پٹیالہ دی تریخ
پٹیالہ جو اک سابقہ شاہی ریاست، پیپسو دا راجگڑھ اتے پنجاب دا ضلع ہیڈکواٹر اے، پنجاب دے مالوا علاقے وچ واقع اے۔ پنر متحد پنجاب وچ مالوا علاقے وچ ضلعیاں دی گنتی سبھ توں ودھ اے اتے کجھ شہراں دا اتہاس پرانے اتے شروعاتی قرون وسطی یگ تک جاندا اے۔ موازناتی روپ نال پٹیالہ اک گھٹ عمر دا شہر اے جس دا اتہاس دو صدیاں پرانا اے۔
18ویں صدی وچ پنجاب وچ مغلاں دے پتن نال آئے سیاسی خلاء نوں سکھ مسلداراں نے مراٹھیاں اتے افغانیاں دے ارادے ناکام کردے ہوئے سفلتاپوروک بھر دتا۔ سکھاں دیاں اہم ریاستاں وچوں اک نوں پٹیالہ وکھے بابا اعلیٰ سنگھ ولوں قائم کیتا گیا۔
پٹیالہ ریاست دے بانیاں دا شروعاتی اتہاس حقیقت توں زیادہ متھّ رہسّ اے۔ پٹیالہ، نابھہ اتے جیند دی سابقہ ریاست دے حکمراناں دے پرکھے چودھری پھول سن۔ ایہہ واضع اے کہ 'پھلکیاں' ریاست دی حکمرانی کسے سانجھے بانی توں لئی گئی۔ اس دے پتراں وچوں اک، چودھری رام سنگھ نوں گرو گوبند سنگھ جی ولوں امرت چھکایا گیا سی اتے اشیرواد دتا گیا سی۔ جدوں بندہ بہادر مغلاں خلاف بھاری لڑائی کر رہیا سی اس ویلے اس دے پتر بابا اعلیٰ سنگھ نے 1714 ای۔ وچ اگوائی سمبھالی۔ اک دور-نظر اتے بہادر انسان، اعلیٰ سنگھ نے 30 پنڈاں دی نگنی جہی ذمینداری وچوں اک آزاد ریاست کھڑی کیتی۔ اس دے جانشیناں دی سرپرستی وچ اس دا پھلار اک وڈے صوبے دے روپ وچ ہویا جو اتر وچ شوالک ، دکھن وچ راجستھان اتے جمنا اتے ستلج دے اتلے وہاواں نوں چھونہدا سی۔ 18ویں صدی دے مدھ وچ بہت ہی کٹھن اتے چنوتیپورن پرحالات نال جوجھدے ہوئے بابا اعلیٰ سنگھ نے اپنے سمکالیاں توں بھنّ روپ وچ مغلاں، افغانیاں اتے مراٹھیاں نال نجٹھن وچ بہت ہی شاندار بہادری اتے سوجھ-بوجھ دا پرگٹاوا کیتا اتے سپھلتاپوروک اک اجیہی ریاست دی قیام اتے سانبھ-سنبھال کیتی جس نوں اوہناں نے کسے ویلے برنالہ توں تھوڑھا-تھوڑھا کرکے بناؤنا شروع کیتا سی۔ 1763ء۔ وچ بابا اعلیٰ سنگھ نے پٹیالے دے قلعے دا نیہہ پتھر رکھیا جس نوں قلعہ مبارک کیہا جاندا اے، جس دے آلے دوآلے اجوکا پٹیالہ شہر وسیا ہویا اے۔
1761 ء وچ پانیپت دی تیجی لڑائی، جس وچ مراٹھیاں دی ہار ہوئی سی، ادوں پورے پنجاب وچ افغانیاں دا سکہ چلدا سی۔ ایہہ اوہ سماں سی جدوں پٹیالہ دے حکمراناں نے شاہی ٹھاٹھ-باٹھ گرہن کرنے شروع کیتے۔ احمد شاہ ابدالی نے اعلیٰ سنگھ دے جھنڈے اگے سیس جھکایا اتے اعلیٰ سنگھ دی موت اپرنت اس دا پوتا امر سنگھ جانشین بنیا اتے اس نوں راجا-اے-راجگن دا خطاب ملیا۔ اس نوں سکے چلاؤن دی آگیا وی دتی گئی۔ 40 سال تک مغلاں، افغانیاں اتے مراٹھیاں نال لگاتار جدوجہد اپرنت پٹیالہ ریاست دیاں سرحداں اتر والے پاسے رنجیت سنگھ دے آمد اتے مشرق ول انگریزاں دی آمد دیاں گواہ بنیاں۔
بخشی دات اتے بھرپور جیون جیؤن لئی اتے صحیح ویلے تے صحیح نرنا لیندیاں پٹیالے دے راجا نے 1808 وچ رنجیت سنگھ دی مخالفت کردیاں انگریزاں نال ہتھ ملا لیا اتے برصغیر وچ انگریزاں راہیں اک وڈی سلطنت دی اساری وچ حصہ دار بن گیا۔ انگریزاں ولوں پٹیالہ دے حکمراناں جویں کہ کرم سنگھ، نرندر سنگھ، مہیندر سنگھ، راجندر سنگھ، بھپندر سنگھ اتے یادوندر سنگھ نال سنمانجک اتے ستکار والا ووہار کیتا جاندا سی۔
