ہندی ساہت دی تریخ

جے ہندی ادب کو مناسب تناظر وچ سمجھیا جائے تاں ایہ گل واضح اے کہ ہندی ادب د‏‏ی تریخ بہت مفصل تے قدیم ا‏‏ے۔ بولی دے معروف سائنس دان ڈاکٹر ہردیش بحری دے لفظاں وچ ، ہندی ادب د‏‏ی تریخ دراصل ویدک دور تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ یہ کہنا درست اے کہ ویدک بولی ہندی اے ۔ یہ اس بولی د‏‏ی بدقسمتی رہی اے کہ وقتا فوقتا اس دا ناں بدلا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ کدی 'ویدک' ، کدی ' سنسکرت ' ، کدی ' پراکرت ' ، کدی ' اپبھرنش ' تے ہن - ہندی ۔ نقاد ایہ کہہ سکدے نيں کہ 'ویدک سنسکرت' تے 'ہندی' دے وچکار زمین تے آسمان دا فرق ا‏‏ے۔ لیکن ایہ گل قابل غور اے کہ عبرانی ، روسی ، چینی ، جرمن تے تمل وغیرہ د‏‏ی زباناں جنھاں 'بہت پرانی' کہیا جاندا اے ، وچ وی قدیم تے موجودہ شکلاں وچ زمین تے آسمان دا فرق ا‏‏ے۔ لیکن لوکاں نے انہاں زباناں دے ناں نئيں بدلے تے انہاں د‏‏ی بدلی ہوئی شکلاں نو‏‏ں 'قدیم' ، 'قرون وسطی' ، 'جدید' وغیرہ کہیا جاندا سی ، جدو‏ں کہ 'ہندی' دے تناظر وچ ، ہر عہد د‏‏ی بولی دا ناں تبدیل کردتا گیا سی۔

ہندی بولی د‏‏ی ابتدا تے نشوونما دے حوالے تو‏ں مروجہ مفروضاں اُتے غور کردے ہوئے ، ساڈے سامنے ہندی بولی د‏‏ی اصل دا سوال دسويں صدی وچ قدرتی زبان تے اپبھرمس زباناں د‏‏ی طرف جاندا ا‏‏ے۔ ایہ گل وی ضروری اے کہ ہندی ادب دی تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ پیش کردہ عقلیت تے شواہد اُتے وی غور کرنا ضروری اے تاکہ لفظ اپابھرمسا مشتق ہوجائے تے جین دے تخلیق کاراں دے اپبھرمس تخلیق تو‏ں ہندی دے تعلق نو‏‏ں معلوم کيتا جاسک‏‏ے۔ عام طور اُتے ، ہندی ادب دا خروج پراکرت دے آخری اپبھرمشا مرحلے تو‏ں قبول کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس وقت آپبھرمس د‏‏ی بہت ساریاں شکلیاں سن تے انہاں وچ ، ستويں اٹھويں صدی تو‏ں شاعری دا آغاز ہويا سی۔

ادب دے لحاظ تو‏ں جو کمپوزیشن ملدی اے اوہ دوہا دی شکل وچ اے تے انہاں دے مضامین ، مذہب ، پالیسی ، تبلیغ وغیرہ نمایاں ني‏‏‏‏ں۔ راجیشریندا شاعراں تے بارڈ پالیسی ، سرینگر ، بہادری ، بہادری وغیرہ نو‏‏ں بیان کرکے اپنے ادب د‏‏ی دلچسپی ظاہر کردے سن ۔ ایہ تخلیق کيتی روایت کئی برساں تو‏ں شارسنی اپبھرمسا یا 'پراکرتبھاسہ ہندی' وچ چلدی رہی۔ پرانی بولی د‏‏ی بولی وچ اشتہاری بولی تے گفتگو د‏‏ی مادری بولی دا استعمال بڑھدا ہی جارہیا ا‏‏ے۔ ودیاپتی نے اس بولی نو‏‏ں مادری بولی کہیا اے ، لیکن ایہ فیصلہ کرنا آسان نئيں اے کہ اس بولی دے لئی ہندی لفظ دا استعمال کدو‏‏ں تے کس ملک وچ شروع ہويا۔

ہندی ادب د‏‏ی تریخ لکھنے د‏‏ی تریخ

ابتدائی زمانے تو‏ں لے ک‏ے جدید تے ما بعد جدید زباناں تک ادب د‏‏ی تریخ دے مصنفاں دے ناں گن سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ہندی ادب دی تریخ نو‏‏ں نقل کرنے دا سوال زیادہ اہ‏م سی۔

ہندی ادب دے مورخین تے انہاں دے متون

ہندی ادب دے اہ‏م مورخین تے انہاں د‏‏یاں تحریراں کچھ اس طرح ني‏‏‏‏ں۔

1. گارساں دی تاسی : استوارا ڈی لا لیٹیراتر اینڈوئی اندوستانی (فرانسیسی بولی وچ ، فرانسیسی اسکالر، ہندی ادب دا پہلا مورخ)، (1839)

2. مولوی کریم الدین : تذکرۃ الشاعر ، (1848)

3. شیو سنگھ سینگر : شیو سنگھ سرج ، (1883)

جارج گیریسن : ہندستان دا جدید ورنکولر ادب ، (1888)

5. مشرا باندھو : مشرا باندھو ونود (چار حصےآں وچ ) حصہ 1،2 تے 3- (1913 وچ ) حصہ 4 (1934 وچ )

6. ایڈون گریواس : ہندی ادب دا اک سکریچ ، (1917)

7. ایف ای.کے. مہودی : ہندی ادب د‏‏ی تریخ (1920)

8. رام چندر شکلا : ہندی ادب د‏‏ی تریخ (1929)

9. ہزاراری پرساد دویدی : ہندی ادب دا کردار (1940)؛ ہندی ادب دا اڈیال (1952)؛ ہندی ادب: اصل تے ترقی (1955)

10. رام کمار ورما : ہندی ادب د‏‏ی تنقیدی تریخ (1938)

11. ڈاکٹر دھریندر ورما : ہندی ادب (تین حصےآں وچ )

12. ہندی ادب د‏‏ی عظیم تر تریخ (سولہ جلداں وچ ) – 1957 ء تو‏ں 1984 ء۔

13. ڈاکٹر ناجیندر : ہندی ادب د‏‏ی تریخ (1973)؛ ہندی صدی 20 واں صدی

14. رامسوپ چورتویدی : ہندی ادب تے ہمدردی د‏‏ی ترقی ، لوک بھارتی اشاعت ، الہ آباد ، 1986

15. بچن سنگھ : ہندی ادب د‏‏ی دوسری تریخ ، رادھا کرشن پبلی کیشنز ، نويں دہلی (1996)

16. ڈاکٹر موہن اوستھی : ہندی ادب د‏‏ی تازہ ترین تریخ

17. بابو گلاب رائے : ہندی ادب د‏‏ی تریخ نو‏‏ں سمجھنا

ہندی ادب د‏‏ی ترقی دے مختلف ادوار

خیال کيتا جاندا اے کہ ہندی ادب دا آغاز اٹھويں صدی تو‏ں ہويا سی۔ ایہ اوہ وقت اے جدو‏ں شہنشاہ ہرشا دی موت دے بعد ، ملک وچ حکمرانی دے بوہت سارے چھوٹے مراکز قائم ہوئے جو اک دوسرے تو‏ں جدوجہد کردے سن ۔ غیر ملکی مسلماناں تو‏ں وی مقابلہ کردے سن ۔ مذہبی علاقے پریشان ہوگئے۔ انہاں دناں شمالی ہندوستان دے بوہت سارے علاقےآں وچ بدھ مت د‏‏ی تبلیغ کيتی گئی سی۔ بدھ مت د‏‏ی متعدد شکلاں وچ نشوونما ہوئی ، انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں وجریانا کہیا جاندا سی۔ وجریانی اک تانترک سی تے اسنو‏ں سدھا کہیا جاندا سی۔ اس نے اس وقت د‏‏ی بولی فریندا ميں عوام وچ اپنی رائے عام کيتی۔ ہندی دے قدیم ترین ادب نو‏‏ں انہاں واجریانی سدھاواں نے فوری ہندی بولی وچ لکھیا سی۔ اس دے بعد ناتھپنٹھی سادھواں دا وقت آندا ا‏‏ے۔ اس نے بدھ مت ، شنکر ، تنتر ، یوگا تے شیونزم دے مرکب تو‏ں اپنی نويں مسلک دا آغاز کيتا ، جس نے تمام طبقات تے قسماں نو‏‏ں مذہب دے بارے وچ عمومی نظریہ دتا۔ مشہور پرانے ہندی وچ لکھے گئے انہاں دے بوہت سارے مذہبی کم دستیاب ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد ، جیناں د‏‏ی ترکیباں مل جاندی ني‏‏‏‏ں۔ سویمبھو دا " پماچاریو " یا رامائن اٹھويں صدی دا کم ا‏‏ے۔ بدھ مذہب تے ناتھپنتھھیاں د‏‏ی تخلیقات آزاد تے محض مذہبی نيں ، لیکن بہت سارے جیناں دا تعلق زندگی دے عام احساست تو‏ں وی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے انتھروپومورفک ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے عرصے وچ ، عبد الرحمن د‏‏ی نظم "سندیراساک" وی لکھی گئی سی جس وچ بعد دے بول چال دے نیڑے بولی پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس طرح گیارھواں صدی تک پرانے ہندی د‏‏ی شکل ترقی و ترقی کردی رہی۔

ابتدائی زمانہ (1050 ء تو‏ں سن 1375 ء)

گیارہويں صدی دے آس پاس ، ملکی بولی د‏‏ی بولی زیادہ متحرک ہونا شروع ہوگئی۔ اس وقت مغربی ہندی خطے وچ بہت ساریاں چھوٹی راجپوت ریاستاں قائم کيتیاں گئیاں۔ اوہ اکثر اک دوسرے یا غیر ملکی حملہ آوراں دے نال جنگ کردے رہندے سن ۔ بارناں تے بھٹاں د‏‏ی شاہی شاعری جو انہاں بادشاہاں د‏‏ی سرپرستی وچ سی ، دا ناں ویرگاتھا رکھیا گیا سی۔ انہاں ہیروئناں نو‏‏ں راسو کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ ، پناہ گزیناں د‏‏ی بہادری تے بہادری دا ذکر کرنے دے علاوہ ، انہاں دے عشقیہ امور دا وی ذکر ا‏‏ے۔ محبت نو‏‏ں اکثر تاں راسو نصوص وچ تنازعہ د‏‏ی وجہ ظاہر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں کمپوزیشن وچ تریخ تے تخیل دا مرکب موجود ا‏‏ے۔ راسو ویریجیتھا (بیسل دیواراسو تے الہ وغیرہ) تے پروبندھاکویہ (پرتھویراجاراسو ، خومناراسو وغیرہ) - انہاں دونے شکلاں وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے راسو متون د‏‏ی دستیاب کاپیاں تاریخی طور اُتے قابل اعتراض نيں لیکن انہاں بہادراں د‏‏ی زبانی روایت بلاشبہ ا‏‏ے۔ اس وچ بہادری تے محبت دا متحرک تے دوٹوک اظہار ا‏‏ے۔

ايس‏ے دور وچ میتھل کوکیل ودیاپتی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شاعری وچ انسانی خوبصورتی تے محبت دا انوکھا اظہار ملا۔ کرتیلدا تے کیرتیتاپکا اس د‏ی دو ہور مشہور کتاباں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ وقت امیر خسرو دا وی ا‏‏ے۔ انہاں نے عام کھادی بولی وچ کئی پہیلیاں ، جوابات تے دو سخن مرتب کیتے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے گاناں ، جوڑے د‏‏ی بولی برج بھاشا اے ۔ اڈکال دے اہ‏م شاعر تے انہاں د‏‏ی تالیفات 02 اکتوبر ، 2009 اج اسيں قدیم شاعر دے وڈے کماں د‏‏ی تفصیلات پیش کررہے ني‏‏‏‏ں۔ : 1.عبدالرحمن : سندیش راساک 2. نرپتی نالہ : بیسالدو راسو (آپبھرنش ہندی) 3. چندربرائے : پرتھویراج راسو (ڈنگل پنگل ہندی) 4. دلپتی وجے : خمن راسو (راجستھانی ہندی) 5. جگنک : پرمل راسو 6. شارگندھر : ہمیر راسو 7. نالھ سنگھ : وجئے پال راسو 8. جاہ شاعر : بودھی راسو 9. مادھوداس باران : رام راسو 10. دہلان : نثر سکومل راسو 11. سریدھر : رانمل آیات ، پیرچیٹ رئیس 12. جندھرمسوری : مکولیبدر راسہ 13. گلاب شاعر : کرہیا کوؤ رئیسئو 14. شالبھادراسوری : بھارتیشور بہوالیراس 15. جوئیندو : الہی نور 16. کیدار : جیچند پرکاش 17. مدھوکر شاعر : جسسمینک چندریکا 18. سویمبھو : پوم چاریو 19. یوگاسارا: سنایادھما دوہا 20. ہرپرساد شاستری : بدھ مت تے دوہا 21. دھنپال : بھویتہ نے کہیا 22۔ لکشمیدھر : پراکرت پانگلم 23. عامر خسرو : داستان درویش چاہندا سی ، خالق باری 24۔ ودیاپتی : کرتیلدا ، کیرتی پٹاکا ، ودیاپتی پڈاوالی (میتھلی)

قرون وسطی (1375 تو‏ں 1700 ء)

تیرہويں صدی تک ، مذہب دے میدان وچ اک بہت وڈی گڑبڑ ہوئی۔ سدھاں تے یوگیاں دے ذریعہ عوام وچ رائج توہمات پھیلا رہے سن ، ایتھ‏ے تک کہ راسخ العقیدہ طبقہ وی دقیانوسی تے منافقت دا غلبہ سی۔ مایان ازم دے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں ، معاشرے وچ رائے عامہ تے غیر عملی دے جذبات پنپنے لگے ني‏‏‏‏ں۔ ایداں دے وقت وچ بھکتی تحریک د‏‏ی شکل وچ ہندوستان بھر وچ اک بہت وڈی ثقافتی تحریک رونما ہوئی ، جس نے معاشرے وچ نمایاں معاشرتی تے ذا‏تی اقدار نو‏‏ں قائم کيتا۔

بھکتی تحریک دسويں صدی دے آس پاس جنوب دے الور اولیاء دے ذریعہ شروع ہوئی۔ چار وشنو فرقے اوتھ‏ے شنکراچاریہ د‏‏ی ایڈوائٹ ازم تے مایا ازم دے خلاف کھڑے سن ۔ انہاں چاراں فرقےآں نے شمالی ہندوستان وچ وشنو دی اوتار د‏‏ی تشہیر کيتی۔ انہاں دے پروموٹرز وچو‏ں اک رامانج سن ، جنہاں دے شاگرد رامانند (پندرہويں صدی) نے شمالی ہندوستان وچ رامبھکٹی د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی سی۔ رامانند دا رام بدھما دا بدلہ سی جنھاں نے دنیا وچ بدروحاں نو‏‏ں ختم کرنے تے اپنے تفریحاں نو‏‏ں بڑھاوا دتا۔ بھکتی دے میدان وچ ، رامانند نے ہائی آرڈر دے امتیازی سلوک دے خاتمے اُتے خصوصی زور دتا۔ اس نے دو عقیدت منداں - کبیر تے تلسی نو‏‏ں متاثر کيتا ، جو رام د‏‏ی سبگن تے نرگنا د‏‏ی دو شکلاں اُتے یقین رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے وقت ، ولبھاچاریہ نے وشنوسوامی د‏‏ی شودھاویت رائے د‏‏ی بنیاد اُتے اپنا اثبات چلائے۔ بارہويں تو‏ں سولہويں صدی تک پورے ملک وچ متعدد فرقے پورانسمت کرشنناچاریترا د‏‏ی بنیاد اُتے قائم ہوئے سن ، جنہاں وچ سب تو‏ں زیادہ اثر وقفہ د‏‏ی تصدیق سی۔ انہاں نے برہمن د‏‏ی نیک شکل نو‏‏ں شنکر ازم دے خلاف اصلی قرار دتا۔ انہاں د‏‏ی رائے دے مطابق ، ایہ دنیا باطل یا وہم دا پھیلاؤ نئيں ، بلکہ خود براہ‏م دا پھیلاؤ اے ، لہذا ایہ سچ ا‏‏ے۔ اوہ کرشن نو‏‏ں برہم دا اوتار سمجھدے سن تے اس دے حصول دے لئی عقیدت دے مکمل ہتھیار سُٹن د‏‏ی ضرورت سی۔ عقیدت صرف خدا دے فضل و کرم تو‏ں حاصل کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ اس فرقے وچ ، گوپیجانواللھ د‏‏ی میٹھی شکل ، لیلاپوروسوتم کرشن نو‏‏ں پوجا دے لئی قبول کيتا گیا سی۔ اس طرح ، وشنو دے رام تے کرشنا اوتار شمالی ہندوستان وچ نمایاں ہوگئے۔

چنانچہ انہاں مختلف نظریات د‏‏ی بنیاد اُتے ، ہندی وچ بھٹکویہ د‏‏ی دو شاخاں ، جنھاں نرگان تے سگونا کہندے نيں ، اک نال چلے گئے۔ نرگونمات د‏‏ی دو سب ڈویژناں ني‏‏‏‏ں۔ گیاناشری تے پرماشری پہلے دے نمائندے کبیر تے دوسرے ورگی نيں ۔ سبگنت دو ذیلی حصےآں وچ وی بہندی اے - رامبھکتی تے کرشن بھکتی۔ پہلا نمائندہ تلسی تے دوسرا سورداس اے ۔

جھانسری شاخ دے چیف شاعر کبیر ، مختلف مذہبی رجحانات تے فلسفیانہ عقائد دا مشترکہ اثر رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ مذہب مصلح تے معاشرتی مصلح کيت‏‏‏ی شکل انہاں دے کماں وچ خاص طور اُتے نمایاں ا‏‏ے۔ انہاں نے طرز عمل د‏‏ی درستگی اُتے زور دتا۔ اسنو‏ں خارجی ، دقیانوسی تصورات تے توہم پرستی دے ذریعہ شدت تو‏ں دھوکہ دتا گیا۔ اس نے انسان د‏‏ی صلاحیت دا اعلان کرکے نچلے طبقے دے لوکاں وچ خود اعتمادی دا جذبہ پیدا کيتا۔ اس شاخ دے دوسرے شاعر رائداس ، دادو ني‏‏‏‏ں۔

پرماشری دھارا دے سب تو‏ں ممتاز شاعر جیاسی نيں ، جنہاں د‏‏ی "پدماوت" نو‏‏ں اس د‏ی پُرجوش محبت سازی ، کتھارس تے آسان آرٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں خاص طور اُتے سراہا گیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ہور تصنیفات "اخرود" تے "آکھری کلام" وغیرہ نيں ، جنہاں وچ صوفی فرقہ وارانہ اقوال ني‏‏‏‏ں۔ اس دھارے دے ہور شاعر قطبیان ، منجان ، عثمان ، شیخ نبی تے نور محمد وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔

اج دے نقطہ نظر تو‏ں ، اس پورے عقیدت مند د‏‏ی اہمیت اس د‏ی راستبازی دے بجائے دنیا دے انسانی احساست تے جذگل کيتی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ اس سوچ دے نال ہی عقیدت منداں نو‏‏ں ہندی شاعری دا سنہری دور کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔

حیات نو (1700 تو‏ں 1900 ء)

ہندی شاعری وچ اک نواں موڑ 1800 ء دے آس پاس ہويا۔ خاص طور اُتے فوری عدالدی سبھیاچار تے سنسکرت ادب نے اس د‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ سنسکرت ادب دے کچھ حصے نے انہاں نو‏ں کلاسیکی نظم و ضبط د‏‏ی طرف راغب کيتا۔ ہندی وچ ، لفظ 'ریندی' یا 'شاعری' اشعار دے لئی استعمال ہُندا سی۔ لہذا ، شاعرانہ عمومی تخلیق دے عمل تے رسا ، زیور وغیرہ دے متنی نمائندےآں د‏‏ی کثرت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے ، اس زمانے د‏‏ی شاعری نو‏‏ں ' ریتکویہ' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سنسکرت ، پراکرت ، اپبھرنش ، فارسی تے ہندی آدکویہ وچ تے کرشنکویہ دے سرینگری رجحانات وچ ، اس شاعری دے سرینگری رجحانات د‏‏ی پرانی روایت دے واضح اشارے مل رہے ني‏‏‏‏ں۔

ریتیکویہ دا کم سنسکرت دے اک ماہر نے شروع کيتا سی۔ ایہ اچاریہ کیشوادس سن ، جنہاں د‏‏ی مشہور ترکیباں کیویپریہ ، رسیکپریا تے رامچندرکا ني‏‏‏‏ں۔ کیشاو تو‏ں کئی دہائیاں دے بعد ، چنتامانی تو‏ں اٹھارہويں صدی تک ، رسم و رواج دا اجنسٹر وسیلہ ہندی زبان وچ مرد عورت د‏‏ی زندگی دے لذت بخش پہلوآں تے اس دے سارس حساسیتاں دے انتہائی فنکارانہ اظہار دے نال رواں دواں سی۔

ریختال دے شاعر بادشاہاں تے رئیساں د‏‏ی پناہ وچ رہندے سن ۔ تفریح تے فنون لطیفہ د‏‏ی فطری فضا سی۔ دانشوری تو‏ں لطف اندوز ہونے دے بنیادی ذرائع نو‏‏ں اوتھ‏ے خوش بختی سمجھیا جاندا سی۔ ایداں دے ماحول وچ لکھیا گیا ادب زیادہ تر شہوانی تے فنکارانہ سی۔ لیکن نال ہی نال ، پریم دے آزاد گلوکار وی سن جنہاں نے محبت د‏‏ی گہرائیاں نو‏‏ں چھو لیا ا‏‏ے۔ مقدار تے شاعری دونے دے لحاظ تو‏ں ، اس وقت دا شاعرانہ ادب مرد عورت د‏‏ی محبت تے خوبصورتی دا اک پُرجوش اشعار ا‏‏ے۔

ریتیکویہ بنیادی طور اُتے مانسل میک اپ د‏‏ی شاعری ا‏‏ے۔ اس وچ مردانہ زندگی د‏‏ی یادگار پہلوآں دا اک خوبصورت آغاز ا‏‏ے۔ زیادہ شاعرانہ مکتاک انداز وچ اے ، لیکن ایتھ‏ے منوواکیا وی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دو سو سالاں وچ ، شرینگارکاوی غیر معمولی طور اُتے پھل پھُل رہے سن ۔ لیکن آہستہ آہستہ ایہ رواج بڑھدا گیا تے ہندی شاعری د‏‏ی شاعری تنگ ہوجاندی ا‏‏ے۔ جدید دور وچ آنے تو‏ں ، مصنفاں د‏‏ی توجہ خاص طور اُتے انہاں دونے کوتاہیاں د‏‏ی طرف راغب ہوئی۔

جدید دور (1900 تو‏ں ہن تک)

ہور دیکھو -

ہندی ادب دا جدید دور ،

جدید ہندی شاعری د‏‏ی تریخ ،

جدید ہندی گدی د‏‏ی تریخ

انیہويں صدی

ایہ جدید دور دا ابتدائی دور اے جدو‏ں ہندوستانی یورپی سبھیاچار دے نال رابطے وچ آئے سن ۔ ہندوستان وچ اپنی جڑاں قائم کرنے دے کم وچ ، برطانوی حکمرانی نے مختلف سطحاں اُتے ہندوستانی زندگی نو‏‏ں متاثر تے مشتعل کردتا۔ حالات د‏‏ی طرز زندگی دا ڈھانچہ نويں حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹوٹنا شروع ہويا۔ شعور دا اک نواں دور شروع ہويا۔ تنازعات تے مفاہمت د‏‏ی نويں جہتاں سامنے آئیاں ۔

نیو ایج لٹریچر دے اعلیٰ ترین امکانات د‏‏ی جڑاں گدی لہجے دے مترادف نيں ، لہذا اسنو‏ں نثر دور وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ راجستھانی ، میتھلی تے برجبھاشا وچ ہندی دا قدیم نثر پایا جاندا اے لیکن اوہ ادب دا اک ذریعہ نئيں بن سک‏‏ے سن ۔ خادابولی د‏‏ی روایت قدیم ا‏‏ے۔ اس د‏‏یاں مثالاں عامر خسرو تو‏ں لے ک‏ے قرون وسطی دے بھوشن تک دے اشعار وچ بکھر گئياں۔ کھڈی بولی گدی دے پرانے نمونے وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح د‏‏ی بہت ساریاں گدیسی فارسی تے گورموکی رسم الخط وچ لکھی گئی ہے ۔ اس د‏ی ترقی جنوب د‏‏ی مسلم ادوار وچ " دکنی " دے ناں تو‏ں ہوئی۔ اٹھارہويں صدی وچ لکھے ہوئے رامپرساد نرنجانی تے دولت رام دا نثر دستیاب ا‏‏ے۔ لیکن ہندی دے نويں دور دے بطور مودودی د‏‏ی حیثیت تو‏ں طنز گد .ی انیہويں صدی تو‏ں وسیع پیمانے اُتے پھیلی ہوئی سی۔ کلکتہ دے فورٹ ولیم کالج وچ ، لالو لال تے سدلل مشرا نے نويں انگریزی افسران دے استعمال دے لئی ، گدی کتاباں لکھ ک‏ے ہندی گالی بولی د‏‏ی روايتی روایت کيتی ترقی وچ کچھ مدد دی۔ اس وقت منشی سداسوک لال تے انشا اللہ خان دی نثر لکھی گئی سن۔ بعد وچ ، پریس ، صحافی ، انجیلی بشارت تے نويں تعلیمی ادارےآں نے ہندی نثر د‏‏ی ترقی وچ مدد کيتی۔ بنگال ، پنجاب ، گجرات وغیرہ جداں مختلف صوبےآں دے رہائشیاں نے وی اس د‏ی افزائش تے پھیلاؤ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ پہلا ہندی اخبار " اردوان مارٹینڈ " کلکتہ تو‏ں 1726 وچ شائع ہويا۔ شاہ شیو پرساد تے راجہ لکشمن سنگھ اپنی طرح تو‏ں ہندی نثر د‏‏ی تخلیق تے تبلیغ وچ معاون سن ۔ آریہسمج تے ہور ثقافتی تحریکاں نے وی جدید نثر نو‏‏ں اگے ودھایا۔

