1857 دا غدر تے سکھ

1857 دا غدر کس نوں بھلیا ہووےگا اتہاس حالَ عشقَ رکھن والیا نوں بناں شکّ ایہہ سماں یاد ہووےگا۔ 1849 وچ خالصہ راج ڈوگریاں اتے پوربیاں (تیجا سنگھ تے لال سنگھ) دیاں کپٹ اتے اکرتگھن چالاں دے چلدیاں ہویا انگریزاں دی بھیٹ چڑ گیا تاں اوس توں لگبھگ 8 سال بعد انگریزاں دے خلاف اک ودروہ اٹھ کھڑا ہویا اسے نوں ہی 1857 دے غدر دا ناں دتا گیا ایہہ انگریزا دے خلاف کوئی پہلی بغاوت نہیں سی۔ اسے طرحاں دیاں ہور بغاوتاں جویں کہ 1764ء وچّ بکسر (یو.پی) 1806 وچّ ویلور (کرناٹکا) 1824 ای نوں بیرکپور (بنگال) اتے 1840 ای وچ جدوں سندھ نوں انگریزی راج وچّ ملایا ادوں وی ہوئیاں سن پر ایہناں بغاوتاں نوں کسے نے وی آزادی سنگرش دا ناں نہیں دتا۔ اسے طرحاں 1857 دے ودروہ نوں وی وکھ-وکھ اتہاسکاراں نے اک بغاوت ہی منیا ہے۔ جو کہ دھرم دے ناں تے کیتی گئی سی۔

1857 دے ودروہ دی چنگاری اصل وچّ منگل پانڈے توں 29 مارچ 1857 ای نوں شروع ہوئی۔ منگل پانڈے 34وی ریجمینٹ بنگال نیٹو انفینٹری دا سپاہی سی۔ منگل پانڈے اتر پردیش دے پنڈ نگوا د رہن والا سی۔ 22 سال دی عمر وچ اس نے ایسٹ انڈیا کمپنی وچّ نوکری شروع کیتی۔ ایس ایس ابرائے دے مطابق 29 مارچ نوں اس نے پریڈ دوران میان وچوں تلوار کڈھدے ہوئے اپنے ساتھیاں نوں ونگاردیاں ہویا کیہا، “آؤ باہر آؤ فرنگی تہاڈے ساہمنے ہن کارتوساں نوں منہ نال کٹن نال ساڈا دھرم بھرشٹ ہندا ہے تے تسیں کجھ وی کرن لئی تیار نہیں” ایہہ کہندے ہوئے اس نے دو انگریز افسراں تے حملہ کر دتا، جدوں اس نوں پھڑن دی کوشش کیتی گئی تاں اسنے آتم-ہتیا کرن دی کوشش کیتی پر بچ گیا۔ 10 دن مقدمہ چلن توں بعد اسنوں اک بوہڑ دے درخت نال لٹکا دے پھانسی دے دتی گئی۔ ابرائے دے لکھن مطابق مقدمے دوران اسنے قبولیا کہ اوہ بھنگ دا نشہ کردا سی تے گھٹنا والے دن وی اسنے بھنگ پیتی ہوئی سی۔ ردرآنگانشو مکرجی(بنگالی ہسٹوریئن) وی منگل پانڈے نوں اک اتفاقیہ نائک ہی مندا ہے۔

منگل پانڈے دی پھانسی توں بعد 10 مئی 1857 نوں میرٹھ دی چھؤنی وچّ کارتوس دے مدعے نوں آدھار بنا کے ہندوستانیاں نے ودروہ(بغاوت) کر دتا تے دلی ولّ نوں چل پئے۔ دلی پہنچ کے 11 مئی 1857 ای: نوں باغی سپاہیا نے مغل سمراٹ بہادر شاہ ظفر نوں اپنا نیتا بنا دتا۔ اس ویلے دے گورنر جنرل لارڈ کیننگ نوں بہت فکر ہویا کہ ہووے نہ کتے ایہہ غدر پنجاب وچّ وی پھیل جاوے کیونکہ اوہ جاندا سی کہ خالصہ راج نوں برطانیہ راج دے ادھین کیتیاں اجے لگبھگ 8 سال دا ہی سما ہویا ہے۔ میرٹھ دی گھٹنا نے گورنر جرنل دے من وچّ ایہہ ڈر پیدا کر دتا کہ جیکر کڈھے ہوئے سکھ سپاہی غدریاں دے نال مل گئے تاں اک طوفان آ جاویگا۔ جسنوں انگریزاں دے لئی سامبھنا مشکل ہی نہیں نہ ممکن ہووےگا۔ ایہہ سوچدیاں ہویاں انگریزاں نے پنجاب وچّ جلدی توں جلدی پختہ پربندھ کرنے شروع کر دتے، جدوں 12 مئی 1857 نوں اس غدر دی خبر لاہور پہنچی اس ویلے جون لارینس راولپنڈی وچ سی اس توں اگلا افسر روبرٹ مونٹگمری ہی لاہور وچ سی مونٹگومری نے اسے ویلے اک سول تے فوجی افسراں دی میٹنگ بلائی جس وچّ میکفرسن، ڈونالڈ میکلیوڈ اتے روبرٹس ورگے سر کڈھویں افسر شامل ہوئے۔ لاہور وچّ اس ویلے چار پوربی دیسی پلٹناں تعینات سن تے گوریاں دی صرف اک پلٹن۔ اس میٹنگ دوران ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ چارے دیسی پلٹناں توں ہتھیار رکھوا لائے جان۔ بڈگیڈیئر ایس روبرٹ اس ویلے میاں میر چھاؤنی دا انچارج سی۔ سر روبرٹ مونٹگومری نے حوصلہ کیتا تے اک رات لئی خطرہ مل لین دا فیصلا کیتا۔ پر اسنے کسے قسم دی گھبراہٹ پرگٹ نہیں ہون دتی تے عامَ وانگ اپنے روز مرا دے کم-کاج وچ مصروف رہا۔ 13 مئی دی سویر نوں پریڈ ویلے انگریز کمانڈر نے چارے دیسی پلٹنا توں ہشیاری نال ہتھیار رکھوا لئے اتے انگریز افسراں نے اگلا قدم پٹدیاں ہویاں انگریز پلٹن نوں اسلہ خانیاں تے فوجی درشٹی توں مہتوپورن تھاواں تے لا دتا۔ 14 مئی امرتسر وکھے تعینات 59وی پوربی پلٹن توں اسلحہ کھوہ لیا گیا۔ اسے طرحاں قلعہ گوبندگڑ وی انگریزاں دے پوری طرحاں قبضے وچّ آ گیا سی پر اس دے باو جود وی پنجاب وچّ فروزپور، انبالہ، لدھیانہ، جالندھر، ہشیارپور، دھانیسر، سیالکوٹ،ہوتی، مردان، پشاور، پھلور آدک شہر ستمبر 1857 تکّ دھکھدے رہے۔ پنجاب وچّ ساریاں ہی دیسی پلٹن توں چاہے اوہناں نے بغاوت وچّ حصہ لیا سی جاں نہیں ہتھیار سٹوالئے گئے۔

ایہہ اک اتہاسک سچائی ہے کہ 1857 دے ودروہ وچ پنجابیاں اتے خاص کرکے سکھاں نے اس طرحاں دا یوگدان نہیں پایا جس طرحاں دے اتشاہ تے قربانی لئی اوہ مشہور ہن۔ اس دے کئی کارن ہن۔ جو پنجابیاں اتے سکھاں نوں اس غدر وچّ نہ شامل ہون دا مہنا ماردے ہن اصل وچ اوہناں نوں جاں تاں اتہاس دی جانکاری ہی نہیں ہے جاں پھر سکھاں اتے پنجاب دے ورودھ –بھاوی ہن۔ اوہناں لوکاں نوں ایہناں گلاں نوں سمجھنا بہت ضروری ہے۔ ایہہ اک اتہاسک سچائی ہے کہ 1857 دے غدر نوں اس ویلے کسے نے وی آزادی دی لڑائی نہیں آکھیا۔ ایہہ وچار بہت پچھوں ای اپج ہے۔ سبھ توں پہلاں وی.ڈی ساورکر نے 1857 ای نوں 50ویں ورھے گنڈھ نوں سمرپت لکھت وچ اس نوں آزادی دی لڑائی دا ناں دتا اس توں بعد ہی اس، “جنگ آزادی” دے نائک لبھنے شروع ہوئے۔ جہناں لوکاں نے ایہہ غدر شروع کیتا اوہ بالکل جتھیبندھک نہیں سن تے نال ہی کسے نیتا توں رہت وی سن۔ جہناں نوں باغی سپاہیاں نے بغاوت توں اگلے دن 11 مئی 1857 ای نوں اپنا نیتا ایلانیا اصل وچ اوہ اس غدر دی اگوائی کرنا ہی نہیں چاہندا سی اوہ سی بہادر شاہ ظفر۔ ایہہ اوہ شخص سی جسنے اپنا راج بھاگ خود انگریزاں دے حوالے کیتا سی۔ اسدا اپنا جیون اسدے اپنے نام توں بالکل الٹ سی نہ تاں اوہ بہادر سی تے نہ شاہ تے نہ ہی ظفر (وجیتا) سی۔ اوہ سی تے کیول قلم دا دھنی اک شاعر۔ اس توں ودھ کے اسدے پلے کجھ نہی سی۔ اوہ اس ودروہ دی اگوائی کرن دے بالکل یوگ نہیں سی۔مولانا عبدالکلام آزاد وی اس گلّ نال سہمت ہن۔ اس سمیں دے ہور نیتا جویں کہ نانا صاحب تے رانی جھانسی وی جہنا نوں بعد وچ جنگ آزادی دے نائک کرکے اباریا گیا۔ اوہ وی اس ودروہ دی اگوائی نہی سن کر رہے۔ اوہ تاں اپنے حقاں اتے مہربانی نال وچار کرن لئی انگریز سرکار نوں صرف تے صرف کجھ اپنے لئی 'ریائتا لین' لئی ارجوئییاں کر رہے سن۔ اس سمچے ورتارے وارے جانکاری لین لئی رانی جھانسی دیاں لکھیاں چٹھیاں لندن وچّ سامبھیاں پئیاں ہن اہنا دیکھیاں تے واچیا جا سکدا ہے۔ جھانسی دی رانی لکشمی بائی ولوں اخیر وچ اتھوں تکّ وی عرضی دتی گئی کہ جے انگریز سرکار اسدے متبنے پتر نوں گدی تے بٹھاؤن لئی راضی ہو جاوے تاں اوہ باغیاں دے خلاف اپنی فوج بھیج کے اوہناں دی مدد کر سکدی ہے۔ سو اس ودروہ وچ شامل نیتا اپنی-اپنی پربھوستا لئی لڑ رہے سن نہ کہ بھارت دی آزادی لئی۔ کیول پنجاب وچ ہی نہیں بلکہ ہندوستان وچ بہت کرکے کسے نوں ایہہ خیال وی نہی سی کہ ایہہ کوئی راجسی سنگھرش ہے تے اس وچ شامل ناں ہون والیاں تے پچھوں دوشن لایا جاویگا اتے ‘غدار” شبد دا استعمال کیتا جاویگا۔ اتھے زکریوگ ہے کہ ایہہ ودروہ اس سمیں دی ہندوستان دی کل دھرتی دے 20٪ دھرتی تے ہی لڑیا گیا باقی سارا ہندوستان اس توں نرلیپ رہا۔