ایہہ مہاراجہ بھپندر سنگھ (1900–1930) سن جنہاں نے پٹیالے نوں بھارت دے سیاسی نقشے وچ اتے قومانتری کھیڈاں وچ اک اہم ستھان دوایا۔ اوہناں دے راج دوران بہت ہی شاندار بھون اساری کلا والیاں زیادہ تر عمارتاں دی اساری ہوئی۔ اوہناں دے پتر یادوندر سنگھ بھارت دے اوہناں راج کماراں وچوں اک سن جنہاں نے رضا مندی اقرارنامے تے ہستاکھر کیتے اتے قومی اکھنڈتا دی عمل نوں سکھالا بنایا۔ اوہناں دیاں سنوجواناں نوں دیکھدے ہوئے اوہناں نوں نویں قائم ریاست پیپسو راج دا پرمکھ بنایا گیا۔ بھارت دے ایرکھاپورن اتے کپٹی سبھاء دے راج کماراں دیاں سازشاں اتے پینتریبازیاں دے خلاف مہاراجہ دی لڑائی دی صفت کردیاں تتکالی وزیر اعظم اتے سیارہ معاملے منترالیا دے انچارج سردار ولبھ بھائی پٹیل نے کیہا : 'میں پرم ستکار یوگ مہاراجہ پٹیالہ ولوں بھارت دی ایکتا اتے اکھنڈتا وچ پائے گئے زکریوگ یوگدان دی گل ضرور کرنا چاہانگا۔ اوہناں نے دیش بارے اس ویلے سوچیا جدوں شاہی طبقہ وچوں بہت ہی تھوڑھے جاے ساتھی سن اتے جس ویلے بھارت دے ٹکڑے کرن دی پوری کوشش کیتی جا رہی سی۔ ایہہ اوہناں دی دیش-بھرفتار پورن اگوائی سی جس نے بھارتی ستا وچ رضا مندی دی مسئلہ متعلق راج کماراں دے نظریہ نوں بدلن وچ اک وڈا یوگدان پایا۔
حالانکہ اتہاسکاراں نے پٹیالہ دے مول (جتھوں تک نام دا تعلق اے) نوں رگویدک ساہت تک لبھن دی کوشش کیتی اے۔ پر ہن وی ایہی کیہا جاندا اے کہ اس دے بانی اعلیٰ سنگھ سن جنہاں نے سال 1763 وچ قلعہ مبارک دی اساری کیتی۔ شہر دی ویونت نوں ویکھ کے انج لگدا اے جویں اس دی اساری اک مندر دی روپ ریکھا مطابق کیتی گئی ہووے۔ شہر دے وچوں وچ راجا دا سنگھاسن ٹھیک اویں ہی سی جویں کسے دیوتا دا ستھان ہندا اے اتے اس دے آلے دوآلے رہائشی علاقہ سمدایاں دے رتبے مطابق وسیا۔قلعہ مبارک دے نزدیک وزیراں دیاں وڈیاں حویلیاں دے نال نال کھتریاں، اروڑیاں، بانیا دے محلے سن۔ پٹیالہ وچ سبھ توں پہلاں وسن والے لوک سرہند دے ہندو سن جنہاں نے درشنی گیٹ توں باہر اپنے وپاری ادارے بنائے۔نیویں جات والے پٹیالے شہر دے گون علاقیاں وچ وس گئے جنہاں نوں ہن چوڑ ماجریاں کیہا جاندا اے۔ باقی مدھکالی شہراں وانگ ہی نرتکیاں دا وکھرا علاقہ ہویا کردا سی۔ پٹیالے وچ ایہہ علاقہ دھرمپرا بازار سی جتھے شاشک طبقہ دے لوک اکثر آیا کردے سی۔ 19ویں صدی دے انت وچ شاشک طبقہ نوں تحفے وچ وڈیاں جگیراں دتیاں گئیاں جس نال اوہ رئیس بن گئے اتے ہرے بھرے میداناں والیاں وڈیاں حویلیاں بناؤنیاں شروع کر دتیاں۔ کجھ عمارتاں بھاویں اوہناں دی حالت خستہ اے پر اس ویلے دے جگیرداری شان دیاں مکھ گواہ ہن۔ مہاراجہ نرندر سنگھ (1845–1862) نے شہر دے آلے دوآلے دیواراں اتے 10 گیٹ بنا کے شہر دی قلعہ بندی کر دتی۔ ایہناں وچوں کجھ گیٹ ٹریفک دی سہولت دیکھدے ہوئے ہن ڈھاہ دتے گئے ہن۔ چاردیواری دے اندرلے پاسے نواسیاں توں علاوہ منڈیاں اتے بزر ہن اتے کوئی وی آؤن والا، جس دی جیب وچ تھوڑھی بہت وی رقم ہووے، اتھے جا کے کڈھائیدار جتی اتے پھلکاری ورگیاں فنی اتے خوبصورت مشہور روائتی وستاں خرید سکدا اے۔