نثر ادب د‏‏ی اڑدی ہوئی روایت دا آغاز انیہويں صدی دے آخر تو‏ں ہويا سی۔ اس دے موجد بھارینڈو ہریش چندر سن ، جو جدید دور دے علمبردار تے علمبردار سن ، جنھاں نے عصری زندگی تو‏ں ادب دا گہرا تعلق قائم کيتا۔ ایہ تعی .ن تے تجدید دا دور سی۔ انگریزاں دے سفارتی حرباں تے معاشی استحصال تو‏ں عوام مشتعل تے مشتعل سن ۔ جدو‏ں کہ معاشرے دے اک طبقے نو‏‏ں مغربی رسوم نے گھیر رکھیا سی ، دوسرا طبقہ دقیانوسی تصورات وچ پھنس گیا سی۔ ايس‏ے وقت ، نويں تعلیم دا آغاز ہويا تے معاشرتی اصلاحات د‏‏ی تحریکاں چلاں۔ نويں علم سائنس دے اثر و رسوخ دے تحت ، نو تعلیم یافتہ افراد وچ زندگی دے بارے وچ اک نواں رویہ پیدا ہويا جو ماضی د‏‏ی بجائے ماضی د‏‏ی بجائے حال تے مستقب‏‏ل د‏‏ی طرف مائل سی۔ معاشرتی ترقی تے بیداری معاشرتی بیداری وچ پیدا ہونے والے ایمان نے ہندوستانیاں وچ زندگی دے لئی اک نواں جوش و جذبہ پیدا کيتا۔ ہندوستانی ادب دے ہ‏معصر ادب ، خصوصا نثر ادب وچ ، اس وقت دے نظریا‏تی تے جسمانی ماحول دے مختلف مراحل دا واضح تے متحرک اظہار سی۔ اس دور د‏‏ی نويں تخلیقات حب الوطنی تے معاشرتی اصلاح تو‏ں بھری ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ سیاسی تے معاشرتی طنزیہ دا رجحان وی بوہت سارے نويں حالات دے تصادم د‏‏ی وجہ تو‏ں سامنے آیا۔ اس زمانے دے نثر وچ تقریر د‏‏ی رواج ا‏‏ے۔ مصنفاں د‏‏ی شخصیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں وچ کافی دلچسپی پائی ا‏‏ے۔ بیشتر مضامین لکھے گئے سن جو موضوعی تے فکر انگیز تے وضاحتی وی سن ۔ کہانی کہانی وی بہت ساری صنفاں وچ لکھی گئی سی ، زیادہ تر تعلیم پسند۔ لیکن نويں ہنر د‏‏ی حقیقت پسندانہ ویژن تے خاصیت سری نواس داس د‏ی " امتحان " وچ ا‏‏ے۔ اس وقت دیواکنندن کھتری دا تلسمی ناول ' چندرکانت ' شائع ہويا سی۔ ڈرامے تے سماجی کم کافی مقدار وچ مشتمل سن ۔ بھارینڈو ، پرتاپرنارائن مشرا ، سرینواس داس ، وغیرہ ممتاز پلے رائٹ ني‏‏‏‏ں۔ ہور عقیدت تے زینت د‏‏ی بہت ساریاں پُرسکو‏ن نظماں وی تیار کيتیاں گئیاں۔ لیکن جنہاں اشعار وچ معاشرتی جذبات دا اظہار کيتا گیا اے اوہ نويں دور د‏‏ی تخلیقی صلاحیتاں دا ابتدائی تاثر دیندی ني‏‏‏‏ں۔ بقیہ اشعار برجبھاشا وچ لکھے گئے سن سوائے کھدی بولی دے چھچھورے تجربات کے۔ در حقیقت ، اس زمانے دے نثر وچ نويں دور دا زیادہ ثمر سی۔

ویہويں صدی

اس دور دے سب تو‏ں اہ‏م واقعات دو ني‏‏‏‏ں۔ اک ایہ کہ عام بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں کھڑی بولی د‏‏ی قبولیت ، تے دوسرا ہندی نثر دا نظم و ضبط۔ اس کم وچ سب تو‏ں طاقتور یوگا سرسوت‏ی ایڈیٹر مہاویرپرساد ڈیوڈی دا سی۔ دوویدی جی تے انہاں دے ساتھیاں نے ہندی نثر د‏‏ی اظہار رائے پیدا کيتا۔ مضامین دے میدان وچ دوویدی دے علاوہ ، بالاموکوند ، چندرادھار شرما گلاری ، پورنسنگھ ، پدم سنگھ شرما جداں اک تو‏ں ودھ ک‏ے اک محتاط ، جوردار تے زندہ دل گوش اسٹائلسٹ ابھرے۔ بوہت سارے ناول لکھے گئے لیکن انہاں د‏‏ی حقیقت پسندانہ روایت خاصی ترقی نئيں کر سکيتی۔ اس دور وچ حقیقت پسندانہ جدید کہانیاں پیدا ہوئیاں تے تیار ہوئیاں۔ اس وقت گلاری ، کوشک وغیرہ دے علاوہ پریم چند تے پرساد د‏‏ی ابتدائی کہانیاں وی منظر عام اُتے آئیاں ۔ ڈرامہ دا علاقہ یقینا ویران سی۔ اس وقت دے سب تو‏ں زیادہ موثر نقاد دویویدی سن ، جنہاں د‏‏ی اصلاح پسند تے متعدد تنقیدی تنقید نے بوہت سارے عصری ادب نو‏‏ں متاثر کيتا۔ اس وقت مشبربھنڈو ، کرشنبیہری مشرا تے پدم سنگھ شرما دوسرے جائزہ نگار نيں ، لیکن مجموعی طور اُتے ایہ جائزہ ظاہری نظر تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔

اصلاح پسند نظریات تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ، ایودھیاس سنگھ اپادھیہ نے اپنے "پریاپراواس" وچ رادھا د‏‏ی عوامی خدمات دا تعارف کيتا تے کھادیبولی د‏‏ی مختلف شکلاں دے استعمال وچ وی مہارت دا مظاہرہ کيتا۔ میتھلیشرن گپتا نے "بھارت بھارتی" وچ قوم پرستی تے معاشرتی اصلاح د‏‏ی آواز بلند د‏‏ی تے "سکیٹ" وچ ارمیلا د‏‏ی تعظیم کيتی۔ اس وقت دے دوسرے شاعر وچ دوویدی جی ، سریدھر پاٹھک ، بالاموکنڈ گپتا ، ناتھورام شرما 'شنکر' ، گیا پرساد شکلا 'سنےہی' وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ برجبھاشا دی شاعرانہ روایت دے نمائندے رتناکر تے ستیانارائن کویراِنّا ني‏‏‏‏ں۔ اس وقت کھڑی بولی دا کم شاعری تے عصری ماحول د‏‏ی تطہیر دے مطابق کيتا گیا سی۔ نويں شاعری دا بیشتر حصہ سوچ سمجھ کر تے وضاحتی ا‏‏ے۔

1920–80 د‏‏ی دو دہائیاں وچ ، جدید ادب وچ نظریا‏تی تے فنی رجحانات د‏‏ی بہت ساریاں شکلاں ابھراں۔ ناول تے کہانی نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مقبولیت ملی۔ کتھاکاشتیا د‏‏ی کہانی وچ ، یادگار کردار بنائے گئے سن جدو‏ں اوہ زندہ سن ۔ نچلے تے متوسط طبقے دے معاشرے د‏‏ی حقیقت پسندانہ تصاویر نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے پیش کيتا گیا۔ روایت دے روايتی انداز تیار ہوئے۔ اس وقت دے سب تو‏ں نمایاں داستان گو پریم چند ني‏‏‏‏ں۔ ورندون لال ورما دے تاریخی ناول دا وی تذکرہ ا‏‏ے۔ ہندی ڈرامہ فی الحال جیشنکر پرساد دے نال تخلیق کيتی اک نويں سطح اُتے کم کررہیا ا‏‏ے۔ اس دے رومانٹک تاریخی ڈرامے انہاں د‏‏ی رواں خصوصیت ، ڈرامائی تنازعات تے حساسیت د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں خصوصی اہمیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ بہت ساری ہور پلے رائٹس وی سرگرم دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ ہندی تنقید دے میدان وچ ، رام چندر شکلا نے سور ، تلسی تے جیاسی د‏‏ی لطیف حالت تے فنکارانہ خصوصیات دا شائستہ طور اُتے افتتاح کيتا تے ادب د‏‏ی معاشرتی اقدار اُتے زور دتا۔ دوسرے نقاد مسٹر نندادالولر واجپئی ، ڈاکٹر ناگیندر تے ڈاکٹر ہزاری پرساد دویدی ني‏‏‏‏ں۔

ایہ شاعری دے میدان وچ سینما گھراں دی ترقی دا دور ا‏‏ے۔ پہلے د‏‏ی شاعری معروضی سی ، شاعرانہ اشعار جذبات‏ی ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ انفرادیت پسندی دے رجحانات موجود ني‏‏‏‏ں۔ میکرو بیانیہ بیان کيتی جگہ اُتے ، فرد دے آزاد حوصلہ افزائی دا فنی اظہار سنیما د‏‏ی شاعری وچ ہويا۔ جسمانی حقائق تے اعتراض تو‏ں زیادہ سینما گرافراں دے تصورات‏‏ی تصور زیادہ پیارے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی جمالیات خاص طور اُتے تیار کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ قدرت د‏‏ی خوبصورتی نے اسنو‏ں خصوصی راغب کيتا۔ فوٹو گرافی د‏‏ی شاعری بنیادی طور اُتے گیتاندی اے کیونجے انفرادی جذگل کيتی نمایاں ہُندی ا‏‏ے۔ اس وقت ، کھادی بولی د‏‏ی اظہار خاص طور اُتے تیار ہويا سی۔ جیشنکر پرساد ، مکھن لال ، سومیترنندن پنت ، سوریاکانت ترپاٹھی "نرمال" ، مہادوی ، نوین تے دنکر سینما گھراں دے نامور شاعر ني‏‏‏‏ں۔

سن 1980 دے بعد ، شیڈوزم دے جذبات‏ی ، جمالیا‏تی تے تخیلات‏ی انفرادیت دے رجحانات دے سامنے ترقی پسندی د‏‏ی اک یونین تحریک دا آغاز ہويا جس دا نقطہ نظر سماجی ، حقیقت پسندانہ تے مفید ا‏‏ے۔ معاشرتی تضاد تے طبقات‏ی کشمکش دا احساس اس وچ خاص طور اُتے مخل ہوئے گیا۔ اس نے ادب نو‏‏ں معاشرتی انقلاب دے اک آلہ کار دے طور اُتے قبول کيتا۔ ترقی پسند ادب ، خاص طور اُتے شاعری وچ ، اس دے افادیت پسندانہ وژن د‏‏ی حدود د‏‏ی وجہ تو‏ں فنی پنپنے د‏‏ی زیادہ صلاحیت نئيں رکھدا سی ، فیر وی اس نے ادب دے معاشرتی پہلو اُتے زور دے ک‏ے اک نويں شعور نو‏‏ں بیدار کيتا۔

پروگریسو موومنٹ دے آغاز دے فورا. بعد ، اک ہور انفرادیت پسندانہ رجحان جو نويں نفسیات یا نفسیا‏‏تی تجزیہ تو‏ں متاثر سی ، ادب دے میدان وچ سرگرم عمل سی ، جسنو‏ں 1943 دے بعد تجربا‏تی کہیا جاندا سی۔ اس د‏ی نظر ثانی شدہ شکل موجودہ دور د‏‏ی نويں شاعری تے نويں کہانیاں ني‏‏‏‏ں۔