اس ودروہ وچّ سکھاں ولوں جتھیبندک یوگدان نہ پاؤن دے کارناں نوں سمجھن لئی اس سمیں دے پنجاب نوں اجوکے بھارت نالوں الگّ کرکے دیکھنا ضروری ہے۔ سکھاں دی بہو-گنتی اس سمیں دیس پنجاب توں بنا ہور کسے بھو-کھنڈ نوں اپنا دیش منن لئی تیار نہیں سی۔ “دیش پنجاب” مارچ 1849ای: نوں بریٹیش راج وچّ ملا لیا گیا۔ سکھ راج دے قلعے بہت کرکے ڈھیہہ ڈھیری کر دتے گئے تے سکھ فوجیاں نوں گھرو-گھریں تور دتا گیا۔ سکھ جرنیل جاں تاں شہید ہو چکے سن تے جاں انگریزی سرکار نے قلعیوں وچّ بند کر دتے۔اس سمنے 8000 دے لگبھگ سکھ فوجی انگریزاں دی جیل وچ سن۔ جہڑے سکھ فوجی بچے سن اوہ خالی ہتھ لڑن دی ستھتی وچ نہیں سن۔ خالصہ پھوج دے مہان جرنیل راجا شیر سنگھ اٹاری ودروہ دے سمیں اﷲ آباد دے قلعے وچّ قید سن۔ ایہہ اوہ ہی سکھ جرنیل سی جسنے رامنگر تے چیلیا والی دی لڑائی وچ انگریزاں نوں نکّ نال چنے چبائے سن۔ جسدے کارن بریٹیش پارلیمینٹ کرلا اٹھی سی تے اس سمیں دے مشہور انگریزی جرنیل جرنل ہیو گف نوں استعفٰی دینا پیا سی۔ اسے ہی ودروہ وچ آزادی سنگرامیئے دے طور تے ابارے گئے ‘نانا صاحب’ دا اﷲ آباد اتے کانپور دے شہرا تے قبضہ سی، نانا صاحب نے اس مہان سکھ جرنیل نوں اپنے نال رلاؤن دی کوشش ہی نہیں کیتی۔ ایہہ گلّ کی درساؤندی ہے؟ کی نانا صاحب دی ایہہ اگیانتا سی جاں اوہ سکھ قوم نوں اس ودروہ وچّ شامل ہی نہیں کرنا چاہندا سی۔ جیکر ایہہ اک اگیانتا سی تاں اس ودروہ دی وانگڈور اس طرحاں دے انجان نیتاواں دے ہتھ وچّ نہی ہونی چاہیدی سی تے جیکر ایہہ نیتا سکھ قوم تے سکھ جرنیلاں نوں اس ودروہ وچ شامل ہی نہیں کرنا چاہندے سن تاں سکھا نوں مہنا دین توں پہلاں جاں “غدار” کہن توں پہلاں ایہہ ضرور سوچنا بندا ہے کہ اصل وچّ دوہا دھراں وچوں کس دی امان داری تے شکّ کیتا جا سکدا ہے، اتھے اپنے پاٹھکاں نوں دسنا ضروری سمجھدے ہاں کہ ایہی نانا صاحب نے اک اعلان کر دتا سی جِ جیکر اسدیا آپنیا منگاں منّ لئیاں جان تے اوہ انگریزاں نال سمجھوتہ کرن لئی تیار ہے۔ اسے طرحاں ہی دوسرے سکھ نیتا بابا بکرم سنگھ نال واپریا۔ خالصہ راج دے خاتمے پچھوں انگریزاں خلاف سنگھرش نوں جاری رکھن والیا وچّ اوہناں دا نہ پرمکھتا نال لیا جاندا ہے۔ سکھ پنتھ دے ایہہ بہادر جرنیل 1853 وچ گرفتار کر لئے گئے سی تے امرتسر وچ اہنا نوں نظربند کر دتا گیا سی۔ اہنا تے گھوڑے اتے چڑھن دی پابندی لا دتی گئی تے انگریزی فوج دا پہرہ لا دتا گیا۔ باغی سپاہی جیلھاں آدک اپر حملے کرکے اپنے ساتھیاں نوں تاں چھڈاؤندے رہے پر کسے نے وی بابا بکرم سنگھ نوں وی راجا شیر سنگھ دی طرحاں چھڈاؤن دی کوشش نہیں کیتی۔ اس سبھ نوں کی سمجھیا جاوے؟ کسے وی اک ودروہی نیتا نے جاں پوربی سپاہی نے سکھاں دے نیتا جاں سکھ قوم نوں وشواش وچّ نہیں لیا تے نہ ہی کسے سکھ سپاہی نوں جیل وچوں چھڈایا۔ اس سارے گھٹناکرم نوں کس سندربھ وچ ویکھیا جانا بندا ہے؟ پاٹھک آپ ہی نرنا کرن۔

اس توں اگلی مہتوپورن گلّ اتہاس دے سپھیا وچوں ایہہ لبھدی ہے اس وارے سارے اتہاسکار (ڈاکٹر گنڈا سنگھ، کرپال سنگھ نارنگ سمیت) اک متّ ہن۔ جس کرکے پنجاب، تے خاص کرکے سکھ اس غدر توں دور رہے اوہ ہے پوربی سپاہیاں، جھجر دے نواب اتے بہادر شاہ ظفر ولوں انگریزاں تے سکھاں دیاں لڑائیاں وچ انگریزاں دی ٹھوک کے کیتی مدد سی۔ اہنا پوربی سپاہیا دی 10 رجمینٹاں (2، 16، 24، 26، 41، 42، 45، 47، 48 اتے 73) سکھاں دے خلاف مدکی اتے سبھراواں دی جنگ وچ لڑیاں سن۔ ایہناں پوربیاں وارے سکھاں دے مناں وچ بہت کوڑیا یاداں قایم سن۔ پوربی اتھوا بہاری راجپوت تے پوربی صوبیاں جس طرحاں بنگال اتے یو.پی آدک صوبیاں دے سپاہی بھارت دے اکو-اک ستنتر راج “دیش پنجاب” نوں انگریزاں کولوں غلام بناؤن لئی سکھا دے ورودھ وچ لڑے سن۔ ایہہ پوربیے سکھا نال بہت نفرت کردے سن تے اکثر ایہہ کہندے سن کہ سکھا نوں ہندوستان دے دوسرے بھاگاں وچ نہیں جان دتا جائیگا کیونکہ اس نال ہندوستان دی دھرتی بھرشٹ ہو جاوے گی۔ پوربی رجمینٹاں پنجاب وچ اپنے آپ نوں اچیا جاتاں والے تے سکھا نوں نیویاں جاتاں والے سمجھکے نفرت کردے سن۔ سکھا اتے انگریزاں دے وچکار ہوئیاں لڑائیاں توں بعد ایہناں پوربیاں دے پنجاب وچ کیتے ورتاؤ نے سکھاں دے دلاں وچ ڈونگھے زخم کیتے ہوئے سن جو انے تھوڑے سمیں وچ نہیں بھر سکدے سن۔ اتھے دسنا کتھاویں نہیں ہووےگا کہ سکھا اتے انگریزاں وچکار ہوئیاں لڑائیاں وچ غدار لال سنگھ اتے غدار تیز سنگھ جو کہ خالصہ راج دیش پنجاب وچ پردھان منتری تے فوجاں دے کمانڈر ان-چیف دیاں عہدیاں تے تعینات سن۔ پوربی ہی سن جو کہ خالصہ فوجاں وچ سپاہی دے طور تے بھرتی ہوئے سن تے اپنیاں کپٹ چالاں دے نال ایہناں عہدیاں تکّ پہنچے سن۔ ایہناں نے سکھ قوم، سکھ راج نال غداری کیتی تے انگریزاں نوں جتاؤن وچ مکھ بھومکا نبھائی سی اس کرکے سکھاں دے مناں وچ وی ایہناں پوربیاں پرتی بہت ہی گھرناں بھری کڑتن سی۔

