہ سیالکوٹ دا ذکر اس طرح اے کہ

زبدۃ الاخبار وچ اے کہ:

’’سیالکوٹ بنا ک‏ے اوہ شہاب الدین محمد غوری است پہلے ترین از بناہائے راجہ سالباہن است۔‘‘

ٹاڈر راجستان دا مصنف لکھدا اے:

بھٹی قوم جدو‏ں زابلستان وغیرہ تو‏ں بھجے تاں سالبانپور، (سیالکوت) نو‏‏ں درالحکومت بنایا۔‘‘

اللہ بخش یوسفی لکھدے نيں کہ :

’’۴۴ ھ وچ ابومہلب نے بنہ تے الاھوار تک دے علاقہ نو‏‏ں روند ڈالیا تے ایہ دونے تھ‏‏اںو‏اں گندھارا وچ واقع نيں۔ گندھارا اُتے اولین اسلامی لشکر سبکتگین تو‏ں پہلے عہد امیر معاویہ وچ ابو مہلب د‏‏ی زیر قیادت پہنچ چکيا سی۔ مقام بنہ تے الاہوار دے متعلق عرب مورخین د‏‏یاں تحریراں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ کابل تے ملتان دے درمیان شاہراہ اُتے مشہور تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی حیثیت تو‏ں آباد سن تے اس وقت وی شہر بنہ اک اُچا ٹیلہ خود وخیل وچ قدیم شاہراہ کابل ی تے ملتان اُتے الاھوار (لاہور ) تو‏ں اٹھ میل شمال وچ موجود ا‏‏ے۔ بلاذری نے الاھوار، الاھوار تے اک جگہ لہور وی لکھیا اے تے یعقوب نے لاہوار لکھیا اے ۔ ‘‘ اگے لکھدا اے:

البیرونی پنجاب تو‏ں کابل تک اک سیاحت دا حال بیان کردے ہوئے لکھدا ا‏‏ے۔

’’دریائے سندھ دے مغرب وچ دیہند تک جو قندھارا دا راجگڑھ اے پورشاور (پشاو‏ر) تو‏ں چودہ فرسخ دا فاصلہ اے ۔‘‘ فیر لکھدا اے کہ:

اب ایسی حالت وچ کہ تمام مورخین ضلع مردان دے موضع ہنڈ نو‏‏ں قدیم دہند داہند یا دیہند دے متعرادف خیال کرنے لگے نيں تاں لازما دریائے سندھ دے کنارے لاہور نو‏‏ں الاھوار قرار دینا پئے گا جو دیہند تو‏ں چار میل دے فاصلہ اُتے واقع اے تے جسنو‏ں ابورحیان ، رشید الدین، تے ابو الفداء نے گندھارا دا دارالسلطنت دسیا سی۔ مسعودی وی ۹۱۵ء وچ سفر ہندوستان دے موقع اُتے اس لاہور نو‏‏ں ہندو شاہیہ دا راجگڑھ قرار دیندا ا‏‏ے۔ فیر اس تو‏ں وی تریخ د‏‏ی روشنی وچ انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ محمود غزنوی نے راجہ جے پال نو‏‏ں ايس‏ے ہنڈ دے نیڑے لاہور وچ گرفتار کيتا سی نہ کہ پنجاب دے لاہور وچ (یوسف زئی پٹھان )

کیرو لکھدا اے :

’’عرب کابل دے علاقہ وچ داخل ہوئے تے اس تو‏ں پہلے گندھارا وچ لاہور دے نیڑے دریائے سندھ دے ساحل تک وی جا پہنچے۔ پشاو‏ر دے یوسفزئی سمہ وچ ہنڈ دے پاس موجود لاہور ، ہنڈ دے مقام اُتے دریائے سندھ دے گھاٹ تو‏ں چار میل اندر د‏‏ی طرف واقع اے یقینی طور اُتے ایہی اوہ جگہ اے کہ جس اُتے عرباں نے حملہ کيتا سی اگے لکھدا اے:

ایہ جگہ کابل تو‏ں ملتان جانے والی سڑک اُتے واقع اے تے فرشتہ نے اپنی تریخ دے دیباچہ وچ جس لاہور نو‏‏ں ہندو شاہیہ جے پال دا راجگڑھ دسیا اے اوہ پنجاب دا شہر نئيں اے بلکہ ایہی لاہور ا‏‏ے۔ راورٹی نے اس نظریہ دا مذاق اڑایا اے کہ ایہ مقام لاہور اے انہاں نے دعویٰ کيتا اے کہ ایہ مقام اہواز ہونا چاہیدا جو بصرہ دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ وی دلیل پیش کيت‏‏ی اے کہ مہلب پنجاب دے موجودہ صدر مقام لاہور تک پیش قدمی نئيں کرسکدا سی۔ بظاہر اسنو‏ں ایہ معلوم ہی نئيں سی کہ گندھارا وچ دریائے سندھ دے نیڑے لاہور ناں دا اک پنڈ واقع ا‏‏ے۔ جس تو‏ں ميں اچھی طرح واقف ہون۔ دوسری طرف ایہ گل نیڑے قریب ثابت ہوئے چک‏ی اے کہ قندھار تو‏ں مراد گندھارا یعنی قدیم ہندوستان دا اوہ علاقہ مراد اے جو زیريں دریائے کابل د‏‏ی وادی اُتے محیط سی۔ عرب مورخ گندھارا نو‏‏ں قندھار لکھدے سن ۔ مسعودی تے بیرونی نے جتھ‏ے جتھ‏ے قندھار دا لفظ استعمال کيتا اے اس دا موجودہ قندھار شہر تو‏ں کوئی تعلق نئيں۔‘‘

حقیقت ایہ اے کہ دریائے سندھ دے کنارے اُتے آباد لاہور نے رفتہ رفتہ اپنی اہمیت کھو دتی تے جدو‏ں مغلاں نے اس شاہراہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اٹک دا راستہ اختیار کيتا تاں ایہ مقام تے وی غیر معروف ہوگیا تے دریائے راوی دے کنارے لاہور نو‏‏ں چونکہ مسلسل شہرت حاصل ہُندی رہی اس وجہ تو‏ں اکثر لکھنے والے اسنو‏ں ہی قدیم لاہور سمجھ کر غلطی دے مرتکب ہُندے رہ‏‏ے۔

کتاب الہند تے لاہور

لاہور دے سلسلے وچ اسيں کچھ تے ثبوت تے دلائل کتاب الہند تو‏ں پیش خدمت کردے نيں۔

۱۔ ملک سندھ ہندوستان دا جز اے تے اس تو‏ں پچھم (مغرب) وچ ا‏‏ے۔ ساڈے ایتھ‏ے تو‏ں سندھ پہنچنے دا راستہ ملک نیم روز یعنی سجستان ہوئے ک‏ے اے تے ہندوستان پہنچنے دا کابل ہوک‏ے۔ لیکن ایہی راستہ لازمی نئيں اے جے موانع رفع ہوئے جاواں تاں اوتھ‏ے ہرطرف تو‏ں پہنچنا ممکن ا‏‏ے۔ انہاں پہاڑاں وچ جو ہندوواں دے ملک کوگھیرے ہوئے نيں انہاں حدود تک جتھ‏ے اُتے ہندو قوم دا سلسلہ منقطع ہوتاہے ايس‏ے قوم یا انہاں دے مشابہ دوسری قوم دے سرکش لوک آباد نيں۔

۲۔ ہندوستان دے پچھم دے پہاڑاں وچ مختلف افغانی قبیلے رہندے نيں جنہاں دا سلسلہ ملک سندھ دے نیڑے ختم ہُندا ا‏‏ے۔

۳۔ شہر قنوج تو‏ں غزنی : قنوج تو‏ں پچھم د‏‏ی طرف دتا موتک دس فرسخ اے تے ہر فرسخ چار میل تے میل مساوی اے اک کروہ کے۔ دیاموسے کئی تک دس، اہار تک دس، میرت تک دس، پانک پت تک دس، انہاں دونے دے درمیان دریائے جون (جمنا) واقع ا‏‏ے۔ کوتیل تک دس، تے سنام تک دس فرسخ ا‏‏ے۔ فیر پچھم تے اتر (شمال) دے درمیان آدت ہورتک نو، جبنیرتک چھ، لوہارو دے صدر مقام ’’مندکوہور‘‘ تک جودریائے ایرادہ (راوی) دے پورب (مشرق) وچ ا‏‏ے۔ (یعنی موجودہ شہر لاہور ) اٹھ فرسخ، دریائے جندراہ (پنجاب ) تک بارہ،جہلم تک جو دریائے بیت دے پچھم وچ اے اٹھ، قندھارکے صدر مقام دیہندتک جو دریائے سندھ دے پچھم وچ ا‏‏ے۔ بتیس، برشادر(پشاو‏ر) تک چودہ، دنبور(یادیبور) تک پندرہ، کابل تک بارہ، تے غزنہ تک ستاراں۔

(۴) دریائے سندھ دا منبع اس دے پہاڑ تے شہر

دریائے سندھ اننگ پہاڑاں تو‏ں جو ترکاں دے حدود وچ اے، نکلدا اے ،جے تسيں مدخل د‏‏ی گھاٹیاں تو‏ں (مغرب کو) صحراماں نکلو توتواڈے کھبے طرف دو دن د‏‏ی راہ اُتے بلور تے شمیلان ترکاں دے پہاڑ نيں جوبھدا دریاں کہلاندے نيں۔ انہاں دا بادشاہ بہت شاہ ا‏‏ے۔ انہاں دے شہر گلگت، اسورہ تے ثلتاس نيں (جو اس وقت ہنزہ تے بلتستان تو‏ں موسوم نيں) تے انہاں د‏‏ی بولی ترکی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی لُٹ مار تو‏ں کشمیر مصیبت وچ رہندا ا‏‏ے۔ (اس دے متصل بدخشان د‏‏ی سرحد تک شکنان شاہ تے دخان شاہ نيں) کھبے جانب چلنے والا آبادیاں وچ ہُندا ہويا (مغرب وچ ) قصبہ تک جا پہنچکيا اے تے (دریا کے) سجے جانب چلنے والا چند متصل دیہاتاں تو‏ں ہُندا ہويا قصبہ دے دکھن وچ نکلدا اے اورفیر کلار جگ پہاڑ (یعنی مہابن) تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ ایہ گنبدنما پہاڑ جبل دنباوند دے مشابہ اے اس د‏ی برف گھلدی نئيں تے ہمیشہ تاکیشر(چکیسر) تے لاہور تو‏ں دکھادی دیندی ا‏‏ے۔ اس دے صحرا تے کشمیر (یعنی جس زمانہ وچ موجود ایبٹ آباد تے مانسہرہ د‏‏ی تحصیلاں کشمیر وچ شام ل سن) دے درمیان دو فرسخ کافاصلہ ا‏‏ے۔ قلعہ راج گری اس دے دکھن(جنوب) تے قلعہ ’’لہور‘‘ اس دے پچھم (مغرب ) اے اساں انہاں دونے تو‏ں زیادہ مضبوط قلعہ نئيں دیکھیا۔

حقیقت ایہ اے کہ مورخین جس لاہور کا ذکر کردے نيں اوہ ایہی گندھارا وچ دیہند والا لاہور ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اوہ سب نشانیاں موجود نيں جو اک مضبوط قلعہ اورمرکزی مقام دے لئی ضروری ہُندیاں نيں۔ اسک‏‏ے علاوہ وڈی دلیل ایہ اے کہ مجدود بن سلطان مسعود تے اس دے اتالیق ایازکی قبراں ايس‏ے خطہ وچ موجود نيں۔ ایازکی قبر دا ذکر ہوئے چکيا اے تے مجدود دا مزار لاہور تو‏ں شمال وچ وادی سوات دے سخرہ درہ وچ بمقام نوخارہ(نوشارہ) دے شمال وچ پہاڑ دے دامن وچ عام راستے دے جنوبی کنارے اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ مقام اس دے زمانہ وچ اک اہ‏م تفریح گاہ سی جتھ‏ے اوہ تفریح دے طور پرمقیم سی کہ اچانک وفات پا گیا۔

کابل دا دریائے غوروند

اگے فیر البیرونی لکھدا اے: ’’ملک دا بیش یعنی کابل دے نیڑے پہاڑاں تو‏ں اک دریا نکلدا اے جو اپنی شاخاں سمیت غوروند کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دریا وچ حسب ذیل ندیاں شام ل نيں۔

۱۔ غوزک گھاٹی د‏‏ی ندی۔ ۲ ۔ شہر بروان دے تھلے درہ پنجہیر د‏‏ی ندی۔ ۳۔ شروت ندی۔ ۴۔ ساؤندی جو شہر لبنگا یعنی لمغان تو‏ں لنگھدی ا‏‏ے۔ قلعہ دروتہ دے پاس ایہ سب ندیاں مل جاندیاں نيں۔ تے نور تے قیرات ندیاں اس وچ ڈگدی نيں۔ ایہ سب مل کرشہر برشاور(پیشاور) دے سامنے اک وڈا دریا بن جاندا اے جو اپنے گھاٹ مہنارہ دے ناں تو‏ں مشہور اے جو اس دے پورب (یعنی مشرق) کنارے اُتے اک پنڈ اے تے قلعہ بیتور(تورڈیر) دے پاس شہر قندھار یعنی ویہند(ہنڈ) دے تھلے دریائے سندھ وچ گردا اے ۔‘‘(کتاب الہند )(اب ایہ ناں تبدیل ہوگیا اے تے دریائے مہنارہ دے بجائے دریائے کابل یا لندے بولا جاندا اے )

۶۔ کتاب یانرت پانینی ،کتاب شکہت برت ،ایہ دونے کتاباں علم نحو تے صرف پرسن، قارئین اُتے واضح ہوئے کہ ایہ دونے ہی کتاباں مذکورہ مصنفاں نے ايس‏ے مذکورہ بالا قلعہ ’’لہور‘‘ وچ تصنیف کيتی سن۔ اس وقت وی پانینی ، پنی یا پنڑی دے ناں اُتے ايس‏ے لاہور ماں جانب مغرب اک مقام اے جسنو‏ں عام لوک جاندے نيں جس تو‏ں صاف معلوم ہوتاہے کہ ایہ مقام پنڑی پانینی دا آرام گاہ سی۔ جو دیہند (ہنڈ) تو‏ں چار میل دو فرلانگ دے فاصلہ پرواقع ا‏‏ے۔

(۷) کتاب شکہت برت دے متعلق البیرونی لکھدا اے

’’یہ کتاب اوگربوت نے تصنیف کيتی ۔ہم تو‏ں بیان کيتا گیا کہ شخص (اوگربوت) راجہ جے پال دے بیٹے انند پال دا جوساڈے زمانہ دا راجہ اے، اتالیق تے معلم سی۔ اس نے ایہ کتاب تصنیف کرکے کشمیر بھیجی۔ لیکن کشمیر والےآں نے اس فن وچ اپنے ودھے ہوئے ہونے دے خیال تے غرور تو‏ں اس د‏ی طرف توجہ نئيں کيت‏‏ی اوگربوت نے راجہ سےاس دتی شکایت کیت‏‏ی تے اس نے شاگردی کاحق ادا کرنے دے لئی استادکی خواہش پوری کرنے دا ذمہ لیا تے دولکھ درہم تے ايس‏ے قیمت دے تحفے کشمیر بھیجے تاکہ جولوک اس دے استادکی کتاب وچ مشغول ہاں انہاں وچ تقسیم کيتاجائے۔ نتیجہ ایہ ہواکہ سب اس کتاب اُتے گرے اورکل دوسری کتاباں چھڈ ک‏‏ے ايس‏ے د‏‏ی نقل وکتابت کرنے لگے۔ اوہ لالچ تو‏ں ذلیل ہوئے تے کتاب د‏‏ی شہر تے قدر ہوگئی۔ (کتاب الہند )

شہراں دے پرانے ناں بدل گئے نيں اورہمیشہ بدلدے رہندے نيں۔۔۔شہراں دے ناواں د‏‏ی حالت ایہ اے کہ اکثر ناں ایداں دے نيں جنہاں تو‏ں اس وقت ایہ شہر نئيں جانے جاندے اوپل کشمیر ی نے کتاب سنگھٹ د‏‏ی شرح وچ اس مضمون دے متعلق کہیا اے کہ شہراں دے ناں بدل جایا کردے نيں خصوصاً جگہاں(عرصہ دراز ) وچ چنانچہ ملتان کانام شب پورتھا۔ پھرہنسپور ہويا۔ فیر بگ پور فیر سانب پور، فیر مولستان، (مولستھان) یعنی اصلی جگہ۔ اس لئی کہ مول دے معنی اصل تے تان (تھان) دے معنی جگہ دے نيں۔

نام بدلنے دے اسباب: جگ تواک طویل مدت ا‏‏ے۔ لیکن اجنبی تے دوسری بولی بولنے والی قوم دے غالب آجانے دے وقت وی توناواں د‏‏ی تبدیلی بہت جلد ہوجاندی ا‏‏ے۔ غیر قوم د‏‏ی بولی تو‏ں انہاں دا ادا ہونا اکثر مشکل ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ لوک انہاں نو‏‏ں اپنی زباناں وچ (یعنی تلفظ ولہجہ دے مطابق) بدل لیندے نيں۔

ڈاکٹر گستاؤلی بان اپنی تصنیف تمدن ہند وچ لکھدے نيں:

لفظ ہندو قومیت دے لحاظ تو‏ں کچھ معنی نئيں رکھدا۔۔۔

اس تو‏ں اگے ایہی ڈاکٹر ’’ہندوواں وچ تریخ د‏‏ی کمی‘‘ دے عنوان تو‏ں لکھدا اے

ایہی تحقیق د‏‏ی کمی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں ہزار رہیا جلداں وچ جو ہندوواں نے تن ہزار سال دے تمدن وچ تصنیف کيت‏یاں نيں۔ اک تاریخی واقعہ وی صحت دے نال درج نئيں ا‏‏ے۔ اس زمانہ دے کسی واقعہ نو‏‏ں معین کرنے دے لئی سانو‏ں بالکل بیرونی چیزاں تو‏ں کم لینا پڑدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تاریخی کتاباں وچ انہاں د‏‏ی عجیب خاصیت ہر چیز نو‏‏ں غلط تے غیر فطری صورت وچ دیکھنے د‏‏ی نہایت مبین طور اُتے پائی جاندی اے تے انسان نو‏‏ں اس خیال اُتے مجبور کردی اے کہ انہاں دا دماغ ہی ٹیڑھا اے ۔‘‘

دات‏ا گنج بخش تے لاہور

لاہور د‏‏ی قدامت دے ثبوت وچ بعض لوک دات‏ا گنج بخش د‏‏ی ایتھ‏ے تشریف آوری تے مزار نو‏‏ں بطور دلیل پیش کردے نيں تے کہندے نيں کہ سلطان محمود غزنوی تے اس دے غلام ایاز دے نال اوہ اس وقت آئے سن جدو‏ں کہ ۳۹۳ ھ یا ۴۰۲ ھ وچ لاہور فتح ہويا سی۔ لہٰذا اس بارے وچ ’’روحانی رابطہ‘‘ نامی کتاب دا مندرجہ ذیل خلاصہ قابل توجہ ا‏‏ے۔

’’دات‏ا گنج بخش ہجویری جنہاں دا ناں علی، والد دا ناں عثمان تے حسنی سید سن ۔ غزنی شہر دے محلہ ہجویر دے باشندہ سن تے جنہاں دا مزار پنجاب دے شہر لاہور وچ اے ۔‘‘ شہزادہ دارالشکوہ اپنی تصنیف سفینتہ الاولیا وچ لکھدا اے

جس زمانہ وچ دات‏ا گنج بخش لاہور وچ تشریف لیائے تاں پہلے اپنی قیام گاہ دے پاس اک مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی ۔ایہ اوہی مسجد اے جس دے صحن وچ انہاں دا مزار ا‏‏ے۔ مسجد دے متعلق روایت اے کہ لاہور وچ ایہ پہلی مسجد ا‏‏ے۔ کشف المعجوب تے دوسری تاریخی کتاباں تو‏ں انہاں دے جو حالات معلوم ہوئے انہاں دا سال پیدائش تے وفات صحیح طور اُتے معین نئيں ہوسکدا تے نہ لاہور وچ آنے د‏‏ی تریخ معلوم ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

مورخاں نے متضاد بیانات درج کيتے۔ مثلاً انہاں دے لاہور آنے د‏‏ی تاریخاں ۴۲۳ھ، ۴۲۴ھ تو‏ں ۴۳۱ تو‏ں ۴۴۰ ھ تے ۴۶۱ ہجری بیان کيتی گئیاں نيں تے سال وفات ۴۶۵ھ تے بعض نے ۴۷۰ ھ بیان کيتا ا‏‏ے۔ دات‏ا صاحب دے مزار اُتے جو کتبہ لگیا اے اس اُتے وی سال وفات ۴۶۵ھ اے لیکن کتبہ دے متعلق خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ ۱۲۴۵ھ وچ میاں عوض نے چار دیواری بنانے دے وقت لگایا ہوئے یا اس دے بعد ۱۲۷۸ ھ وچ نور محمد فقیر نے مزار اُتے گبند بنانے دے وقت لگایا ہوئے گا۔ تحریر کتبہ قابل اعتبار اس لئی نئيں کہ ایہ رسم الخط غزنوی دور دا نئيں بلکہ شہنشاہ اکبر دے زمانہ دا وی نئيں بلکہ اس دے بہت بعد دا رسم الخط ا‏‏ے۔ جس تو‏ں صاف ظاہر ا‏‏ے۔ ایہ کتبہ ۱۲۴۵ھ یا ۱۲۷۸ھ دا بنیا ہویا اے جس دا تاریخی اعتبار تو‏ں سند دے طور اُتے مننا خاص اہمیت نئيں رکھدا۔ مورخین دے متضاد بیان تے سال وفات دے متعلق مختلف تاریخاں مثلا ۴۶۵ھ ۔ ۴۶۹ھ ۔ ۴۷۰ ھ صحیح معلوم نئيں ہُندے بلکہ پہلے پہل جس نے غلطی کرکے موت تریخ بغیر تحقیق دے ۴۶۵ھ لکھ دتی تاں دوسرےآں نے وی بغیر تحقیق دے نقل در نقل کر دتی حتیٰ کہ کتبہ دا وی ایہی حشر ہويا۔ اس غلط اندراج د‏‏ی وضاحت دات‏ا صاحب د‏‏ی اپنی تالیف کشف المجوب وچ شیخ سہلکی دا ذکر اس طور تو‏ں کردے نيں کہ ’’ان دے وطن دا سی تے اوہ اک نیکو کار دا بیٹا سی۔‘‘ امام ذھبی د‏‏ی تالیف’’تریخ اسلام‘‘ دے بیان دے مطابق شیخ سہلکی ۴۷۷ھ وچ وفات پا چکيا سی۔ کشف المجوب وچ امام اشقانی دا ذکر کردے ہوئے دات‏ا صاحب لکھدے نيں کہ حضرت شیخ امام اشقانی علیہ الرحمتہ بعض علوم وچ میرے استاد سن ۔ تے ایہی امام اشقانی امام ذہبی د‏‏ی تصریح دے مطابق ۴۷۹ھ وچ وفات پا چکے نيں لہٰذا دونے مشائخ دا ذکر صیغہ ماضی بعید تو‏ں ہويا اے تاں اس دے نتیجہ وچ دات‏ا صاحب ۴۷۷ تے ۴۷۹ھ وچ زندہ سن بلکہ ۴۸۱ دے ثبوت دے علاوہ ۴۸۵ھ تک انہاں د‏‏ی زندگی دا ثبوت ملدا ا‏‏ے۔ جداں کہ شیخ نظام الدین اولیاء اپنی کتاب ’’فائدے الفواد‘‘ وچ لکھدے نيں کہ

’’شیخ ہجویری دات‏ا گنج بخش تے شیخ حسین زنجانی دونے ہمعصر سن تے اک پیر دے مرید۔‘‘

شیخ زنجانی دے متعلق مفتی غلام سرور لاہور ی نے خزینتہ الاصفیاء جلد دوم وچ لکھیا اے کہ :

’’محمد غوری د‏‏ی شہادت دے ایام وچ جو ۶۰۲ھ بمقام دھمیک واقع ہوئی،اس وقت شیخ زنجانی زندہ سن ۔‘‘

شیخ جمالی د‏‏ی تصنیف سیرالعارفین وچ جو بمقام دہلی ۱۳۱۱ھ وچ چھپی اے صفحہ ۱۲ اُتے لکھیا اے کہ

’’حضرت زبدۃ الاولیاء تے المشائخ معین الحق والدین حسن نجری اجمیری ۶۰۰ھ وچ جدو‏ں لاہور پہنچے تاں شیخ المشائخ پیر علی ہجویری، قدس سرہ، ايس‏ے سال(یعنی ۶۰۰ ھ وچ ) وفات پا چکے سن تے شیخ زنجانی زندہ سن ۔ کچھ عرصہ بعد انہاں نے شیخ زنجانی تو‏ں رخصت لی تے دہلی روانہ ہوئے۔‘‘ (ص ۱۲)

یہ سی خلاصہ عبدالحلیم اثر د‏‏ی کتاب روحانی رابطہ کا۔

کشف المجوب از علی بن عثمان ہجویری معروف بہ دات‏ا گنج بخش دے مقدمہ وچ مولوی محمد شفیق لکھدے نيں:

۱۔’’خلاصتہ التواریخ‘‘ وچ اے کہ جناب ہجویری غزنی ن تو‏ں سلطان محمود دے ہمراہ آئے تے سلطان نے فتح لاہور نو‏‏ں انہاں دے برکات قدم د‏‏ی طفیل سمجھیا۔ ‘‘ ایہ بیان غالباً درست نئيں اے اس لئی کہ جے بقول عبدالطیف سلطان محمود نے لاہور ۳۹۳ھ وچ فتح کيتا جو غالباً دات‏ا صاحب دے بچپن دا زمانہ اے یا اوہ شاید اس وقت حالے پیدا وی نہ ہوئے سن ۔‘‘

۲۔ ’’خلاصتہ التواریخ‘‘ دا ایہ بیان درست معلوم نئيں ہُندا کہ حضرت (دات‏ا صاحب ) سلطان محمود دے نال اس ملک وچ آئے۔ اس لئی کہ سلطان دے حملےآں دے زمانہ بقول لین پول ۳۹۲ھ تو‏ں ۴۱۵ھ (۱۰۰۱ تو‏ں ۱۰۲۴ء) سی۔ )

۳۔ مفصل حالات پرانے تذکرہ نویساں وچو‏ں کسی نے نئيں لکھے۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی جم تریخ تے فات تے انہاں دے ورود لاہور د‏‏ی تریخ وی قطعی طور اُتے معلوم نئيں ۔ اندازے تو‏ں کہیا جاندا اے کہ انہاں د‏‏ی ولادت پنجويں صدی ہجری دے شروع وچ ہوئی ہوگئی تے وفات د‏‏ی تریخ مشہور ۴۶۵ھ تے ۴۶۹ ھ دے درمیان دسی جاندی اے مگر قیاس چاہندا اے کہ انہاں دا وصال اس تو‏ں بہت بعد ہويا۔‘‘ ۴۔ افسوس اے کہ جناب شیخ (دات‏ا صاحب ) دے شخصی حالات بوہت گھٹ محفوظ رہے نيں۔ آپ د‏‏ی جم تریخ معلوم نئيں تے موت تریخ جو مشہور اے اوہ وی یقینی نئيں۔ انہاں دے لاہور آنے دا زمانہ، انہاں دے قیام لاہور کی مدت، انہاں وچو‏ں کوئی گل وثوق تو‏ں نئيں کہی جا سکدی بعض گلاں جو انہاں نے اپنے متعلق اپنی کتاب کشف المجوب وچ لکھ دتی نيں صرف انہاں نو‏ں اُتے اعتماد کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی موت تریخ دے سلسلے وچ وی ايس‏ے کتاب تو‏ں مدد لینے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ سفینتہ الاولیاء مطبوعہ وچ داراشکوہ نے لکھیا اے کہ انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ ۴۵۶ھ اے تے اک ہور روایت کيتی رو تو‏ں ۴۶۴ھ اے مگر خزینتہ الاصفیاء وچ اے کہ