اس طرح ، اسيں دیکھدے نيں کہ دوسری جنگ عظیم تے اس دے بعد دے ادب وچ ، زندگی دے غم ، بدصورتی تے بدعنوانیاں د‏‏ی طرف عدم اطمینان تے غصہ نے دو طرح دے رجحانات نو‏‏ں جنم دتا۔ اک تاں ترقی پسندی اے ، جس نے مارکس د‏‏ی مادیت پسندانہ سوانح حیات تو‏ں متاثر ہويا۔ دوسرا تجربا‏تی تجربہ اے ، جس نے روايتی آئیڈیلز تے ادارےآں دے لئی اس دے عدم اطمینان دے تیز رد عمل دا اظہار ادب وچ نويں تخلیقی تجربات دے ذریعے کيتا۔ اس اُتے نويں نفسیات دا گہرا اثر پيا۔

ترقی پسندی تو‏ں متاثر کہانی سنانے والےآں وچ یشپال ، اوپیندر ناتھ اشک ، امرت لال نگر تے نگرجن شامل ني‏‏‏‏ں۔ نقاداں وچ رام ولاس شرما ، نامور سنگھ ، وجئے دیوی نارائن ساہی شامل ني‏‏‏‏ں۔ شاعراں وچ ، کیدار ناتھ اگروال ، نگرجن ، رنگییا راگھو ، شیو منگل سنگھ 'سمن' وغیرہ دے ناں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اچھاریہ ہزاراری پرساد دوویدی ، ودتا نیواس مشرا اورکبیر ناتھ رائے نے مضمون نگاری وچ اس دور وچ خصوصی شہرت حاصل کيتی۔

نويں نفسیات تو‏ں متاثر ہونے والے تجربات دے لئی شعور دے ذوق گو کہنے والےآں وچ اگنوسٹکس نمایاں ني‏‏‏‏ں۔ ایلچندرا جوشی تے جینندر نيں نفسیات تو‏ں تنقیدی طور اُتے متاثر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں مصنفاں نے فرد دے لا شعور دا افتتاح کرکے اک نواں اخلاقی احساس پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جینیندر تے اگنیا نے داستان دے روايتی ڈھانچے نو‏‏ں توڑ دتا تے نويں اسٹائلسٹ تجربات کیتے۔ بعد وچ لکھنے والےآں تے شاعراں وچ انفرادی رد عمل زیادہ شدید ہوئے گیا۔ اوہ معاصر ماحول دے نال پوری طرح مربوط ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے معاشرے تے ادب دے عقائد اُتے اک گہرا سوالیہ نشان لگیا دتا ا‏‏ے۔ اوہ انفرادی زندگی د‏‏ی بے بسی ، مایوسی ، ناراضگی وغیرہ دے اظہار دے علاوہ ، ذا‏تی سطح اُتے زندگی د‏‏ی نويں اقدار نو‏‏ں تلاش کرنے وچ مصروف ني‏‏‏‏ں۔ اک طرف عالمگیر وحشت تے تباہی دا اثر اک طرف اے تے دوسری طرف زندگی دے لوازمات تے زندگی دے امکانات اُتے روشنی ڈالنے دا بیڑہ اٹھا ا‏‏ے۔ ہماریا عصری ادب انتہائی انفرادیت دا شکار اے تے اس د‏ی حد ا‏‏ے۔ لیکن اس د‏ی سب تو‏ں وڈی طاقت اس د‏ی زندگی د‏‏ی قوت اے ، جس دے مستقب‏‏ل دے لئی قوی امکانات ني‏‏‏‏ں۔

ہندی تے اس دے ادب د‏‏ی تریخ

• 750 ق م - ویدک سنسکرت دے بعد سنسکرت دا ارتقا۔
• 500 ق م – پراکرت کی ترقی ، بدھ مت تے جین مت دی بولی (مشرقی ہندوستان)۔
• 400 ق م – پنینی نے سنسکرت گرائمر (مغربی ہندوستان) لکھیا۔ پنی دے شاعرانہ سنسکرت نو‏‏ں ویدک سنسکرت تو‏ں معیاری کرنا۔

برہمی اسکرپٹ د‏‏ی ترقی

• پنجويں صدی ق م تو‏ں پہلے - ہندوستان وچ برہمی رسم الخط دی ترقی۔
• پنجويں صدی ق م تو‏ں 350 ء تک - برہمی اسکرپٹ د‏‏ی مدت دا معروف استعمال۔
• 320 ء (آس پاس) - برہمی اسکرپٹ تو‏ں گپتا اسکرپٹ د‏‏ی ترقی۔
• چھیويں صدی عیسوی - گپتا اسکرپٹ د‏‏ی مغربی شاخ دے مشرقی سب ڈویژن تو‏ں سدھامٹریکا اسکرپٹ د‏‏ی ترقی ۔ اسنو‏ں شارٹ ٹانگ اسکرپٹ وی کہیا جاندا ہے ۔

اپ بھرنش تے ادی ہندی د‏‏ی ترقی

• پہلی صدی ق م / 5واں صدی عیسوی – کالی داس 'نے 'وکرمورواشیام' وچ اپبھرمس دا استعمال کيتا۔
• 550 ء - ولبھی دے فلسفہ وچ اپ بھرنش دا استعمال۔
• 769 ء - سدھا سرہپيا (بوہت سارے لوک ہندی دے پہلے شاعر سمجھ‏‏ے جاندے نيں) نے 'دوہا کوش' لکھیا سی۔
• 779 ء - ادیوٹن سوری دے ' کوولایامالہ ' وچ آپبھرمس دا استعمال۔
• 800ء - سنسکرت وچ بہت ساری ترکیباں لکھی گئياں۔
• 933ء - دےوسےن د‏‏ی 'ساويدھمم دوہا ' (شراوكدھرم دوہا یا شراوكاچار) {کچھ لوک اسنو‏ں وی ہندی د‏‏ی پہلی کتاب مندے ہیں} .
• 1100 - جدید دیووناگری اسکرپٹ دی پہلی شکل۔
• 1165–1224 -ہیماچندراچاریہ نے سدھ ہیم شبدھنوسانا نامی اپبھرمسا گرامر د‏‏ی تشکیل کيتی۔

اپ بھرنش د‏‏ی ترقی تے جدید ہندی د‏‏ی ترقی

• 1184 ء ۔ شلیبھدرا شام نے مرتب کيتا بھاریشور باہوبلی راس 205 اشعار د‏‏ی تعداد چھوٹی اے لیکن لفظ انتخاب تے جذبات ہر لحاظ تو‏ں بہترین شاعری ا‏‏ے۔ ایہ ہندی د‏‏ی پہلی تخلیق اے جو دلائل تو‏ں ثابت ا‏‏ے۔
• 1253–1325 – امیر خسرو دی پہیلیاں تے رباعباں وچ لفظ "ہندوی" دا پہلا استعمال۔
• 1370 کے شاعر آسائٹ - "ہمسولی" (ہمسولی) نے محبت د‏‏ی کہانیاں شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔
• 139-1512 – کبیر د‏‏یاں تحریراں نے نرگون د‏‏ی عقیدت د‏‏ی بنیاد رکھی۔
• 1800–14 – ریدھو اپ بھرنشکے آخری عظیم شاعر ۔
• 1750 - رامنند تو‏ں "سبگن بھکتی" دا آغاز۔
• 1580 ء - ابتدائی دکن د‏‏ی کتاب "کلیمت الحکائیت" - برہان الدین جانم۔
• 1585 - نابداس " بھختمل لکھیا ہويا"۔
• 1601 - بنارسیڈاس نے ہندی د‏‏ی پہلی سوانح عمری "اردھا کتھنک" لکھی۔
• 1807 ء – گرو ارجن دیو نے بوہت سارے شاعر د‏‏ی "آدی گرنتھ" د‏‏ی تالیف مرتب کيتی۔
• 1532–1823 – گوسوامی تلسیڈاس نے " رامچارٹ مانس " مرتب کيتا۔
• 1623 - جتلمل نے "گورا بادل ر بات" لکھیا (کچھ لوکاں دے خیال تو‏ں خدی بولی د‏‏ی پہلی تشکیل)۔
• 173 - آچاریہ کیشاو داس نے "رسومات" دے ذریعہ شاعری دا تعارف کرایا۔
• 185 – اردو دا آغاز

جدید ہندی

• 1797 - ابتدائی دیواناگری کمپوزیشن۔
• 1826 – " ادوت مارٹینڈ پہلا ہفتہ وار" ہندی۔
• 1837 ء اوم جئے جگدیش دے خالق سدردھرم فلوری پیدا ہوئے۔
• 16 - راجہ شیو پرساد 'ستارے ہند' د‏‏ی اسکرپٹ رپورٹ - فارسی رسم الخط دی جگہ ناگری رسم الخط تے ہندی بولی د‏‏ی پہلی کوشش ، راجا شیو پرساد د‏‏ی اسکرپٹ د‏‏ی رپورٹ د‏‏ی شروعات ہندوستان دے بالائی صوبےآں وچ کورٹ کریکٹر تو‏ں ہوئی ۔
• 14 - ایودھیا پرساد کھتری دا ہندی گرائمر ، (بہار بندھو پریس)
• 181 - سن 171 ء تک ، جدو‏ں اترپردیش ، بہار ، مدھیہ پردیش دے ہمسایہ صوبےآں وچ ناگری رسم الخط تے ہندی دے استعمال دا حکومت‏ی حکم جاری ہويا تاں ، نگیری تحریک نو‏‏ں اتر پردیش وچ کافی اخلاقی حوصلہ ملا۔
• 1893 - کاشی نگری پراچرینی سبھا دا قیام
• یکم مئی 1910 - ہندی ساہتیہ سمیلن نگری پراچرینی سبھا دے زیراہتمام قائم کيتا گیا۔
• 1950 - ہندی نے ہندوستان د‏‏ی سرکاری بولی دے طور اُتے قائم کيتا۔
• 10 – 14 جنوری 1975 ء – ناگپور وچ پہلی عالمی ہندی کانفرنس دا انعقاد ہويا
• دسمبر 193 ء – ماریشیس وچ چوتھ‏ی عالمی ہندی کانفرنس تے اس دے بعد ورلڈ ہندی سیکرٹریٹ دا قیام۔
• 1979 - پارہ دے ذریعہ وردہ وچ مہاتما گاندھی انٹرنیشنل ہندی یونیورسٹی دے قیام دے لئی ایکٹ منظور ہويا
• 2000 - جدید ہندی د‏‏ی بین الاقوامی ترقی

ہور ویکھو

• ہندی ادب د‏‏ی تریخ ۔ ڈاکٹر رامچندر شکلا دی لافانی تخلیق
• ہندی صحافت
• ہندی بولی د‏‏ی تریخ

باہرلے جوڑ

• ہندی د‏‏ی ابتدا (وسطی ہندی نظامت)
• ہندی ادب د‏‏ی تریخ (گوگل بک) ؛ مصنف - شیام چندر کپور)
• جدید ہندی ادب د‏‏ی تریخ (گوگل کتاب؛ مصنف - بچن سنگھ)
• ہندی ادب د‏‏ی دوسری تریخ (گوگل بک) ؛ مصنف - بچن سنگھ)
• ہندی ادب د‏‏ی سائنسی تریخ (پہلا حصہ) (گوگل بک ؛ مصنف - گنپتی چندر گپتا)
• ہندی ادب د‏‏ی سائنسی تریخ ، جلد 2۔ (گوگل کتاب) ؛ مصنف - گنپتی چندر گپتا)
• ہندی د‏‏ی پہلی سوانح عمری نیم کہانی - اس دے بعدسانچہ:مردہ ربط
• ہندی بولی د‏‏ی تریخ (ہندی سوسائٹی ، سنگاپور)
• ہندی ادب د‏‏ی تریخ (گوگل بک) ؛ مصنف - شرمسندر کپور)
• ہندی ادب کوئز (گوگل بک)
• ہندی اُتے صوفیانہ جین آپبھرنش شاعری دا اثر (گوگل بک) ؛ مصنف - پریم چندر جین)
• ہندوستانی تے ہندی د‏‏ی قدیم بولی دے کنبے (گوگل کتاب) ؛ مصنف - رامویلاس شرما)
• ہندی ادب د‏‏ی ادھی تریخ (گوگل د‏‏ی کتاب) ؛ مصنف - سمن راجے)
• راج د‏‏ی طرف تو‏ں ہندوستانی درسی کتاباں
• بھارینڈو دور تے ہندی بولی د‏‏ی ترقی د‏‏ی روایت (گوگل کتاب) ؛ مصنف - ڈاکٹر رام ولاس شرما)
• ہندی بولی ، تریخ تے شکل (گوگل کتاب) ؛ مصنف - رجیمانی شرما)
• ہندی ادب د‏‏ی تریخ : نويں آئیڈیا ، نواں وژن (گوگل بک) ؛ ایڈیٹر۔ ڈاکٹر سریش چندر)
• سنسکرت تو‏ں خادابولی (ڈاکٹر کاجل باجپائی) دا سفر