اک ہور گھٹنا جہڑی سکھاں نں اس ودروہ توں دور کرن اتے پوربی سپاہیاں دی مانسکتا، سوارتھاں اتے سکھ ورودھی ہون دی نیئت نوں ننگیاں کردی ہے۔ ایہہ گھٹنا اﷲ آباد اتے کانپور وچکار اک قصبے “پھتہگڑ” دی ہے۔ اسے قصبے وچ سکھاں دے انکھیلے مہاراجہ “مہاراجہ دلیپ سنگھ” دا رین بسیرا سی۔ 1850 وچّ مہاراجہ صاحب نوں جبری دیش نکالا دے دتا گیا تے مہاراجے صاحب دی رہائش انگریزاں ولوں اس قصبے وچ رکھی گئی سی۔ مہاراجہ صاحب نوں ایہہ جگہ بہت ہی چنگی لگی سی۔ اوہناں نے ایہہ جگہ ملّ خرید کے اتھے بہت عالیشان محلّ دی اساری کروائی تے اپنا بیش قیمتی سامان لاہور توں اتھے منگوا لیا۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ جی نے اتھے لگبھگ 4 سال رہائش رکھی۔ 1854 دے شروع وچ مہاراجہ صاحب نوں جبری انگلینڈ بھیج دتا گیا جان توں پہلاں مہاراجہ صاحب دا سامان تہہ خانے وچ فوجی پہرے ہیٹھ رکھ دتا گیا۔ جدوں 1857 دا غدر شروع ہویا تاں جس طرحاں پہلاں ذکر کیتا جا چکا ہے کہ ایہہ علاقہ نانا صاحب دے قبضے وچ سی، اتھوں دے بغاوتی سپاہیاں نے فتح گڑھ دی چھاؤنی وچ تئنات انگریز افسر اتے سپاہی جاں تاں مار دتے جاں اوہ اپنی جان بچا کے اﷲ آباد تے کانھپر دے قلعیوں وچ پہنچن وچ سفل رہے۔ اتھے تعینات پوربی سپاہیاں نے مہاراجہ صاحب دے سارے سامان نوں لٹّ لیا تے محلہ نوں اگّ لگا دتی۔ بجائے اس دے کے اوہ اپنے ہی دیش دے مہارجے دی جائداد نوں محفوظ رکھن لئی کوئی قدم چکدے اوہناں نے اس دے الٹ کاروائی کردیاں ہویاں ساری جائداد لٹّ لئی، ایہہ جانے ہوئے وی ایہہ اک پنجابی اتے سکھ مہاراجے دی جائداد ہے۔ جدوں اس گھٹنا دا پتہ سکھا نوں لگا تاں اوہناں دے ہردے ولوندھرے گئے تے سکھ اس ودرہ توں ہور پراں چلے گئے۔

اگلا کارن اتہاس دی بکل وچوں ایہہ نکلدا ہے کہ پورب دے مسلمان سپاہی جہنا نے اس غدر وچ حصہ لیا سی اوہ اس منورتھ نال لڑے سن کہ اوہ مڑ مغل راج قایم کر لینگے۔ اسے لئی ہی اوہ بہادر شاہ دے جھنڈے ہیٹھ اکٹھے ہوئے تے اسنوں اپنا نیتا ایلانیا۔ سکھ کدے وی مغل راج نوں سرجیت کرن دے منورتھ دی حمایت نہیں کر سکدے سن جس نوں کہ غدری واپس لیاؤن لئی ویوتاں بنا رہے سن۔ سکھ دو سو سال دے لگبھگ مغل راج دے اتیاچار ورودھ خون ڈولوی لڑائی لڑے سن اتے اوہ کدے وی اجیہے گٹھجوڑ دی حمایت نہی کر سکدے سن جس نال کہ پھر اوہی مغل ستم اوہناں دے سر پھر گھوکن لگّ پئے۔ ایہہ مغل شاسک ہی سن جہناں نے “پنجویں اتے نوویں پاتشاہ” اتے “گورو گوبند سنگھ” جی دے “لعلاں” نوں سرہند وچّ بھینکر تسیہے دے کے شہید کروایا سی تے سکھ راج نوں ڈوبن لئی انگریزاں دا ساتھ دتا سی جسدا ذکر پہلاں کیتا جا چکا ہے۔ انگریزاں نے وی سکھاں نوں غدر ویلے ایہناں اتہاسک گھٹناواں دے روبرو کردیاں مغلاں نال پرانے ویر نوں چیتے کروایا سی۔ اس سمیں دلی شہر دیاں دیواراں تے کجھ اس طرحاں دے اشتہار وی لائے گئے سن جہناں وچّ مغل بادشاہاں دے حکم کہ “جتھے وی سکھ لبھن اوہناں نوں قتل کر دتا جاوے” آدک نوں درسایا گیا سی۔

کجھ وی ہووے سکھ کدے وی آپنا آپ نوں مغل بادشاہ بہادر شاہ دی سہائتا لئی تیار نہیں کر سکدے تے ناں کدے سکھاں نے سوچیا سی کہ بہادر شاہ ظفر کسے ستنترتا دی جنگ دی اگوئی کر رہا ہے اتے اس دی حمایت کرنا اوہناں دا فرض ہے سگوں سکھاں نے اپنا زور مغل راج دے مڑ نہ آؤن تے لایا۔ اک کارن ایہہ وی بندا ہے کہ ہینری لانرینس تے جون لارینس (دوویں بھرا) نے اپنے راج پربندھاں کرکے سکھاں وچ چنگی تھاں بنا لئی سی۔ گوردواریاں تے دھرم دے کماں لئی سکھاں وچّ کسے قسم دی دخل-اندازی نہیں کیتی سگوں اک قانون پاس کر دتا گیا جسدے تحت سکھ سپاہیاں لئی سکھ دھرم انوسار داہڑا کیس رکھنا اتے امرت چھکن نوں ضروری کر دتا گیا اس نال ایہہ ہور سکھا وچ حرمن پیارے ہو گئے۔ گورڈن ٹھیک کہندا ہے “ایہہ اک تکڑی نیہہ سی جس اتے پنجاب دے راج پربندھ دی اساری کیتی گئی سی جسنے انگریزاں نوں 1857 وچ اس دھرتی اتے آئی ہنیری دا ٹاکرا کرن دے یوگ بنا دتا”۔ اک کارن ایہہ وی ہے کہ ہورناں صوبیاں وچ انگریز لمبے سمیں توں راج کر رہے سن اتے پنجاب اتے اوہناں دا قبضہ ہنے-ہنے ہی ہویا سی جس کرکے بدیسی راج دیاں بریائیاں نال سکھاں دا اجے واہ-واسطہ نہیں سی پیا جد کہ دوسرے صوبیاں وچ لوک کافی چر توں انگریزا دی غلامی بھوگ رہے سن۔ اس لئی جے غدر کجھ سمیں بعد ہندا تاں سکھاں نے بناں شکّ اسے اتشاہ اتے لگن نال حصہ پاؤنا سی جسدے لئی اوہ مشہور ہن۔ ایہہ تتھّ موہوں بولدے ہن کہ سکھ تے پنجاب غدر وچ ایہناں کارنا کرکے دور رہے جاں دور کر دتے گئے۔ 1947 دی ونڈ توں پہلاں سکھاں دیا انگریزاں خلاف پورے بھارت وچوں سبھ توں زیادہ قربانیاں ہن ایہناں نوں یاد رکھنا چاہیدا ہے۔ اس دے نال گلّ کرنی چاہانگے کہ اگر ایہہ بھارت دی آزادی دی پہلی لڑائی سی جس طرحاں کہ کجھ مصنوعی ودواناں ولوں پرچاریا گیا ہے (اصل وچ صرف غدر) جو صرف ہندوستان دی 20٪ دھرتی (ڈاکٹر. گنڈا سنگھ انوسار) تے لڑیا گیا، کس طرحاں پورے ہندوستان دی نمائندگی کر سکدا ہے؟ آخر نوں کی پیمانہ ہے جس نال کسے وی گھٹنا جا ودروہ نوں ایہہ لوک آزادی دی جنگ دا ناں دندے ہن؟ جیکر ایہہ آزادی دی لڑائی سی تاں بابا بندہ سنگھ بہادار دا مغلاں نال لڑائیاں کرناں تے آخر نوں شہیدی پائے جان نوں کی کہانگے؟ کی کوکا لہر اس ہدوستان دی آزادی دی لڑائی نہیں سی؟ جاں پھر سکھاں ولوں انگریزاں ورودھ لڑیا جنگاں آزادی دیاں جنگاں نہیں کہلا سکدیاں؟ کیوں پورے ہندوستان دیاں دیسی پلٹناں بیرونی طاقتاں دے نال جاں انگریزاں اتے مغل سامراج دے نال ہو کے سکھا دے خلاف لڑیاں۔ اس بارے غور اتے کھوج کرن دی لوڑ ہے۔

آخری گلّ کرنی چاہاگے کہ بے شک جتھیبندک طور تے سکھ اس غدر توں دور رہے ہن پر جے اتھے اوہناں ویراں دی گلّ ناں کیتی جہناں نے اپنے طور تے اس ودروہ وچ حصہ لیا کجھ شہید ہوئے تے کجھ جیون بھر لئی کال کوٹھڑیاں وچّ ڈکّ دتے گئے بناں شکّ اوہناں نال بے انصافی ہوویگی۔ روپڑ شہر وکھے اک سکھ سینک ٹکڑی جس دی اگوائی س: موہر سنگھ کر رہے سن نے کیسری نشان صاحب لہرا کے بغاوت دا اعلان کر دتا۔ بعد وچ س: موہر سنگھ تے اسدے 5 ساتھیاں نوں گرفتار کرکے امبالے وچ شرے بازار پھانسی تے لٹکا دتا گیا۔ (س اجمیر سنگھ) امبالے دے ڈپٹی کمیشنر ٹی.ڈی. پھورستھ نے لکھیا ہے کہ "پورے اتری بھارت وچ جس پہلے بندے نوں اس بغاوت جاں غدر وچ حصہ لین کرکے پھانسی دتی گئی اوہ اک سکھ س: موہر سنگھ سی”۔ 3 جون 1857 نوں 37وی دیسی پلٹن جس نوں کہ لدھیانہ سکھ کرکے وی بلایا جاندا سی نے بنارس وچ بغاوت دا جھنڈا کھڑا کر دتا ایہناں سارے سکھ سرداراں سپاہیاں نوں جاں تاں گولی مار دتی گئی جاں گرفتار کرکے پھانسی دے تختے تے لٹکا دتا گیا۔ 400 دے قریب سکھ سپاہی بریلی توں گرفتار کیتے گئے تے اوہناں نوں جیون بھر لئی کال کوٹھڑیاں وچّ ڈکّ دتا گیا۔ جھانسی دی 12وی رجمینٹ دے 21 سنگھاں نوں گولیاں نال اڈا دتا گیا۔ مدھ پردیس دے ماؤ شہر دی فوجی چھانؤنی وچوں 80 سکھ سپاہیاں نوں گرفتار کرکے آگرے دی جیل وچّ ڈکّ دتا گیا۔ اسے طرحاں ہور وی بہت سارے سکھ سپاہی ہونگے جہھناں نے اس ودروہ وچ بھاگ لیا اتے آپا قربان کیتا ہووےگا۔ سکھ ورودھی لوکاں دیاں کپٹ چالاں دی دھوڑ اوہناں دیاں کربانیا تے جمی ہوئی ہوویگی اس نوں صاف کرن لئی سکھ ودواناں نوں اگے آؤنا چاہیدا ہے تاں جو ایہناں سکھ سپاہیاں دی قربانی دیلوء دنیا دے اتہاس وچ چانن کر سکے، اسیں اہنا شہیداں نوں سجدہ کردے ہاں۔ اج دے دن ایہناں یودھیاں نوں سچی تے بھاوَ-بھنی شردھانجلی ایہی ہو سکدی ہے کہ اتہاس دے اس وڈملے خزانے دی جانکاری اپنی اگلی پیڑی دے نال سانجھی کریئے جس توں سکھ پنیری سکھ اتہاس دے قربانیاں بھرے دور توں سیدھ لے کہ سکھی دے لئی آپا وارن لئی اپنے آپ نوں تیار کر سکے تے قربانی دی شماں نوں جگدی رکھ سکے۔