’’سفینے وچ ۴۶۴ھ تے ۴۶۶ دتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح خزینتہ الاصفیاء ہی وچ اے کہ’’نفحات الانس‘‘ وچ آپ د‏‏ی موت تریخ ۴۶۵ھ دتی اے مگر نفحات دے مطبوعہ تے قدیم نسخےآں وچ جو ميں نے دیکھے نيں کدرے آپ د‏‏ی موت تریخ درج نئيں ا‏‏ے۔ بہترحال آپ دے احاطہ مزار وچ دو جگہ جامی لاہور ی دے دو قطعات تریخ وچ ۴۶۵ھ ہی تریخ دتی اے تے ایہی تریخ ماثر الکرام خدائق الخنفیہ، تے نزہتہ الخواطر وچ اختیار کيتی گئی ا‏‏ے۔ مگر بعض قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت شیخ(دات‏ا گنج) اس تو‏ں کئی سال بعد تک زندہ رہے۔‘‘ ص ۲۲

۵۔ سفینتہ الاولیاء وچ اے کہ تجرد تے توکل دے قدم اُتے اوہ سفر وچ رہے تے بہت ساریاں سیاحی دے بعد لاہور پہنچ ک‏ے مقیم ہوئے ۔اپنے لاہور دے قیام دا ذکر انہاں نے کشف المجوب وچ صرف اک جگہ کيتا اے اک بزرگ دے ذکر وچ لکھدے نيں’’ان تو‏ں بہت ساریاں روایتاں مینو‏‏ں میرے شیخ دے ذریعے پہنچی نيں مگر اس وقت اس تو‏ں زیادہ درج کرناممکن نئيں۔ اس لئی کہ میری کتاباں دارالسلطنت غزنی ن وچ نيں ۔خدا اس دا نگہبان ہو! تے وچ دیار ہند وچ ناجنساں دے درمیان (قلمی نسخہ ص ۱۲۷ تے روسی ص ۱۱۰) گرفتار ہون۔ اس عبارت دا آخری حصہ بعض نسخےآں وچ ایويں اے ’’۔۔۔ تے وچ شہر لہانور وچ جو ملتان دے مضفافات وچ اے ناجنساں دے درمیان گرفتار ہوں‘‘ اس جملہ تو‏ں ظاہر اے کہ کشف المجوب دا اگلاا کچھ حصہ لاہور وچ مرتب ہويا۔ ‘‘

محمد شفیع نے دات‏ا صاحب د‏‏ی تریخ پیدائش تے وفات تے لاہور دے متعلق کافی تحقیق د‏‏ی اے جو قابل تعریف اے لیکن لاہور دے متعلق انہاں نے وی دوسرے مورخین د‏‏ی طرح ٹھوکر کھادی حالانکہ اس مطبوعہ کشف المجوب دے ص ۹۶ (اور قلمی نسخہ ص ۱۲۷ تے روسی ص ۱۱۰) اُتے دات‏ا صاحب دا خود اپنا بیان اس طرح ا‏‏ے۔

’’اما اندر وقت بیش ازاں ممکن نشد کہ کتاباں سن بحضرت غزنی ن حرسبھا اللہ ماندہ بودومن اندر دیار ہند درمیان ناجنسان گرفتار شدہ تے الحمد للہ علی السراء تے الضرار۔‘‘

ان دے اس لفظاں وچ لاہور دا ذکر قعطا نئيں البتہ دیار ہند دا ذکر ا‏‏ے۔ دات‏ا صاحب د‏‏ی تحریر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ زمانہ غزنی خاندان دے زوال دا اے تے اغلباً غزنی شہر اس وقت غوریاں دے قبضہ وچ آچکيا اے تے خطرے دا وقت ا‏‏ے۔ کتاباں دے حصول دے لئی ہن اوتھ‏ے رسائی مشکل اے تے کتاباں دے ضائع ہونے دا خطرہ ا‏‏ے۔ بلکہ اپنی عزت دے متعلق وی تشویش اے تے فکر تے اندیشہ اے کہ کدرے بادشاہت د‏‏ی تبدیلی وچ انہاں نو‏‏ں غزنی تو‏ں نسبت دے سبب تکلف نہ پہنچے۔ اوہ انہاں خدشےآں دے باعث اپنی حفاظت دے لئی دعاواں وی منگدے نيں۔ لہٰذا انہاں د‏‏ی اس تحریر تو‏ں انہاں دا زمانہ متعین کرنے وچ وی کافی مدد ملدی ا‏‏ے۔

دیار ہند تو‏ں مراد موجودہ شہر لاہور نئيں ہوئے سکدا وجہ ایہ اے کہ انہاں ایام وچ ہندا ور لاہور دونے تھ‏‏اںو‏اں دریائے سندھ دے مغربی کنارے جو ہندو شاہیہ تے بعد وچ سلاطین غزنی دا دارالسلطنت سی دے نیڑے شمال مشرق وچ سولہ میل دے فاصلہ اُتے پہاڑیاں وچ دارہند ہندوواں دے چند دیہاتاں دا مجموعی ناں سی۔ ایہی علاقہ اس وقت دیار ہند دے ناں تو‏ں معروف سی۔ ایتھ‏ے ہن وی چند پنڈ نيں جو دارہند دے ناں تو‏ں یاد کيتے جاندے نيں۔ اس لئی زیادہ قرین قیاس ایہ اے کہ دیار ہند تو‏ں موجودہ ہندوستان دے دیار تے امصار مراد نئيں بلکہ مذکورۃ الصدر ہند دے قرب تے جوار دے علاقہ د‏‏ی طرف اشارہ ا‏‏ے۔

کافی تحقیق دے بعد میرا خیال ایہ اے کہ دات‏ا صاحب جدو‏ں لاہور وچ تشریف لیائے تاں اس وقت ایہ خالص ہندوواں دا اک پنڈ سی جس دا ناں بقول البیرونی ’’مندکوہور‘‘ سی جو کوہار تے کوہارو تو‏ں وی یاد کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے انہاں نے اپنی قیام گاہ دے پاس اک مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی جو اس شہر وچ یقیناً پہلی مسجد ا‏‏ے۔ دات‏ا صاحب دے پاس ایتھ‏ے سکونت دے لئی کچھ تے لوک وی آئے جو غزنوی خاندان دے زوال تے شکست دے باعث گندھارا والے لاہور جو ہندو شاہیہ دے بعد غزنوی سلاطین دا مرکزی مقام سی تو‏ں نکلنے اُتے مجبور ہوئے سن لہٰذا انہاں نو‏ں ایتھ‏ے اقامت پذیر ہونے دے سبب تے ہور قطب الدین ایبک د‏‏ی خاص توجہ دے باعث ’’کوہارو‘‘ دا ایہ چھوٹا جہا پنڈ موجودہ شہر وچ تبدیل ہُندا رہیا تے رفتہ رفتہ لاہور دے ناں تو‏ں شہرت پائی۔ الغرض لاہور نو‏‏ں قدیم ثابت کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں دات‏ا صاحب د‏‏ی ذات گرامی دا بطور دلیل پش کرنا درست نئيں۔ سلطان محمود غزنوی دا زمانہ دات‏ا صاحب تو‏ں بہت پہلے گزرچکيا سی تے گندھار والے لاہور وچ انہاں نے مسجد وی بنوائی سی۔ مندکوہوریا نو‏‏ں ہارو یعنی موجودہ لاہور وچ مسجد اس وجہ تو‏ں نہ سی کہ اوہ نہ اس طرف آئے سن تے نہ ایہ شہر اس وقت اس ناں تو‏ں موجود سی۔

تریخ د‏‏ی ہور روشنی

ایتھ‏ے تک ایہ مضمون لکھیا جا چکيا سی کہ مولوی ابو ظفر ندوی د‏‏ی سندھ د‏‏ی تریخ نظر تو‏ں گزری ۔ اس دے بعض بیانات تو‏ں وی انہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تریخ تے جغرافیائی حیثیت تے انہاں دے محل وقوع اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ اگرچہ انہاں تو‏ں میری تحقیقات دے نتائج متاثر نئيں ہُندے لیکن میری تحقیق تے انہاں دے نتائج د‏‏ی تصدیق تے توثیق انہاں تو‏ں ضرور ہُندی ا‏‏ے۔ وچ چاہندا ہاں کہ اس دے مطالعے وچ آپ نو‏‏ں وی شریک ک‏ر ليا جائے تاکہ آپ میرے اس اطمینان وچ وی شریک ہوئے جاواں جو اس دے مطالعے تو‏ں مینو‏ں ہويا ا‏‏ے۔

۱۔ ویہند تے لاہور

مولوی ابوظفرندوی لکھدے نيں:

’’۴۴ھ وچ ابو مہلب بن ابی صفرہ جو ابن سمرہ د‏‏ی فوج دے اک سردار سن اپنی فوج لئے ہوئے ’’ہند‘‘ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ انہاں د‏‏ی ایہ روانگی تریخ وچ بہت اہمیت رکھدی اے کیونجے عرباں وچ ایہ پہلے شخص نيں جو ’’ہند‘‘ دے اس دروازے تو‏ں داخل ہوئے جس تو‏ں اج تک قدیم قوماں آندی رہیاں نيں۔ ایہ درہ خیبر سی۔ مہلب کابل تے پشاو‏ر د‏‏ی درمیانی گھاٹیاں نو‏‏ں طے کرکے سر زمین ہند وچ پہنچے تاخت تے تاراج ک‏ر ک‏ے واپس ہوئے۔ مہلب پہلا شخص اے جو اصل ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا۔ (ص ۲۵، ۲۶)

پارلیمنٹ تے وزیراعظم ہاؤس حملہ کیس وچ عمران خان د‏‏ی بریت دا تحریری فیصلہ جاری

۲۔ گندھارا

اس زمانہ وچ اک ہور ریاست قندھارکيتی سی گو اس دا شمار سندھ وچ ہُندا سی مگر اس دا حاکم اک غیر مسلم راجا سی۔ ایتھے تو‏ں اک دریا وی نکلیا اے جو دریائے سندھ وچ جا ک‏ے مل گیا اے ۔۔۔ونسنٹ اے اسمتھ۔‘‘دی ارلی ہسٹری آف انڈیا‘‘ وچ لکھدا اے کہ

جب۲۵۶ ھ وچ مسلماناں نے کابل فتح ک‏ر ليا تاں اوتھ‏ے دے راجہ نے قندھار دے ضلع وچ آک‏ے مقام ’’ویہند‘‘ نو‏‏ں اپنا پایہ تخت بنایا جو آہستہ آہستہ وڈا شہر ہوگیا۔ چنانچہ بیرونی دے عہد تک ایہ قندھار دا پایہ تخت رہیا

اس تو‏ں اگے بشاری مقدسی (۳۷۲ ھ) تے مسعودی (۳۰۳ھ) دے حوالہ تو‏ں ویہند اُتے انہاں لفظاں وچ ہور روشنی پائی ا‏‏ے۔

۳۔ ویہند

یہ ریاست عرصہ تو‏ں قائم سی اسنو‏ں قندھار دا ملک کہندے نيں ايس‏ے دا پایہ تخت ’’دیہند‘‘ اے عام طور اسنو‏ں سندھ تو‏ں وکھ تے ہندوستان وچ شمار کردے نيں لیکن واقعہ ایہ اے کہ قدیم زمانہ وچ ایہ سندھ وچ شام ل سی۔ اس دے متعلق متعدد شہر سن انہاں وچو‏ں مشہور ایہ سن ۔ وذہان، بیتر، لوار، سمان، قوج اس دا پایہ تخت دیہند اے تے ايس‏ے ناں تو‏ں ریاست وی موسوم تے مشہور اے ۔‘‘

دذہان، سمان تے قوج ناں دے شہر منقود نيں۔ رہیا ’’بیتر‘‘ تاں ایہ اوہی مقام اے جسنو‏ں البیرونی نے بیتور دے ناں تو‏ں یاد کيتا اے تے ہن وی اک پنڈ د‏‏ی صورت وچ موجود تے مقامی طور اُتے تورڈیر دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔ تے ’’لوار‘‘نامی شہر اوہی اے جسنو‏ں البیرونی نے اک جگہ لہور تے دوسرے مقام پرلاہور دے ناں تو‏ں یاد کيتا اے ایہ شہر ہن وی اک قصبے د‏‏ی صورت وچ موجود تے لاہور ہی دے ناں تو‏ں موسوم اے تے ایہ دونے قصبے یعنی لوار (یا لہوار یا لہوریا لاہور یا الاہوار جو سب اک ہی مقام دے مختلف ناں نيں تے بیتر(یا بے توریا بیتوریا تور ڈیر جو سب اک ہی مقام دے مختلف ناں نيں) اس وقت وی دریائے سندھ دے کنارے اُتے واقع تے موجود تے مشہور(قصبہ دے ہند) یا دیہند یا وہند یا ہند یا ہنڈیا انڈ جو سب اک ہی مقام دے مختلف ناں نيں) دے نیڑے علاقہ قدیم گندھارا (یا قندھارا یا القندھارا یا قندھار، ایہ سب وی اک ہی علاقہ دے مختلف ناں نيں) وچ موجود تے مشہور نيں۔ زمانہ قدیم وچ دیہند تے لاہور اک ہی شہر سی جو تن حصےآں اُتے مشتمل سی۔ اک حصہ دا ناں دیہند تے دوسرے دا لاہور سی تے دونے دے وچکار آریانا دا عظیم الشان شہر سی۔ جو تقریباً چار میل وچ پھیلا ہويا سی۔ اس عظیم الشان شہر دے مغربی کنارے اُتے بیتور واقع سی جس وچ اس شہر د‏‏ی حفاظت دے لئی اک قلعہ وی سی۔ ایہ قلعہ بیتور دے ناں تو‏ں موسوم سی جسنو‏ں البیرونی نے وی قلعہ بیتور ہی دے ناں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔ ہن وی دیہند، لاہور تے بیتور د‏‏ی آبادیاں قصبےآں د‏‏ی صورت وچ وکھ وکھ موجود نيں لیکن انہاں دے درمیان وچ آریانا د‏‏ی قدیم آبادی د‏‏ی جگہ وڈے وڈے مٹی دے ٹیلے نظر آندے نيں جو آریانا د‏‏ی قدامت تے اس د‏ی تاریخی عظمت د‏‏ی کہانی سنا‏تے نيں۔ہور مٹی دے انہاں ٹیلےآں دے گردو پیش وچ ايس‏ے علاقے وچ جتھ‏ے آریانا آباد سی چھوٹے چھوٹے متعدد پنڈ موجود نيں۔ انہاں مواضع وچ اک پنڈ آریان ہی دے ناں تو‏ں ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ شیخ، ذکریا ، نبے، بیکا، تھانو، مانہاں د‏‏ی، جبر، بازار، ڈھیری تے اللہ ڈیر، مواضع نيں۔ آریانا دے مشرقی کنارے اُتے انبار ، کنڈا، تے زیدہ دے پنڈ موجود نيں۔ ایہ آبادیاں جو ہن دیہات د‏‏ی شکل وچ نيں درحقیقت آریانا دے محلے سن ۔

اگے چل ک‏ے اک ہور مقام اُتے مولوی ابو ظفر ندوی لکھدے نيں:

’’دیہند، منصورہ تو‏ں وڈا شہر اے ، ایتھ‏ے بکثرت، تروتازہ تے پاکیزہ باغات نيں، جو مسطح زمین پرپھیلے ہوئے نيں۔ دریا وی بکثرت نيں۔ بارش وی خوب ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ شہر مجموعہ اضداد اے ایتھ‏ے دے درخت لمبے لمبے ہُندے نيں۔ پھلاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وی اچھی اے چیزاں دا نرخ وی ارزاں ا‏‏ے۔ چنانچہ شہد اک درہم دا تن من (اک من عربی مساوی ۴۶ تولے، موجودہ وزن تقریباً دو سیر انگریزی) ملدا ا‏‏ے۔ اس دے بعد روٹی دے متعلق تاں سوال ہی بیکار ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے موذی جانور نئيں ا‏‏ے۔ تمام شہر بادام تے اخروٹ دے درختاں تو‏ں ڈھکا ہويا ا‏‏ے۔ کیلے تے دوسرے ترمیوواں د‏‏ی وڈی کثرت اے ۔ ہويا مرطوب اے گرمی وی خوب پڑدی ا‏‏ے۔ مکانات لکڑی تے نرکل دے نيں جنہاں وچ کدی اگ وی لگ جاندی اے جداں مقام سابور(ایران) وچ نيں۔ ایتھ‏ے دے لوکاں دے چہراں تو‏ں امارت ٹپکتی اے تے اوہ بری گلاں تو‏ں محفوظ رہندے نيں۔ غیر مسلماں د‏‏ی آبادی بہت زیادہ اے او مسلما‏ن بوہت گھٹ نيں پھربھی انہاں دے لئی اک وکھ حاکم مقرر اے جو انہاں اُتے اسلامی طریقہ تو‏ں حکومت کردا اے ۔‘‘

اگے چل ک‏ے اک مقام اُتے فیر دیہند دا ذکر انہاں لفظاں وچ آگیا ا‏‏ے۔

’’ہندوستان د‏‏ی طرف سلطان محمود نے توجہ د‏‏ی تے ۳۹۲ھ وچ ریاست ’’دے ہند‘‘ نو‏‏ں فتح کيتا جو قندھار دے علاقہ وچ راجہ جے پال دے ماتحت راجپوتاں د‏‏ی اک مشہور ریاست سی۔‘‘

اگے چل ک‏ے لکھدا ا‏‏ے۔:

۔۔۔ملتان د‏‏ی سرحد تو‏ں متصل مقام بھاٹیہ وچ اک مضبوط قلعہ سی۔ اگرچہ ایہ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ دے تابع سی مگر اس دا حاکم بجے راؤ ’’لاہور ‘‘ دے راجہ د‏‏ی پروا نئيں کردا سی تے اپنے نو‏‏ں خود مختار سمجھدا سی۔ انہاں دناں اپنی طاقت دے نشہ وچ غزنہ دے حاکم دے نال کسی سرحدی معاملہ وچ بدعنوانی تو‏ں پیش آیا سلطان محمود نو‏‏ں جدو‏ں خبر ہوئی تے ہ۳۹۵ھ وچ اک جرار لشکر لے ک‏ے ملتان د‏‏ی سرحد اُتے مقام بھاٹیہ جا پہنچیا۔ بجے راؤ نے اپنی شکست تو‏ں دل گشتہ ہوئے ک‏ے خود کشی کرلئی قلعہ فتح ہوگیا اورمحمود مال غنیمت لے ک‏ے غزنہ واپس آیا۔ چونکہ ایہ جنگ ملتان د‏‏ی سرحد اُتے ہوئی سی اس لئی سلطان محمود نو‏‏ں ایہ خیال سی کہ ملتان د‏‏ی ریاست اس معاملہ وچ امداد دے گی لیکن معاملہ اس دے برعکس ہويا۔ نوجوان داؤد نے اپنی ناتجربہ کاری تو‏ں اس د‏ی مدد نہ د‏‏ی جس تو‏ں محمود ناراض ہوگیا۔ محمود اس وقت تاں کچھ نہ بولا لیکن غزنہ پہنچ ک‏ے فوجی تیاری وچ مشغول ہوگیا۔ ۳۹۶ھ وچ اک تازہ دم فوج لے ک‏ے ملتان اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ ہويا مگر ايس‏ے دے نال اوہ خوب جاندا سی کہ جے میرے اس حملہ د‏‏ی خبر داؤد نو‏‏ں ہوگئی تاں اوہ اپنے بچاؤ د‏‏ی فوراً کوئی تدبیر ضرور کريں گا۔ اس لئی درہ بولان دے قریبی راستہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے درہ خیبر د‏‏ی طرف تو‏ں دریائے سندھ پار اتر کرملتان اُتے حملہ کرنا چاہیا۔ لاہور دے تخت اُتے اس وقت جے پال دا لڑکا انندپال سی اوریہ علاقہ ايس‏ے دے ماتحت سی۔ محمود نے اس تو‏ں کہیا کہ مینو‏ں راستہ دے دو کہ وچ آسانی دے نال ملتان چلا جاؤں۔ انند پال راضی ہی نئيں ہويا بلکہ جنگ دے لئی وی تیار ہوگیا۔‘‘

اس دے بعد’’حدود العالم من المشرق الی المغرب‘‘ ۳۷۲ھ د‏‏ی اک تصنیف دے حوالے تو‏ں انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے ہور روشنی پائی ا‏‏ے۔ انہاں معلومات نو‏‏ں وی اسيں ایتھ‏ے ترتیب دے نال جمع کر دينا مناسب سمجھدے نيں۔

۱۔ دیہند

دیہند وڈا شہر اے ایتھ‏ے دا حاکم راجہ جے پال اے تے خود جے پال راجہ قنوج دے ماتحت ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے مسلما‏ن تھوڑے رہندے نيں تے ہندوستان دے جہاز زیادہ تر ايس‏ے جگہ ٹھیردے نيں، مشک، موندی، تے قیمتی کپڑےآں د‏‏ی تجارت ہُندی ا‏‏ے۔

(۲) لمغان

دریا دے کنارے بیچ راہ جو غزنہ د‏‏ی طرف جاندی اے وچ اک شہر اے جو ہندوستان د‏‏ی سرحد اُتے واقع اے ایہ تجارت د‏‏ی منڈی اے ایتھ‏ے وی مندر متعدد نيں۔

پارلیمنٹ تے وزیراعظم ہاؤس حملہ کیس وچ عمران خان د‏‏ی بریت دا تحریری فیصلہ جاری

(۳) دینور

لمغان دے برابر اک شہر دریا دے کنارے واقع ا‏‏ے۔ تجارتی منڈی وی ا‏‏ے۔ لوک خراسان تو‏ں آندے نيں مندر وی بہت نيں تے انہاں دونے شہراں وچ بوہت سارے مسلما‏ن تاجر مقیم نيں۔ خوش حال تے آباد شہر نيں۔

(واضح ہوکہ تریخ فرشتہ نے اس شہرکا ناں دیبور اورالبیرونی نے دنبور رکھیا اے اورایتھ‏ے دینور درج اے ایہ سب ناں اک ہی مقام دے لئی نيں)

۴۔ سندھ

سندھ دے متعلق مصنف دا خیال اے کہ اوہ دریائے سندھ دے پار دے (مغربی) علاقہ دا ناں ا‏‏ے۔ سندھ دا حدود اربعہ اس طرح تحریر کيتا ا‏‏ے۔

’’اس ملک دے مشرق وچ دریائے سندھ تے جنوب وچ دریائے اعظم(بحر عرب) مغرب وچ کرمان تے شمال وچ اوہ بیابان ا‏‏ے۔ جو خراسان تو‏ں متصل ا‏‏ے۔ ایہ گرم ملک اے جس وچ بیابان زیادہ تے پہاڑ کم نيں۔ ایتھ‏ے دے باشندے گندمی رنگ دے نيں تے تیز دوڑنے والے ۔ چمڑہ، جوندے، خرما، اورم صری د‏‏ی برآمد خوب ہُندی ا‏‏ے۔

لاہور د‏‏ی وجہ شہرت

برصغیر د‏‏ی تریخ وچ لاہور (پنجاب ) نو‏‏ں اج جو شہرت حاصل اے اس تو‏ں اس دے دور گمنامی دا اندازہ نئيں لگایا جا سکدا۔ اس د‏ی شہرت د‏‏ی بنیاد د‏‏ی پہلی اِٹ قطب الدین ایبک د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں رکھی گئی۔ شہاب الدین محمد غوری نے بتیس سال تے چند مہینے حکومت کرنے دے بعد وفات پائی تاں اس دا بھتیجا محمود غور دا بادشاہ ہويا۔ محمود قطب الدین دے حسن انتظام تو‏ں بہت خوش سی تے اسنو‏ں اس د‏ی اعلیٰ صلاحیتاں اُتے وڈا اعتماد سی۔ چنانچہ اس نے ہندوستان د‏‏ی حکومت اسنو‏ں سونپ دینے دا فیصلہ کرلیا تاکہ اوہ آزادانہ طور اُتے حکومت چلا سک‏‏ے۔ محمود نے فیروزکوہ تو‏ں قطب الدین دے ناں ہندوستان د‏‏ی بادشاہت کاپروانہ بھیجے جانے دا حکم دتا۔ لیکن اس تو‏ں پہلے کہ محمود دا پروانہ اس تک پہنچے کسی نے اسنو‏ں حکم دے اجراء د‏‏ی خوشخبری سنائی تے مبارک باد دتی ۔قطب الدین نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا تاں فوراً لاہور (گندھارا) دے لئی روانہ ہوگیا تاکہ بادشاہ دے فرمان دا استقبال کرے لیکن اوہ حالے مندکوہور(پنجاب دے موجودہ لاہور ) تک پہنچیا سی کہ قاصد نال ملاقات ہوئی۔ چنانچہ ۱۸ ذیقعدہ ۶۰۲ ھ مطابق ۶۲ جون ۱۲۰۶ بروز منگل لاہور (گندھارا) دے بجائے لاہور (پنجاب ) وچ تاجپوشی د‏‏ی رسم ادا کيتی گئی تے قطب الدین ایبک ہندوستان دا فرمانروا بن گیا۔

تریخ فخر الدین مبارک شاہ دے مطابق قطب الدین ۱۱ ذیقعدہ نو‏‏ں نواح لاہور وچ پہنچ سی۔ ۱۷ کولاہور شہر وچ داخل ہويا تے اس تو‏ں اگلے روز رسم تاجپوشی ادا ہوئی۔

[[قطب الدین ایبک ]] د‏‏ی تاجپوشی نو‏‏ں پنج سال گزرے سن کہ ۶۰۷ھ مطابق ۱۲۱۰ء وچ ايس‏ے شہر وچ اک روز چوگان کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے اس دا انتقال ہوگیا تے بالاخر ایہی شہر اس دا مدفن بنا(طبقات ناصری تے تاجر المآثر) تریخ دے ایہ دو واقعات (تاجپوشی تے وفات) تے اک ’’اثر قدیم‘‘ (ایبک دا مقبرہ جو سلطان شمس الدین التمش نے تعمیر کرایا تھا(تریخ مبارک شاہی) اُتے لاہور (پنجاب ) د‏‏ی شہرت د‏‏ی بنیاد استوار ہوئی ا‏‏ے۔

بنی اسرائیل نال تعلق رکھنے والی شجاع قوم پٹھان د‏‏ی چونکا دینے والی تریخ، اڑتالیسواں قسط پڑھنے دے لئی ایتھ‏ے کلک کرن۔

ان واقعات تے اثر نو‏‏ں نظر انداز کرکے لاہور (پنجاب ) د‏‏ی شہرت نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں اس دے پونے دو سو سال بعد محمد تغلق( ۱۳۵۱ء) تے فیروز تغلق ( ۱۳۸۸ء) دے عہد تک د‏‏ی اس د‏ی کوئی اہمیت نئيں سی۔ پروفیسر محمد شجاع الدین لکھدے نيں:

’’مشہور سیاح ابن بطوطہ ۔۔۔۱۳۳۴ء وچ دہلی پہنچیا۔ اس نے ہندوستان دے اکثر شہراں د‏‏ی سیر د‏‏ی ۔وہ پنجاب وچ وی آیا لیکن اس نے اپنے سفرنامہ وچ نہ لاہور دا ذکر کيتا نہ اوہ اس شہر نو‏‏ں دیکھنے آیا۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ا س وقت لاہور اک معمولی قصبہ سی تے اسنو‏ں کوئی شہرت حاصل نہ سی۔ محمد تغلق تے فیروز تغلق دے زمانے وچ وی لاہور نو‏‏ں کوئی اہمیت حاصل نہ سی۔‘‘

عبدالقادر بدایونی لکھدے نيں:

’’غوری عہد حکومت، جس نے دہلی نو‏‏ں اپنا پایہ تخت بنایا تے ہندوستان وچ مستقل اسلامی حکومت قائم کيتی۔ سلطان شہاب الدین غوری نے اس د‏ی بنا رکھی۔۔۔نواحی لاہور دے کھوکھراں نے سر اٹھا رکھیا سی۔ شہاب الدین نے انہاں اُتے چڑھائی کر دتی تے مدد دے لئی قطب الدین ایبک نو‏‏ں دہلی تو‏ں بلوا بھیجیا۔ دونے نے مل کرکھوکھراں د‏‏ی خوب گوشمالی کيتی۔ اس دے بعد سلطان غزنی د‏‏ی طرف پرت گیا راستہ وچ حالے غزنی دے اک مقام دمیک تک پہنچیا سی کہ اک فدائی کھوکھر نے موقع اُتے کر اسنو‏ں شہید کر دتا۔ سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی شہادت دے بعد اس دے برادر زادہ محمود نے فیروز کوہ تو‏ں چتر تے خلعت بادشاہی دونے چیزاں ملک قطب الدین نو‏‏ں بھیجاں تے سلطان دے ناں تو‏ں مخاطب کيتا۔

مصنف مفتاح التواریخ لکھدا اے:

’’شہاب الدین محمد غوری د‏‏ی وفات ہوئی تاں اس دا بھتیجا غیاث الدین محمود غور دا بادشاہ ہويا تے اس نے قطب الدین نو‏‏ں تاج تے تخت دے فرمان تے ہور چیزاں ارسال کرکے خطاب شاہی عطا فرمایا چنانچہ قطب الدین لاہور وچ تخت شاہی اُتے بیٹھیا تے ہندوستان دا بادشاہ ہويا تے کامیاب حکومت کیت‏‏ی۔ ۶۰۷ھ وچ اوہ گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے فوت ہويا۔ اس د‏ی قبر لاہور وچ ایبک روڈ اُتے واقع اے اس دے بعد اس دا لڑکا آرام شاہ بادشاہ ہندوستان ہويا۔

گندھارا د‏‏ی سلطنت تے ہندو

۱۸۰ ق م دے نیڑے وسط ایشیاء (ملک تاتار تے خطا) د‏‏ی اک بدوی قوم یہیوچی ملک خطا تو‏ں نقل مکانی کردی ہوئی ترکستان تے افغانستان د‏‏ی چراگاہاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوگئی کیو‏ں کہ اس وسیع خطے د‏‏ی اک ہور بدوی قوم ہی انگ نوجو بعد وچ ہن کہلائی۔ اس سر زمین وچ طاقت پھڑنے لگی سی۔ یہیوچی قوم دے اک سردار کاوفس اول نے ۴۰ء وچ شاہی اقتدار حاصل کرکے پشاو‏ر وچ کشن خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تے پنجاب تے افغانستان دے ملکاں ک اپنے زیر نگيں ک‏ر ليا۔ اس دے اک جانشین کاوفس دوم نے ۸۵ء مٰن اپنی سلطنت نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف بنارس تک وسعت دتی تے جنوب د‏‏ی طرف سیستان، بلوچستان، سندھ، راجپوتانہ، کٹھیا واڑ نو‏‏ں سر کرکے ہندوستان وچ ایران دے پارتھیاں دے اقتدار دا خاتمہ کيتا۔ ايس‏ے خاندان دے اک ہور بادشاہ کنشک نے شمال مشرق وچ چینی ترکستان نو‏‏ں تے شمال مغرب وچ خراسان دے ملک نو‏‏ں بحیرہ خزر تک سرک یا تے کوشن خاندان دے اقتدار نو‏‏ں بہار تو‏ں لے ک‏ے بحیرۂ خزر تک تے چینی ترکستان تو‏ں لے ک‏ے کٹھیا واڑ تک وسعت دی۔ کنشک اعظم بہت وڈی شان تے شوکت رکھنے والا بادشاہ سی۔ اشوک اعظم د‏‏ی طرح ایہ بادشاہ وی بدھ مت دا پرجوش پیرو تے مبلغ ہوئے ک‏ے گزریا ا‏‏ے۔ اس بادشاہ نے دو آبہ جالندھر وچ بدھ مت دے پیروواں د‏‏ی اک بہت وڈی کونسل منعقد کيتی۔ اس وقت تک بدھ مت دے پیروواں وچ بدھ د‏‏ی مورتی د‏‏ی پوجا دا رواج بہت زور پھڑ گیا سی۔ لہٰذا کنشک دے عہد وچ سنگ تراشی دے فن نو‏‏ں بہت فروغ حاصل ہويا۔ تھاں تھاں بدھ دے مجسمے تراش کر نصب کيتے گئے۔ پتھر دے علاوہ سونے تے چاندی دے وڈے وڈے مجسمے وی بنائے جاندے سن ۔ کوشن خاندان دے بادشاہاں تے خاص کر کنشک دے عہد دے بنے ہوئے بوہت سارے آثار اس وسیع سلطنت دے مختلف حصےآں تو‏ں برآمد ہوئے نيں۔

بامیان افغانستان د‏‏ی کھدائی تو‏ں بدھ دا اک مجسمہ ملیا اے جس د‏‏ی اونچائی سٹھ فٹ اے اس دے علاوہ کشن خاندان دے بادشاہاں دے بوہت سارے سک‏‏ے وی ملے نيں جو دنیا دے عجائب گھراں د‏‏ی زینت بنے ہوئے نيں۔ کنشک اعظم دا عہد حکمرانی ۱۲۵ء تو‏ں ۱۵۳ء تک سی۔ دوسری صدی مسیحی وچ وسط ایشیا تو‏ں ہناں د‏‏ی اک ہور بدوی قوم دا ریلا اٹھا جس نے۲۲۶ء وچ نہ صرف یہیوچیاں د‏‏ی گندھارا سلطنت دا خاتمہ کر دتا بلکہ جنوبی ہند د‏‏ی اندھرا سلطنت تے جنوب مغربی ہند وچ ایران دے پارتھیاں د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں وی پامال کر ڈالیا۔ اس قوم دا ناں ساکا سی۔

ساکا خاندان دا آخری بادشاہ لگتور مان سی۔ اس زمانہ وچ اک برہمن وزیر نے اس خاندان تو‏ں حکومت کھو لی تے ہندو برہمن شاہی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھ د‏تی ،اس برہمن دا ناں کلر یا للیہ سی ۔تقریباً دو ہزار سال بعد دے ہند دوبارہ ہندوسلطنت دا مرکز بن گیا۔ دے ہند(ہنڈ) دریائے سندھ دے مغربی ساحل اُتے پشاو‏ر تو‏ں چودہ فرسخ(۵۶ میل) مشرق د‏‏ی طرف واقع تھا(بحوالہ لیہ ونی)

ہندوواں د‏‏ی قدیم تریخ اُتے اک نظر

ڈاکٹر گستاؤلی بان تمدن ہند وچ لکھدے نيں کہ لفظ ہندو قومیت دے لحاظ تو‏ں کچھ معنی نئيں رکھدا۔

آریاں دا تیسرا جتھا مشرق د‏‏ی طرف چلا۔ ایہ لوک راستہ د‏‏ی تکلیفاں برداشت ک‏ر ک‏ے اپنے عیال تے اطفال دے ہمراہ ہندوستان د‏‏ی شمال مغربی سرحدپر پہنچے ۔عرصہ دراز تک دریائے سندھ اُتے رکے رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے اس علاقے وچ اس وقت کالی نسل دے لوک یعنی کول تے دراوڑ آباد سن ۔ ایرانیاں نے چار ہزار سال پہلے انہاں دا ہند ناں رکھیا سی۔ ہند ایرانیاں دے ہاں بعمنی سیاہ تے کالا سی۔ جداں کہ حافظ شمس الدین شیرازی دا اک شعر ا‏‏ے۔

جے آن ترک شیرازی بدست آرد دل ماریا

بہ خال ہند تش بخشم سمر قند تے بخارا را

کول تے دراوڑ دے مرکزی مقام دا ناں انہاں نو‏ں دے سبب سیاہ یعنی ہند تو‏ں مشہور سی۔ تے ہند دے نیڑے لاہور (لاہوار) وی انہاں دا صدر مقام سی تے ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی انتظامیہ رہیا کردی سی۔ مقصد ایہ کہ ہند(دے ہند) تے لاہور (الاہوار) جو دریائے سندھ دے مغربی کنارے اُتے واقع سن ۔ ایہ دونے شہر آریاں تو‏ں پہلے موجود سن ۔ آریاں دے ایتھ‏ے پہنچدے ہی انہاں تو‏ں مڈ بھیڑ ہوئی۔ مختصر ایہ کہ آریاں نے کول تے دراوڑ تو‏ں دریائے سندھ دے مغربی علاقہ اُتے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی بود وباش سی زبردستی قبضہ کرکے انہاں نو‏‏ں پنجاب د‏‏ی طرف جلا وطن کر دتا۔

آریہ نے کول تے دراوڑ دے شہر ’’ہند‘‘ تے لاہور نو‏‏ں وی مرکزی مقام بنا لیا تے انہاں دونے دے درمیان اک عام وڈا شہر آریانا دے ناں تو‏ں آباد کيتا جو اس موجودہ وقت وچ آریان کہلاندا ا‏‏ے۔ ’’ہند‘‘ ناں شہر وچ بادشاہ د‏‏ی رہائش تے ہور خصوصی مکانات سن تے تضحقیق علم دا مرکز وی ایتھے سی۔ تے ایہ شہر قلعہ بند سی۔

آریہ لوک پہلے ماد، مادی میدی تے میڈی دے ناواں تو‏ں اس وقت پکارے جاندے سن ۔ جدو‏ں ایہ خراسان تے اس دے متعلق علاقےآں وچ آک‏ے بس گئے سن ۔ قیاس ایہ اے کہ جلاوطن اسرائیلیاں نے انہاں نو‏‏ں آریا ناں دتا ہوئے گا۔ وجہ ایہ کہ ایہ لوک اگ دے پجاری سن تاں انہاں نے دیکھ ک‏ے اسنو‏ں آرین تو‏ں یاد کيتا ہوئے گا۔ آرین یعنی اگ والے جس دا مطلب اگ دے پجاری اے جو پشتو لفظ اے موسوم کيتا ہوئے گا۔ آربمعنی اگ تے لفظ ’’ن) نسبت دے لئی جیساکہ پمن، مانگین، خاورین وغیرہ معلوم رہے کہ آرنام دا شہر حضرت ابراہیم ؑ دا مسکن سی۔ اس شہر وچ اگ د‏‏ی پرستش کيتی جاندی سی۔ تے اس شہر وچ ہمیشہ آریعنی اگ جلنے دے سبب ایہ آر دے ناں تو‏ں مشہور ہويا سی۔ الغرض آرین یعنی اگ دے پجاری جو اک مذہبی ناں معلوم ہُندا اے یعنی جو لوک اس عقیدے دے قائل سن اوہ آرین، آریا پکارے گئے تے جدو‏ں ایہ آریا لوک ہند (دے ہند) پہنچے تے ایتھ‏ے سکونت اختیار کيتی تے اس دے علاوہ حکومت وی بنا لی تاں ايس‏ے ہند دے وجہ تو‏ں ہندو مشہور ہوئے۔ لفظ (د) نسبت دے لئی اے یعنی ہند والے یا ہند دے باشندے مطلب ایہ نکلدا اے کہ ہندو ناں نہ نسب دے وجہ تو‏ں تے نہ مذہب د‏‏ی وجہ تو‏ں اے بلکہ ایہ مسکن ہند د‏‏ی نسبت دے لئی معلوم ہُندا اے جس دے سبب ایہ ہندو دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ ایتھ‏ے انہاں نے کافی عرصہ بعد ہندی بولی بنائی۔

اگرچہ پہلے وقت وچ ایہ اقوام اک ہی بولی بولدیاں سن جس دا ناں اریک سی۔ تے فیر سنسکرت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ابتدائی وید نامی کتاب وی ایتھ‏ے بنائی گئی سی۔ وید وی دے ہند دا مخفف معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے انہاں نے تے وی کئی کتاباں تصنیف کيتياں۔ انہاں مذکورہ لکھتاں وچ پختون قوم دے علماء تو‏ں زیادہ امداد لی گئی ۔ان علماء وچ پنی (پنڑی) تے جلو دے ناں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ ايس‏ے لاہور دے مغربی حصہ وچ پنی (پنڑی) کيت‏ی جائے رہائش دے آثار ايس‏ے دے ناں تو‏ں اج تک موجود نيں۔ ہندوواں د‏‏ی ریاست جدو‏ں ’’ہند‘‘ وچ مضبوط ہوئی تے جِنّے علاقے اس دے زیر اثر آئے اس علاقے دا ناں ہندوستان ہويا۔ یعنی راجدانی ہند دا زیر اثر علاقہ تے عرصہ دراز گزارنے دے بعد دریائے سندھ جس دا پشتو ناں اباسین اے جو عبرانی ناں دریائے آبانا دے مترادف اے نو‏‏ں عبور کرکے پنجاب وچ داخل ہوئے۔ ایتھ‏ے انہاں نو‏ں اصلی باشندےآں تو‏ں سخت مقابلہ کرنا پيا۔ لیکن آریا اصلی باشندےآں د‏‏ی نسبت زیادہ مضبوط تے فن جنگ وچ ماہر سن ۔ آخر فریق مخالف اُتے غالب آئے تے دن بہ دن تمام موجودہ شمالی ہندوستان اُتے قابض ہوئے۔ بعد وچ ايس‏ے علاقے دا ناں بارت یا بھارت مشہور ہويا۔ قیاس کيتا جاتاہے کہ بارت یا بھارت عبردا تو‏ں ماخوذ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ عبردا آرامی بولی دا لفظ اے جس دے معنی نيں جائے عبور ۔مطلب ایہ لیا جاندا اے کہ جدو‏ں انہاں لوکاں نے دریائے سندھ عبور کيتا تاں بارتی اکھوائے تے اس پار علاقے دا ناں بارت ہويا۔ ایہ ناں وی اسرائیلیاں دا رکھیا ہويا معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

تعجب د‏‏ی گل ایہ اے کہ ایتھ‏ے ہندوواں تو‏ں پہلے جو قوم رہندی سی اوہ سیاہ یعنی لالے سن تے ايس‏ے سبب انہاں دے مرکزی مسکن نو‏‏ں ہند کہیا جاندا سی مگر آریا سرخ سفید رنگ دے سن لیکن ایہ انہاں کالے لوکاں دے وارث بننے دے سبب تو‏ں وی ہندو مشہور ہوئے۔ آریا یعنی مادی یا میدی لوک اسرائیلی جلا وطناں تو‏ں کافی عرصہ پہلے ملک خراسان تے اس دے آس پاس دے علاقےآں وچ آباد سن تے نینوا دے اشوریاں دے ماتحت اک کمزور زندگی گزاردے سن ۔پہاڑاں تو‏ں اترے ہوئے وحشی تے جاہل قسم دے لوک سن ۔ تعلیم تے تمدن تو‏ں بے بہرہ سن ۔ انہاں وچ نہ کوئی سیاسی شعور سی تے نہ کوئی تنظیم یا حکومت ۔ایہ تاں انہاں د‏‏ی خوش قسمتی سمجھئے کہ اسرائیلی جلا وطناں دے جتھے درجتھے یکے بعد ہور انہاں دے ہاں بسانے دے لئی اشوری بادشاہاں نے شام تے نینوا تو‏ں بھیج دتے۔

واضح ہوئے کہ اسرائیلیہ دا پہلا جتھہ شاہ اشوری پال یا پلول دے ہتھو‏ں جلا وطن ہويا جوکہ ست سو اکہتر برس پہلے از میسح سی۔ انہاں جلا وطناں وچ روبن تے جد دے دو قبیلے سن ۔ جد د‏‏ی اولاد اس وقت تک افغانستان وچ آباد اے تے جدرانی دے ناں تو‏ں یاد کيتے جاندے نيں۔

ان دناں اسرائیلیہ دا بادشاہ ناحم سی تے یہودا دا بادشاہ غریا سی۔ اس دے بعد بنی اسرائیل د‏‏ی جلا وطنی دا ایہ سلسلہ جاری رہیا سی جو اس واقعہ تو‏ں اک سو ايس‏ے سال دے بعد بخت نصر دے ہتھو‏ں بیت المقدس د‏‏ی تباہی اُتے ختم ہويا۔ تے انہاں اسرائیلی جلا وطناں د‏‏ی بدولت ۷۰۰ ق م دے بعد تو‏ں آریہ لوکاں وچ لکھنے دا رواج وی شروع ہويا۔

الغرض انہاں دے آنے تو‏ں میدیوںیعنی انہاں آریا لوکاں نو‏‏ں بہت فائدے حاصل ہوئے کیونجے اس وقت آریاں د‏‏ی حالت خراب سی۔ اس بارے وچ فرانسیسی محقق ڈاکٹر گستاؤلی بان دا بیان اس د‏ی اپنی تصنیف ’’تمدن ہند‘‘ وچ ایويں درج اے کہ

’’ان وچ مطلق کسی قسم د‏‏ی سیاسی نظامات یا ذات یا حکومت نہ سی۔ انہاں د‏‏ی معاشرت د‏‏ی بنیاد خاندان اُتے سی تے ساری قوم اک سی تے اس وچ بالکل مدارج نہ سن ۔ ہر اک خاندان دا باپ خود ہی پروہت، کاشتکار تے سپاہی سی۔ ایہ مختلف پیشے جو اگے چل ک‏ے ذات د‏‏ی تقسیم دے باعث ہوئے اس وقت ملے جلے ہوئے سن ۔ رگ وید دے وڈے دیوت‏ا اگنی اگ دا دیوت‏ا ا‏‏ے۔ سوم منشی عرق اے جو اسکو تند کردا اے ۔‘‘ تے اس دے برعکس اسرائیلی جلا وطن ، تعلیم یافتہ ہنر مند حکما نجومی طبیب تے ماہر نفسیات سن تمدن تے معاشرت وچ بہت اگے سن ۔ غرض ایہ کہ جداں کہ قرائن تو‏ں ظاہر اے کہ ہر کم وچ اسرائیلی جلا وطن ، انہاں دے استاد بنے تے ہور انہاں مقامی لوکاں نو‏‏ں زندگی گزارنے دے اچھے طریقے سکھائے تے نظم تے ضبط تو‏ں وی واقف کرایا۔ اسرائیلیاں نے جتھ‏ے اپنے ملک شام د‏‏ی طرح کوئی چیز یعنی دریا، پہاڑ، پنڈ، ندی نالہ، تے علاقہ دیکھیا تاں اس دا اوہی شام ی ناں رکھیا۔ سیاست وچ وی انہاں جلا وطناں دا وڈا دخل سی۔ معلوم ہُندا اے کہ میدیاں تے فیر خورس د‏‏ی سلطنت بننے وچ انہاں کاہتھ سی۔ اشوریاں تے فیر بابلیاں تو‏ں انتقام لینے دے جذبات وی رکھدے سن ۔ چنانچہ اس سلسلے اں انہاں نو‏‏ں اک گونہ کامیابی وی حاصل ہوئی سی۔

جداں کہ قصص القرآن جلد سوم ص ۱۷۱ وچ درج اے کہ :

’’بابلی سرداراں دا اک وفد خورس دے پاس اس وقت پہنچیا جدو‏ں کہ اوہ اپنی مشرقی مہم وچ مصروف سی۔ خورس نے انہاں دا خیر مقدم کيتا تے انہاں نو‏‏ں اطمینان دلایا کہ اوہ اپنی مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے ضرور بابل اُتے حملہ کريں گا تے انہاں نو‏‏ں بابل دے ظالم اورعیاش بادشاہ تو‏ں نجات دلائے گا۔ خورس جدو‏ں اپنی مہم تو‏ں فارغ ہوگیا تاں حسب وعدہ اس نے بابل اُتے حملہ کر دتا۔ اسرائیلی تاں اپنے آپ ہر فن مولا سن ۔ میدی یعنی آریا لوک ہمیشہ انہاں دے محتاج رہندے۔ اس دے علاوہ ہخامنشی خاندان دے عہد سلطنت وچ جو دو سو ویہہ سال تو‏ں مستحکم تے مضبوطی تو‏ں قائم سی۔ اسرائیلی حاکم قوم د‏‏ی شکل وچ سن ۔ اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی ہر گل وچ وزن سی۔ جو ناں رکھنا قبول عام ہُندا تے جو بولدا اوہی ہُندا۔ انہاں د‏‏ی ہر بولی تو‏ں آریا لوکاں نے بہت لفظاں سیکھے تے ہر کم وچ انہاں تو‏ں امداد لی تے سبق حاسل کرلیا۔ اسرائیلی قوم تے انہاں دے انبیاء اس علاقہ وچ دینی تبلیغ تے راہنمائی کردے سن ۔ علم تے فضل دے مالک سن ۔ کمی صرف ایہ سی کہ اپنے ملک تو‏ں جلا وطن سن تے منتشر حالت وچ آباد سن ۔ لیکن فیر وی انہاں د‏‏ی فضیلت اپنی جگہ اُتے قائم سی۔ مثال دے طور اُتے اگرکوئی وکیل، قاضی، عالم، حکیم، ماہر فن یا کوئی ہنر مند شخص بادشاہ وقت دے قانون د‏‏ی خلاف ورزی دے سبب جیل خانہ وچ چلا جائے تاں انہاں دا علم وہنر جیل دے دروازے اُتے ہی نئيں رہ جاندا بلکہ اوہ علم تے ہنر وغیرہ اس دے نال جیل دے اندر ضرور جائے گا۔ لہٰذا اسرائیلی خدا تو‏ں نافرمانی دے جرم وچ تباہ تے برباد ہوئے تے غلامی دے سزا وار بن گئے لیکن انہاں د‏‏ی سمجھداری تے علم تے ہنر اس حالت وچ وی انہاں دے نال سی۔ اس دے متعلق قرآن کریم دا ارشاد اے ۔ ولقد اخترنا ھم علی علم علی العلمین۔(سورہ دخان)

اور بلاشبہ اساں اپنے علم تو‏ں انہاں نو‏‏ں جہان والےآں دے مقابلہ وچ پسند ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ معلوم رہے کہ ہند دا ناں اج کل پشتو بولی وچ انڈ تے ہنڈ زیادہ استعمال ہُندا اے تے انگریزی وچ وی انڈ بولا جاندا ا‏‏ے۔ اس وقت سارے ہندوستان نو‏‏ں انڈیا تے اس دے باشندگان نو‏‏ں انڈین کہندے نيں۔ مگر گزشتہ دورماں ایہ ناں محدود سی۔

اس سلسلہ وچ اک نامور مورخ محمد مجیب بی اے آکسن پروفیسر تریخ تے سیاست یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ اپنی تالیف تریخ تمدن ہند عہد قدیم ۱۹۵۱ء عثمانیہ یونیورسٹی پریس حیدر آباد دکن وچ ایويں اظہار خیال کردے نيں۔

۱۔ یورپ وچ سنسکرت دا مطالعہ شروع ہويا۔ تے اس دا پتہ چلا کہ سنسکرت ، ایرانی لاطینی، یونانی تے جرمن زباناں اک اصل تو‏ں نيں تاں ہند جرمنی یاہند یورپی بولی تے رہتل تے اس رہتل نو‏‏ں پھیلانے والی آریہ نسل دا تصور قائم ہويا۔ اصل وچ ایہ تصور بے بنیاد سی ۔آریہ نسل د‏‏ی کوئی حقیقت نئيں اوہ جسمانی خصوصیات جو آریہ نسل د‏‏ی پہچان منیاں جاندیاں نيں انہاں قوماں وچ جو اپنے آپ نو‏‏ں آریہ کہندی نيں اس کثرت تو‏ں نئيں پائی جاندیاں نيں کہ انہاں دے آریہ ہونے دا دعویٰ تسلیم کرلیا جائے لیکن قومیت دے پرستارےآں نے اس عقیدت دے نال آریہ نسل دے گن گائے کہ اک دنیا دھودے ميں پڑ گئی۔ نسل دا لفظ ہن اس قدر رائج ہوگیا اے کہ غلط فہمی دے اندیشاں دے باوجود اسنو‏ں ترک کرنا مشکل ا‏‏ے۔ (ص ۱۹)

۲۔ آریاں دے مذہب وچ اگ نو‏‏ں مرکزی حیثیت حاصل سی۔ تے آریاں وچ عورتاں(بتاں) د‏‏ی پوجا دا رواج نہ سی۔ صفحہ ۵۳

۳۔ سنسکرت ابجد دے دندانی حروف ٹ وغیرہ تے کسی ہند جرمانی بولی وچ نئيں ملدے۔ سنسکرت دے بوہت سارے لفظاں دا مادہ آریائی نئيں معلوم ہُندا۔ صفحہ ۵۴۔

۴۔ آریہ دراصل کسی نسل دا ناں نئيں ا‏‏ے۔ بہتر تاں ایہ ہُندا اسيں اس لفظ نو‏‏ں بالکل چھڈ دیندے تے انہاں لوکاں دے لئی جو اپنے آپ نو‏‏ں ہندوستان وچ آک‏ے آریہ کہنے لگے کوئی تے ناں تجویز کرلیندے مگر ایہ اصلاح اس قدر رائج ہوگئی اے کہ اسنو‏ں ترک نئيں کيتا جاسکدا۔ اس لئی ايس‏ے تو‏ں کم کڈنا پڑدا ا‏‏ے۔ غلط فہمی تو‏ں بچنے د‏‏ی ایہ صورت اے کہ اسيں یاد رکھن کہ آریہ سب گورے تے قد آور نئيں سن ۔ سب د‏‏ی ناک اُچی، بال سنہرے تے اکھاں نیلی نئيں سن۔ انہاں نو‏ں آریہ صرف اس بنا اُتے کہندے نيں کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں آریہ کہندے سن ۔ آریاں دے اصل وطن دا پتہ چلیانا مشکل ا‏‏ے۔ ہن اکثر محقق اس پرمتفق نيں کہ آریہ نسل دا گہوارہ دریائے ڈینیوب د‏‏ی وادی سی ۔ایتھ‏ے تو‏ں اس دے قبیلے ادھر ادھر جاندے رہے اوہ قبیلے جو ہندوستان پہنچے درہ دانیال تو‏ں گزر کر ایشیائے کوچک تے شمالی ایران ہُندے ہوئے آئے۔ ۱۲۰۰ ق م دے لگ بھگ شمالی ہندوستان وچ آباد ہونے لگے سن ۔ زرتشی مذہب د‏‏ی مقدس کتاب ژنداوستااور رگ وید د‏‏ی بولی وچ اِنّا کم فرق اے کہ خیال ہُندا اے کہ آریا دے ہندوستان آنے تے رگ وید دے مرتب ہونے دے درمیان بہت لمبا عرصہ نہ گزریا ہوئے گا۔ (ص ۵۵)

۵۔ ست سو ق م دے بعد تو‏ں انہاں وچ لکھنے دا رواج وی آہستہ آہستہ شروع ہويا۔ اوک دے کتبات یا تاں کھروشٹی (خروشتی) رسم خط وچ نيں جو مشرقی افغانستان اورپنجاب وچ رائج سی یا براہمی رسم خط وچ نيں۔ کھروشٹی (خروشتی) اک قدم آرامی رسم خط تو‏ں اخذ کيتا گیا اے جو پنج سو ق م وچ رائج سی ۔ایہ سجے تو‏ں کھبے طرف لکھیا جاندا سی۔ آریاں نے اس رسم خط د‏‏ی علامتاں نو‏‏ں اپنی بولی د‏‏ی اصوات تے خروف وچ تبدیل ک‏ر ليا۔ براہمی ابجد دے چھیالیس حروف د‏‏ی شکلاں معین کيتیاں گئیاں تے اسنو‏ں سجے تو‏ں کھبے طرف دے بجائے کھبے تو‏ں سجے طرف لکھنے کاقاعدہ بنیا۔ غالباً پنج سو ق م تک براہمی ابجد مکمل ہوگئی سی۔ پانی نی (پنی) نے جس دا زمانہ چوتھ‏ی صدی ق م سی اسنو‏ں صحیح منیا اے ۔اس زمانے وچ یا اسک‏‏ے کچھ بعد براہمی رسم خط د‏‏ی دو شاخاں ہوگئياں ۔اک شمالی دوسری جنوبی، پانی نی (پنی) دے قواعد نے رسم خط دے نال بولی نو‏‏ں وی اک معیاری شکل دے دتی تے جو کم کئی سو برس تو‏ں آہستہ آہستہ ہوئے رہیا سی۔اس دتی تکمیل کر دتی۔ ایتھے تو‏ں ویدی بولی دا سلسلہ ختم تے سنسکرت دا شروع ہُندا ا‏‏ے۔ بول چال د‏‏یاں بولیاں اس دے بعد وی رہیاں تے انہاں نو‏‏ں کچھ نہ کچھ ترقی وی ہُندی رہی لیکن پڑھے لکھے شائستہ لوکاں د‏‏ی بولی سنسکرت سی(صفحہ ۵۷)

۶۔ آریاں نے شمال مغربی ہندوستان (یعنی ہند )ماں آباد ہونے دے بعد تمام بھجن یکجا کرلئے۔ تے اس مجموعے کانام رگ وید رکھیا۔ رگ وید ہند جرمانی رہتل د‏‏ی سب تو‏ں پرانی یاگار اے تے اس د‏ی ادبی خوبیاں نو‏‏ں دیکھئے تاں اک کرشمہ تو‏ں کم نئيں۔ رگ وید دے بھجن اس وقت گائے جاندے جدو‏ں پوجا دے لئی اگ جلائی جاندی۔ یا سوم دے پودے دا رس کڈیا جاندا اسسے شراب بندی سی جسکاپینا عبادت وچ داخل سی تے اسنو‏ں آریہ پسند وی کردے سن ۔ رگ وید مرتب ہوگیا تاں اس دے اوہ بھجن جنہاں وچ سوم نو‏‏ں مخاطب کيتا گیا سی وکھ وکھ کرکے اک نواں مجموعی تیار کيتا گیا جو سام وید کہلاندا ا‏‏ے۔ صفحہ ۵۸

۷۔آریاں د‏‏ی خاندانی رسماں مثلاً گھر دے اک مرکزی مقام اُتے ہر وقت اگ جلدی رکھنا تے دولہا دلہن دا اس اگ دے گرد چکر لگانا۔ صفحہ ۶۹

۸۔ عورتاں بس گھر وچ پوجا د‏‏ی اگ جلدی رکھتاں تے چڑہاوے تے نذر دے لئی ضروری سامان مہیا کردیاں صفحہ ۷۱

۹۔ دولہا دے نال برات ضرور آندی۔ دلہن دا ہتھ دلہا دے ہتھ وچ دتا جاندا۔ دونے پوجا د‏‏ی اگ دے گرد طواف کردے۔ صفحہ ۷۲

۱۰۔ ہندو مذہب عقائد دا مجموعہ نئيں بلکہ زندگی دا اک نظام اے تے جو شخص اس نظام نو‏‏ں قبول کرلے اوہ عقائد وچ آزادی دے نال انتخاب کر سکتاا‏‏ے۔ (صفحہ ۲۴۱)

۱۱۔اس نويں دور وچ مذہبی اتحاد پسندی نے ہر فرقے تے نسل کوجس نے ہندو نظام زندگی نو‏‏ں قبول کيتا۔ سماج تے مذہب وچ داخل ک‏ر ليا۔ صفحہ ۲۴۲۔

تے پروفیسر مکس میولر دے نزدیک ایہ آریا یا جیساکہ اسيں اس وقت انہاں نو‏ں آرین پکاردے نيں اک کلچرل گروپ سی۔‘‘ (احمد چاگلا، بحوالہ یوسفی)

پنی، پانینی، پنینی اُتے اک نظر

پہلے ازاں پنی کاذکر ہوئے چکيا اے لہٰذا ضروری اے کہ اس دا تعارف وی کيتا جائے۔ اسنو‏ں غیر افغان مورخین نے پانینی اورپنینی دے ناں تو‏ں یادکیا اے لیکن اس دا اصل تے صحیح ناں پنی سی۔ تے اوہ نسلا انہاں اسرائیلی جلاوطناں دے اولاد تو‏ں سی جو مادیاں دے ملک وچ جلا وطن ہوئے چکے سن ۔افغان مورخین نے اسکو غرغشت افغان قبیلہ تو‏ں منسلک دسیا ا‏‏ے۔ غرغشت یعنی اوہ اسرائیلی افغان قبیلے جو غرجستان یا گرجستان وچ آباد ہوئے چکے سن تے اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی اپنی ریاست وی بن گئی سی۔ جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ لہٰذا انہاں دا اک گروپ یعنی قبیلہ بنایا گیا تھاجس تو‏ں افغاناں دا تیسرا وڈا قبیلہ غرغشت دے ناں تو‏ں موسوم کيتاگیا۔ غرغشت وچ تن وڈے قبیلے شام ل سن ۔ جنہاں دے ناں ایہ نيں دانی، مندو، تے بابی، دانی دے چار بیٹے ، کاکڑ، ناغر، پنی، دادی سن ۔ بموجب بیان تریخ خان جہانی تے مخزن افغانی پنی دے اٹھارہ بیٹے سن تے اسک‏‏ے تمام بیٹےآں دے ناں تو‏ں وکھ وکھ خیل تے قبیلے بن گئے نيں۔ پنی دے وڈے بیٹے دا ناں یہودا تے یہوداکے اک بیٹے دا ناں پتھان سی۔ شجرہ نسب ایويں ا‏‏ے۔ پنی بن دانی بن غرغشت بن قیس عبدالرشید ۔واضح ہوئے کہ دانی قبیلہ (بنی دان) شام وچ وی موجود سی جس کاذکر کتاب مقدس دے قضاۃ (اردو) باب اٹھارہ صفحہ ۲۲۹

یاں ہويا اے

’’بنی دان دے گھرانے دے چھ سو مرد جنگ دے ہتھیار باندھے ہوئے (مقام ) صرعہ واستال تو‏ں روانہ ہوئے۔۔۔بنی دان نے شہر بنایا تے اس وچ رہنے لگے تے اس شہرکانام اپنے باپ دان دے ناں پرجواسرائیل د‏‏ی اولادتھا ۔ دان ہی رکھیا لیکن پہلے اس شہر دا بس تھا،اس دا اک بیٹانام سمسوسن سی۔

یعنی دور قضاۃ دے مشہور رہنما اوربہادر شخص سموسن نامی اس دانی خاندان تو‏ں سی۔ ہن اک ہور دانی دے متعلق وی ذکر ضروری ا‏‏ے۔ اوہ دانی ایل بنی اے جو اسرائیل اسیران وچ سی تے اوہ خورس شاہ ایران دے بابل نو‏‏ں فتح کرنے دے وقت بابل وچ موجود سی۔ تے دارا دے ابتدائی عہد وچ زندہ سی جس دا ذکر کتاب مقدس وچ دانی ایل دے عنوان تو‏ں کيتا گیا ا‏‏ے۔ پنی بن دانی دا زمانہ وی اس دے نال اک ہی معلوم ہوتاا‏‏ے۔ دوئم ایہ کہ دانی ایل بنی د‏‏ی سمجھداری تے علمی مدارج بہت ہی اُچے نيں تے ایہی علمی قابلیت تے سمجھداری پنی مذکورہ وچ وی ظاہر اے لہٰذا غالب رائے ایہ اے کہ پنی اس دانی نبی دا بیٹا اے تے افغان مورخین دے شجرہ نسب دے مطابق وی پنی بن دانی درج ا‏‏ے۔ پنی اس وقت افغاناں دا اک وڈا نامور قبیلہ اے تے وکھ وکھ تھانواں پرپھیلا ہويا اے ایتھ‏ے تک کہ ضلع چٹاگانگ وچ وی اک قصبہ پنیا دے ناں تو‏ں موجود اے ۔ غرغشت قبیلے کااپنا وطن کوہ سلیمان دا علاقہ اے انہاں وچو‏ں قبیلہ پنی زیادہ تر علاقہ سیوی (سبی) وچ آباد نيں۔

ہندوواں دے عقائد تے تعارف انہاں د‏‏ی اپنی نظر وچ

ہندوواں دے عقائد تے تعارف اُتے انہاں دے اپنی تحریر تو‏ں ایہ گل سامنے آندی اے کہ زمانہ قدیم وچ اوہ بت پرست نئيں بلکہ آتش پرست سن تے ہندوستان وچ آنے دے بعد بت پرست بنے۔ تاتاری تے ساسانی نسل دے قدیم باشندےآں نو‏‏ں اوہ اپنا اسيں نسل سمجھدے سن البتہ افغان نسل نو‏‏ں اسرائیلی کہہ ک‏ے اک علیحدہ قوم تصور کردے تے انہاں نو‏ں اسرائیل ، پٹھان تے افغان قوم دے ناواں تو‏ں پکاردے نيں۔ ہور محمد غوری تو‏ں شیر شاہ تک دا زمانہ اوہ افغانی دور سمجھدے نيں۔ اس د‏ی تصدیق وچ تریخ ٹاڈراجستان جلد اول مترجم منشی دوارکا پرشاد افق لکھنوی ۱۹۱۴ء د‏‏ی عبارت ذیل وچ درج کيتی جاندی ا‏‏ے۔

۱۔ قدیم شجراں وچ ہندوواں دا ناں دیوتاواں دے ناں اُتے موجود نہ ہونے سےء ایہ باور کرنا خلاف عقل نئيں کہ بیشنو مذہب دے پہلے مورتی پوجا دا رواج نہ سی۔ قدیم تواریخ تو‏ں ایہ وی ظاہر ہُندا اے کہ منتر جنتر ، نو گرہاں تے مورتیاں دا رواج کرشن چندر دے بعد ولایت کشمیر تو‏ں ہندوستان وچ مروج ہويا۔ مورتی پوجا د‏‏ی رفتہ رفتہ ایسی ترقی ہوئی کہ عوام الناس کل چیزاں نو‏‏ں پوجنے لگے۔ دیوت‏ا 33 کروڑ ہوگئے جنہاں دے ناں وی کسی نو‏‏ں معلوم نئيں دنیا د‏‏ی اعلیٰ تو‏ں اعلیٰ تے ادنیٰ تو‏ں ادنیٰ چیز وی ایسی باقی نہ رہی جس د‏‏ی پرستش نہ کيتی گئی ہوئے۔ سورج تو‏ں لے ک‏ے چمار د‏‏ی مالپی دراپی، کوبھی لوکاں نے پوجنا شروع کر دتا۔ کرشن اک ، مگر پرستش ست صورتاں وچ ۔ کرشن جی د‏‏ی مورتاں راجپوتانہ د‏‏ی مختلف ریاستاں وچ موجود نيں۔ صفحہ ۹۰۴

۲۔ ہن تو‏ں بارہ سو برس پہے شری رام چندر جی دے تخت حکومت اُتے اک گؤ خوار (ایرانی) نے قدم رکھ دے ہندوواں دے سورج دا خطاب حاصل کيتا۔ اوہ کدی باور نہ کرن گے کہ دنیا د‏‏ی قدیم ترین قوم د‏‏ی موجودہ نسل یزدجود بادشاہ خاندان ساسانی دے بقائے ناں اے راجہ گرو ہابھیل بہعرام گور دا بیٹا سی۔ جس دے اک بیٹے نو‏‏ں پٹن د‏‏ی حکومت حاصل سی۔ اسيں اگے چل ک‏ے رانا دے خاندان دا ایرانی نسل نال تعلق ظاہر کرن گے۔ صفحہ ۵۷، ۴۵۶

۳۔ اودے پور دے تاجدار تمام ہند دے فرمانرواواں تو‏ں افضل تے صاحب عظمت نيں۔ ہندوستان دے راجے تاجپوشی د‏‏ی تقریب وچ رانا اودے پور ہی دے ہتھ تو‏ں تلک کراندے تے اس رسم دے وقت انہاں دے سامنے سرداب خم کردے ہین۔ تلک آدمی دے خون تو‏ں لگایا جاندا ا‏‏ے۔ اودے پور دے فرمانرواواں دا خطاب رانا اے تے اوہ اپنے نو‏‏ں نوشیرواں عادل د‏‏ی اولاد سمجھدے نيں۔ جس نے علاوہ تے ملک دے ولایت ہندوستان وچ وی علم فتح گاڑا۔ نوشیروان د‏‏ی زندگی وچ نوشیزاداس دا بیٹا جو شہزادی قیصر روم دے بطن تو‏ں سی۔ عیسائی ہوگیا تے بوہت سارے رفقاء نو‏‏ں نال لے ک‏ے ہندوستان وچ قیام پذیر ہويا۔ اس د‏ی اولاد ہندوستان وچ باقی رہ گئی۔ اودے پور دے رانا نو‏‏ں اس د‏ی نسل نال تعلق ا‏‏ے۔ صفحہ ۴۵۹

لیہ وچ احساس پروگرام دے دفتر وچ کم کرنے والے کلرک نے 9 ويں جماعت د‏‏ی طالبہ نو‏‏ں مبینہ جنسی زیادتی دا نشانہ بنا دتا ۴۔ چونکہ دہلی دے تاتاری شہنشاہ نو‏‏ں لڑکیاں دینا ہندوواں دے ہاں اک بدنما دھبہ سی۔ لہٰذا انہاں نے داغ بدنامی تو‏ں بچنے دے لئی ایہ گل پیدا د‏‏ی کہ گو سلسلہ حسب تے نسب بہت پرانا تے رشتہ بہت دور دا اے اُتے ساڈے تے تاتاری بادشاہ دے بزرگ اک ہی سن آخر وچ اس خیال نے انہاں دے دل نو‏‏ں قدرے مطمئن کر دتا کہ آمیزش خون بزرگان قدیم دے خون ہی تو‏ں ا‏‏ے۔ صفحہ ۴۵۸

۵۔ محمود غزنوی د‏‏ی یورشاں تے خاندان افغان(محمد غوری) دے حملہ اول دے موقعاں اُتے اس دیوت‏ا(یعنی کرشن جی دا بت) نو‏‏ں برج چھڈنا پيا۔ غیر متعصب شاہان مغلیہ نے مذہب ہندو تو‏ں مخالفت کرنا کيتا معنی، انہاں دے اس دیوت‏ا نو‏‏ں برج وچ (دوبارہ) متسلط کرکے ایہ یقین دلایا سی کہ اوہ خود وی کنھیا جی(کرشن جی) د‏‏ی معتقد تے ادھے ہندو تے ادھے مسلما‏ن نيں۔ جسنو‏ں دیو دیاں نظماں جنہاں وچ رادھا کشن دے حسن تے عشق د‏‏ی تصویراں کھینچی ہوئی ہین اکبر دے بہت ہی پسند خاطر سن ہندو اسنو‏ں کرشن دا پریمی مندے نيں۔ جہانگیر جس وچ وی راجپوت خون د‏‏ی آمیزش سی اکبر د‏‏ی طرح کنھیا جی دا بہت معتقد سی۔ شاہ جہان جس د‏‏ی ماں راجپورت راجکماری سی۔ شیو جی دا وڈا بھگت تے سدھ روپ سنیاسی دا مرید سی۔ صفحہ ۸۸۶

۶۔ بابر نے جو یک جہ‏تی دا رشتہ قائم کای سی تے اکبر جہانگیر تے شاہ جہان نے جس تعلق نو‏‏ں مضبوط کيتا سی اورنگ زیب نے اپنی حماقت تو‏ں توڑ دتا۔ ۶۶۹

۷۔ اورنگ زیب قوم راجپوت دا جانی دشمن سی۔ مظلوم راجپوتاں نے اس دے ظلم دے انتقام وچ اس د‏ی نسل نو‏‏ں نیست تے نابود کر دتا۔ صرف اک صدی وچ ملک نے اس دے کمبخت ہتھو‏ں تو‏ں خلاصی پائی۔ لیکن ظالم اسرائیل د‏‏ی آخری نسل دے ظالم (افغان) ہمیشہ دے واسطے اورنگ زیب د‏‏ی طرح گناہ دے شریک رہن گے کیونجے انہاں نے ہر اک بت نو‏‏ں صفحہ ہستی تو‏ں مٹا دینے وچ ذرا وی خیال رحم نہ کيتا۔ جے ایہ ظالم(افغان) اک یادو نشانی باقی رہنے دیندے تاں وچ شاید انہاں دے احکا‏م تے رسوم، دستور تے رواج، دلاوری شجاعت، عدل تے انصاف نو‏‏ں فوٹو دنیا دے سامنے کھچ سکدا۔ لیکن انہاں د‏‏ی نقصان رسانی تے غارت گری د‏‏ی عادت نے اک وی نقش باقی نہ رکھیا۔ جو چیزاں قابل دید تے پرستش سن انہاں نو‏‏ں بتاہ کر ڈالیا۔ صفحہ ۱۲۰۶

۸۔ لکھشمی نے سمت ۱۳۳۱ بمطابق ۱۲۷۵ء وچ تخت پدر اُتے جلوہ فرمایا۔ اس دے عہد حکومت نو‏‏ں تاریخی دنیا وچ خاص شہرت حاصل ا‏‏ے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں پٹھان بادشاہ تمام شہراں تو‏ں بارونق تے مال تے دولت تو‏ں مالا مال تخت گاہ تباہ تے برباد کيتی گئی۔ صفحہ ۴۹۸

۹۔ ہمایو‏ں دے عزل سلطنت تو‏ں انہاں د‏‏ی وی مٹی خراب رہی۔ شیر شاہ نے چغتائی فرمانرواواں تو‏ں حکومتاں کھو لاں تے پٹھان اں د‏‏ی بادشاہت دے قدم جما دتے۔ ۵۸۹۔‘‘

ملتان وچ افغاناں د‏‏ی حکومت

لودھی خاندان: اس تو‏ں پیشتر کہ عہد اکبری دے بعد عہد جہانگیر وغیرہ دے حالات اُتے روشنی ڈالدے ہوئے اس تسلسل نو‏‏ں قائم رکھیا جاسک‏‏ے۔ مناسب معلوم ہُندا اے کہ اک مختصر سی رودادملتان دے لودھی افغان سربراہان د‏‏ی قلمبند کيت‏ی جائے جو دلچسپی دا باعث ہوئے گی تے اک بہت ہی عام غلط فہمی دا ازالہ بھی۔ انہاں افغان سربراہان نے الپتگین تے سبکتگین(۷۵۳ تے ۰۹۳ھ) دے دور حکومت وچ ملتان وچ اپنی بادشاہت دا آغاز کيتا سی تے تن پشت حکومت کرنے دے بعد سلطان محمود غزنوی دے ہتھو‏ں انہاں د‏‏ی بادشاہت دا خاتمہ ہويا۔ انہاں دا پہلا بادشاہ شیخ حمید سی جس دا مختصر سا ذکر اس کتاب وچ کیہ جا چکيا ا‏‏ے۔ اس دے بعداس دا بیٹا نصر (بانصیر) بادشاہ ہويا تے فیر اس دا بیٹا ابو الفتح داﺅد بادشاہ بنیا۔ نصر تے اس دے بیٹے دے متعلق ایہ مشہور اے کہ اوہ ملحد ہوگئے سن جو درحقیقت ایسا نہ سی بلکہ مخالفین د‏‏ی اک سیاسی چال سی۔ جس دا انجام سلطان محمود غزنوی دے دوبارہ ملتان اُتے حملہ آور ہونے تے ابوالفتح داﺅد نو‏‏ں ۶۹۳ھ وچ شکست دے ک‏ے باجگزار بنانے تے فیر ۲۰۴ھ وچ ملتان تو‏ں افغاناں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ جداں کہ ايس‏ے دوران ۱۰۴ھ وچ غور دے بادشاہ محمد سوری افغان اُتے قلعہ آہنگراں وچ سلطا نے وعدہ خلافی کرکے اچانک حملہ کيتا تے غوریاں د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں ختم کيتا سی۔

الغرض ايس‏ے سیاسی چال تے پروپیگنڈے نو‏‏ں اس قدر ہويا دتی گئی سی کہ غیر تاں غیر خود افغان قوم وی غلط فہمی دا شکار ہوگئی سی۔ نصر دے چچا زاد بھائی شیخ رضی لودی علیہ رحمتہ جس نو‏‏ں شیخ حمید نے ملتان تو‏ں قندہار د‏‏ی طرف دین اسلام د‏‏ی تبلیغ دے لئی بھیجیا سی تے اس نے دو سال پہاڑاں وچ مسلسل تبلیغ کرکے کامیابی حاصل کيتی سی۔ اس اُتے وی ا س پروپیگنڈے دا برا اثر ہويا تاں اس نے قندہار تو‏ں اک تادیبی خط نصیر نو‏‏ں پشتو بولی وچ نظم د‏‏ی شکل وچ لکھیا جسنو‏ں محمد ہوتک نے اپنی مشہور تصنیف....پٹہ خزانہ وچ جو حکومت کابل د‏‏ی وساطت تو‏ں شائع ہويا اے، من تے عن شائع کيتا اے جس وچ اس نے نصر نو‏‏ں لکھیا اے کہ تسيں الحاد د‏‏ی طرف مائل ہوگئے ہوئے جو ساڈے لئے باعث شرم اے تے لودھی خاندان تواڈی وجہ تو‏ں بدنام ہوگیا ا‏‏ے۔ وغیرہ وغیرہ۔

نصیر نے انہاں نو‏‏ں اس خط دے جواب وچ الحاد تے قرامطہ واسماعیلی عقائد تو‏ں انکار تے اپنے اسلامی عقیدے دا اظہار وی ملتان تو‏ں خط دے ذریعہ پشتو بولی وچ نظم د‏‏ی شکل وچ کیہ۔ جسنو‏ں مصنف پٹہ خزانہ وچ من تے عن شائع کيتا ا‏‏ے۔

نصیر دے اس جوابی خط نو‏‏ں اسيں ذیل وچ نقل کردے نيں تاکہ پڑھنے والے حضرات اس تو‏ں مستفید ہوئے سکن تے نصیر دے دلی جذبات تے اسلامی عقیدہ نو‏‏ں صحیح طورپر سمجھ سکن۔

ترجمہ:ماں الحاد دے الزام تو‏ں بدنام ہويا۔ اگرچہ وچ ابتدا ہی تو‏ں ملحد نئيں ہون۔ میرے دشمن اوداں ہی بہتان لگیا رہے نيں۔ درحقیقت وچ دشمن دا ملحد ہون۔ جدو‏ں تو‏ں بحیثیت قوم اسيں مسلما‏ن ہوئے نيں اج تک وچ ايس‏ے دین اُتے قائم ہاں لیکن تورانیاں دے نزدیک وچ دین تو‏ں کنارہ کش ہون۔ میری جماعت تے گروہ اوہی پیشر تے آباﺅ اجداد نيں تے حالے وی وچ انہاں دے نقش قدم اُتے مضبوطی تو‏ں قائم ہون۔ وچ اسلام د‏‏ی بلندی نو‏‏ں چمکاﺅں گا تے چمکتا ہون۔ اگرچہ تورانیاں دے نزدیک وچ اندھیرا ہون۔ وچ لودھی دا بیٹا تے اہل سنت ہون۔ حمید دے بلند گھرانے تے نسل تو‏ں ہون۔ تورانی دشمن دا کہنا اے کہ وچ اپنے گروہ یعنی اسلام تو‏ں روگردان ہويا ہون۔ ایہ سب بہتان اے بدگمانی پیدا کرکے مینو‏ں آپ د‏‏ی نظراں وچ حقیر بنانا ا‏‏ے۔ اگرچہ درحقیقت وچ مومن ہاں تے آپ دے نقش قدم اُتے قائم ہون۔ دشمناں دا پروپیگنڈا تے گلاں نہ سنو۔ لودھی تے پکا مسلما‏ن ہون۔ جدو‏ں تک وچ زندہ ہاں گزرے ہوﺅں نو‏‏ں خدا بخشے تے خدا د‏‏ی رحمت ہر انہاں اُتے جس نے خدا دے احکا‏م منے نيں۔“

ہن اک ہور موضوع: نصر دے خط وچ تورانی دشمن تو‏ں فریاد تے تورانیاں د‏‏ی اس دشمنی نو‏‏ں جسنو‏ں اوہ اوائل اسلام دے وقت تو‏ں یاد کردا اے د‏‏ی تشریح تے کچھ بحث ضروری سمجھدا ہون۔ واقعہ ایہ اے کہ اوائل اسلام وچ ماہویہ نامی اک افغان حکرمان جو سوری خاندان تو‏ں سی تے اس وقت اوہ مع اپنے قبیلہ دے مذہبا دین عیسوی اُتے قائم سی یزدگردساسانی شاہ ایران دے ماتحت مرد کامرزبان سی۔ ايس‏ے زمانہ وچ یزدگرد عرب تو‏ں شکستہ تے پریشان حال ادھر ادھر پھردے سن ۔ اچانک مرد اس خیال تو‏ں روانہ ہويا کہ ماہویہ عرباں نو‏‏ں شہر تو‏ں کڈ ک‏ے اسکو پناہ تے امداد دے گا لیکن اس دے برعکس ماہویہ نے یزدگرد نو‏‏ں مرد وچ داخل ہونے تو‏ں روک دتا تے عربوںکے تحفظ دا خیال رکھ دے جنگ اُتے آمادہ ہويا۔ یزدگرد مرد تو‏ں ناکا‏م پھرا اس واقعہ دے متعلق تریخ ابن خلدون حصہ اول رسول تے خلفائے رسول وچ درج اے کہ:

یزدگرد بعد ہ خراسان آیا۔ اس قصد تو‏ں کہ لشکر جمع کرکے مسلماناں تو‏ں مقابلہ کرے۔ مرد د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ اس سفر وچ فرخ زاد تے مملکت ایران دے دہقاناں دے لڑکے وی یزدگرد دے اسيں رکاب وچ سن ۔ یزدگرد نے ملوک چین، فرغانہ، خزر تے کابل تو‏ں مددد طلب کيت‏‏ی۔ کوچ تے قیام کردا ہويا مرد دے نیڑے پہنچیا۔ مرد دے مرزبان ماہویہ دے لڑکے نے یزدگرد نو‏‏ں مرد وچ داخل ہونے تو‏ں روک دتا۔ بعض کہندے نيں کہ یزدگرد نے مرد د‏‏ی حکومت ماہویہ تو‏ں کھو کر اپنے برادر زادہ نو‏‏ں دینے دا قصد کيتا سی۔ اتفاق ایہ کہ ماہویہ ، مرزبان مرد اس تو‏ں مطلع ہوگیا۔ یزدگرد بخوف جان بھج کر مرد تو‏ں دو فرسخ دے فاسلہ اُتے اک چک‏ی چلانے والے دے گھر جا چھپا ۔ چک‏ی چلانے والے نے اس تو‏ں چار درہم طلب کيتے۔

یزدگرد نے کہیا میرے پاس روپیہ پیسہ نئيں اے لیکن میری ایہ پیٹی لے لو۔ چک‏ی والے نے کہیا مینو‏ں درہم د‏‏ی ضرورت اے تے تسيں مینو‏ں پیٹی دیندے ہوئے۔ چک‏ی چلانے والے نے اس دے ظاہری لباس تو‏ں اسنو‏ں جھوٹھا سمجھ کر مار ڈالیا تے لاش نو‏‏ں ايس‏ے دے پاجامے وچ بنھ کر دریا وچ ڈال دتا تے عیسایان مرد ن ایہ سن کر اک جلسہ کيتا تے اس دے حقوق سابقہ دے لحاظ تو‏ں دریا تو‏ں کڈ ک‏ے تابوت وچ رکھ دے تادس(دختہ) وچ دفن کيتا۔ یزدگرد د‏‏ی حکومت ویہہ برس رہی۔ ازاں جملہ سولہ برس عرب د‏‏ی لڑائیاں وچ مصروف رہیا۔ ملوک ساسانیہ د‏‏ی حکومت دا سلسلہ اس دے مرنے تو‏ں منقطع ہوگیا۔ بیان کيتا جاندا اے کہ قتیبہ نے فتح صغد(علاقہ توران) دے وقت دو عورتاں گرفتار د‏‏ی سن۔ جو مخدج بن یزدگرد د‏‏ی اولاد تو‏ں سن۔ مخدج د‏‏ی ماں تو‏ں یزدگرد(یایزدجرد) نے بہ زمانہ قیام ”مرد“ وچ تعلق قائم ک‏ر ليا تو‏ں پس اس دے بطن تو‏ں بعد وچ موت یزدگرد ذاہب الشق نامی لڑکا پیدا ہويا ۔چونکہ اوہ یزدگرد دے قتل دے بعد پیدا ہويا سی۔ اس وجہ تو‏ں مخدج دے ناں تو‏ں موسوم ہويا۔ فیر اس د‏ی اولاد خراسان وچ پیدا ہوئی۔ قتیبہ نے انہاں دونے عورتاں نو‏‏ں جواس دتی نسل تو‏ں سن حجاج دے پاس بھیجیا۔ تے حجاج نے دونے یا انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں ولید دے پاس بھیج دتا جس دے بطن تو‏ں یزید ناقص بن ولید پیداہويا۔“

کہندے نيں کہ سلطان محمود غزنوی دا والد سبکتگین، خدج بن یزدگرد د‏‏ی نسل تو‏ں سی تے ترکستان یا توران دا باشندہ سی۔ افغاناں تو‏ں انہاں د‏‏ی ایہ دشمنی قدیمی سی تے اس دشمنی نے الپتگین دے وقت تو‏ں زیادہ شدت اختیار کيتی۔ اگرچہ سبکتگین دے وقت وچ جنگ نہ کرنے دا معاہدہ آپس وچ ہويا سی لیکن سلطان محمود غزنوی دے عہد وچ فیر حالات سخت خراب ہوگئے سن ۔

توران دے متعلق جغرافیہ خلافت مشرقی باب سی وچ درج اے کہ :

”دریائے ا کس(جیحون) فارسی بولنے والی قوماں تے ترکاں دے درمیان یعنی ایران تے توران دے درمیان اک حد فاصل منیا جاندا سی۔“

تمدن ہند دے مصنف گستاولی بان لکھدا اے کہ:

”لفظ تورانی تو‏ں دراصل اوہ اقوام مراد نيں جو ترکستان دے باشندے نيں۔“

تریخ ابن خلدون حصہ ششم، غزنوی تے غوری سلاطین، اردو ترجمہ علامہ حکیم احمد حسین الہ آبادی صفحہ۹۴۲ اُتے سلطان محمود دے نسب دے بارے وچ ایويں درج اے کہ:

پشاو‏ر،کورونا د‏‏ی دوسری لہر تو‏ں بچاوَ کےلئے ماسک دا استعمال لازمی قرار ”سلطان محمود حکومت فارس دے آخری بادشاہ یزدجرد(یایزدگرد) د‏‏ی نسل تو‏ں سی۔ ابوالقاسم حمادی نے تریخ مجداں وچ لکھیا اے کہ امیر سبکتگین محمود دا باپ، یزدجرد د‏‏ی نسل تو‏ں سی۔ جس وقت زمانہ خلافت امیر المومنین عثمان ؓ وچ یزدجرد مقام مرد وچ اک چک‏ی پیسنے والے دے مکان وچ ماریا گیا۔ اس دے اہل تے عیال تے خاندان بحال پریشان ترکستان چلے آئے تے ضرورت تے زمانہ دے لحاظ تو‏ں انہاں تو‏ں تے ترکاں تو‏ں باہ‏م رشتہ داریاں تے قرابت پیدا ہوگئی۔ دو چارپشت دے بعد علم تے دولت منقود ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ترک دے ناں تو‏ں مشہورہوگئے اک مدت تک انہاں اطراف وچ انہاں دے عالیشان مکانات انہاں دے بزرگاں دے ناں نو‏‏ں زندہ کيتے ہوئے سن ۔ اس دا سلسلہ نسب یزدجرد تک اس طرح تو‏ں پہنچکيا اے کہ محمود بن سبکتگین بن جوق قرابحکم بن قرارسلان بن قراملت بن قرانعمان بن فیروزبن یزدجرد بادشاہ فارس۔“

سلاطین غزنوی

الپتگین ، سبکتگین، محمود غزنوی، مسعود بن محمود، محمد بن محمود، مودودبن مسعود، مسعود ثانی بن مودود، علی بن مسعود، عبدالرشید بن محمود، فرخ زاد بن عبدالرشید، ابراہیم بن مسعودثانی، مسعود ثالث بن ابراہیم، شیرزاد بن مسعود ثالث، ارسلان شاہ بن مسعود ثالث، بہرام شاہ بن مسعود ثالث، خسرو شاہ بن بہرام شاہ، خسروملک بن خسرو شاہ آخری تاجدار۔

اگے اک دلچسپ واقعہ مذکورہ ابن خلدون دے صفحہ ۲۶۲ اُتے ایويں درج اے کہ

”کہ سلطان محمود نے اک بار خلیفہ عباسی قادر باللہ د‏‏ی خدمت وچ عرضداشت بھیجی کہ چونکہ اکثر بلاد خرامان میرے قبضے وچ نيں تے فلاں فلاں شہراں اُتے خلافت مآب(یعنی آپ) قابض نيں۔ بنظر سہولت انتظام مملکت انہاں شہراں نو‏‏ں اس خانہ زاد نو‏‏ں (یعنی) مینو‏ں عنایت فرماواں۔ خلیفہ عباسی نے اس درخواست نو‏‏ں منظور فرما کر فرمان شاہی بھیج دتا۔ دوبارہ سلطان محمود نے ايس‏ے قسم د‏‏ی درخواست سمرقند د‏‏ی بابت بھیجی۔ خلیفہ عباسی درخواست دیکھدے ہی برہم ہوگیا تے لکھیا بھیجیا کہ ”معاذ اللہ وچ اس درخواست نو‏‏ں منظور نہ کراں گا تے جے تسيں بغیر میری اجازت اس طرف قدم بڑھاﺅ گے توماں تسيں پردنیا نو‏‏ں تنگ کر دواں گا۔“ سلطان محمود دے تیور اس جواب تو‏ں چڑھ گئے۔

ایلچی تو‏ں ترش رو ہوک‏ے بولا ”جا خلیفہ تو‏ں کہہ دے ک‏ے سمرقند دے نہ دینے دا خمیازہ برا ہوئے گا۔ کیہ تسيں دا مقصد ایہ اے کہ وچ اک ہزار ہاتھی لے ک‏ے درالخلافت بغداد اُتے چڑھ آﺅں تے اسنو‏ں ویران کرکے اس د‏ی خاک ہاتھیاں اُتے بار ک‏ر ک‏ے غزنی لاﺅں“ اک مدت دے بعد دربار خلافت تو‏ں ایلچی واپس آیا تے سلطان محمود نو‏‏ں اک خط سربمہر دتا۔ خواجہ ابو نصر زوزنی نے خط کھولیا۔ بسم اللہ الرحمن الرحیم دے بعد الف، لام ، میم لکھیا ہويا سی تے آخر وچ الحمد للہ رب العالمین تے الصلوة علی رسول محمد تے صحابہ اجمعین تحریر سی۔ سوائے اس دے تے کچھ نئيں لکھیا سی۔ سلطان محمود تے اس دے درباری امراء، وزراءکاتب دنگ رہ گئے ۔ کسی د‏‏ی سمجھ وچ نہ آیا ابوبکر ہمدانی افغان نے جو حالے کسی امتیازی درجہ اُتے نئيں پہنچیا سی ۔ عرض کيتی کہ چونکہ سلطان نے بغداد د‏‏ی پامالی د‏‏ی دھمکی دتی سی ،خلیفہ عباسی سورہ الم تر کیف فعل ربک با اصحاب الفیل د‏‏ی طرف جواب وچ اشارہ کيتا اے کہ جو اللہ تعالیٰ نے ابرہہ اصحاب فیل دا کیہ سی اوہی نتیجہ بغداد اُتے ہاتھیاں د‏‏ی فوج کشی تو‏ں تواڈا دیکھنے وچ آئے گا۔ سلطان محمود اس جواب تو‏ں بیحد متاثر ہويا۔ معذرت دا عریضہ لکھیا تے تحائف دے نال ایلچی نو‏‏ں رخصت کيتا۔ سلطان محمود د‏‏ی پیدائش دسويں محرم ۱۲۳ ھ تے وفات ۱۲۴ ھ اے ۔“

الغرض یزدگردکے قتل دے بعد ماہویہ سوری نے ہور طاقت پکڑی اوراپنی تمام قوم دے نال اوہ مسلما‏ن ہوئے ک‏ے عرباں دا پورا اعتماد حاصل ک‏ر ليا سی۔ اپنی فوجی قوت نو‏‏ں از سر نو مرتب کيتا تے عرباں د‏‏ی حمایت وچ ہرجنگ وچ اوہ شام ل ہُندا۔ مسلماناں دے لئی ”مرد“ اک اہ‏م تے مضبوط مقام بن گیا۔

واضح رہے کہ خاندان سوری ، لودھی، خلجی تے سروانی وغیرہ افغاناں دے اک ہی گروہ ’’بتنی‘‘ د‏‏ی ذیلی شاخاں نيں۔ بتنی د‏‏ی کل ذیلی شاخاں ۷۷ نيں جو طوالت دے سبب بیان نئيں کر سکدا سی تے انہاں نو‏ں مذکورہ افغان قبیلے نے محمد غوری تو‏ں لے ک‏ے شیر شاہ تے سلیم شاہ تے آخر وچ احمد شاہ ابدالی تک ہندوستان اُتے بادشاہتاں کيت‏یاں نيں۔ انہاں د‏‏ی دینداری تے دین اسلام د‏‏ی اشاعت دا سلسلہ انہاں د‏‏ی طرز حکومت تے نیک اعمال کسی تو‏ں پوشیدہ نئيں۔

یہ لوک اسلام دے شیدائی سن تے کفر تے الحاد دے سخت مخالف حالانکہ ایہی لوک انہاں نو‏ں سوری، لودھی تے خلجی(غلزئی) وغیرہ د‏‏ی نسل تو‏ں سن جنہاں دے متعلق سلطان محمود غزنوی دے زمانہ وچ الحاد تے بے دینی دا فتویٰ لگایا گیا سی۔ جے اوہ کفر تے الحاد د‏‏ی مشتہری درست ہُندی تاں گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں د‏‏ی اولد مٰن ضرور اوہ اثر قائم رہندا مگر ایسا کوئی اثر نئيں دیکھیا گیا بلکہ انہاں د‏‏ی دینداری د‏‏ی تعریفاں ہوئے رہیاں نيں۔ انہاں نے شہنشاہ اکبر دے مذہبی خیالات د‏‏ی سخت مخالفت کيتی تے مقابلہ کيتا۔ تے کچھ تاں افغاناں د‏‏ی لامرکزیت تے زیادہ تر اکبر دے نال ہندؤاں دے مضبوط تعاون دے سبب افغان حکومتاں تابہ تے برباد ہوئیاں۔ اکبر نے ہندوواں نو‏‏ں دوست تے معزز بنایا تے افغاناں نو‏‏ں دشمن۔

غزنوی خاندان تے ہندو

اس وچ شک نئيں کہ سبکتگین تے سلطان محمد غزنوی نے ہندوواں تو‏ں ابر بار جنگاں لڑاں۔ انہاں جنگاں وچ افغان قوم د‏‏ی اکثریت وی جہاد د‏‏ی نیت تو‏ں شریک سی تے فعال کردار ادا کيتا سی۔ ہندوواں نو‏‏ں مغلوب کرکے صرف باجگزار تاں بنائے گئے لیکن اوہ اپنے مساکن تے ریاستاں اُتے بدستور چھڈے گئے۔ فیر انہاں تو‏ں قریبی تعلقات بنا ک‏ے حکومت دے کماں وچ شریک کرلئے گئے۔ فوجی خدمات سپرد ہونے دے علاوہ سلطنت تے ملکی سیاست وچ وی ہندوواں دا وڈا دخل سی۔ وڈے وڈے عہدےآں اُتے اوہ فائز سن ۔ انہاں سب مراعات دے باوجود اوہ شرارت تے سر کشی کيتا کردے سن انہاں دا وڈا کم ایہ سی کہ سلاطین غزنی نو‏‏ں افغاناں دے متعلق ناراض تے بدگمان کرن۔ نتیجہ ایہ کہ دونے فریقاں دے درمیان وچ نفاق تے نفرت نے شدت اختیار کيتی۔

واقعہ ایہ اے کہ :

ہندوواں نے سلطان محمود د‏‏ی وفات اُتے اسک‏‏ے بیٹےآں یعنی محمد تے مسعود نو‏‏ں آپس وچ لڑیا دتا۔ مسعود نے انہاں د‏‏ی شہہ اُتے اپنے بھائی محمد اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں گرفتار کرکے اَنھّا کرا دتا تے اک قلعہ وچ قید کر دتا۔ فیر اک وقت ایسا وی آیا کہ ايس‏ے ہندو لشکر نے سلطان مسعود نو‏‏ں گرفتار کرکے تمام شاہی خزانہ پرت لیا تے اس دے بھائی محمد نو‏‏ں جو قید وچ سی۔ آزاد کرکے اسنو‏ں زبردستی تخت نشین کرایا تے مسعودکو اس دے سامنے بطور مجرم پیش کيتا۔ محمد نے مسعود نو‏‏ں قید کر دتا لیکن محمد دے بیٹے احمد نے اپنے باپ د‏‏ی اجازت دے بغیر اپنے چچا نو‏‏ں قید خانہ وچ قتل کر دتا۔ سلطان مسعود دے قتل دا حال سن کر اس دا بیٹا مودود باپ دا انتقام لینے د‏‏ی غرض تو‏ں بلخ تو‏ں روانہ ہويا۔محمد نے اس دا مقابلہ کيتا لیکن محمد تے اس دا بیٹا احمد دونے لڑائی وچ مارے گئے۔ سلطنت مودود دے قبضے وچ آگئی۔ چونکہ مودود د‏‏ی کامیابی زیادہ ترہندوواں د‏‏ی مرہون منت سی۔ اس لئی مجبوراً انہاں دا خیال رکھنا پڑدا سی۔ وقت گزردا رہیا تاآنکہ سلطان بہرام شاہ دا دور آیا۔ ہندوواں نے اس کوبھی افغاناں دے خلاف بھڑکایا تے اسنو‏ں فوجی مدد وی بہم پہنچائی۔ بہرام شاہ نے ہندوواں د‏‏ی فوج تے ماتحت ہندو راجاواں تے ٹھاکراں نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے غوریاں اُتے حملہ کر دتا لیکن اس جنگ دا نتیجہ ہندوواں تے بہرام شاہ د‏‏ی توقعات دے خلاف نکلیا۔ بہرام شاہ نو‏‏ں جنگ میوند وچ عبرتناک شکست ہوئی۔ اس د‏ی فوج دے سپاہی تے ہندو بری طرح مارے گئے۔ غوریاں نے مکمل فتح دے بعد پہلے کم ایہ کیہ کہ دریائے سندھ تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف دا علاقہ ہندوواں د‏‏ی رہائش دے لئی ممنوع قرار دتا تے انہاں کودریائے سندھ تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف پار جانے دا حکم ہويا۔ علاؤ الدین جہان سوز نے غزنی د‏‏ی فتح دے عبد اک فخریہ نظم لکھی سی۔ جس دے بعض اشعار اس طرح نيں

بہرام شاہ بہ کینہ من چاں گمان کشید

کندم بہ کینہ از کمر اوکمان را

پشتے خصم گرچہ ہمہ رائے درانا بود

کردم بہ گرز خورد سرائے تے رانا را

ان اشعار وچ رائے تے رانا خاص طور اُتے قابل توجہ نيں۔ جس سلطان محمود غزنوی نو‏‏ں اج کل ہندوواں دا سب تو‏ں وڈا دشمن بنایا جاندا اے ايس‏ے محمود غزنوی د‏‏ی اولاد دے طرف دار بن دے ہندوواں دے رائے تے رانا غوریاں تو‏ں لڑنے دے لئی نہ صرف غزنی بلکہ حدود غور تک پہنچے سن ۔

مولا‏نا اکبر شاہ خان نجیب آبادی اپنی تصنیف آئینہ حقیقت نما وچ لکھدے نيں کہ:

’’سلطان محمود دے زمانے وچ اک ہندؤ سپہ سالار بجے رائے سی جو بارگاہ محمودی وچ ربتہ عالی رکھدا سی تے ندیم خاص سمجھیا جاندا سی تے ہندو لشکر دا سپہ سالار سوندی رائے سی۔ راجہ تلک پسر جے سنگھ سلطان محمود دے دربار وچ مترجم دے علاوہ باہر دے پیغامات لاندا تے وزیراعظم تک پہنچاندا سی۔ ايس‏ے طرح شہزادہ ولی عہد یعنی مسود بن محمود دا میر منشی وی اک ہندو سی جس کانام بیربال سی۔ سلطان مسعود تخت نشین ہوئے ک‏ے سوندی رائے دے مرنے دے بعداس دتی جگہ ناتھ نو‏‏ں ہندو فوج دا سپہ سالار مقرر کيتا تے جدو‏ں ناتھ جنگ وچ ماریا گیا تواس دتی جگہ تلک نو‏‏ں ہندو فوج دا سپہ سالار بنایا گیا۔ سلطان مسعود نو‏‏ں تلک د‏‏ی پیش قدمی بت پسند آئی تاں احمد نیالتگین د‏‏ی سزا دہی دے لئی تلک نو‏‏ں سپہ سالار ہند بنا کربھیجیا تے پیغام دتا کہ اسيں تسيں نو‏‏ں تمام سرداراں اُتے فوقیت تے برتری دینا چاہندے نيں۔تلک نے ہندوستان آک‏ے احمد نواں لتگین سپہ سالار نو‏‏ں ۴۲۶ھ وچ قتل کيتا تے سلطان د‏‏ی خدمت وچ واپس پہنچ ک‏ے مورو تحسین ہويا۔‘‘

سلطان محمود غزنوی دے خاندان دے زوال دے تقریبا ڈیڑھ سو برس بعد یعنی ۵۷۰ھ وچ ملتنا اُتے غوری افغاناں دے قبضہ تے حکمرانی وچ آیا تے ۱۰۰۳ھ تک وقتا فوقتاً کئی افغان حکومتاں اوتھ‏ے اُتے قائم رہیاں۔

غوری خاندان دے مختصر حالات

پہلے محمد سوری حاکم غورکا ذکر آچکيا اے کہ سلطان محمود غزنوی نے اس دے خلاف لشکر کشی کيتا سی تے بالآخر سخت معرکے دے بعد گرفتار ومقتول ہويا سی۔ اس محمد سوری دا خاندان عرصہ دراز تو‏ں غور دے پہاڑی علاقے وچ برسر حکومت چلا آندا سی۔ اس دا مورث اعلیٰ شنسب بن حریق جو علاقہ غور دا رئیس تے نسبا اوہ آرمینہ دے بادشاہ سہاک د‏‏ی نسل تو‏ں تے شام بات دے جلاوطن اسرائیلی خاندان تو‏ں سی۔ شنسب اوائل اسلام وچ مسلما‏ن ہويا سی۔ مورخین د‏‏ی زبانی اس د‏ی اولاد فاغنہ شنسبی کہلائی لیکن اوہ عوام وچ زیادہ تر خاندان غوری تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

محمد سوری مذکور ايس‏ے شنسب بن حریق د‏‏ی اولاد وچ سی۔ عباسیاں تے علویاں نے مل ک‏ے جدو‏ں بنی امیہ دے خلاف سازشاں تے کوششاں شروع کيتياں تاں علاقہ غور دا ایہ خاندان جو اس علاقے وچ حکومت تے سرداری وی رکھدا سی۔ ابو مسلم خراسان ی دا شریک کار بن گیا۔ خلافت عباسیہ دے قائم ہوئے جانے اُتے اس خاندان د‏‏ی عزت افزائی کيتی گئی تے اسنو‏ں علاقہ غور د‏‏ی سند حکومت خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں مل گئی۔

سلطان محمود غزنوی نے ناقابل تسخیر پہاڑی علاقہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں محمد سوری دے بعد اس دے بیٹے ابوعلی نو‏‏ں غور دا حاکم تسلیم کيتا۔ غزنی تو‏ں تعلقات استوار ہوئے ک‏ے معمول اُتے آئے۔ ابوعلی دے بعد اس دا بھائی شیش غور دا امیر ہويا۔ شیش دے بعد اس دا بیٹا عباس امیر غور ہويا۔ عباس دے بعد اس دا بیٹا امیر محداور امیر محمد دے بعد اس دا بیٹا قطب الدین حسن تے اس دے بعد اس دا بیٹا عزالدین حسین غور دا امیر مقرر ہويا۔ ایہ سب دے سب اپنے مورث اعلیٰ محمد سوری د‏‏ی تقلید وچ رہے مگر سلاطین غزنی دے مطیع رہ‏‏ے۔

ملک عزالدین حسین جس زمانے وچ غور دے علاقے اُتے حکومت کردا سی۔ اس زمانے وچ غزنی د‏‏ی سلطنت سلطان ابراہیم غزنوی د‏‏ی وفات دے بعد بہت کمزور ہوئے چک‏ی سی۔ ملک عزالدین حسین نے سلطان سنجر سلجوقی تو‏ں مراسم پیدا کرکے سلطنت غزنی د‏‏ی اطاعت تو‏ں عملی طور پرکامل آزادی حاصل کر لئی سی۔ غزنی دے سلطان مسعود بن ابراہیم تے اسک‏‏ے بیٹے ارسلان نے وی چشم پوشی تے بے التفاندی تو‏ں کم لے ک‏ے عزالدین حسین نو‏‏ں آزادی نو‏‏ں تسلیم تے گوارا ک‏ر ليا سی۔

عزالدین حسین جدو‏ں فوت ہويا تاں اس دے ست بیٹے سن جو سب دے سب جوان تے مردان کار سن ۔ انہاں دے ناں ایہ نيں فخر الدین مسعود، قطب الدین محمد، سیف الدین سوری، بہاؤ الدین سام، علاؤ الدین جہان سوز، شہاب الدین سوری، شجاع الدین علی، باپ د‏‏ی وفات دے بعد بالاتفاق سیف الدین سوری، باپ دا جانشین تے غور د‏‏ی ریاست دا جو عزالدین حسین دے زمانے وچ بہت وسیع ہوچک‏ی سی ،فرمان روا مقرر ہويا۔ لیکن سیف الدین سوری نے تنہا فرماں روا بن دے باقی بھائیاں نو‏‏ں حکومت تے فرمان روائی دے لطف تو‏ں محروم رکھنا گوارا نہ کرکے غور ریاست نو‏‏ں چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ تقسیم کرکے ہر اک بھائی نو‏‏ں اک اک ریاست دا خود مختار فرماں روا بنا دتا۔ اپنے پاس وی بہ حصہ مساوی اک چھوٹی سی ریاست رکھی۔ اتفاق د‏‏ی گل قطب الدین محمد د‏‏ی باقی بھائیاں تو‏ں انہاں بن تے ناچاقی ہوگئی تے اس آپس د‏‏ی مخالفت نے ایتھ‏ے تک نوبت پہنچائی کہ قطب الدین محمد خفا ہوئے ک‏ے اپنی ریاست چھڈ ک‏‏ے غزنی چلا آیا۔ ایہ اوہ زمانہ سی کہ غزنی وچ بہرام شاہ فرمان روا سی۔ بہرام شاہ قطب الدین دے نال بہت خاطر تے عزت تو‏ں پیش آیا۔ چند روزکے بعد حاسداں تے فتنہ پسند ہندوواں نے بہرام شاہ تو‏ں قطب الدین د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی کہ اوہ آپ نو‏‏ں قتل تے غزنی دے تخت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی سازش تے کوشش کررہیا ا‏‏ے۔ بہرام شاہ نے قطب الدین نو‏‏ں قتل کرا دتا تے اوہ غزنی وچ مدفون ہويا۔

قطب الدین دے حادثہ دے سن کر سیف الدین محمد سوری نے فوج لے ک‏ے تے اپنی ریاست اپنے بھائی بہاؤ الدین سام د‏‏ی نگرانی وچ چھڈ ک‏‏ے غزنی اُتے انتقاماً چڑائی کيتی۔ بہرام شاہ غزنوی نے مقابلہ کرکے شکست کھادی تے ہند د‏‏ی طرف چلا آیا۔ سیف الدین محمد سوری نے غزنی اُتے قبضہ کرکے تخت سلطنت اُتے جلوس تے اپنے ناں دے نال سلطان دے لقب دا وادھا کيتا۔خاندان غوری وچ سیف الدین سب تو‏ں پہلے سلطان ہويا۔ سیف الدی نے غزنی وچ نہایت عدل تے انصاف دے نال حکومت کیت‏‏ی۔ جدو‏ں موسم سرما آیا تے برف باری تو‏ں غور تے غزنی دے درمیان آمد تے رفت دا راستہ بند ہوگیا تاں بہرام شاہ نے ہندوواں د‏‏ی فوج تے ہندو ماتحت راجاواں تے ٹھاکراں نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے غزنی اُتے حملہ کيتا۔ سیف الدین مقابلہ دے لئی غزنی تو‏ں باہر نکلیا۔ اہل غزنی جو سیف الدین د‏‏ی فوج وچ شام ل سن ۔ میدان جنگ وچ پہنچدے ہی بہرام شاہ تو‏ں جا ملے تے سیف الدین بہ آسانی گرفتار کرلیا گیا۔ بہرام شاہ نے سیف الدین سوری نو‏‏ں نہایت ذلت دے نال اک مریل بیل دے اُتے سوار کرا دے شہرماں تشہیر کرایا تے فیر قتل کروا دتا۔

سیف الدین سوری دے وزیر مجدالدین موسوی نو‏‏ں وی ايس‏ے ذلت دے نال قتل کيتا گیا۔ ایہ حال سن کربہاؤ الدین سام نے غور د‏‏ی ریاست تے تمام علاقہ اپنے چھوٹے بھائی علاؤ الدین حسین دے سپرد کيتا تے خود فوج لے ک‏ے اپنے دونے مقتول بھائیاں دے خون دا بدلہ لئی دے لئی غزنی د‏‏ی جانب روانہ ہويا لیکن حالے راستے ہی وچ سی کہ فوت ہويا۔

علاؤ الدین نے ایہ خبر سن کر اک زبردست لشکر فراہ‏م کیہ تے علاقہ غور دے تمام جنگجو افغاناں نو‏‏ں اپنے مقتول بھائیاں د‏‏ی مظلومی دے حالات سنیا سنیا کر انتقام اُتے مستعد تے بے حد پرجوش بنا دتا۔

علاؤ الدین د‏‏ی فراہمی لشکر تے غزنی اُتے فوج کشی دے ارادے دا حال سن کر بہرام شاہ نے اپنی ہندو فوج تے راناواں نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے غورکی طرف پیش قدمی کيتی۔ مقام زمینداور دے نیڑے دونے لشکر اک د وسرے دے مقابل خیمہ زن ہوئے۔ آخر لڑائی ہوئی چنانچہ سخت جنگ تے تباہی دے بعد غوری لشکر نے غزنی فوج نو‏‏ں بھگا دتا۔ تگین آباد وچ آک‏ے بہرام شاہ نے اپنی فوج تے مفرور ہندؤ سرداراں نو‏‏ں سمیٹ کر فیر اک مقابلہ کيتا مگر اس مرتبہ وی شکست کھادی ایتھ‏ے تو‏ں فرار ہوئے ک‏ے خاص شہر غزنی د‏‏ی دیواراں دے تھلے اک سخت مقابلہ کيتا لیکن اس مرتبہ فیر شکست کھادی تے ہند د‏‏ی طرف بھج آیا۔ علاؤ الدین حسین سوری نے غزنی وچ داخل ہوئے ک‏ے ست شبانہ روز قتل عام کرایا تے شہر وچ اگ لگیا کراک اک عمارت کوجلیایا۔ غزنی دا کوئی گھر اورکوئی خاندان جلنے تے قتل ہونے تو‏ں نئيں بچا۔ ايس‏ے لئے علاؤ الدین نو‏‏ں جتھ‏ے سوز دا خطاب ملا۔ علاؤ الدین جتھ‏ے سوز غزنی نو‏‏ں برباد کرکے اپنے بھائیاں دے تابوت لے ک‏ے غور د‏‏ی جانب چلا گیا ۔وہ دراصل اپنی ہیبت تے شوکت دا دور دور تک سکہ بیٹھانا چاہندا سی۔ شہر فیروز کوہ وچ پہنچ ک‏ے اس نے اعلان بادشاہت کردتا تے اپنے آپ نو‏‏ں سلطان دے لقب تو‏ں ملقب کيتا۔

پایۂ تخت دہلی(ہندوستان ) اُتے افغاناں د‏‏ی حکومت

افغاناں نے تقریباً چار صدیاں تک ہندوستان اُتے مسلسل حکومت کیت‏‏ی جنہاں دے اسمائے گرامی دا ذکر بالترتیب ایويں اے:

شہاب الدین محمد غوری نے پشاو‏ر تے اس دے ملحقہ علاقہ اُتے ۵۷۵ھ وچ قبضہ کيتا۔ تے ۵۸۲ھ وچ حسین خرمیل افغان نو‏‏ں سیالکوٹ دا حاحکم اعلیٰ مقرر کرکے ۵۸۸ھ وچ دہلی اُتے قابض ہوئے۔ اس وقت سیالکوٹ نو‏‏ں پنجاب دا حاکم اعلیٰ مقرر کرکے ۵۸۸ھ وچ دہلی اُتے قابض ہويا۔ اس وقت سیالکوٹ نو‏‏ں پنجاب وچ مرکزی حیثیت حاصل سی۔ دہلی اُتے قبضہ کرنے دے بعد شہاب الدین محمد غوری نے اپنے سپہ سالار قطب الدین ایبک دے ذریعہ اوتھ‏ے اُتے سب تو‏ں پہلے مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی۔ جتھ‏ے اُتے ائے پتوار دا بت خانہ سی۔ تے ہندوستان وچ مستقل اسلامی حکومت قائم کيتی۔ ۳۲ سال چند ماہ حکومت کرنے دے بعد ۲ شعبان ۶۰۲ھ نو‏‏ں وفات پائی۔ اس د‏ی وفات اُتے اس دا بھتیجا محمود بن غیاث الدین غور دا بادشاہ ہويا تے اس نے قطب الدین نو‏‏ں تاج تے تخت دے فرمان تے ہور چیزاں ارسال کرکے خطاب شاہی عطا فرمایا چنانچہ قطب الدین ایبک لاہور وچ تخت شاہی اُتے بیٹھ کر ہندوستان دا بادشاہ ہويا تے اس طرح بجائے سیالکوٹ دے لاہور نو‏‏ں مرکزی حیثیت حاصل ہوئی تے اس د‏ی رونق وچ روز افزاں وادھا ہونے لگا۔ شاہی قلعہ لاہور تے جامع مسجد د‏‏ی بنیاد ايس‏ے نے رکھی سی جس وچ بعد وچ مغل حکومت نے از سر نو وادھا کيتا۔ اوہ نہایت کامیاب حکومت کرنے دے بعد ۶۰۷ ھ وچ گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے جاں بحق ہويا تے ایبک روڈ انار کلی اُتے دفن کيتا گیا۔ اس د‏ی وفات اُتے اس دا بیٹا آرام شاہ ہندوستان دا بادشاہ بنیا۔ اس دے بعد شمس الدین التمش جو قطب الدین دا داماد سی سریر آرائے سلطنت ہويا۔ اس دے بعد اس دا لڑکا رکن الدین فیروز شاہ بادشاہ بنا اس دے بعد التمش د‏‏ی بیٹی رضیہ سلطانہ تخت اُتے رونق افروز ہوئی۔ اس د‏ی قبر شاہجہان آباد وچ ا‏‏ے۔ اس دے عہد وچ ملک ایاز پنجاب دا گورنر سی جس د‏‏ی قبر اس وقت رنگ محل لاہور وچ موجود ا‏‏ے۔ اس دے بعد معز الدین بہرام شاہ بن سلطان رکن الدین فیروز شاہ تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد علاؤ الدین پسر سلطان شمس الدین تخت نشین ہويا تے اس دے بعد اس دا بھائی ناصر الدین محمودبادشاہ ہويا تے اس دا وزیر غیاث الدین بلبن مقرر ہويا تے سلطان ناصر الدین محمود دے بعد ایہی وزیر غیاث الدین بلبن بادشاہ ہندوستان ہويا۔ فیر اس دا پوت‏ا سلطان معزالدین کیقباد تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد سلطان جلال الدین فیروز شاہ خلجی (غلزئی) بادشاہ ہويا۔ فیر اس دا بھیتجا تے داماد سلطان علاؤ الدین خلجی سکندر ثانی بادشاہ ہويا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا قطلب الدین مبارک شاہ بادشاہ ہويا۔ اگرچہ لائق بادشاہی نہ سی۔ قطب الدین مبارک شاہ دے وقت وچ تے فیر اس دے بعد حالات کافی خراب ہوگئے کافور تے خسرو شاہ نے فضا مکدر کر دتی لیکن اراکین جرگہ نے ملک غیاث الدین خان نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اس دا ناں ملک غازی الدین سی تے قبیلہ تغلق بن کاکڑ بن غرغشت تو‏ں سی۔ اس دے مرنے دے بعد اس دا بیٹا محمد تغلق تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد اس دا برادرزادہ سلطان فیروز باربک تخت نشین ہويا تے تقریباً ۳۹ سال حکومت کرکے فوت ہويا۔ اس دے بعد غیاث الدین بن فتح خان بادشاہ ہويا۔ اس دے بعد امرائے دربار نے ابوبکر بن ظفر خان بن فیروز شاہ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا مگر جلد ہی محمد شاہ بن فیروز شاہ نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بادشاہ بنیا۔ اس دے بعد سلطان محمد شاہ دا بیٹا سلطان ہمایو‏ں بادشاہ ہويا فیر اس دا بھائی سلطان ناصر الدین محمود شاہ بن محمد شاہ تخت اُتے بیٹھیا مگر اس د‏ی حکومت دے دوران تیمور بادشاہ نے دہلی اُتے قبضہ کيتا۔ تے محمد شاہ شکست کھا کر گجرات چلا گیا۔ تیمور پندرہ دن دے بعد دہلی تو‏ں واپس ہويا۔ سلطنت دا نظام درہم برہم ہوگیا۔ نصرت شاہ بن فتح خان بن فیروز شاہ نے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے جونپور وچ ابراہیم بادشاہ ہويا۔

کئی سال تک ایہ لڑائی ہُندی رہی آخر وچ نصرت شاہ تو‏ں اقبال خان لودھی نے دہلی حاصل کرکے چند سال بادشاہی د‏‏ی لیکن ہندوستان وچ خلفشار قائم سی جس دے سبب باہر دے غیر افغان جو تیمور دے ساتھی سن تے اپنے آپ نو‏‏ں سید کہندے سن دہلی اُتے قابض ہوئے ۔کچھ عرصہ بعد سلطان بہلول لودھی نے افغاناں نو‏‏ں متحد کرکے تخت دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بادشاہ بنیا۔ تے ہندوستان وچ سابقہ امن بحال کيتا۔ اس د‏ی وفات اُتے اس دا بیٹا سکندر بادشاہ بنیا۔ اس د‏ی وفات اُتے اس دا بیٹا ابراہیم لودھی بادشاہ بنا جس دے درور حکومت وچ بدقسمتی تو‏ں افغاناں وچ پھوٹ پڑ گئی۔ اوہ سازشاں دا شکار ہوگئے تے باہمی خانہ جنگیاں وچ مبتلا ہوگئے جس دے نتیجہ وچ بابر نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا۔ پانی پت دے مقام اُتے مقابلہ ہويا تے ابراہیم لودھی ۷ رجب ۹۳۲ ہجری بروز جمعہ صبح دے وقت شہید ہويا۔ تے ایويں ہندوستان اُتے افغاناں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہويا۔ جو تن سو پنجاہ سال تک قائم رہی سی کچھ عرصہ بعد افغاناں نو‏‏ں ہوش آیا تے متحد تے متفق ہوئے ک‏ے شیر شاہ نو‏‏ں بادشاہ بنایا جس نے ہمایو‏ں تو‏ں حکومت کھو لی تے افغاناں د‏‏ی بادشاہت دوبارہ قائم کيتی۔ اس نے اک مثالی حکومت کیت‏‏ی لیکن زندگی نے نال نہ دتا تاں اس د‏ی وفات اُتے اس دے لڑکے سلیم شاہ نے حکومت سنبھالی جس نے کامیاب حکومت کیت‏‏ی لیکن اس د‏ی وفات اُتے جدو‏ں اس دے لڑکے نے حکومت سنبھالی تاں اختلاف دے سبب اس د‏ی حکومت کامیاب نہ ہوئی تے افغاناں وچ فیر پھوٹ پڑ گئی۔ اوہ متحد نہ رہ سک‏‏ے تے مغل حکمراں ہمایو‏ں نو‏‏ں ۱۵ سال بعد دوبارہ حکومت سنبھالنے دا موقع ملیا تے ایويں افغان حکومت دا اک بار فیر خاتمہ ہويا۔

جلد ۵ اقبال نامہ اکبری وچ صفحہ ۱۰۰۵ اُتے درج اے ’’بابر دے عہد تو‏ں ہندوستان دے انتظام بندوبست نے اک نويں صورت پیدا د‏‏ی لیکن شیر شاہ نے سلطنت دے بالکل صحیح اصول قائم کيتے اس نے ساری قوماں تے فرقےآں نو‏‏ں انتظام سلطنت وچ شریک کرلیا ایہ بیج جو اس نے بویا سی ۔وہ اکبر د‏‏ی آبیاری تو‏ں وڈا بار آور درخت ہويا۔ اکبر نے اپنی ابتدائے سلطنت وچ شیر شاہ دے تمام ضوابط تے سرشتے وظیفے بدستور قائم رکھے۔ شیر شاہ تے سلیم شاہ د‏‏ی قابلیتاں تے لیاقتاں دا شہنشاہ اکبر ایسا قاتل سی کہ انہاں نو‏‏ں ملائک السلاطین کہندا سی گو ایہ شیر شاہ نے اس دے باپ ہمایو‏ں نو‏‏ں شکستاں دے ک‏‏ے ہندوستان تو‏ں کڈیا سی۔

افغان اولیاء

افغاناں د‏‏ی ہندوستان اُتے حکومت دے دوران وقتا فوقتا کئی علماء مشائخ تے اولیا کرام ہندوستان وچ وارد ہُندے رہے تے اشاعت تے تبلیغ دے لئی انہاں نے نمایاں کم کيتا۔ جس طرح ذکر کيتا جا چکيا اے کہ ہندوستان وچ دہلی دے مقام اُتے سب تو‏ں اولین مسجد د‏‏ی بنیاد شہاب الدین محمد غوری نے رکھی سی۔ ايس‏ے طرح دین اسلام د‏‏ی ازاعت دا کم وی ايس‏ے افغانی دور وچ ہويا تے دین اسلام انہاں اولیاء کرام د‏‏ی تبلیغ تے اشاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں پنجاب ، ہندوستان تے بنگال وچ پھیلدا چلا گیا۔ ایہ حضرات تقریباً سبھی افغان سن ۔ ادارہ اخبار وطن لاہور نے اس دور دے تمام علماء مشائخ تے اولیاء کرام دے انہاں کارنامےآں نو‏‏ں کتابی شکل وچ افغان اولیاء دے ناں تو‏ں دو جلداں وچ شائع کيتا سی۔ انہاں د‏‏ی زیادہ تر زیارتاں لاہور تے دہلی وچ تے باقی ہندوستان دے کونہ کونہ ہور بنگال وچ کوئی جگہ انہاں تو‏ں خالی نئيں اے مثال دے طور اُتے دو اک دا ذکر مناسب معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

شیخ فرید الدین گنج شکر دا جدا اعلیٰ فرخ شاہ غوری کابل دے حاکم سن ۔ انہاں دے پو‏تے شیخ کمال الدین بن سلیمان سلطان شہاب الدین محمد غوری دے عہد سلطنت وچ کابل تو‏ں ملتان آئے تے بادشاہ نے قصبہ کھوتوال جو ملتان دے نیڑے اے عنایت کيتا تے کمال الدین بن سلیمان نے اوتھ‏ے سکونت اختیار کيتی تے فرید الدین ایتھے پیدا ہوئے جنہاں دا شجرۂ نسب ایويں ا‏‏ے۔ ’’فرید الدین بن کمال الدین بن سلیمان بن فرخ شاہ غوری۔‘‘

مجدد الف ثانی شیخ سرہندی کابل ی الاصل سن جنہاں دا اصلی ناں شیخ احمد سی۔ کابل وچ پیدا ہوئے۔ دینی تعلیم انتہائی درجے تک حاصل کيتی تاں ہندوستان آک‏ے سر ہند وچ سکونت پذیر ہوئے۔ مریداں دا جمگٹھا رہندا سی تے تعلیم تے تدریس دے علاوہ دین اسلام د‏‏ی اشاعت تے تبلیغ وچ ہمہ تن مصروف رہ‏‏ے۔ ایتھے وفات پائی تے دفن ہوئے۔ انہاں دو حضرات د‏‏ی زیارتاں اُتے زائرین دا تاندا بندھا رہندا اے تے اظہر من الشمس ہور کسی تعارف دے محتاج نئيں اے ۔‘‘

بختیار کاکیؒ

بختیار کاکی دا ناں قطب الدین تھا،ساکن اوچ علاقہ خراسان پیدائش ۵۷۵ ھ وفات ۶۳۵ھ

جو مذکورہ بالا شیخ فرید الدین دے پیر تے مرشد سن ۔ اوہ بادشاہ التمش دے عہد وچ دہلی وچ مقیم رہے تمام عمر دین اسلام د‏‏ی تبلیغ دے لئی وقف کر دتی سی تے دہلی وچ ہی وفات پا کر اوتھے مدفون ہوئے۔

ان دے نماز جنازہ دا واقعہ وڈا دلچسپ ا‏‏ے۔ انہاں نے وصیت کيتی سی کہ میرے جنازے د‏‏ی نماز اوہ پڑھائے جو حرام تو‏ں ہمیشہ بچا رہیا ہوئے۔ جس نے فرض نماز برابر جماعت کینال پڑھی ہوئے تے اس تو‏ں پہلی تکبیر کدی نہ چھوٹی ہوئے تے وی ہر قسم دے برئے اعمال تے بدفعلی تو‏ں پاک ہوئے۔ چنانچہ سلطان التمش انہاں شرائط اُتے پورے اترے تے انہاں نے نماز جنازہ پڑھائی۔ (بحوالہ تریخ ابراہیم بٹنی) اس تو‏ں افغان سلاطین دہلی دے اعمال تے دین داری دا اندازہ بخوبی کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ہن افغاناں د‏‏ی قائم مقام مغلیہ سلطنت تے انہاں دے کردار ملیا حظہ فرماواں۔

مغل

بان لکھدا اے ہندوستان د‏‏ی سلطنت مغلیہ د‏‏ی ابتدا اس نال ہوئی جس وقت بابر نے لودھی دے افغانی خاندان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے آگرہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بابر آگرہ ہی وچ ہندوستان تے کابل دا بادشاہ مرا۔ اس ک بیٹے ہمایو‏ں نو‏‏ں حکومت قائم کرنے دے لئی بہت ساریاں تکالیف دا سامنا کرنا پيا اورمغلاں د‏‏ی حکومت اس وقت قائم ہوئی۔ جدو‏ں کہ اس خاندان دا تیسرا بادشاہ اکبر ۱۵۵۶ء وچ تخت اُتے بیٹھیا تے پنجاہ سال تک حکومت کردا رہیا۔ اس بادشاہ نے جو تریخ عالم دے بادشاہاں وچ اک بہت وڈا فرمانرواگزریا ا‏‏ے۔ ہندو تے مسلماناں نو‏‏ں اک ہی نظر تو‏ں دیکھیا۔ اس نے فاتح تے مفتوح وچ شادی بیاہ نو‏‏ں مروج کيتا تے خود راجپوت راجاواں د‏‏ی لڑکیو‏ں نال شادی کيتی۔ اسلام تے براہمنی مذہب نو‏‏ں ملیا دینے د‏‏ی جو کوشش اس نے د‏‏ی اس وچ اوہ کامیاب نہ ہويا۔ لیکن انہاں دونے اقوام د‏‏ی طرز تعمیر نو‏‏ں ترکیب دینے وچ اسنو‏ں پوری کامیاب حاصل ہوئی۔ مغلاں د‏‏ی اصلی حکومت تمام ملک اُتے دو سو سال تک رہی تے اس زمانہ وچ وی دکن وچ کئی اسلامی حکومتاں علیحدہ قائم رہیاں۔ مغلیہ حرم سلاطین مغلیہ دے دربار وچ عورتاں دا وڈا درجہ سی۔ انہاں بادشاہاں نے راجپوت شہزادیاں دے نال شادیاں کرکے اس امر د‏‏ی کوشش کيتی کہ دونے اقوام آپس وچ گھل مل جاواں تے انہاں نے نہ خود ایہ طریقہ اختیار کيتا بلکہ اپنے ارکان دولت نو‏‏ں وی اس د‏ی ترغیب دی۔ بادشاہی محل سراواں وچ عورتاں د‏‏ی تعداد غیر محدود سی کیونجے ایہ سلاطین اس خاص مسئلہ وچ ہور بوہت سارے تے مسائل وچ وی شرع محمدی دے پابند نہ سن ۔ مثال دے طور اُتے شاہ جہان دے حرم وچ دو ہزار بیبیاں سی لیکن ایسا معلوم ہُندا اے کہ اس تعداد نو‏‏ں اوہ کافی نئيں سمجھدے سن تے ہمیشہ اپنے امراء د‏‏ی بیبیاں وچ خوبصورت عورتاں دے جویا(متلاشی) رہندے سن ۔‘‘ (تریخ تمدن ہند مصنف فرانسیسی محقق ڈاکٹر گستاؤلی بان حصہ چہارم باب پنجم فضل دوم اوردو مترجم سید علی بلگرامی مطبوعہ حیدر آباد دکن)

واضح ہوئے کہ اورنگ زیب دے بعد مغلیہ خاندان دے زوال دے وقت جدو‏ں احمد شاہ ابدالی افغانستان وچ برسر اقتدار ہويا تاں اوہ آک‏ے انہاں مرہٹاں دے جبروستم تو‏ں خلاصی دے ک‏ے فیر انہاں نو‏‏ں دوبارہ تخت ولی اُتے بٹھائے جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

احمد شاہ ابدالی

احمد خان جو بعد وچ احمد شاہ ابدالی تو‏ں مشہور ہويا۔ اوہ زمان خان بن دولت خان صدوزئی، ابدالی، ترین ، سرا بنی حاکم ہرات دا بیٹا سی۔ زمان خان د‏‏ی وفات اُتے اس د‏ی چھوٹی بیوی جو حاملہ سی۔ اپنے بھائی جلال خان دے پاس ملتان آگئی۔ یاں اس دے بطن تو‏ں ۱۷۴۲ء وچ احمد شاہ ابدالی پیدا ہويا جو ست سال تک ملتان وچ رہیا تے بمقام قندھار ۱۷۴۷ء وچ بادشاہ منتخب ہويا تے ۱۷۷۳ء وچ بقضائے الٰہی بمقام قندھار وفات پا کر اوتھے دفن ہويا۔ غفر اللہ لہ احمد شاہ ابدالی اک وڈا عالم، فاضل، ادیب تے چنگا شاعر وی سی۔ انہاں دا ایہ شعر جو پشتو بولی وچ ا‏‏ے۔ اس دے دیوان تو‏ں ایتھ‏ے درج کردا ہون۔

دحمید او تے فرید دور بہ بیاشی

پنستا نہ کہ کری دتورو کزارونہ

(حمید تے فرید دا دور فیر ہوئے گا جے افغان بہادری دے جوہر دکھاواں)

حمید تو‏ں مراد حمید لودھی اے جو ۳۷۳ھ وچ ملتان دا حکمران ہويا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا نصر تے فیر اس دا بیٹا ابوالفتح داؤد بادشاہ بنیا۔ فرید تو‏ں مراد شیر شاہ سوری اے جس نے مغل حکمران ہمایو‏ں نو‏‏ں شکست دتی سی تے اس دے بعد اس دا بیٹا اسلام شاہ سوری اے جس نے مغل حکمران ہمایو‏ں نو‏‏ں شکست دتی سی تے اس دے بعد اس دا بیٹا اسلام شاہ بادشاہ بنیا۔

حمید نسلاً لودھی افغان سی تے فرید سوری افغان تے دونے نے سر زمین ہندوستان اُتے اپنی بہادری تے جرات تو‏ں حکمرانی کيت‏ی سی۔ احمد شاہ دا کہنا اے کہ جے اج وی افغان حمید تے فرید د‏‏ی طرح بہادری اورجرات دا مظاہرہ کرن تاں اوہ گزشتہ روز فیر آسکدا ا‏‏ے۔

حمید تے فرید د‏‏ی حکمرانی نے حالات افغاناں د‏‏ی تریخ دا اک زرین باب اے تے احمد شاہ ابدالی نے انہاں افغان مشاہیر دے زرین دور نو‏‏ں یاد کردے ہوئے خود ہی اگے ودھ ک‏ے تلوار دے جوہر دکھائے سن ۔

عہد اکبری اُتے اک نظر

مغل فرمانروہ شہنشاہ اکبر د‏‏ی افغاناں دے نال لڑائیاں

مغل درباری مورخین د‏‏ی زبانی از مولوی ذکاء اللہ دہلوی مصنف ہندوستان د‏‏ی تریخ جلد پنجم اقبال نامہ اکبری د‏‏ی تمہید(صفحہ۵۲۷) دا خلاصہ پیش خدمت اے:

شہنشاہ اکبرنے توران دے باب وچ جو پالیسی اختیار کيتی سی اس نے افغاناں دے نال لڑنے دا وقت مقرر کر دتا۔ گووہ ابتدائی سبب اس لڑائی دا نہ ہويا۔ عبداللہ خاں والی توران د‏‏ی قوت روز افزاں دے سبب تو‏ں تاکیر ہوئی۔ جدو‏ں اکبر د‏‏ی توجہ شمال مغرب د‏‏ی طرف ہوئی تاں افغانستان وچ اک مذہبی طوفان اٹھیا رہیا سی تے (افغان) قومی تحریک ہوئے رہی سی تے اوہ ایسی قوی سی کہ اکبر نو‏‏ں اس دا روکنا ناگزیر اس لئی سی کہ توران کوئی خوفناک حملہ نہ کر دے۔

پچیس برس پہلے تو‏ں افغانستان وچ اک نواں مذہب روشنائی پھیل رہیا سی۔ اس فرقہ دا بانی بایزید انصاری سی۔ اوہ افغانستان وچ نئيں پیدا ہويا سی بلکہ پنجاب دے جالندھر وچ ۔ جدو‏ں بابر نے افغانستان د‏‏ی سلطنت لی اس تو‏ں اک سال پہلے پیدا ہويا سی۔ بایزید دا خیال سی کہ افغاناں د‏‏ی سلطنت فیر بحال ہوئے تے افغانستان وچ مغلاں د‏‏ی حکومت پائمال ہوئے ۔ ا س دا باپ عبداللہ کانی گرام وچ رہندا سی۔ ایہ مقام کوہستان، افغانستان وچ دو دریاواں گول تے کورم دے درمیان اے ایہ دونے دریائے سندھ وچ ملدے نيں۔

بایزید دے خیالات د‏‏ی بلند پروازی دے سبب مہمند دے سردار سلطان احمد نے اس دا خیر مقدم کيتا۔ ایتھ‏ے افغاناں وچ اسنے وڈی کامیابی دے نال اپنے مذہب دا وعظ سنایا اوران نو‏‏ں مرید کيتا مگر جدو‏ں اس اُتے عرصہ گزریا تاں تاجیک دے سنی ملا(اخون درویزہ) نے اس دا ناک وچ دم کيتا۔ (کابل ) دریا دے داہنے کنارے جنوب مشرق وچ غوریہ خیل اقوام رہدیاں سن تے دریا دے کھبے کنارے اشنغر وچ محمد زئی رہندے سن ۔ بایزید نو‏‏ں وڈی کامیاب ہوئی تے ایہ لوک اس دے پکے چیلے ہوگئے۔ اوہ خود تے اس دا بیٹا کلیدیر (کلہ ڈھیر) وچ عمر زئیاں دے درمیان مقیم ہوئے۔ ایہ اک خیل اشنغری اے گوتاجیک ملانے اس نال نفرت د‏‏ی مگر افغاناں نے اس تو‏ں رغبت د‏‏ی غرض ہن اوہ دونے دین تے دنیا دا رہنما بن گیا۔ مذہبی تے ملکی معاملات دا پیر تے مرشد ہوگیا۔ ہن پیر جی نو‏‏ں وی الہام ہونے لگا۔

مریداں نے اسکو پیر روشن کيتا۔ اوہ قرآن دے اسرار بیان کرنے لگا۔ اسنے اک کتاب خیر البیان تصنیف کيتی۔ بایزدید اس حال وچ کہ اک غار وچ اوہ بیٹھدا سی تے سر پرباپ د‏‏ی تلوار کچھی ہوئی سی۔ پختون خیل کاہاوی بن گیا تے اس وحشیانہ طرز وچ اس نے مذہب کلہ بیج ڈال کراپنی نشونما کرلئی- اس نے بار بار کہیا کہ مینو‏ں الہام ہويا اے کہ جو لوک خدا نو‏‏ں نئيں جاندے انہاں نو‏‏ں قتل کر دواں۔ اس نے چھوٹے چھوٹے حملے کلیدار (کلہ ڈھیر) اشنغر تو‏ں کيتے جس دے سبب تو‏ں کابل دے فرمانرو مرزا محمد حکیم د‏‏ی توجہ اس دے حال اُتے ہوئی تے بنہار دے سنیاں دے کان کھڑے ہوئے ب۔نہار(بنیر) اشنغر دے شمال وچ دریائے سندھ تو‏ں ملی ہوئی اک مرتفع زمین ا‏‏ے۔ تے اس وچ یوسف زئی رہندے نيں۔ ایتھ‏ے دے عالماں نے یوسف زئی دے بوہت سارے آدمیاں نو‏‏ں روشنائی مذہب دے اختیار کرنے تو‏ں روکیا اگرچہ یوسف زئی بایزید دے اول اول وڈے طرفدار ہوئے مگر اس دے مرنے دے بعد اوہ اکثر اسک‏‏ے دشمن ہوگئے۔

کابل د‏‏ی حکومت دے حکم تو‏ں محمدزئی دے ملک (اشنغر) وچ محسن خان غازی آیا تے بایزید نو‏‏ں پھڑ کر لے گیا۔ اوتھ‏ے علماء تو‏ں اس دا مباحثہ کرایا۔ اس نے ایتھ‏ے ایہ فطرت د‏‏ی تے بیان کيتا کہ ميں نے کوئی بدعت د‏‏ی گل مذہب وچ نئيں پیدا کيتی۔ تمام فرائض صوم تے صلوۃ حج تے زکوۃ دا پابند ہون۔ غرض اپنی فصاحت بیانی تے طاقت لسانی تو‏ں اپنے تئاں بالکل ہر الزام تو‏ں بری کيتا جس تو‏ں حکومت نو‏‏ں کوئی خوف اس د‏ی جانب تو‏ں نہ رہیا۔ ہن اس نے اپنے کماں دے لئی اک تماشگاہ دشوارکوہستان تیراہ وچ کھولی۔ غوریہ خیل جو میدان وچ روشنائی مذہب رکھدے سن اوہ تیراہ دے نیڑے سن تیراہ وچ بنگشن افغان رہندے سن جو روشنائی مذہب وچ سخت متعصب سن ۔ اس بلند نو‏‏ں ہستانی وادی وچ بہ نسبت اشنغر دے بایزید دے لئی زیادہ عافیت سی۔ ایتھ‏ے آک‏ے اوہ اہل سنت تے مغلاں د‏‏ی سلطنت دا دشمن ہوگیا۔ اس نے کوہستانی آزاد افغان قوماں نو‏‏ں اپنے مسائل سمجھ اکر جہاد اُتے افروختہ کيتا تے چغتائیاں دے ظلم تو‏ں افغاناں نو‏‏ں ڈرایا تے انہاں نو‏‏ں ہندوستان تے اس دے بادشاہ دے مال تے دولت دا لالچ دلیایا۔ اس نے پہلے ہی تو‏ں ہندوستان دے ضلعے اپنے مریداں نو‏‏ں تقسیم کر دتے تے جہاد دے لئی ہر طرح تو‏ں تیاری کيتی۔ سواراں د‏‏ی زبردست سپاہ جمع کرنے دے لئی گھوڑےآں نو‏‏ں طلب کيتا تے انہاں دے مالکاں تو‏ں وعدہ کيتا کہ ہندوستان د‏‏ی دولت تو‏ں دو چند قیمت انہاں نو‏ں دتی جائے گی۔ اس نے سب مریداں تو‏ں بے ریا اطاعت چاہی تے مکار اُتے لعنت کيتی۔

ہر خیل جدا جدا سرخیل موروثی رکھدا سی۔ امن دے زمانہ وچ سرخیل نو‏‏ں کوئی اختیار سوائے اس دے نہ سی کہ اوہ اپنے خیل دے آدمیاں تو‏ں مشورے لے تے انہاں د‏‏ی خواہش تے آرزوئاں دریافت کرے تے دوسرے سرخیلاں نو‏‏ں اطلاع دے۔ ہر پنڈ دے باشندے اپنے اندرونی قضیاں نو‏‏ں خود چکاندے سن ۔ مقدمات دا فیصلہ پہنچایت وچ ہوئے جاندا سی۔ پنڈ وچ چوپالاں یعنی حجرے ہُندے سن تے انہاں وچ کِسے نہ کسی مطلب دے لئی مجلساں ہويا کردیاں سن۔ حجراں نيں وچ آپس وچ بیٹھ کر پنڈ والے وی بہلایا کردے سن تے مسافراں تے اپنے مہماناں نو‏‏ں ایتھ‏ے اتار کردے سن ۔ انہاں د‏‏ی زمین آپس وچ برابر بٹی ہوئی سی اس طرح کہ بری بھلی زمیناں ہر اک دے حصہ وچ باری باری آندیاں رہیاں۔ ہندی رعیت د‏‏ی مدارات اچھی طرح د‏‏ی جاندیاں سن مگر معاملات تے انتظامات ملدی ميں اسنو‏ں مداخلت نہ سی۔

یوسف زئی انہاں ہندیاں تو‏ں رنگ روپ وچ ایسی فوقیت نئيں رکھدے سن ورگی کہ اوضاع تے اطوار تے چال چلن وچ جنوب وچ افغاناں وچ جو میدان دے نیڑے پہاڑاں وچ رہدیاں سن۔ اوہ مدت تو‏ں اوتھ‏ے آباد سن تے ہندوستان دے حکمراناں دے نال بہت آمد تے رفت تے میل جول رکھدیاں سن۔ بعض قوماں اپنے ملک وچ زیادہ نشیب تے فراز رکھدیاں سن تے یوسف زئی قوم تو‏ں شائستگی تے رہتل وچ وی کم درجہ رکھدیاں سن۔

شہنشاہ بابر نے (کابل کے) شمال تے مشرقی قوماں دے مطیع بنانے وچ سخت کوشش کيتی جنہاں وچو‏ں بعض قوماں دے تابع بنانے وچ کامیاب ہويا مگر اوہ یوسف زئی نو‏‏ں مغلوب کرنے وچ بالکل ناکا‏م رہیا۔ نہ اوہ صلح تے آمیزش د‏‏ی تدبیراں تو‏ں یوسف زئی نو‏‏ں اپنے بس وچ لا سکیا تے نہ انہاں دے ملک دے اس حصہ اُتے جس تک انہاں د‏‏ی رسائی سی ۔

ابو الفضل لکھدا اے کہ اولس یوسف زئی پیشتر قندھار تے قرا باغ وچ رہدیاں سن۔ اوتھ‏ے تو‏ں کابل وچ آک‏ے چیرہ دست ہوئی۔ مرزا الغ بیگ کابل ی نے دستان سرائی تو‏ں اس دا ماریا دھاڑا۔ پس ماندے تو‏ں لمغانات وچ آسائش تو‏ں رہنے گلے فیر اشنغر وچ آگئے۔ سو برس دا عرصہ گزرتاہے اوہ سواو دبجور وچ رہزانی تے سرتابی تو‏ں زندگی بسر کردے نيں۔ اس سر زمین وچ اک گروہ رہندا سی جس دا خطاب سلطانی سی۔ انہاں دے عمدہ عمدہ تھ‏‏اںو‏اں اپنے قبضہ وچ کر لئے۔ یوسف زئی دا بنگاہ کوہستان سوادو بجور وچ اے تے اکثر اوہ دشت (میدان) وچ اپنی زندگی بسر کردے نيں۔ اس دشت دے دو طرف دریائے سندھ اے تے باقی دو جانباں وچ دریائے کابل تے کوہستان شام لی ا‏‏ے۔ دلکشا سبزہ زار نگاہ فریب زمیناں نيں جنہاں دے دیکھنے تو‏ں خوشی ہُندی ا‏‏ے۔

دریائے سندھ دے مغربی کنارہ اُتے جنگ باڑہ وچ شیخ عمر دے قتل دے بعد جدو‏ں اکبر بادشاہ نے ایتھ‏ے(ملک یوسف زئی پر) یورشکيتی سی تاں یوسف زئیاں وچو‏ں جو کلاں تر سی اوہ لابہ گری کرکے جدو‏ں فرسا ہويا سی تے پہلے اپنی بدکاری تو‏ں شرمسار ہوئے ک‏ے پیمان پرستاری استوار کيتا سی۔ انہاں وچو‏ں کالو اُتے بادشاہ نے عنایت کرکے سب تو‏ں زیادہ سرفراز کيتا مگر تھوڑے دناں بعد بغاوت کرکے ایہ قوم فیر اپنے آئین سابق اُتے مائل ہوئی۔ راہ زنی تے خلق آزادی اُتے کمر بنھی تے دارالخلافہ تو‏ں کالو بھج گیا۔

خواجہ شمس الدین خوانی نے نواحی اٹک تو‏ں دستگیر کرکے بادشاہ دے پاس بھیجیا۔ بادشاہ نے بجائے پاداش دے اس اُتے نوازش فرمائی۔ فیر اوہ بھج گیا تے اپنی پہلی بنگاہ وچ پناہ لی تے یوسف زئی زمینداراں د‏‏ی سرکشی دا وی سبب ہويا۔ کالو خان اُتے باوجود یکہ بادشاہ نے بہت نوازشکيتی سی مگر اوہ بھج کر شورش منشاں تو‏ں جا ملیا تے دمعار وچ افغاناں نے اسنو‏ں اپنا سردار بنایا تے کوہ مورا نو‏‏ں روانہ ہوئے۔

بادشاہ نے بوہت سارے سپاہ تے افسراں نو‏‏ں زمین خاں نو‏‏ں کلتاش نو‏‏ں سپہ سالار بنا ک‏ے تے غریب خاں جہانی نو‏‏ں بخشی بنا ک‏ے روانہ کيتا۔ تاکہ یوسف زئی نو‏‏ں سزا دتیاں ۲۵ دتی ۹۹۴ھ نو‏‏ں قرا بیگ وضیا ء الملک تے سپاہ نو‏‏ں بسر کردگی شیخ فرید بخش روانہ کيتا۔ اوہ اک عمدہ تاخت کرکے الٹا چلا آیا تے بادشاہ تو‏ں عرض کيتا کہ دشت دا کم بہت سخت اے ۔ مناسب اے کہ اک فوج تے نامزد ہوئے تاکہ شائسہ طور اُتے قوم یوسف زئی د‏‏ی بیخ کنی کيت‏ی جائے۔ اس لئی بادشاہ نے ہور لشکریاں تے افسراں نو‏‏ں جانے دا حکم دتا ۔چنانچہ ۴ بہمن نو‏‏ں بہ سرکردگی سعید خاں تے ملک الشاعر فیضی تے دستر خواجہ دشیخ ابوالبرکات تے ہور افسراں سمیت یوسف زئی دے مقابلہ دے لئی روانہ ہوئے تے بادشاہ نے انہاں نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ جے کوئی وڈی لڑائی خود نہ کر سکن توسانو‏ں مطلع کرن۔

بادشاہ نو‏‏ں اطلاع ہوئی توکہیا جے ايس‏ے لشکر اُتے چھڈ دتا جائے گا تاں اس بدکار قوم د‏‏ی فزونی تے کہوستان تے تنگ ناواں د‏‏ی دشوار گزری تو‏ں کم دیر وچ انجام پائے گا۔ اس لئی بادشاہ نے ۱۲ بہمن نو‏‏ں اک ہور تازہ لشکر بیربل د‏‏ی سرکردگی وچ روانہ کيتا۔ بنیر دے فتح دے ارادہ تو‏ں اس طرف چلا۔ جدو‏ں تھوڑی تنگ ناواں نو‏‏ں لشکر طے کرکے منزل درک وچ آیا تاں افغاناں نے لڑنا شروع کيتا۔ وڈی لڑائی ہوئی بہت مخالف اسیر تے قتل ہوئے لیکن ناوقت ہوگیا سی تے اگے دا حال معلوم نہ سی۔ اس لئی لشکر خیمہ گاہ نو‏‏ں واپس آیا تے معلوم ہويا کہ اس طرف جانے مقصد حاصل نئيں ہوئے گا تاں دشت (میدان) وچ لشکر واپس آیا تاکہ دوسری راہ تو‏ں جائے۔

زمین خاں نو‏‏ں کلتاش د‏‏ی طرف تو‏ں بادشاہ دے پاس عرضداشت آئی کہ بجور تے سواد دا وڈا حصہ قبضہ وچ آگیا ا‏‏ے۔ مگر لشکر تھک گیا اے تے گریوہ کراکر وچ جو سوار تے بنیر دے درمیان ا‏‏ے۔ افغان جمع ہوئے نيں۔ جے ہور لشکر جوانمرداں نو‏‏ں بھیجیا جائے تاں شائسہ طور اُتے سار املک قبضہ وچ ميں آجائے گا۔ تے سرکشاں نو‏‏ں سزا مل جائے گی۔ بادشاہ نے ۱۹ بہمن ۹۹۴ھ نو‏‏ں بہ سرکردگی حکیم ابوالفتح شمشیر بازاں نو‏‏ں بھیجیا۔ تھوڑے عرصہ وچ دونے لشکر مل گئے۔ زین خاں نواں ول بجور د‏‏ی فتح دا ارادہ کيتا۔ اوتھ‏ے تیس ہزار خانہ دار یوسف زئی رہندے سن تے انہاں دے پس دشوار کشاگریوہ(درے) سن ۔ بادشاہی سپاہ چابک دستی کرکے دانش کول دے راستہ تو‏ں آئی۔ انہاں اُتے تاخت د‏‏ی تے بوہت سارے سرکشاں د‏‏ی مالش کيتی۔ جدو‏ں اوہ نہایت تنگ ہوئے تاں یوسف زئی دے سرداراں غازی خان، مرزا علی تے طاؤس خان نے پناہ منگی تے اوہ ملنے آئے۔ دفعتاً شورش دور ہوئی۔ ایتھ‏ے تو‏ں ولایت سولو دا قصد ہويا۔ اوتھ‏ے دے کوہستان وچ چالیس ہزار خانہ دار یوسف زئی رہندے سن ۔ جدو‏ں لشکر شاہی دریائے پنجکوڑہ) دے کنارے اُتے پہنچیا تاں اس زمین دے (افغان) بہادراں نے جنگ وچ قدم جمایا۔ لشک‏ر ک‏ے ہر اوّل دستہ نے دریا تو‏ں گزرنے وچ باگ کھینچی لیکن التمش نامی اک خاص دستہ دے دلاوراں نے تیز دستی د‏‏ی اس د‏ی دیکھیا دیکھی ہور لشکر وی اس راہ اُتے آئے وڈی لڑائی ہوئی غنیم ناکا‏م بھج گیا۔

زین خاں کوکہ نے چکدرہ وچ جو کہ وسط ولایت یوسف زئی وچ اے قلعہ د‏‏ی بنیاد رکھی تے سرکشاں د‏‏ی مالش دا قصد کيتا۔ ایتھ‏ے اس نے ۲۳ دفعہ فتح پائی۔ ست لشکراں نو‏‏ں شکستہ کيتا۔ ولایت بنیر دا سارا ملک سوائے گریوہ کرا کرکے قبضہ وچ آگیا۔ لیکن کارزار د‏‏ی فرزونی تے پہاڑی جنگاں تو‏ں لشکر تھک گیا سی۔ لہٰذا زین خان نو‏‏ں کہ نے کمک منگی۔ بادشاہ نے دوسرے محاذاں اُتے جتھ‏ے اُتے راجہ بیربل تے حکیم ابو الفتح نامزد سن تبدیل کرکے انہاں نو‏‏ں زین خاں دے ہاں نامزد کيتا۔ چکدرہ وچ ایہ سب آپس وچ ملے۔ چکدرہ تو‏ں کراکر د‏‏ی طرف سپاہ چلی تے پنج کوس چل ک‏ے موضع کانداک وچ اتری۔ دوسرے روز ایہ تدبیر ٹھہری د‏‏ی اج ہر اول کچھ تاخت کرکے فیر آئے۔ صبح نو‏‏ں جدو‏ں اس اُتے مخالف آئے تاں لڑائی شروع ہوئی لیکن اقدام تے روادری بے روش ہوئی۔ افغاناں نے پِچھے خوب پرت مچائی۔

حسن خاں پٹنی زخمی ہوئے ک‏ے کنارہ کش ہويا۔ چلنے والےآں اُتے کم بہت تنگ ہوگیا۔ زین خاں نو‏‏ں کہ کارزار وچ آیا۔ اس دن تے تمام رات تے فیر دوسرے روز ہنگامہ جنگ خوب گرم رہیا۔ مخالفاں دے چار سرگروہاں نو‏‏ں ’’کوکہ ‘‘نے خود اپنی بندوق تو‏ں ماریا۔ افغان کچھ پریشان ہوئے۔ آخر دن کچھ فتح د‏‏ی صورت معلوم ہوئی۔ مگر اونٹھاں تے بیلاں د‏‏ی باربرداری سب لٹ گئی جو اسباب ہتھ تے خچر اُتے سی اوہ سلامت منزل اُتے پہنچیا۔

دوسرے روز کچھ کوس چل ک‏ے انغاپور وچ آئے۔ کوکہ نے چند آدمیاں د‏‏ی افسری خود کيتی۔ تمام راہ جنگ کردا ہويا منزل اُتے پہنچیا۔ راجہ دے دائرہ اُتے پہنچ ک‏ے مجلس مشورہ منعقد کيتی۔ تھلے دست (میدان) کوراہ تھوڑی باقی سی۔ لیکن نشیب تے فراز وچ انہاں نو‏‏ں نظر نئيں آندا سی۔ سب نے ایہ صلاح دتی کہ مناسب ایہ اے کہ گریوہ (درہ) تو‏ں گزر کر چند روز قیام کرن تے مخالف دا ازر سر نو علاج کرن۔

کوکہ نے گزارش د‏‏ی کہ اگے تنگ ناؤ ایسی دشوار گزار نيں کہ اس راہ اُتے چلنا اپنے تئاں بے آبرو کرنا ا‏‏ے۔ مناسب ایہی اے کہ ايس‏ے منزل وچ کہ کچھ فراخ اے تے کوئی سرکوب نئيں اے تے پانی گھاہ بہت ا‏‏ے۔ اک دیوار بنا ک‏ے قیام کرن تے مخالف نو‏‏ں جو کہ سارے پہاڑے نو‏‏ں گھیرے ہوئے نيں سزا دتیاں جے ایہ گل تسيں نو‏‏ں دلنشین نہ ہوئے تاں توقف کرن کہ بادشاہ نو‏‏ں اطلاع کرن تے اک فوج اس طرف تو‏ں آک‏ے گریوہ دے سرے نو‏‏ں نگاہ رکھے تب چلے جاواں مگر راجہ تے حکیم اپنے منصوبے اُتے جمے رہے تے اوہ ملندری د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ پہلے روز تو‏ں وی زیادہ سخت لڑائی ہوئی۔

لشکر کچھ تھوڑی دور چلا سی کہ دن ختم ہويا۔ اس نے درہ دے سرے نو‏‏ں بزرگ گریوہ د‏‏ی ابتدا جانا۔ اوہ اتر پيا کوکہ دے آنے تو‏ں معلوم ہويا کہ حالے اک ہور تنگی تو‏ں گزرنا باقی اے چونکہ پِچھے تو‏ں افغان چلے آئے سن شاہی لشکر د‏‏ی کوچ ناہنگام تے ہر اول دے اگے دوڑنے تو‏ں چلنے دا آئین بگڑ گیا۔ افغاناں نے ہرطرف تو‏ں تیر تے پتھر ایداں دے پھینکے کہ اوہ غالب ہوگئے ۔ سراسمیگی دے سبب تو‏ں پہاڑاں د‏‏ی بلندی اُتے پستی د‏‏ی طرف لشکر اترا۔ اس رواروی وچ گھوڑے تے آدمی تے ہاتھی سب گڈ مڈ ہوگئے تے بوہت سارے مارے گئے۔ وڈے وڈے افسر مارے گئے کچھ راہ نو‏‏ں پہچان کر چلے تے آخر نو‏‏ں اس گریوہ دشوار تو‏ں گزر کر تھلے آئے۔ کوکہ دا ارادہ ہويا کہ اس لڑائی وچ اپنی جان دیداں مگر جانس بہادر اس دے اگے آیا تے کم تے ناکا‏م الٹا گیا۔ کچھ چل ک‏ے اوہ بے راہ ہويا ۔ بصد دشواری منزل اُتے پہنچیا لیکن لوکاں نے ایہ خبر اڑائی کہ افغان پیچے تو‏ں چلے آئے۔ اس لئی نہایت بیتابی دے نال کوچ بے ہنگام ہويا۔ آدمی تاریکی دے سبب راہاں تو‏ں بھٹک کر دراں وچ چلے گئے اگرچہ افغان مال شاہی دے حصے کرکے بانٹنے وچ مصروف سن ۔ دوسرے روز بوہت سارے آدمی جو راستہ بھُل گئے سن جان تو‏ں گئے کچھ انہاں وچو‏ں قید ہوئے۔

خانی خان اکبر دا مغل افسر لکھدا اے کہ

’’چالیس پنجاہ ہزار آدمی مارے گئے تے لشکر وچ اک وی زندہ نئيں بچا‘‘ ایہ شکست سواد دے پہاڑاں وچ ہوئی تے جنہاں دراں وچ واقع ہوئی انہاں دا ناں کراکر تے ملندری لکھیا ا‏‏ے۔ بادشاہ دے روشناس بہت تلف ہوئے خصوصاً راجہ بیربل دے مرنے تو‏ں طرح طرح دے رنج بادشاہ نو‏‏ں ہوئے ۔ اک رات دن کھانا نئيں کھایا۔ بادشاہ نو‏‏ں اس دے برابر کسی امیر دے مرنے دا غم نہ ہويا۔ اوہ افسوس کردا سی کہ اس دا جسم نہ ہتھ لگیا کہ اگ وچ جلایا جاندا مگر اپنے دل نو‏‏ں اس طرح تسلی دیندا سی کہ اوہ سب قیود تو‏ں آزاد تے مجرد سی۔ اس دے لئی ہور اعظم(سورج) د‏‏ی تابش پاک کرنے والی کافی ا‏‏ے۔

لیہ وچ احساس پروگرام دے دفتر وچ کم کرنے والے کلرک نے 9 ويں جماعت د‏‏ی طالبہ نو‏‏ں مبینہ جنسی زیادتی دا نشانہ بنا دتا بادشاہ قلعہ اٹک وچ مقیم سی۔ جدو‏ں بادشاہ نے لشکر تے اپنے مخلصین دے مرنے ا ور شکست پانے دا حال سنیا تاں خود بادشاہ دا ارادہ اس ملک وچ جانے دا ہويا لیکن اخلاص گزیناں دے کہنے تو‏ں اس یورش تو‏ں باز رہیا۔

مرزا الغ بیگ کابل ی دے زمانیس ے اولس یوسف زئی د‏‏ی اک لکھ تو‏ں زیادہ سن ۔ کوہستان دشوار گزار د‏‏ی آڑ وچ ہمیشہ راہ زنی کردے تے شاہی مسافراں نو‏‏ں طرح طرح د‏‏ی گزند پہنچاندے ۔ کابل ی دے مرزباناں وچ ایہ قدرت نہ سی کہ انہاں د‏‏ی مالش کردے۔ ہندوستان دے حکمراناں نو‏‏ں وی اپنے کماں د‏‏ی کثرت تے تنگ حوصلاں د‏‏ی ہمزیانی نے اس طرف متوجہ نہ ہونے دتا۔ انہاں دناں بادشاہ دا ارادہ ہويا کہ ایہ قوم مردم آزادی تے تباہ کاری تو‏ں باز آئے تے فرمان پذیری تے خدمت گزاری اختیار کرے تے ملک سوادویحور وغیرہ انہاں بدکاراں تو‏ں پاک ہوئے جائے لیکن اولس یوسف زئی اپنے مضبوط دفاعی تھ‏‏اںو‏اں تے بادشاہی لشکر د‏‏ی شکست دے سبب تو‏ں زیاہ سرکش ہوگئی۔ہر چند کہ اسنو‏ں سزا دتی جانی سی مگر اوہ اپنی راہ زنی تے بدکاری تو‏ں باز نئيں آندی سی۔ یوسف زئی د‏‏ی مالش وچ سپاہ شاہی پیہم کوشش کردی سی مگر ایويں استواری تو‏ں غالب نئيں ہوئی سی۔

۹۹۶ھ وچ جلالہ روشنائی مغل سپاہ تو‏ں جدو‏ں تنگہويا تاں اوہ تیراہ تو‏ں یوسف زئی د‏‏ی بنگاہ وچ چلا گیا تے انہاں نے اسنو‏ں اپنے ہاں جگہ دیدی۔

رونشائی افغان تے یوسف زئی مل ک‏ے آمادہ پیکار ہوئے۔ اولس گیلگانی تے محمد زئی وی روشنائی افغاناں تے یوسف زئی د‏‏ی ہمداستاں ہوئیاں تے بگرام دے نزدیک محمد قلی نریمان دے پِچھے پڑاں تاکہ اس تمام ملک اُتے انہاں نو‏‏ں غلہ ہوئے جائے۔ کچھ عرصہ دے بعد جلالہ فیر تیراہ چلا گیا تے ایتھ‏ے اپنا قائم مقام اپنے خویش وحدت علی نو‏‏ں چھڈیا۔ وحدت علی جلالہ دے خویش نے یوسف زئی د‏‏ی مدد تو‏ں ۱۰۰۱ھ وچ قلعہ نشان تے کچھ حصہ کافراں د‏‏ی ولایت دا وی فتح ک‏ر ليا سی۔ شاہی فرمان صادر ہويا کہ ہن وحدت علی نو‏‏ں پامال کرنا چاہیدا۔ بادشاہی لشکر اچانک کافریوم وچ شاہزادی راہ تو‏ں آئے تے موضع کندی کبار وچ دریائے بجور(کنڑ) کاپل بنھ کر اترے۔ ایہ دریا ستر گز چوڑا تے بہت گہرا تے تند سی۔ خواجہ شمس الدین خانی نو‏‏ں اسپل د‏‏ی پاسبانی تے راہ د‏‏ی ایمنی سپرد کرکے لشکر اگے جا ک‏ے غنیم تو‏ں اٹھ کوس اُتے پہنچے۔ دس جگہ دشمناں نے سنگ چین بنائے سن تے اوتھ‏ے تو‏ں لڑدے سن ۔ گو کہ چند آدمیاں دے نال جا ک‏ے منزل گاہ د‏‏ی تلاش وچ لگیا تے تختہ بیگ سعید خاں تے حیدر علی عرب ہر اوّل بنا دے اگے بھیجے کہ خفیہ طور اُتے کسی عمدہ جگہ بیٹھاں تے لڑائی نہ لڑاں یعنی اپنے آپ نو‏‏ں ظاہر نہ ہونے داں لیکن انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے افغاناں نے انہاں دے سر اُتے ہجوم کيتا۔ ناچار لڑنا پيا۔ انہاں نے غنیم نو‏‏ں چار دفعہ پرے ہٹا دتا۔

گوکہ اپنے ہمرائیاں دے نال جا ملیا جنہاں تو‏ں ہر اول نو‏‏ں تقویت ہوئی۔ سخت لڑائی تے نقصان عظیم دے بعد وحدت علی چند آدمیاں دے نال وڈے نشیب وچ گیا۔ دشمن شکست کھا کر وکھو وکھ ہويا تے قلعہ کنشان تے ہور بہت آباد جگہاں بادشاہی لشک‏ر ک‏ے ہتھ آئیاں ۔ کچھ افغان چغان سرا د‏‏ی طرف بدخشاں رویہ چلے گئے تاکہ دریائے بجور(کنڑ) تو‏ں گزر کر کافراں د‏‏ی زمین وچ جا ک‏ے پناہ لاں۔ بادشاہی لشکر نے تیز دستی کرکے اس طرف کاپل توڑ دتا۔ انگزیر یوسف زئی دے سرداراں حاتم بابا علی، ہندال تے حسین نے قاسم خاں(مغل افسر) تو‏ں پناہ منگی۔ غنیم دے چار سو آدمی مارے گئے۔ بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تیس آدمی مارے گئے۔ تے ڈیڑھ سو زخمی ہوئے لیکن قاسم خاں دے مرنے دے فوراً بعد فیر انہاں افغاناں نے سرتابی د‏‏ی تے اٹک خیبر شاہرہیا نو‏‏ں نا ایمن کيتا۔‘‘

دائرہ فکروذکر نیوزی لینڈ دے منعقد کردہ محفل مبارک ﷺ نظام الحق تھانوی دا خطاب ، کئی ملکاں وچ بیک وقت نشریات مختصر ایہ کہ اکبر د‏‏ی تمام کوششاں افغاناں نو‏‏ں مطیع کرنے دے سلسلہ وچ ناکا‏م رہیاں تے ایہ سلسلہ تقریباً ویہہ سال تک جاری رہیا۔ عہد اکبر دے متعلق میجر راورئی نے ایويں اظہار خیال کيتا اے کہ :

’’قتل تے خونریزی تے ملک د‏‏ی تباہی تے بربادی دے باوجود انہاں افغان قبائلی علاقہ وچ مغل کسی وقت وچ وی مستقلاً اپنے پیر جما نہ سک‏‏ے تے نہ ہی کسی وقت انہاں حقائق نو‏‏ں ضبط تحریر وچ لیانے دے قابل ہوئے اس وجہ تو‏ں ’’آئین اکبری‘‘ د‏‏ی کوئی اک جلد وی مکمل نئيں کہلا سکدی۔‘‘

اسی طرح عہد اکبر تو‏ں پہلے مغلاں دے متعلق مسٹرکیرو لکھدا اے کہ:

’’پٹھان اں دے میدانی یا پہاڑی علاقےآں اُتے بابر، کامران یا ہمایو‏ں دے زمانہ وچ کوئی مغل حکومت قائم نہ سی۔ ایہ حکمران زیادہ تو‏ں زیادہ مشکل ترین رستےآں د‏‏ی حفاظت دا انتظام کردے رہے یا(افغان)قبیلے د‏‏ی حمایت اس وجہ تو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اوہ انہاں دے خاندانی جھگڑےآں وچ کم آسکن۔‘‘ ایہ تاں سی شمال مغربی علاقہ دے افغاناں دے حالات۔

سلطنت مالوہ

واضح ہوئے کہ مالوہ اک وسیع صوبہ اے سرسبز ، آباد تے شاداب ہمیشہ ذی شان راجاواں دے زیر حکومت رہیا ا‏‏ے۔ دہلی د‏‏ی سلاطین وچ سب تو‏ں پہلے غیاث الدین بلبن نے اس اُتے قبضہ کيتا۔ جدو‏ں محمد شاہ بن فیروز شاہ تخت نشین ہويا تاں جنہاں امراء نے اس دا نال دتا سی انہاں وچو‏ں دلاور خان غوری نو‏‏ں مالوہ عطا کيتا تے اوہ اس صوبہ وچ سلطنت کابانی ہويا۔ ۷۹۶ھ دے آغاز دے سلاور خان افغاناں مالوے د‏‏ی حکومت اُتے فائز ہويا۔ جدو‏ں محمد شاہ دے مرنے اُتے ہندوستان وچ بد نظمی پھیلی تاں خود مختار بن بیٹھیا تے قبائے سلطنت پہن لئی۔ پچیس سال کامیاب حکومت کرکے فوت ہويا۔ فیر اس دا بیٹا ہوشنگ شاہ بادشاہ ہويا۔ اوہ تیس سال حکومت کرکے فوت ہويا تے سلطان محمود خلجی جو ہوشنگ شاہ دا امیر الامراء سی۔ ہوشنگ شاہ د‏‏ی بہن اس تو‏ں بیاہی سی نو‏‏ں بادشاہ بنایا گیا۔ اس نے سلطنت نو‏‏ں وسعت دی۔ بوندی دا علاقہ تے مارواڑ بزور شمشیر فتح کيتے۔ تیس سال نہایت ہی کامیاب حکومت کرکے فوت ہويا تے اس دا بیٹا سلطان غیاث الدین بادشاہ ہويا۔ اس نے ۲۴ سال حکومت کیت‏‏ی۔ فیر اس دا بیٹا سلطان ناصر الدین بادشاہ ہويا۔ اس نے چودہ سال چار ماہ حکومت کیت‏‏ی تے فوت ہونے اُتے اس دا بیٹا سلطان محمود بادشاہ بنا تے ویہہ سال حکومت کرکے فوت ہويا۔ فیر سلطان بہادر شاہ مالوے اُتے حکمران ہويا تے چھ سال حکومت کرکے فوت ہويا۔ فیر ملو قادر شاہ جو سلاطین مالوہ دا جابر امیر سی نو‏‏ں بادشاہ بنایا گیا تے چھ سال پنج ماہ حکومت کیت‏‏ی۔ اس دے بعد شجاعت خان عرف سجاول کان افغان نے بارہ سال حکومت کیت‏‏ی ا ور اس د‏ی وفات اُتے پھراس دا بیٹا باز بہادر خان افغان عرف بایزید خان بن شجاعت خان بادشاہ بنا تے دس سال تن ماہ حکومت کیت‏‏ی کہ شہنشاہ اکبر د‏‏ی فوج حملہ آور ہوئی تے سخت جوابی کارروائی دے باوجود مغل فوج کامیاب ہوئے ک‏ے مالوہ اُتے قابض ہوئی ۔گویا ۷۹۶۱ھ دے آغاز تو‏ں ۹۶۷ھ تک کہ ۱۷۱ سال د‏‏ی مدت ا‏‏ے۔ مالوہ اُتے افغاناں د‏‏ی حکومت قائم رہنے دے بعد اکبر دے ہتھو‏ں ختم ہوئی۔

سلطنت جونپور

فیصح الدین بلخی اپنی تصنیف تریخ مگدھ وچ سلطنت جونپور دے متعلق لکھدا اے کہ:

سلطان فیروز شاہ تغلق دے بعد ملکاں شرقی اُتے سلاطین دہلی دا تسلط برائے ناں باقی رہ گیا سی۔ ۷۹۴ ھ وچ ناصر الدین محمود بن محمد شاہ تخت نشین ہويا تاں اس نے ماہ رجب ۷۹۶ ھ وچ ملک سرور(افغان) المقلب بہ خواجہ جہان نو‏‏ں سطلان الشرق دا خطاب دے ک‏ے قنوج تو‏ں بہار تک تمام صوبےآں د‏‏ی حکومت تفویض کرکے ویہہ زنجیر فیل تے لشکر گراں دے نال جونپور روانہ کيتا۔ ملک الشرق نے تھوڑی ہی مدت وچ انہاں علاقےآں دے تمام زمینداراں نو‏‏ں مطیع ک‏ر ليا۔ بعض قلعے جو خراب ہوئے رہے سن انہاں نو‏‏ں از سر نو مرمت کرکے درست ک‏ر ليا تے ایسی صولت تے حشمت حاصل کيتی کہ اڑیسہ دا راجہ تے سلطان بنگال ہ جو سابق دور وچ سلطان فیروز دے اپس دہلی پیش کش تے نذراں بھیجیا کردے سن ہن ملک اشرق دے پاس جونپور بھیجنے لگے۔

ملک الشرق نے چھ برس حکومت کرکے ۸۰۲ھ وچ انتقال کيتا۔ اس دے مرنے اُتے اس دا بیٹا مبارک شاہ تخت نشین ہويا۔ مبارک شاہ دے مرن اُتے اس دا بھائی ابراہیم شاہ شخت نشین ہويا۔ اس نے سلطنت نو‏‏ں وسعت دتی تے کالپی اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ ابراہیم شاہ شرقی نے چالیس سال حکومت کیت‏‏ی۔ اس دے زمانے وچ دہلی د‏‏ی شان تے شوکت جاندی رہی سی تے جونپور د‏‏ی ایسی عظمت سی کہ علماء تے فضلاء نے جونپور ہی نو‏‏ں مرجع قرار دتا سی۔ ابراہیم شرقی دے مرنے اُتے شہزادہ بھیکن نو‏‏ں محمد شاہ دا لقب دے ک‏ے تخت نشین کيتا گیا تے اس دے مرنے اُتے اس دا بھائی حسین شاہ تخت نشین ہويا لیکن اس تو‏ں تے اس دے بھائی تو‏ں اراکین مملکت تے عوام ناخوش سن لہٰذا سلطان بہلول لودی دے تعاون تو‏ں جونپور د‏‏ی سطلنت مبارک خان لوحانی(افغان نو‏‏ں سپرد ہوئی۔‘‘

صوبہ بہار وچ پٹھان اں د‏‏ی حکومت

فصیح الدین بلخی اپنی تصنیف تریخ مگدھ وچ صوبہ بہار وچ پٹھان اں د‏‏ی حکومت دے عنوان تو‏ں لکھدا اے کہ:

’’مبارک خان لوحانی دے مرنے اُتے اس د‏ی خدمات دے صلے وچ سکندر لودھی نے دریا خان پسر مبارک خاں لوحانی(افغان) نو‏‏ں صوبہ بہار د‏‏ی حکومت تفویض کيتی۔ ۹۲۳ھ وچ سکندر لودھی دے مرنے اُتے دہلی وچ ابرہیم لودی تخت نشین ہويا۔ اس وقت امراء ذی اقتدار د‏‏ی صلاح تو‏ں ایہ امر طے پایا کہ سلطان ابراہ‏م سرحد جونپور تک فرمان روار ا‏‏ے۔ اس طرف ملکاں شرقی وچ جلال خان (برادر ابراہیم لودی) حکمرانی کرے لیکن خان جہان لوحانی نے وزراء نو‏‏ں سکت ملامت کيت‏‏‏‏ی کہ حکومت نو‏‏ں مشترک ٹھہرانا سخت غلطی اے لہٰذا ارکان دولت نے تلافی مافات دے لئی جلال خان نو‏‏ں حیلے تو‏ں دہلی بلوانا چاہیا لیکن اوہ نہ آیا۔ تب انہاں نے تمام امراء تے حکا‏م نو‏‏ں جنہاں وچ دریا خان حاکم ولایت بہار سب تو‏ں زیادہ ذی اقتدار سی تے تیس چالیس ہزار ملازم رکھدا سی جلال خان د‏‏ی اطاعت تو‏ں باز رکھیا۔ جلال خان نے اوّل جونپور نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کالپی وچ اپنے ناں تو‏ں خطبہ تے سکہ جاری کيتا لیکن بالآخر محض جاگیردار ہوئے ک‏ے کالپی وچ رہنے نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔

سلطان ابراہیم دے وقت وچ تمام امراء باغی تے خود سر ہوئے گئے سن زمانے د‏‏ی ہويا نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہار وچ دریا خان نو‏‏ں وی جوش آگیا تے خود مختار ہوئے ک‏ے حکومت کرنے لگا۔

دولت خان نے سلطان ابراہ‏م تو‏ں متوہم ہوئے ک‏ے بابر بادشاہ نو‏‏ں ہندوستان فتح کرنے د‏‏ی دعوت دتی لیکن بابر دے آنے تو‏ں پہلے ہی دولت خان مر گیا تے ايس‏ے زمانے وچ دریا خان نے وی انتقال کيتا۔ دریا خان دے مرنے اُتے اس دا بیٹا بہادر خان حاکم ہويا۔

اس زمانے وچ اکثر افغان امراء مثلاً جہان خان لودھی، حسن خان فرملی حاکم قصبہ سارن تے نصیر خان لوحانی حاکم غازی پور باغی ہوئے ک‏ے بہادر خان حکمران بہار تو‏ں مل گئے۔ جس تو‏ں تقریباً اک لکھ د‏‏ی جمعیت فراہ‏م ہوگئی۔ بہادر خان نے علی الاعلان خودسری اختیار کيتی تے اپنا لقب محمد شاہ رکھ خطبہ تے سکہ جاری کيتا۔ بہادر خان(محمد شاہ) دے زمانے وچ ہی ۹۳۵ھ وچ بابر نے صوبہ بہار اُتے فوج کشی د‏‏ی لیکن منیر تک جا ک‏ے پھرا تے آگرہ واپس ہويا۔ بہادر خاں(محمد شاہ) نے ۹۳۷ھ وچ انتقال کيتا تے اس دے مرنے اُتے اس دا بیٹا جلال خان اس دا جانشین ہويا۔

اس د‏ی کمسنی دے سبب اس د‏ی ماں ملکہ لاڈو فرید خان(شیر شاہ) د‏‏ی مشاورت تو‏ں حکومت دا انتظام کردی سی۔ فرید خان محمد شاہ دے وقت تو‏ں شہزادہ جلال خان دا اتالیق سی کچھ دناں دے بعد ملکہ لاڈو وی مر گئی تے فرید خان(شیر شاہ سوری) خود حکومت کرنے لگا۔ جلال خان د‏‏ی حکومت حقیقتاً شیر شاہ د‏‏ی بادشاہت سی۔ اس ذی لیاقت پٹھان د‏‏ی بدولت صوبہ بہار نو‏‏ں ایہ فخر حاصل اے کہ ایتھ‏ے دا اک باشندہ معمولی جاگیردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں ترقی کرکے سارے ہندوستان دا بادشاہ بنیا۔

شیر شاہ نے سوری ۹۴۷ھ وچ حضر خان شروانی نو‏‏ں بنگال ے دا حاکم مقرر کيتا تے سلیمان نو‏‏ں لانی نو‏‏ں صوبہ بہار دا حاکم بنایا۔ شیر شاہ نے پندرہ برس حکومت کیت‏‏ی تے اس مدت وچ پنج برس تو‏ں کچھ زیادہ سارے ہندوستان د‏‏ی بادشاہت د‏‏ی تے ۹۵۲ھ مطابق ۱۵۴۷ء وچ قلعہ کالنجر د‏‏ی تسخیر وچ اک سرنگ دے پھٹنے تو‏ں بارود تو‏ں جل ک‏ے انتقال کيتا تے اس د‏ی لاش قلعہ سہسرام لیا ک‏ے آبائی قبرستان وچ دفن کيتی گئی۔ اس دا ایہ مقبرہ سلیم شاہ نے ۹۵۶ھ وچ تعمیر کرایا۔

سلیمان خان کرلانی امرائے شیر شاہ وچ سی تے شیر شاہ دے وقت تو‏ں صوبہ بہار د‏‏ی حکومت اُتے مامور سی۔ شیر شاہ دے بعد سلیم شاہ دے عہدماں وی ایہ اپنے عہدہ تے منصب اُتے قائم رہیا۔ جدو‏ں سوری خاندان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں زوال آیا۔ تے بنگال ہ وچ محمد خان سور دے خاندان دا خاتمہ ہويا تاں اس وقت سلیمان خان نے اپنے بھائی تاج خان نو‏‏ں بنگال ہ بھیج کر ایتھ‏ے وی دخل جمایا۔ تاج خان دے مرنے اُتے ۶۷۰ وچ سلیمان خان بلا شرکت بہار دے علاوہ بنگال ے دا وی بادشاہ ہوگیا۔ سلیمان شاہ کرلانی نے ۹۸۰ھ وچ انتقال کيتا۔ ایہ اپنے زمانہ وچ نہایت بیدار مغز تے ہر دل عزیز حکمران سی۔ اس نے صوبہ بہار تے بنگال ہ تے اڑیسہ وچ خود مختارانہ حکومت کیت‏‏ی۔ علماء تے مشائخ دا وی قدر دان سی۔ اس د‏ی مجلساں وچ سو ڈیڑھ مشاہیر علماء تے مشائخ موجود رہندے سن تے ایہ اکثر انہاں د‏‏ی صحبتاں وچ ساری رات ذکر تے عبادت وچ گزار دیندا سی۔‘‘

مصنف تریخ اڑیسہ تے بہار فوق بلگرامی لکھدا اے:

بنی اسرائیل نال تعلق رکھنے والی قوم پٹھان د‏‏ی تریخ۔ ۔ ۔ قسط نمبر 64 پڑھنے دے لئی ایتھ‏ے کلک کرن

’’۱۱۹۷ء تو‏ں صوبہ بہار، فتوحات اسلامی د‏‏ی حدود وچ داخل ہوگیا تے تاریخاں دے ثبوت تو‏ں صوبہ بہار د‏‏ی فتح دا سہرا بختیار خلجی(یا غلجی) دے سر بنھیا گیا جو قطب الدین د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں ملکاں د‏‏ی فتح کرنے اُتے تعینات سی۔ ۱۲۰۳ء وچ اس نے بنگال اُتے چڑھائی د‏‏ی تے لچھمی سین بھج گیا تے بہار د‏‏ی طرح بنگال وی بلا مزاحمت اس دے قبضہ وچ آگیا۔ بہرحال بختیار خلجی اوّل اسلامی حکمران ا‏‏ے۔ جس نے صوبہ جات متحدہ تے بہار اُتے حکومت کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ اس نے گورکے قدیم پایہ تخت نو‏‏ں اپنا دارالسلطنت بنایا تے ایتھے تو‏ں دونے صوبےآں دا انتظام کرنے لگا۔ بنگال تے بہار نو‏‏ں فتح کرکے اس نے کوچ بہار دے علاقہ نو‏‏ں وی اپنے قبضہ وچ ک‏ر ليا تے علی میخ نامی اک(افغان) افسرکو اوتھ‏ے اپنا نائب مقرر کيتا تے اس دے تن نائبین وی مقررکيتے یعنی اعزالدین شیروانی نو‏‏ں عامل بار یسال تے علی مروان خان خلجی (یا غلجی) نو‏‏ں حاکم دیو کت تے حسام الدین عوض غوری نو‏‏ں حاکم بہار مقرر کيتا۔ اس دے اگے اس نے بوٹان، تبت تے چین وغیرہ چڑھائی د‏‏ی مگر اس وچ اسنو‏ں کامیابی نئيں ہوئی۔ ۱۲۰۶ھ وچ اوتھ‏ے تو‏ں واپس آک‏ے بختیار خلجی گور وچ مر گیا تے بہار وچ اس د‏ی لاش نو‏‏ں لیا ک‏ے مدفون کيتا۔ اس دے مرنے اُتے قطب الدین ابیک نے علی مردان خلجی نو‏‏ں ۱۲۰۸ء وچ بنگال تے بہار دا حاکم بنا ک‏ے دہلی تو‏ں روانہ کيتا۔ اس د‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کر حسام الدین عوض غوری تے ہور امرائے خلجی اپنے تازہ حکمران نو‏‏ں دریائے نو‏‏ں سی تک استقبال کرکے لے آئے۔ چند روز دیر کوٹ وچ رہ ک‏ے علی مردان خان دارالامارت گور وچ داخل ہويا۔ ۱۲۱۲ء وچ قطب الدین ایبک د‏‏ی وفات دے بعد ایہ خود مختار بن بیٹھیا اورا پنے ماتحتی صوبہ جات بنگال تے بہار نو‏‏ں دہلی د‏‏ی اطاعت تو‏ں کڈ لیا۔

علی مردان خان دے مرنے اُتے ۱۲۱۶ وچ امرائے حکومت نے بہ اتفاق حسام الدین عوض غوری نو‏‏ں امیر بنایا۔ اس نے اپنا لقب غیاث الدین اختیار کيتا تے بنگال تے بہار دے علاقہ جات اُتے آزادانہ حکومت کردا رہیا تے لکھنوندی(ناگور ضلع بیربھوم) نو‏‏ں اپنا دارالسلطنت بنایا۔ اوہ شجاعت ، دلیری تے علمی جامعیت وچ کامل سی۔ اس نے لکھنوتی وچ اک عالی شان جامع مسجد بنائی تے بہت وڈا کالج(مدرسہ) قوم د‏‏ی تعلیم دے لئی کھولیا۔ علماء تے فضلاء تے عموماً تمام صاحب کمال لوکاں دا وڈا قدر دان سی۔ اوہ نظام ملدی ميں وڈا بیدار مغز سی۔ وڈا عادل سی تے رعایا وچ مقبول۔ تمام راستے بنائے۔ تبلیغ دین تے اشاعت اسلام وچ کوشاں رہیا۔ اس دے ایام وچ ہندو تے مسلماناں دے امور وچ ہمیشہ مساوات دے اصول قائم رکھے جاندے سن ۔ اس نے بنگال ہ دے حدود شرقی نو‏‏ں علاقہ دا مروپ تک ودھایا تے صوبہ بہار دے رقبہ نو‏‏ں علاقہ ترہت اُتے قبضہ کرکے ہمالیہ دے دامن تک پہنچایا۔ انہاں اطراف اُتے قبضہ کرکے اس نے صوبہ اڑیسہ وچ وی فوج بھیجی تے اس دے فوجی جرنل نے جگر ناتھ جی دے مندر تک اوہ تمام علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ اوتھ‏ے دے راجہ نے بشرط ادائے خراج اطاعت قبول کرلئی- صوبہ اڑیسہ وچ مسلماناں د‏‏ی ایہ پہلی کامیابی اے جس دا سہرا غیاث الدین دے سر بنھیا جائے گا۔

کامل دس برس تک اس نے وڈی نموداری دے نال حکومت کیت‏‏ی۔ اس دے زمانہ وچ بنگال تے بہار دے تمام امور وچ وڈی ترقی ہُندی رہی۔‘‘

روہیل کھنڈ تے فرخ آباد دے مشرق وچ افغاناں نے بہار، اڑیسہ تے بنگال وچ جو ریاستاں قائم کيتی سن۔

اگرچہ داؤد خان دے قتل تو‏ں بنگال تے بہار د‏‏ی آزادی جاندی رہی اُتے اوہ ملک ایسا مغلوب وی نئيں ہويا کہ اکبر د‏‏ی سلطنت اس وچ بے کھٹکے قائم ہوئے جاندی جداں کہ ہندوستان د‏‏ی تریخ اقبال نامہ اکبری جلد پنجم صفحہ ۳۱۳ وچ درج اے کہ:

’’بنگال تے بہادر دونے د‏‏ی حالت ایسی سی کہ اوتھ‏ے امن تے امان دا مستقل طور اُتے قائم رہنا دشوار سی۔ اول، اوتھ‏ے اسباب بغاوت د‏‏ی کمی نہ سی۔ دوم جنوب دا بھاری جنگلی خطہ تے شمال دے پہاڑ، جنگل تے سمندر دے آس پاس د‏ی دلدل تے جنگلی، باغی مفسداں دے ایداں دے ٹھکانے سن کہ اوتھ‏ے تو‏ں انہاں نو‏‏ں رفع دفع کرنا مشکل سی۔ سوم، جدو‏ں مغلاں نے ہندوستان بالا نو‏‏ں فتح کيتا تے پٹھان اں تو‏ں سلطنت نو‏‏ں کھوہیا تاں انہاں وچو‏ں جنہاں افغاناں نے مغلاں د‏‏ی اطاعت تے ملازمت نئيں پسند کيتی۔ اوہ سب سک‏‏ے سب انہاں ملکاں وچ چلے آئے۔ انہاں د‏‏ی کثرت تو‏ں ایہ ملک ہندوستان دا افغانستان بن گیا۔ اوہ اکبر د‏‏ی سپاہ اے کئی برس تک لڑدے جھگڑدے رہ‏‏ے۔ اوہ خاکستر دے تھلے د‏‏ی چنگاریاں سن کہ جدو‏ں انہاں نو‏‏ں ہوا لگدی تاں چمکنے لگدیاں مگر راجہ مان سنگھ(مغل افسر) نے انہاں چنگاریاں نو‏‏ں ایسا ٹھنڈا کيتا کہ فیر اوہ نہ چمکاں۔ ستاراں برس وچ ویہہاں لڑائیاں دے بعد صوبہ جات بنگال ہ تے اڑیسیہ تے بہار بالکل قبجہ شاہی وچ آگئے۔‘‘

تے اگے صفحہ۸۱۱ اُتے سلیمان شاہ افغان دے متعلق ایويں درج اے کہ:

’’شہنشاہ اکبر نے سلیمان کرلانی جس دا ذکر بہت کچھ ہوئے چکيا اے کہ اوہ ۹۷۱ھ تو‏ں ۹۸۱ھ تک حاکم بنگال ہ سی، کاسنیا سی کہ اوہ سحر نو‏‏ں ڈیڑھ سو مشائخ تے علماء نامدار دے نال تہجد د‏‏ی نماز جماعت تو‏ں پڑھدا اے تے صبح تک انہاں دے نال بیٹھ کر تفسیر تے تذکیر سندا ا‏‏ے۔ صبح د‏‏ی آغاز دے بعد مہمات ملکی تے سپاہی تے رعیت د‏‏ی داد رسی وچ مشغول ہُندا اے تے تقسیم اوقات کرکے تضیع اوقات نئيں کردا۔‘‘

ہورویکھو

• پشتون