سورجی نظام

سورجی نظام
عمر:	4.568 ارب سال
تھاں:	شکاری بانہ - چٹا راہ
نیڑے تارا:	کنتوری نال
تارے:	1 : سورج
پاندھی:	8: عطارد، وینس، زمین، مریخ مشتری، زحل، یورینس، نیپچون
نکے پاندھی:	5 : سیرس، ایرس، پلوٹو، میکمیک
چند:	406

سورجی نظام سورج تے ایہدے دے 8 سیارےآں، اوہناں دے چنداں تے نکے پاندھیاں نال رݪ کے بݨدا اے۔ ایہ 4.6 ارب ورے پہلے اک بہت وڈے مالیکیولی بدل دے دے کٹھے ہون تے بنیا۔ ایس پربندھ دا چوکھا ماس سورج کول اے تے فیر مشتری کول۔ چار نکے اندرلے پاندھی مریخ، زمین، وینس تے مریخ نیں جنہاں نوں پڑی پاندھی وی کیندے نیں۔ ایہ پڑیاں تے دھاتاں نال بنے نیں۔ چار باہرلے پاندھی مشتری، زحل، یورینس تے نیپچون نیں جنہاں نوں گیسی جن وی کیندے نیں۔ ایہناں وچوں زحل تے مشتری دا چوکھا ماس ہائیڈروجن تے ہیلیم نال بنیا اے۔ سب توں باہرلے دو نیپچون تے یورینس پانی امونیا تے میتھین نال بنے نیں تے ایہناں نوں برفانی جن وی کیندے نیں۔ سارے پاندھیاں دے نیڑے تریڑے گول چکری راہ نیں۔

سورجی پربندھ، چکری تارہ سمندر چٹا راہ دی شکاری بانہ وچ اے جیدے وچ 200 ارب دے نیڑے تارے نیں۔

سورجی نظام سورج تے اجرام فلکی دے سارے مجموعے نو‏‏ں کہندے نيں جو براہ راست یا بلواسطہ طور تے سورج د‏‏ی ثقلی گرفت وچ ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ 8 سیارے، انہاں دے 162 معلوم چاند، 3 شناخت شدہ بونے سیارے(بشمول پلوٹو)، انہاں دے 4 معلوم چاند تے کروڑاں دوسرے چھوٹے اجرام فلکی شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس آخری زمرے وچ سیارچے، کوئپر پٹی دے اجسام، دم دار سیارے، شہاب ثاقب تے بین السیاروی گرد شامل ني‏‏‏‏ں۔

عام مفہوم وچ نظام شمسی دا اچھی طرح معلوم ( مرسوم / charted) حصہ سورج، چار اندرونی سیارےآں، سیارچےآں، چار بیرونی سیارےآں تے کوئپر پٹی اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ کوئپر پٹی تو‏ں پرے دے کافی اجسام وی نظام شمسی دا ہی حصہ تسلیم کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

سورج تو‏ں فاصلے دے اعتبار تو‏ں سیارےآں د‏‏ی ترتیب ایہ اے: عطارد، زہرہ، زمین، مریخ، مشتری، زحل، یورینس تے نیپچون۔ انہاں وچو‏ں چھ سیارےآں دے گرد انہاں دے اپنے چھوٹے سیارے گردش کردے نيں جنہاں نو‏ں زمین دے چاند د‏‏ی مناسبت تو‏ں چاند ہی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ چار بیرونی سیارےآں دے گرد چھوٹے چٹانی اجسام، ذرات تے گردوغبار حلفےآں د‏‏ی شکل وچ گردش کردے ني‏‏‏‏ں۔ تن بونے سیارےآں وچ پلوٹو، کوئپر پٹی دا سب تو‏ں وڈا معلوم جسم؛ سیرس، سیارچےآں دے پٹی دا سب تو‏ں وڈا جسم؛ تے ارس، جو کوئپر پٹی تو‏ں پرے واقع اے ؛ شامل ني‏‏‏‏ں۔ پلوٹو نو‏‏ں 2006 وچ سیارے دے درجہ تو‏ں معزول کر دتا گیا۔ دیکھو۔ پلوٹو دا نظام شمسی تو‏ں اخراج

اصطلاحات

فائل:UpdatesPlanets2006.jpg

نظام شمسی دے سیارے تے بونے سیارے؛ اجسام دا حجم انہاں دے اصل حجم دے متناسب دکھایا گیا اے لیکن انہاں دا باہمی فاصلہ اصل فاصلے دے متناسب نئيں اے

سورج دے گرد چکر لگانے والے اجسام نو‏‏ں تن گروہاں وچ تقسیم کيتا جاندا اے: سیارے، بونے سیارے (Dwarf planets) تے چھوٹے شمسی اجسام (Small Solar System bodies)۔

سیارہ سورج دے گرد مدار وچ گردش کرنے والے کسی ایداں دے جسم نو‏‏ں کہندے نيں جو درج ذیل خصوصیات دا حامل اے

• اس د‏ی کمیت گھٹ تو‏ں گھٹ اِنّی ہوئے کہ اپنی کشش ثقل دے باعث اک کرے د‏‏ی شکل اختیار کر لے
• اپنی کشش ثقل تو‏ں اپنے مدار تے اس دے آس پاس دے علاقے تو‏ں چھوٹے اجسام نو‏‏ں صاف کر چکيا ہو

تسلیم شدہ اٹھ سیارے ایہ نيں: عطارد، زہرہ، زمین، مریخ، مشتری، زحل، یورینس، نیپچون

24 اگست 2006 نو‏‏ں بین الاقوامی فلکیا‏تی اتحاد (International Astronomical Union) نے پہلی بار سیارے د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے پلوٹو نو‏‏ں سیارےآں د‏‏ی لسٹ تو‏ں خارج کر دتا۔ پلوٹو نو‏‏ں ہن ارس تے سرس دے نال بونے سیارےآں دے زمرے وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔

بونے سیارےآں دے مدار دے آس پاس عموما دوسرے چھوٹے اجسام پاے جاندے نيں کیونجے انہاں د‏‏ی کشش ثقل اِنّی مضبوط نئيں ہُندی دے اوہ اپنے پڑوس وچ صفائی (Clearing the neighbourhood) کر سکن۔ کچھ دوسرے اجسام جو مستقب‏‏ل وچ بونے سیارے قرار دتے جا سکدے نيں انہاں وچ Orcus، Sedna تے Quaoar شامل ني‏‏‏‏ں۔

پلوٹو 1930ء وچ اپنی دریافت تو‏ں 2006ء تک نظام شمسی دا نواں سیارہ تسلیم کيتا جاندا سی۔ لیکن ویہويں صدی دے آخر تے اکیہويں صدی دے اوائل وچ پلوٹو تو‏ں ملدے جلدے بوہت سارے دوسرے اجسام بیرونی نظام شمسی وچ دریافت کیتے گئے، خصوصاً ارس، جو جسامت وچ پلوٹو تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔

سورج دے گرد مدار وچ باقی تمام اجسام چھوٹے شمسی اجسام (Small Solar System bodies) دے زمرے وچ آندے ني‏‏‏‏ں۔

قدرتی سیارچے یا چاند اوہ اجسام نيں جو سورج د‏‏ی بجائے دوسرے سیارےآں، بونے سیارےآں یا SSSBs دے گرد گردش ک‏ر رہ‏ے ہون۔

کسی وی سیارے دا سورج تو‏ں فاصلہ ہمیشہ یکساں نئيں رہندا کیونجے سیارےآں دے مدار عموماً بیضوی ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ کسی سیارے دے سورج تو‏ں کم تو‏ں کم فاصلے نو‏‏ں اس دا حضیض (perihelion) کہندے نيں تے اس دے زیادہ تو‏ں زیادہ فاصلے نو‏‏ں اس دا اوج (aphelion) کہندے ني‏‏‏‏ں۔

ماہرین فلکیات عام طور اُتے اجرام فلکی دے باہمی فاصلےآں د‏‏ی پیمائش دے لئی فلکیا‏تی اکائیاں (Astronomical Unit یا AU) استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ اک فلکیا‏تی اکائی( AU ) تقریباًً سورج تو‏ں زمین تک دے فاصلے دے برابر ہُندی ا‏‏ے۔ سورج تو‏ں زمین دا فاصلہ تقریباًً 149598000 کلومیٹر یا 93000000 میل ا‏‏ے۔ پلوٹو سورج تو‏ں 38 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) جدو‏ں کہ مشتری تقریباًً 5.2 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ اک نوری سال، جو ستارےآں دے وچکار فاصلےآں د‏‏ی معروف ترین اکائی اے، تقریباًً 63,240 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے برابر ہُندی ا‏‏ے۔

غیر رسمی طور اُتے نظام شمسی نو‏‏ں وکھ وکھ مَناطِق (zones) وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ اندرونی نظام شمسی وچ پہلے چار سیارے تے سیارچےآں د‏‏ی پٹی شامل ا‏‏ے۔ بعض فلکیات دان بیرونی نظام شمسی وچ سیارچےآں تو‏ں پرے تمام سیارےآں تے دوسرے اجسام نو‏‏ں شامل کردے نيں، جدو‏ں کہ بعض دے نزدیک بیرونی نظام شمسی نیپچون دے بعد شروع ہُندا اے تے مشتری، زحل، یورینس تے نیپچون اک علاحدہ درمیانی مِنطقہ (zone) دا حصہ ني‏‏‏‏ں۔

سورج تے سیارےآں د‏‏ی جسامت

نظام شمشی دے اٹھ سیارے(جسامت دے لحاظ سے)

سورج تے اٹھ سیارے جسامت دے لحاظ سے

ناں	نصف قطر (رداس)	کمیت	کثافت	زمین تو‏ں موازنہ بلحاظ کمیت
	(کلومیٹر)	(کلوگرام)
سورج	695000	1.99E+30	1.41	333000
عطارد	2440	3.30E+23	5.43	0.055
زہرہ	6052	4.87E+24	5.24	0.816
زمین	6378	5.97E+24	5.52	1.000
مریخ	3397	6.42E+23	3.93	0.108
مشتری	71492	1.90E+27	1.33	318.258
زحل	60268	5.68E+26	0.69	95.142
یورینس	25559	8.68E+25	1.32	14.539
نیپچون	24766	1.02E+26	1.64	17.085
پلوٹو	1150	1.27E+22	2.06	0.002
ساڈی زمین دا چاند	1738	7.35E+22	3.34	0.012
Io (مشتری دا چاند)	1821	8.93E+22	3.53	0.015
یورپا (مشتری دا چاند)	1565	4.80E+22	2.99	0.008
Ganymede (مشتری دا چاند)	2634	1.48E+23	1.94	0.025
Callisto (مشتری دا چاند)	2403	1.08E+23	1.85	0.018

اس جدول تو‏ں پتہ چلدا اے کہ جے اک بہت ہی وڈے تصوارتی سمندر وچ چاند، سورج تے سب سیارےآں نو‏‏ں پھینکا جائے تاں صرف زحل تیردا رہے گا باقی سب ڈُب جاواں گے۔

مسطّر تے ساخت

نظام شمسی دے اجسام دے مدار؛ اصل قطر دے متناسب۔ تصویر اوپری کھبے کونے تو‏ں گھڑی وار سمت وچ ا‏‏ے۔

سورج، جو اک main sequence G2 ستارہ اے، نظام شمسی دا مرکزی جز ا‏‏ے۔ سورج نظام شمسی د‏‏ی معلوم کمیت وچو‏ں 99.86 فیصد دا حامل اے تے ثقلی طور اُتے دوسرے تمام اجسام اُتے حاوی ا‏‏ے۔ مشتری تے زحل، جو سورج دے گرد گردش کرنے والے سب تو‏ں وڈے سیارے نيں، باقی ماندہ کمیت دے 90 فیصد دے حامل ني‏‏‏‏ں۔ اورت بادل وچ وی، جو فی الحال اک غیر ثابت شدہ نظریہ اے، مادے د‏‏ی کافی مقدار موجود ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

سورج دے گرد گردش کرنے والے سبھی سیارےآں دے مدار (پلوٹو سیارہ نئيں اے ) زمین دے مدار دے تقریباًً متوازی نيں یا اس تو‏ں بوہت گھٹ زاویہ بنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے مقابلے وچ دم دار سیارےآں تے کوئپر پٹی دے اجسام دے مدار زمین دے مدار تو‏ں کافی زاویے اُتے ني‏‏‏‏ں۔

سورج دے گرد گردش دے نال نال تمام سیارے اپنے محور اُتے وی گردش کردے ني‏‏‏‏ں۔ جے سورج دے قطب شمالی دے عین اُتے تو‏ں معائنہ کيتا جائے تاں ماسوائے چند اجسام کے، جداں ہیلی دا دمدار سیارہ، تمام سیارے اپنے محور دے گرد مخالف گھڑی وار سمت وچ گردش کردے ني‏‏‏‏ں۔

تمام اجسام سورج دے گرد کیپلر دے قانون دے مطابق حرکت کردے ني‏‏‏‏ں۔ ہر جسم دا مدار بیضوی اے تے اس بیضے دے اک مرکز (focus) اُتے سورج واقع ا‏‏ے۔

سورج د‏‏ی ایہ تصویر کلیمینٹائن مہم وچ چاند دے پِچھے تو‏ں لی گئی ا‏‏ے۔ سجے تو‏ں کھبے: زحل، مریخ تے عطارد نظر آ رہے نيں

سورج دے نیڑے والے اجسام دور والے اجسام دے مقابلے وچ زیادہ تیزی تو‏ں گردش کردے ني‏‏‏‏ں۔ سیارےآں دے مدار بوہت گھٹ بیضوی، بلکہ تقریباًً دائروی نيں لیکن بوہت سارے دمدار سیارےآں، سیارچےآں تے کوئپر پٹی دے اجسام دے مدار انتہائی بیضوی ني‏‏‏‏ں۔

سیارےآں دے مدار اک دوسرے تو‏ں بہت زیادہ فاصلے اُتے واقع نيں تے دو مداراں دے درمیانی فاصلے وچ تغیر وی بہت زیادہ پایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ فاصلے نقشاں وچ دکھانا کافی مشکل اے اس لئی عموماً نظام شمسی دے نقشاں وچ سیارےآں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں یکساں فاصلے اُتے دکھایا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن حقیقت وچ ، کچھ مثالاں دے سوا، کوئی سیارہ سورج تو‏ں جِنّا دور اے، اس دے مدار دا اپنے تو‏ں پہلے والے سیارے دے مدار تو‏ں فاصلہ اِنّا ہی زیادہ ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے زہرہ دا مدار عطارد دے مدار تو‏ں 0.33 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے اے، جدو‏ں کہ زحل مشتری تو‏ں 4.3 فلکیا‏تی اکائی (AU) دور اے تے نیپچون یورینس تو‏ں 10.5 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ سائنسداناں نے انہاں فاصلےآں دا باہمی تعلق معلوم کرنے د‏‏ی کچھ کوششاں تاں کيت‏یاں نيں لیکن ہن تک کوئی نظریہ متفقہ طور اُتے قبول نئيں کيتا جا سکیا ا‏‏ے۔

تشکیل

پہلے السیاروی طشتری اک فنکار د‏‏ی نظر وچ (Artist's conception of a protoplanetary disk)

نظام شمسی دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ نیبولائی نظریے دے مطابق وجود وچ آیا۔ ایہ نظریہ عمانویل کینٹ نے 1755ء وچ پیش کيتا سی۔ اس نظریے دے مطابق 4 ارب 60 کروڑ سال پہلے اک بہت وڈے مالیکیولی بادل دے ثقلی انہدام (gravitational collapse) د‏‏ی وجہ تو‏ں نظام شمسی د‏‏ی تشکیل ہوئی۔ ایہ بادل شروع وچ اپنی وسعت وچ کئی نوری سال اُتے محیط سی تے خیال اے کہ اس دے انہدام تو‏ں کئی ستارےآں نے جنم لیا ہوئے گا۔ قدیم شہابیاں وچ ایداں دے عناصر د‏‏ی معمولی مقدار/ذرات(traces) پائے گئے نيں جو صرف بہت وڈے پھٹنے والے ستارےآں (نجومِ منفجر (exploding stars)) وچ تشکیل پاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ سورج د‏‏ی تشکیل ستارےآں دے کسی ایداں دے جھرمٹ (خوشۂ انجم (star cluster)) وچ ہوئی جو اپنے نیڑے دے کئی سپر نووا دھماکےآں د‏‏ی زد وچ سی۔ انہاں دھماکےآں تو‏ں پیدا ہونے والی لہراں (shock waves) نے اپنے آس پڑوس دے نیبیولا دے گیسی مادے اُتے دباؤ ڈال کر زیادہ گیسی کثافت دے خطے پیدا کر دتے جس تو‏ں سورج د‏‏ی تشکیل د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ انہاں کثیف خطےآں وچ قوت ثقلی نو‏‏ں بہتر طور اُتے اندرونی گیسی دباؤ اُتے قابو پانے دا موقع ملیا تے فیر ایہ کشش ثقل پورے بادل دے انہدام (collapse) دا باعث بنی۔

اس گیسی بادل دا اوہ حصہ جو بعد وچ نظام شمسی بنا، اپنے قطر وچ نیڑےاً 7,000 تو‏ں 20,000 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) اُتے محیط سی تے اس د‏ی کمیت سورج د‏‏ی موجودہ کمیت تو‏ں کچھ زیادہ سی۔ اسنو‏ں ماہرین فلکیات پہلے الشمس نیبیولا وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ جداں جداں نیبیولا سکڑدا گیا، محافظۂ زاویائی معیار حرکت یعنی conservation of زاویائی معیار حرکت دے باعث اس د‏ی گردش د‏‏ی رفتار ودھدتی گئی۔ جداں جداں مادہ اس بادل دے مرکز وچ اکٹھا ہُندا گیا، ایٹماں دے آپس وچ ٹکرانے د‏‏ی تکرار (تعدد (frequency)) وی ودھدتی گئی تے اس وجہ تو‏ں مرکز وچ درجہ حرارت ودھنے لگا۔ مرکز، جتھ‏ے اُتے ہن زیادہ تر مادہ اکٹھا ہوئے چکيا سی، گرم تو‏ں گرم تر ہُندا چلا گیا تے اس دا درجہ حرارت باقی ماندہ بادل دے مقابلے وچ کافی زیادہ ہوئے گیا۔ گردش، کشش ثقل، گیسی دباؤ تے مقناطیسی قوتاں دے زیر اثر سکڑدا ہويا نیبیولا آہستہ آہستہ اک گردش کردی ہوئی پہلے السیاروی طشتری وچ تبدیل ہونا شروع ہوئے گیا جس دا قطر تقریباًً 200 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) سی تے جس دے مرکز وچ اک گرم تے کثیف (dense) جنم لیندا ہويا ستارہ سی۔

تقریباًً 10 کروڑ سال بعد اس سکڑدے ہوئے نیبیولا دے مرکز وچ ہائڈروجنہاں د‏‏ی کثافت تے اس دا دباؤ اِنّا ہوئے گیا کہ ایتھ‏ے اُتے مرکزی ائتلاف دا عمل شروع ہوئے گیا۔ مرکزی ائتلاف د‏‏ی رفتار اس وقت تک ودھدی رہی جدو‏ں تک آبسکونی توازن (hydrostatic equilibrium) حاصل نئيں ہوئے گیا۔ اس موقع اُتے مرکزی ائتلاف تو‏ں پیدا ہونے والی توانائی/دباؤ د‏‏ی قوت کشش ثقل دے برابر ہوئے گئی تے ہور سکڑاؤ دا عمل رک گیا۔ ہن سورج اک مکمل ستارہ بن چکيا سی۔

بادل دے باقی ماندہ گردوغبار تے گیساں تو‏ں سیارےآں د‏‏ی تشکیل ہوئی۔

کھوج

ہزاراں وریاں توں کج لوکاں نوں چھڈ کے کسے نوں سورجی پربندھ دا نئیں سی پتہ تے زمین نوں ای کائنات دا گڑھ منیا جاندا سی۔ زمین اک تھاں تے کھڑی منی جاندی سی جیدے دوالے اسمانی چیزاں کمدیاں سن۔ یونانی ارسٹارخس نے ایہ سوچ دتی جے سورج گڑھ اے جیدے دوالے زمین کمدی اے۔ نکولس کوپرنیکس پہلا بندا سی جینے میتھمیٹکس نال سورج دے گڑھ ہون دی گل کیتی۔ اوس دے مگروں 17صدی وچ ہونوالے گلیلیو، یوہانس کپلر تے نیوٹن نے فزکس وچ اینے تے ایہوجے وادے کیتے جس نے ہولی ہولی لوکاں نو منا لیا جے زمین سورج دے دوالے کمدی اے۔

بنتر تے اگے نوں

سورجی پربندھ دا سب توں وڈا انگ سورج اے جتھے پورے پربندھ دا 99.86٪ ماس اے تے جینے پورے پربندھ نوں اپنی کھچ وچ لیا ہویا اے۔ سورج دے دوالے کمن والے چار وڈے پاندھی جنہاں نوں گیسی جن وی کیندے نیں سورج توں باہر پربندھ دے 99٪ ماس دے مالک نیں تے مشتری تے زحل رل کے 90٪ ماس رکھدے نیں۔ چوکھے وڈے کمن والے پاندھی زمین دے کمن والے راہ دی سیدھ وچ ای کمدے نیں پر کائپر پٹی دا کمن ناپ وکھرا اے۔ سارے پاندھیتے ہور کمن والے اک ای پاسے ول کمدے نیں۔ ہیلے تارہ الٹے پاسے ول کمدا اے۔

سورجی پربندھ دے منے گۓ تھاں وچ سورج، اوہدے دوالے چار اندرلے پاندھی، فیر اوارہ کمدیاں پڑیاں، اوہناں توں پرے وڈے گیسی جن نیں تے جنہاں توں پرے کائپر پٹی وچ برفانی ٹوٹے پھردے نیں۔ تارہ گرو ایس پربندھ نوں دو انگاں وچ ونڈدے نیں: اندرلا پربندھ جیدے سورج دے نیڑے کمن والے چار پاندھی تے کمدیاں پڑیاں آندیاں نیں، ایہناں توں باہر ول باہری سورجی پربندھ آندا اے جیدے وچ چار گیسی جن آندے نیں۔ ایہناں توں اگے کائپر پٹی اے۔

سورجی پربندھ دے کئی پاندھیاں دے اپنے پربندھ نیں جنہاں وچ اوہناں دے دوالے اوہناں دے چن کمدے نیں (دو چن پاندھی عطارد توں وی وڈے نیں)، گیسی جناں دے دوالے نکے نکے زریاں دے چکر نیں جیہڑے کٹھے رل کے چکرے کٹدے نیں۔ کئی چن اینج چکر کٹدے نیں جے اوہناں دے منہ پکے ای اپنے پاندھیاں ول ریندے نیں۔

سورج دے نیڑے کمن والے پاندھی تیز (سورجی کھچ باجوں) تے دور والے ہولی کمدے نیں۔ پاندھی سورج دے دوالے اک نیڑے تریڑے گول جکر وچ کمدے نیں پر ہور کمن والے جیویں کائپر پٹی والے انڈیورگا راہ چندے نیں۔ سورجی پربندھ دے کسے وی انگ دی تھاں کہ کے اگلے ویلے اوہ کتھے ہویگا اسانی نال تے تالکل ٹھیک ناپی جاسکدی اے۔

سورج پربندھ دے مومنٹم وچ سورج دا حصہ 2٪ (پاویں ایہدا ماس چوکھا اے) تے دوجے انگاں دا ریندا بندا اے۔ جناں کوئی پاندھی سورج توں دور ہوندا اے اوہناں ای اوہدا سورج دے دوالے چکر وڈا ہوندا اے۔ سورجی پربندھ دا نیڑے تریڑے سارا سورج کول ماس اے تے ایہدا 98٪ ہائیڈروجن تے ہیلیم اے ریندے کھوندے ماس دا نیڑے تریڑے مشتری تے زحل کول اے جیدا 99% ایہناں دو گیساں نال ای بنیا اے۔

سورج دے نیڑے دے چار پاندھی پڑیاں ناں بنے نیں جیہڑیاں سلیکا، لوۓ تے نکل دیاں نیں جنہاں دا پگھلن ناپ جوکھا ہوندا اے۔ زحل تے مشتری گیساں نال بنے.

سورجی پربندھ 4.568 ارب ورے پہلے بہت وڈے مالیکیولی بدل دے والے تھاں دے کھچ نال کٹھا ہون تے بنیا۔ ہوسکدا اے ایہ تھاں کئی چانن وریاں تے پھیلیا ہویا ہوویگا۔ دوجے مالیکیولی بدلاں وانگوں ایہ وی ہائیڈروجن تے ہیلیم نال بنیا سی جیدے وچ تھوڑیاں جیاں بھاریاں دھاتاں وی رلیاں سن جیہڑیاں پچھلے تاریاں دیاں نشانیاں سن۔ اوہ تھان جتھے ایہ سورجی پربندھ بننا سی اوہ دب وچ آندی اے تے اوتھے تیز دوڑ نال چکھڑ جلدے نیں جنہاں باجوں وشکارلی تھاں جتھے چوکھا ماس کٹھا سی تیز گرم ہوندی اے تے ہور تیزی نال کمدی اے تے پلیٹ ونگوں پدھری ہوندی جاندی اے جیدا قطر 200 اسمانی میل دے برابر ہوندا اے تے جیدے وشکار اک گرم تارہ بنن دا مڈھ بجھدا اے۔ ایس پلیٹ دے مادیاں دے کٹھے ہون نال پاندھی تے نکے پاندھی تے ہور رلدیاں چیزاں بندیاں نیں۔

اپنے اچے پگھلن ناپ باجوں بھاریاں دھاتاں، پڑیاں تے سلیکا نال بنے زمین، عطارد تے وینس، سورج دے نیڑے دی گرم تھاں دے وچ کمدے نیں۔ سورجی بدل دا بہت چھوٹا انگ دھاتی عنصراں دا ہوندا اے ایس لئی ایہ پڑیاں والے پاندھی ایڈے وڈے نہیں بن سکدے تے دوجے پاسے گیسی جن پاندھی مشتری, زحل یورینس تے نیپچون سورج توں ایناں دور ہوندے نیں جتھے ٹھنڈ اوہناں دی گیس نوں پکے وکھالے وچ رکھدی اے۔ برف بنن والے مادے چوکھے سن تے اوہ فیر اپنے دوالے چوکھی ہائیڈروجن تے ہیلیم کھچ کے جن پاندھی بن جاندے نیں۔

ریا گیا ملبہ جیہڑا کسے پاندھی بنن دے کم ناں آسکیا اوہ نکے پاندھی پیٹی، کائپر پٹی تے اوورٹ بدل وچ پلٹ گیا۔ 5 کروڑ وریاں وچ ہائیڈروجن دی دب اینی بن گئی تے اوہ اینی گھنی ہوکئی جیدے نال اوہ آو تارہ اپنے وشکار ایٹمی فیوین دا کم ٹوردا اے تے اوہ بالکل نارمل تارہ بن جاندا اے۔ گرمی دب تے گریوٹی برابر ہوکے تارے نوں اوہدے ہندے حال وچ لے آندے نیں۔ سورج دے سورجی چکھڑ سورجی ولگن بناندے نیں تے فالتو تؤڑ نوں سورجی پربندھ توں باہر تاریاں دے وشکار تھاں وچ لجا کے سٹدے نیں تے اینج پاندھی بنن دا کم وی پورا ہوجاندا اے۔

ایہ سورجی پربندھ، جدوں تک سورج دی گری دے اندر ہائیڈروجن سڑ کے ہیلیم نہیں بندی اینج ای چلدا رویگا تے سوچ اے جے ایہ کم نیڑے تریڑے 5.4 ارب ورے وج پورا ہوویگا۔ اوس ویلے سورج دی ایہ تارہ حالت مک جاویگی ایھدی اندرلی گری ٹٹے گی تے چانن تے گرمی ہور زور نال ایہدے چوں نکل کے ایہدے دوالے پھیلے گی۔ سورج دی باہرلی پدھر باہر نوں پھیلے گی تے ایہدا قطر 260 گنا دے نیڑے تریڑے ودیگی۔ سورج اک لال جن بن جائیگا۔ سورجی دی باہرلی پدھر دے چوکھا سارا ودھن نال ایدھی گرمی وی گھٹے گی۔ ایہ پھیلیا ہویا سورج وینس تے عطارد نوں گیس وج پلٹ دیگا تے زمین رہن دے قابل نہیں رہیگی۔ سورج دی گری اینی گرم ہوویگی جے ایہدے اندر ہیلیم سڑ پویگی۔ ایہدے باہرے چھلڑ ایہدے توں وکھ ہوکے اسے پاسے ول اڈ جان گے تے اندر دی گری اک چٹا نکا جیا گولا بن جائیگی جیدے وچ بھاری عنصر ہونگے۔ ایہ بہت گھنا ہویگا۔ ایہدا ماس سورج دے اصل ماس دا ادھ دے برابر ہویگا پر ایہ زمین جڈا ہویگا۔

سورج

سورج سامنے وینس دی ٹور

سورج سورجی پربندھ دا کلا تارہ اے تے ایہدا سب توں وڈا انگ اے۔ ایدا ماس (332,900 زمیناں برابر) ایدی گری وچ ایہناں گرمی ناپ بندا اے جیدے نال ایدے وچ ایٹم دے پھٹن دا کم ہوندا اے جس باجوں ایدے چوں چانن تے انرجی نکل کے چار چفیرے پھیلدی نیں۔ نشانیاں دسدیاں نیں جے سورج اپنے جوبن توں لنگ ریا جے۔ ایہنوں پیلا تارہ وی سدیا جاندا اے ۔ اگر اسیں اپنے تارہ سمندر چٹا راہ دے ہور تاریاں ول ویکھیے تے ایہ وڈا تے چوکھا چانن والا لگدا اے۔ ایہنوں ہرٹسپرنگ-رسل ڈائیاگرام تے G2 تارہ منیا گیا اے۔ ایہ ڈائیاگرام دسدی اے جے جنا کسے تارے دی پدھر تے گرمی ناپ زیادھ ہوندا اے اوہناں ای اوہدا چانن زیادھ ہوندا اے۔ گرم تاریاں دا چانن وی زیادھ ہوندا اے۔ ایہدے چانن وچ وادا ہوریا اے تے پہلے ہن دی چاننے توں 70٪ چانن سی۔ سورج ایس کآئنات دے بنن دے چوکھے ویلے مگروں بنیا ایس لئی ایہدے وچ بھارے عنصر نیں جنہاں بارے ایہ کیہا جاندا اے جے ایہناں باجوں ای سورج دا پاندھی پربندھ بنیا۔ ایہ بھارے عنصر کائنات دے بنن ویلے دے تاریاں وج نہیں سن۔ ہائیڈروجن تے ہیلیم توں بھارے عنصر پہلے تے پرانے تاریاں دیاں گریاں وچوں پھٹن نال آۓ نیں۔ پرانے تاریاں وچ کج ای عنصر نیں جد کے نویاں وچ کئی۔

چانن نال سورج توں سورجی چکھڑ وی چلدے نیں۔ ایہ چکھڑ سورج توں 1.5 ملین کلومیٹر/کینٹہ دی دوