Past and future population
[سودھو]
| Rank
|
Country
|
Area
|
1950
|
2000
|
2050
|
2100
|
| 1
|
 ترکی
|
783,562
|
21,122,000
|
65,970,000
|
89,291,000
|
87,983,000
|
| 2
|
 ازبکستان
|
447,400
|
6,293,000
|
25,042,000
|
35,117,000
|
32,077,000
|
| 3
|
 کرغیزستان
|
2,724,900
|
6,694,000
|
15,688,000
|
22,238,000
|
24,712,000
|
| 4
|
 آذربائیجان
|
86,600
|
2,886,000
|
8,464,000
|
11,210,000
|
9,636,000
|
| 5
|
کرغیزستان
|
199,900
|
1,739,000
|
4,938,000
|
7,064,000
|
9,046,000
|
| 6
|
 ترکمانستان
|
488,100
|
1,205,000
|
4,386,000
|
6,608,000
|
5,606,000
|
| Total
|
4,730,462
|
39,939,000
|
124,488,000
|
171,528,000
|
169,060,000
|
This list includes منحصر علاقہ within their خود مختار ریاستاں دی لسٹ (including uninhabited territories), but does not include claims on انٹارکٹکا. EEZ+TIA is exclusive economic zone (EEZ) plus لسٹ ملکاں بلحاظ رقبہ (TIA) which includes land and internal waters.
| Rank
|
Country
|
Area
|
EEZ
|
Shelf
|
EEZ+TIA
|
| 1
|
ترکی
|
783,562
|
261,654
|
56,093
|
1,045,216
|
| 2
|
ازبکستان
|
447,400
|
0
|
0
|
447,400
|
| 3
|
کرغیزستان
|
2,724,900
|
0
|
0
|
2,724,900
|
| 4
|
آذربائیجان
|
86,600
|
0
|
0
|
86,600
|
| 5
|
کرغیزستان
|
199,900
|
0
|
0
|
199,900
|
| 6
|
ترکمانستان
|
488,100
|
0
|
0
|
488,100
|
| Total
|
4,730,462
|
261,654
|
56,093
|
4,992,116
|
ترک قوم دنیا دے وکھ وکھ سینواں اُتے آباد اے۔ ذیل دی جدول وچ ترک آبادی، ملکاں تے مردم شماری دتی گئی اے۔ (ملین وچ ) :
ترکاں دا ذکر سب توں پہلے چھیويں صدی عیسوی وچ اک خانہ بدوش قوم دی صورت وچ ملدا اے۔ انہاں نے اک بہت طاقت ور سلطنت قائم کيتی سی، جو منگولیا Mangolia تے شمالی چین دی سرحد توں لے کے بحیرہ اسود تک پھیلی ہوئی سی۔ اس خانہ بدوش سلطنت دا بانی جسنوں تومین Tumen تے ترکی کتبےآں وچ بومن Bumin سی۔ اس دا بھائی ستیمی Istami جسنوں چنیاں نے شتی می Shetiemi تے طبری نے سنجیو خاقان لکھیا اے۔ اس نے مغربی جانب فتوحات ھاصل کيتياں۔ گمان ہُندا اے دونے بھائی اک دوسرے توں علحیدہ تے خود مختار سن ۔ اس لئی چینیاں نے مزکورہ سلطنٹاں نوں شمالی ترکاں تے مغربی ترکاں دی سلطنت کہہ کے اک دوسرے توں ممتیز کرنے دی کوشش کيتی اے۔
ان قدیم ترکاں دا اپنے مشرقی تے مغربی خانہ بدوش پیشراں توں کيتا تعلق اے ؟ اس آراء دا اظہار کيتا گیا اے تے ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتی گئی اے کہ پچھلی صدیاں وچ ترک موجود سن، اگرچہ قدرتی طور اُتے انہاں دے ناں مختلف سن ۔ اس نظریہ دی وضاحت انہاں متفرق ترکی لفظاں توں مدد لی گئی اے، جو زمانہ ق م توں باقی چلے آئے نيں۔
سیتھائی تے دوسری اقوام نوں وی ترک النسل دسیا جاندا اے۔ جدوں کہ چینیاں نے ترکاں نوں ہیونگ نوHiung nu دی اولاد یعنی ہن نژاد دسیا اے تے ایہ ہناں دے مشرقی ہمسایہ سن، جنہاں نے ہناں نوں پہلی صدی عیسوی دے اواخر وچ منگولیاسنوں کڈ دتا سی۔ اگرچہ حتمی طور اُتے ایہ ثابت نئيں ہويا اے کہ ہن منگول سن تے قدیم منگولیMangolieanes تے ہن زباناں وچ بعض ترکی عناصر دا پتہ چلدا اے کہ صوتی نقطۂ نظر توں ارتقا دی تقریباََ اس سطح اُتے اے جس اُتے قدیم ابتدائی التائی بولی سی۔
بقول ٹامسن Thomsen دے ’ترک‘ دے معنی قوت و باس دے نيں۔ کہیا جاندا اے ایہ غالباََ اک قبیلہ دا ناں سی، بلکہ ایہ کہنا بہتر ہوئے گا کہ اک حکمران خاندان دا ناں سی۔ کتبےآں وچ ترک دا مفہوم بظاہر سیاسی اے نہ کہ جنسی، عبارت میرے ترک، میرے ’لوگ‘ دی رہنمائی کردا اے۔ ترکاں دے نال اوغوز یا توغوز اکثر آیا اے۔ ایہ علاحدہ قبیلےآں یا خانداناں دی تعداد دے لحاظ کدی انہاں دی حثیت ترکاں تے انہاں دے دشمناں دی اے تے بعض مرتبہ خان دی قوم دی حثیت توں آیا اے۔
چھیويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف حصہ وچ چین وچ سوئی Sui خاندان نے اقتدار حاصل کر ليا۔ اس خاندان دے زیراثر 581ءماں دونے سلطنتاں وچ اک آخری تے قظعی اقتراق پیدا ہوئے گیا تے انہاں دونے سلطنتاں نوں ٹانگ Tang خاندان دی برائے ناں سیادت تسلیم کرنی پئی۔ پنجاہ سال دی محکومی دے بعد شمالی ترکی سلطنت نے (630ءتا 682ء دے لگ بھک) آزادی حاصل کرلئی تے ایہ سلطنت 744ءتک باقی رہی۔
745ءکے لگ بھگ منگولیا دی حکومت اوغوز دے ہتھوں توں نکل کے اویغوز دے ہتھوں وچ چلی گئی۔ ایغوز دا ذکر پہلے پہل شمالی ترکاں دے صمن وچ ملدا اے۔ گو صرف اک ہی فقرہ انہاں دے متعلق اے کہ ’وہ دریائے سلنگا Slanga دے کنارے آباد ہیں‘۔ ترکاں دے انہاں اوغوزی دشمناں نوں دا وکھ خاغان سی جو شہنشاہ چین دا باج گزار سی۔
یہ خیال ظاہر کيتا گیا اے کہ اویغوز لوک اوغوز دے قبائلی وفاق وچ شامل سن تے کلمات اویغوز تے اوغوز وچ خفیف سا فرق اے، جداں کہ لہجاں تے بولیاں وچ ہويا کردا اے۔ تومسن Thomsen وی اس خیال توں متفق اے۔ اُتے اورخون Orkhon دا اوہ کتبہ جو رام شئٹ Ramsted نے شائع کيتا اے، اس وچ اوہ خاغان جس نے 746ء تاں 759ءتک حکومت کیتی اے، اپنے آپ نوں اون (10) اویغوز تے قوقوز (9) اوغوز اُتے حکمران دسدا اے۔ اگرچہ چینی ماخذاں دی رو توں اویغوز قبیلےآں دی تعداد وی نو سی۔
840ءماں قرغیزاں نے اویغوزاں دی سلظنت دا خاتمہ کر دتا۔ انہاں اویغوز نے جو توں کڈے گئے، نويں صدی دے نیڑے دو نويں سلطنتاں دی بنیاد رکھی۔ اک کانجو وچ تے دوسری بیش بلق تے تراخواجہ وچ ۔ پلیٹ اورچارنس دے مطابق اس علاقہ نوں جو ہن چینی ترکستان کہلاندا اے ترکی رہتل وچ ڈھال نے دا سب توں پہلے زیادہ تر اویغوز نے ہی انجان دتا۔ اُتے ایہ امر مشبہ اے، ممکن اے ایہ عمل ایغوز دے پیشتراں ہی دے زمانے وچ متعمدبعہ ترقی کرچکيا ہوئے۔ کیوں کہ عرب کاشغر تے انہاں سب ملکاں نوں ابتدا ہی توں خالص ترکی علاقے سمجھدے رہے نيں۔
مذکورہ بالا الذکر دو ترکی سلطنتاں وچ اک (کانجو Kan djou والی ) اُتے 1028ءماں قبیلہ تنگت دا قبضہ ہوئے گیا۔ جدوں کہ دوسری منگولی عہد تک باقی رہی۔ 824ءماں کانجو دے اویغوزاں دے سامنے قتائی سلطنت دے بانی اپاؤکی Apaoki نے جس نے کچھ عرصہ پہلے قرغیزاں نوں منگولیا توں کڈ باہر کيتا سی، ایہ تجویز پیش کيتی کہ اوہ دریائے اورخون دے کنارے اپنے قدیم گھراں وچ واپس آجاواں۔ لیکن اویغوز اس وقت تک نويں وطن دے حالات و ماحول توں مانوس ہوچکے سن تے دوبارہ خانہ بدوش نئيں بناچاہندے سن، اس لئی ایہ پیشکش قبول نئيں کيتی۔
قرقیزپر قتائی دی فتحیابی درحقیقت وچ منگولیا وچ ترکی حکومت دے خاتمہ تے منگولی عناصر دی حکومت دا آغاز سی دی نشادہی کردی اے۔ قرقیز ترکی النسل قوماں وچوں آخری قوم سن جو منگولیا وچ آباد سن، تنہا ایداں دے جنہاں دی یاداں ہن تک اوتھے باقی رہیاں نيں۔ چنانچہ منگولیا عہد توں پہلے دی سب قبراں قرغیز قبراں کہلاندی نيں۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
نوشیروان عادل (531 تاں 579) ساسانی حکمران نوشیروان عادل نے مغربی ترکاں توں جنہاں دا حکمران ایل خان سی، دوستانہ تعلقات قائم کریئے تے انہاں دی مدد توں افغانستان وچ ہناں نوں شکست دتی تے اس دے بعد اس نے خزر قبیلے اُتے فوج کشی دی تے انہاں دی طاقت نوں پارہ پارہ کے دتا۔ اس توں وی ترکاں دی طاقت وچ خاطرخواہ وادھا ہويا تے افغانستان وچ ہناں دے خالی کردہ علاقےآں اُتے ترک برائے جمان ہوئے گئے۔ ایہی وجہ اے سی جس دے سبب ترکاں تے نوشیروان وچ اختلاف پیدا ہوئے گیا۔ 765ءماں ترکاں دے سردار ویزابول Dizabul نے نوشیروان توں اتحاد دی کوشش کيتی تے نوشیرواں دے دربار وچ اپنا اک سفیر بھیجیا، لیکن نوشیروان نے ایہ درخواست مسترد کردتی تے سفیر نوں زہر دے کے ہلاک کر وادتا۔ اس واقع دے بعد ترکاں نے زورشور توں یلغار شروع کردتی، مگر نوشیروانی عہد ایرانی حکومت دے عروج دا عہد سی۔ لہذ انوشیروان نے وی جوابی کارروائی کيتی تے ترکاں نوں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ ترکاں نے اپنی کمزوری نوں محسوس کردے ہوئے رومی حکومت توں اتحاد دی کوشش کيتی، مگر قیصر جسٹین Jasttain اس دے لئی راضی نئيں ہويا۔ مگر چارسال دے بعد 275ءماں ترکاں توں باضابطہ اتحاد کر ليا تے ترکاں نے ایرانی مملکت اُتے زور شور توں حملہ شروع کر دتے۔ نوشیروان دے جانشین ہرمزد دے سپہ سالار بہرام چوبین نے ترکاں نوں کئی جنگاں دے بعد انہاں نوں سخت شکست دتی، مگر ترکاں دا ایرانی مملکت دے شمالی حصہ اُتے قبضہ بدستور برقرار رہیا۔ (ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم،106 تاں 110)
تانگ Tang خاندان نے افغانستان وچ ترکاں دی مغربی سلطنت دے اقتدار دا خاتمہ کر دتا تے اپنا اقتدار پامیر دے مغربی علاقےآں تک قائم کر ليا۔ تقریباََ سوسال (659ءتا 751ء) تک ہندوکش دے شمال جنوب دی سولہ بادشاہیاں چینیاں دے اقتدار اعلیٰ نوں تسلیم کردیاں سن، جو حقیقی دی بجائے برائے ناں سی۔ (افغانستان۔ معارف اسلامیہ)
چین دے تانگ Tang خاندان دی ترکاں نے سیادت قبول کرلئی سی۔ مگر مغربی ترکاں نے جلد ہی شمالی ترکاں دے بعد اپنی آزادی تے اقتدار دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے تے کچھ عرصہ (659ءتا 751ء) دے لئی شمالی ترکاں دے زیر نگر ہوئے گئے۔ مگر شمالی ترک مغربی ترکاں نوں مستقل مفتعاد بنا نئيں سکے۔ مغربی ترک قبیلےآں وچ تیورگیش سب توں ممتاز سن تے انہاں دے سرداراں نے آخر وچ خانیت دے اختیار اپنے ہتھوں وچ لے لئی سن ۔ تیورگیش Turgesh سلطنت دا خاتمہ121ھ/739ء وچ نصر بن سیار دی قیادت وچ عرباں دے ہتھوں ہويا۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
بوزنطنی ذرائع توں پتہ کردا اے کہ576ءماں ترکاں نے خاکنائے کریما Tauric Bosporus فتح کر ليا سی۔ 581ءماں اوہ خرسون Chersoneses دی دیواراں دے سامنے پہنچ گئے، لیکن جزیرہ نما کریما Tauric Peninsula اُتے انہاں دی حکومت زیادہ نئيں رہی۔ 590ءکے نیڑے اوتھے بوزنطینی حکومت دوبارہ قائم ہوچکی سی۔ 568ء توں 598ءتک دے وقائع بوزنطنی ماخذ وچ ملدے نيں۔ 568ءماں زمرخوس Zenarchos دی سرکردگی وچ ترکاں دے پاس بوزنطی شفارت پھیجی گئی، زمرخوس نے نہر اتل Atal (والگا Volga) نوں غبور کيتا تے مغڑبی ترکاں دے پاس قاغان دی قیام گاہ جو شہر کوچا Kuca دے شمال وچ آق تاغ (سفید پہاڑاں) وچ سی۔ ساسانیاں دے خلاف مشترکہ فوجی اقدام دے بارے وچ گفت شنید ہُندی رہی۔ مگر کوئی دیر پا اتحاد قائم نئيں ہويا۔ چند سال دے بعد ترک بونطیاں تے ایرانیاں نال جنگ وچ مصرف ہوئے گئے۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
جب ترکاں نے قوم آلان Alans نوں فتح کيتا تاں ساسانی سلطنت دی حدوداں ترکی علاقہ توں نہ صرف وسطہ اشیاء بلکہ بحیرہ خزر توں آملیاں۔ غالباََ ایہی ترک سن جنہاں دے خلاف دربند دی سداں تعمیر ہوئیاں۔ خزر نے ترکی خانہ بدوش سلطنت دی روایات نوں قائم رکھیا۔ انہاں نے ستويں صدی عیسواں وچ بہت قوت حاصل کرلئی سی۔ بحیرہ خزر دے مشرقی علاقےآں وچ ساسانیاں نے اپنے ترک ہمسایاں دے خلاف مدافعتی قلعے تعمیر کیتے۔ صوبہ جرجان دی حفاظت دے لئی آجری سد بنائی گئی۔ لیکن ایہ ترکاں دے فاتحانہ حملون دی روک سیم نہ کرسکن۔ جرجان تے طبرستان دے درمیانی سرحد اُتے اک ہور اس لئی دیوار تعمیر کيتی گئی سی کہ صوبہ جرجان ہتھ توں نکل گیا سی۔ کتاب ال آغانی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں دی بولی تے مذہب اختیار کر ليا سی۔ اس لئی ساسانیاں دے زمانے وچ غالباََ چھیويں صدی عیسوی وچ ترک اس علاقہ نوں فتح کرچکے ہون گے۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
98ھ/716ء وچ عرباں تے جرجان دے ترکاں دے درمیان جنگ ہوئی۔ اس وچ اگرچہ ترک کامیاب رہے۔ اس زمانے وچ ساسانی سرحداں دریائے مرغاب تک سن تے آمو دریا دے کنارے جو محاربات ہوئے اس وچ عموما َترک کامیاب رہے، لیکن اس علاقے وچ ترک جو ہن ساسانیاں دے سرپرست ہوئے گئے سن ۔ عرباں دے خلاف معرکہ آرائیاں وچ اِنّے زیادہ کامیاب نئيں رہے۔ عرباں نے امن و آتشی دی مہمات وی ترکاں دے پاس بھیجاں۔ خلیفہ ہشام (105ھ / 724ء تاں 125ھ / 743ء) نے ترکاں دے بادشاہ نوں دعوت اسلام دتی سی۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
اگرچہ ہجرت دی پہلی صدیاں وچ ترکی حملہ آوراں دے خلاف دفاعی جنگ دے علاوہ ترکی علاقے فتح کرنے دے لئی فوج کشی وی کيتی گئی، اُتے مسلماناں دی جنگی کامیابیاں دے قبول اسلام اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔ اس لئی جو اصول رسول اللہ ﷺ نے حبشیاں دے لئی وضع کيتا سی اس دا اطلاق ترکاں اُتے وی کيتا گیا، یعنی جدوں تک اوہ تسيں توں تعرزض نہ کرن تسيں وی انہاں توں تعرض نہ کرو۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
کفار ترکاں دی آخری یورش 291ھ/904ء وچ پسپا کر دتی گئی، بالاآخر ترکاں نے چوتھی ہجری / دسويں عیسوی وچ اپنی مرضی توں اسلام قبول کرنا شروع کيتا تے 283ھ/299ء وچ مسلم ترک پہلی دفع بخارا وچ فاتحانہ داخل ہوئے۔ اس توں وی اہم سلجوقی ترکاں دے ہتھوں پنجويں ہجری / گیارواں عیسواں وچ ایشیائے کوچک نوں فتح کيتا گیا تے ایلک خانیہ یا آل افراسیاب دا قبول اسلام، جو اک کثیر تعداد وچ یعنی دو لکھ ترک قوم دا قبول اسلام سی تے ایہ سلسلہ جاری رہیا، حتیٰ وسطہ ایشیا وچ اسلام دی اشاعت وچ کفار قرہ ختائی سلطنت دی تاسیس توں کوئی رکاوٹ نئيں ہوئی۔ ایہ سلطنت بارہويں صدی وچ وجود وچ آئی سی۔ اس وقت خان بلاساغون دی ریاست انہاں بلاد وچ انتہائی شمالی علاقہ وچ سی۔ جدوں اس سلطنت دے حصہ بخرے ہوئے گئے، تاں اس وقت وی دریائے ایلی EYli دے شمال وچ اسلامی سلطنتاں موجود سن۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
سلطنت مغول دا قیام بہ نسبت خود مغولاں دے ترکاں دے لئی بہت اہم ثابت ہويا۔ بشتر مغول ترکاں وچ ضم ہوئے گئے، اس طرح نہ صرف ترکاں دی تعداد وچ وادھا ہويا، بلکہ خصوصیت دے نال سیاسی حثیت توں انہاں دے لئی تقویت دا باعث بن گئے۔ چودواں صدی وچ التون اردو Golden Horde دی تاسیس نوں ترکاں دی سیاسی تریخ وچ خاص اہمیت حاصل ہوئے گئی تے اس سلطنت دے انحلال دے بعد جو سلطنتاں وجود وچ آئیاں، جو اگرچہ تارتاری سن مگر اسلام تے ترکاں دے اثرات دے تحت سن۔ سائبیریا وچ دریائے ارتش Artish دے کنارے جدید شہر ٹوباسک Tobolsk دے پاس اک نويں تارتاری سلطنت قائم ہوئی۔ ہن بجائے یلغمار دے ایہ ملک اسلام دی سرحدی چوکی بن گیا۔ کلمہ تارتار جو پہلے مغولاں دے لئی استعمال ہُندا سی، ہن ترکی قوم دا ناں ہوئے گیا تے ترکاں وچ بالاآخر اسلام دا عمل پندرہويں صدی وچ مکمل ہويا تے سولواں صدی دے نصف اول وچ جزیرہ نما بلقان تے بحیرہ اسود دے شمالی ساحل توں لے کے چینی سرحداں تک دے تمام ملکاں مسلم ترکاں دے زیر اثر سن ۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
ترکاں دے وکھ وکھ قبیلے دے بارے وچ یعنی انہاں دے ناں عادات و رسوم دے بارے وچ زیادہ تر حوالے مسلم جغرافیہ داناں دے مرحوم منت نيں۔ اگرچہ ترکی کتبےآں چینی سالناواں تے بوزنطی ذرائع تے ماخذ توں انہاں وچ وادھا کيتا جاسکدا اے۔ کیوں کہ انہاں دی عادات اطوار دے زیادہ تفصیلی حالات صرف تیسری صدی ہجری / نويں صدی عیسواں وچ صرف عرب جغرافیہ نگاراں توں ملدے نيں۔ اس جغرافیائی ادب وچ ترک ناں محض اک قبیلے دے اک گروہ یا زباناں دی اک شاخ دے لئی استعمال ہويا اے نہ کہ تے خون دے کتبےآں تے چینی تواریخ دی طرح اک ہی قبیلے یا اک ہی مملکت دے لئی۔ ابوزیدالبلخی خصوصیت دے نال پنج قبیلےآں دا ذکر کردا اے جو اک ہی بولی بولدے سن ۔ انہاں وچ تغزغز، خرخیز، (تغیر غیز) کیماک، غز (اغوز) تے قرلق Karluk (عربی خلخ) (فارسی خلج) نيں۔ انہاں وچ تغزغز انتہائی شمال مشرق وچ آباد سن ۔ اویغوز تے قرلق بلاد اسلام دے نزدیک ترین ہمسائے سن ۔ جدوں کہ اوغوز مسلم علاقےآں توں مستصل علاقے وچ آباد سن ۔ یعنی فاراب تے اسیجاب دے علاقےآں یعنی جرجان دے مسلم علاقے توں مستصل۔
محمود کاشغری نے ترک قبیلے دی تعداد ویہہ دسی اے۔ جو دس دس قبیلےآں دے دو گروہ وچ تقسیم سن ۔ اک شمالی تے اک جنوبی وچ مستقیم سن ۔ شمالی گروہ دے ایہ قبیلے بجناک، قفجاق، اعز، یماک، بشغرف، بسمل، قانی، بیاقو، تتار تے قرقز سن ۔ جنوبی گروہ دے ایہ قبیلے جگل، تخسی، یغما، اعراق، جرق، جمل، ایغر، تنکت،ختامی تے توغاج (ماچین) سن ۔
شمالی قبیلے وچ قامی، بیاقو تے بسمل دی اپنی زباناں سن۔ جنوبی گروہ دے دس قبیلے جگل، تخسی، یغما، اعراق، جرق، جمل، ایغر، تنکت،ختامی تے توغاج انہاں قبیلے وچوں سن، جو ترکی بولی نئيں بولدے سن ۔ گو اوہ ترکی خوب اچھی طرح جاندے سن ۔ قیر قیز، قفجاق، اغوز، تخسی، یغما، جگل، اعراق تے جرق دی بولیاں خالص ترک سن۔ یماک تے بشکر دی بولیاں ترکی دے نیڑے سن۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)
ترکاں دے لئی بلاد اسلام وچ غالباََ اغوز دا کلمہ استعمال ہونے لگیا سی۔ کیوں کہ اوغوز بلاد اسلام دے نیڑےی ہمسائے سن ۔ بقول رشید الدین دے انہاں اغوز قبیلے دی تعداد چوبیس سی تے محمود کاشغری دے ہاں اکیس قبیلے دے ناں رشیدالدین دے ناواں وچ مشترک نيں۔ لیکن محمود کاشغری انہاں قبیلے دی تعداد اکیس مندا اے۔ کاشغری دے بعد دے زمانے وچ ترک تے ترکمان دی اصلاحات دومختلف گروہ دے لئی استعمال ہونے لگاں۔ کیوں کہ مغرب دی طرف ہجرت کرجانے دی وجہ توں انہاں دی مماثلت دوسرے ترکاں دے نال بالکل معدوم ہوچکی سی۔ منگولاں دے عہد تک اوغوز ناں دی بجائے ترکمان دا رواج نئيں ہويا سی۔ (ترکمان۔ شاہکار اسلامی انسایئکلوپیڈیا)
سولواں صدی عیسوی وچ ترک ملکاں دی اقتصادی زندگی سابقہ ادوار دے مقابلے وچ اک معتدیہ زوال دی مظہر سی۔ بدوات نے زراعت تے خصوصاََ شہراں دے علمی الراغم ترقی دی سی۔ انہاں ملکاں دے مستقبل نوں اس حقیقت توں وی بہت نقصان پہنچیا کہ دنیا دی تجارت نے ہن تے راستہ اختیار کرلئے۔ ترکاں وچ نہ اقتصادی حثیت توں اس دی صلاحیت سی تے نہ ہی ذہنی حثیت توں کہ اوہ روس دی ودھدی ہوئی طاقت دا مقابلہ کرسکن۔ سترواں صدی وچ روس نے ایہ اصول وضع کر ليا سی کہ شمالی اشیاء دے تمام ملکاں روس تے چین دے درمیان ہونا چاہیے۔ لیکن اس بندوبست دی تکمیل فروری 12 تاں 25 1888ء وچ سینٹ پیٹربرگ دے معاہدے توں ہوئی۔ اس طرح وسطہ اشیاء وچ روس نے غازان 1552ء وچ اس دی ابتدا کيتی سی تے انیہويں صدی دے وسط تک اوہ وسطہ اشیاء اُتے مکمل قبضہ کرچکيا سی۔ (ترک۔ شاہکار اسلامی انسایئکلوپیڈیا)
1917ء اشتراکی انقلاب دے بعد تے خصوصاً1924ءقومیت دے اصول اُتے عمل شروع ہويا تاں روس دی اشتراکی حکومت نے ترکی اقوام دی جمہوراواں تے خود مختار علاقے تشکیل دیے۔ اس طرح انہاں دی قومی تے مسلم وحدت ختم کرکے انہاں نوں نسلی تے لسانی گروہ وچ رکھنے دی کوشش کيتی۔ ترکاں نے انہاں نوں بے دلی توں قبول کيتا۔ گو روس نوں قابل ذکر کامیابی نئيں ہوئی۔ اس دی نسبت انیہويں صدی وچ ترکاں نوں متحدہ کرنے وچ عثمانیہ کدرے زیادہ کامیاب رہے۔ جے عثمانیاں دا دور انحاط نئيں ہُندا تاں اوہ باآسانی ترکاں نوں منظم کرنے وچ کامیاب ہوجاندے۔ مگر بین الاقوامی سازشاں دی بدولت عثمانیاں نوں مکمل کامیابی نئيں ہوئی، اگرچہ اوہ ترکاں نوں متحد کرنے وچ وڈی حد تک کامیاب رہے تے انہاں نے روسیاں تے اشتراکیوں دا مقابلہ کرنے دی کوشش کيتی تے ترکی نے روس وچ اشتراکی انقلاب دے دوران تے اس توں پہلے ترکاں دے لئی اپنی سرحداں کھولداں تے ہزاراں ترک ہجرت کر کے ترکی وچ آبتاں۔
1990ءماں روس وچ اشترکییت دے زوال دے بعد اوتھے دی جمہوریاواں آزاد ہوئیاں تاں ترکی جمہوریاواں وی آزاد ہوئیاں نيں۔ اوہ اگرچہ لادینیت اُتے کار بند نيں، لیکن اوتھے مذہب جو اشتراکی دور وچ شجر ممنوعہ سی، ہن لوکاں دا اوتھے مذہب دی طرف رجحان ودھ رہیا اے، مگر حکومتی پابندیاں انہاں نوں انتہا پسندی دی طرف لے جا رہیاں نيں۔
| عوام / قوم
|
خطہ
|
آبادی
|
ترک عوام
- مسقطی ترک
- شامی ترک
- عراقی ترک
|
ترکی، قبرص، جرمنی، بلغاریہ گریس
جارجیہ
شام
عراق
|
60 70 ملین
|
| ازبکی ترک
|
ازبکستان، افغانستان
|
32 23 تاں 29 ملین
|
| آذربائجانی
|
ایران، آذربائجان
|
42 21 تاں 30 ملین
|
| اوغر
|
چین، قزاقستان
|
15 20 ملین
|
| قازقی ترک
|
قازقستان، روس، چین (زنجیانگ) تے ازبکستان
|
15 16 ملین
|
| تاتاری ترک
|
روس، ترکی، اکرین، ازبکستان
|
07 10 ملین
|
| ہزارا قوم
|
افغانستان، ایران، پاکستان
|
07 7 ملین
|
| ترکمانی
|
ترکمانستان، ایران، افغانستان
|
03 7 ملین
|
| کرغیز
|
کرغیزستان
|
026 4 ملین
|
| چواشی
|
روس
|
010 1.8 ملین
|
| بشقر
|
روس
|
009 1.8 ملین
|
| گاگاز
|
مولداویہ
|
009 0.2 ملین
|
| یاقوندی
|
روس
|
007 0.5 ملین
|
-
کوک بیراق، پہلا پرچم جو مشرقی ترکستان نے استعمال کيتا۔ اج ایہ ائغر باغی اپنا پرچم بنائے ہوئے نيں۔ لیکن چینی حکومت اسنوں ممنوع کر رکھیا اے۔
-
قدیم ترکی خط وچ ملیا ہويا نقشہ۔
-
Inscription in
کائزل using
Orkhon script
-
اردوئے زريں invasion of Russia in 1382.
-
-
ستار خان (1868–1914) قجار سلطنت دے دوران اک باغی جرنیل سی (ایران).
-
مصطفیٰ کمال اپنے فوجیاں دے نال انفارطلار وچ (1915).
-
19واں صدی، قراشے محب الوطن
-
-
18واں صدی، اک
تاتار خاتون
-
کریمین تاتار فوجی، پولش فوجی توں لڑدے ہوئے۔
-
انکارا جنگ وچ تیمور دے شکنجے وچ بایزید]]
-
-
ترکی جمہوریات دے پرچم
[سودھو]
- ↑ Brigitte Moser, Michael Wilhelm Weithmann, Landeskunde Türkei: Geschichte, Gesellschaft und Kultur, Buske Publishing, 2008, p.173
- ↑ Deutsches Orient-Institut, Orient, Vol. 41, Alfred Röper Publushing, 2000, p.611
- ↑ [۱], Milliyet, 22 March 2007. سانچہ:Tr icon
- ↑ ریاستہائے متحدہ امریکا Archived 2012-02-03 at the وے بیک مشین, CIA World Factbook.
- ↑ Этноязыковой состав населения России — Википедия
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html#People Archived 2007-06-12 at the وے بیک مشین CIA World Factbook ترکمانستان
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
ترکی
ازبکستان
ایران
روس
قازقستان
چین
آذربائیجان
یورپی اتحاد (سوائے بلغاریہ تے یونان)
ترکمانستان
کرغیزستان
افغانستان
عراق
تاجکستان
ریاستہائے متحدہ امریکا
بلغاریہ
شمالی قبرص
آسٹریلیا
یوکرین
سعودی عرب
یونان
مالدووا
مقدونیہ
ترکی
ازبکستان
کرغیزستان
آذربائیجان
ترکمانستان
کوک بیراق، پہلا پرچم جو مشرقی ترکستان نے استعمال کيتا۔ اج ایہ ائغر باغی اپنا پرچم بنائے ہوئے نيں۔ لیکن چینی حکومت اسنوں ممنوع کر رکھیا اے۔
قدیم ترکی خط وچ ملیا ہويا نقشہ۔
Inscription in کائزل using Orkhon script
اردوئے زريں invasion of Russia in 1382.
ستار خان (1868–1914) قجار سلطنت دے دوران اک باغی جرنیل سی (ایران).
مصطفیٰ کمال اپنے فوجیاں دے نال انفارطلار وچ (1915).
19واں صدی، قراشے محب الوطن
18واں صدی، اک تاتار خاتون
کریمین تاتار فوجی، پولش فوجی توں لڑدے ہوئے۔![انکارا جنگ وچ تیمور دے شکنجے وچ بایزید]]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Chlebowski-Bajazyt_w_niewoli.jpg/120px-Chlebowski-Bajazyt_w_niewoli.jpg)
انکارا جنگ وچ تیمور دے شکنجے وچ بایزید]]
![انکارا جنگ وچ تیمور دے شکنجے وچ بایزید]]](/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%84:Chlebowski-Bajazyt_w_niewoli.jpg)
Azerbaijani girls (Azerbaijan)
Uzbek students (Uzbekistan)
Turkmen girl (Turkmenistan)
Kyrgyz man performing epic poem (Kyrgyzstan)
Performing Azeri musicians
Gagauz people in traditional clothing (مالدووا)
A Uzbek girl with traditional headdress. (Uzbekistan)
A Dolgan
پرچم۔ التائی جمہوریہ ( en:Altai Republic
پرچم۔ آذربائیجان ۔
پرچم - باشکورتوستان (en:Bashkortostan)
پرچم۔ چوواشیا۔ en:Chuvashia
پرچم۔ گاگاؤزیا۔ en:Gagauzia
پرچم۔ کاراکالپکستان۔ en:Karakalpakstan
پرچم۔ قازقستان
پرچم۔ قاقاسیہ، en:Khakassia
پرچم۔ کرغیزستان
پرچم۔ تاتارستان، en:Tatarstan
پرچم۔ ترکی
پرچم۔ ترکمانستان
پرچم۔ ازبکستان
غیر سرکاری پرچم۔ گاگاؤزیا، en:Gagauzia
پرچم۔ en:Crimean Tatar کریمین تاتار قوم۔
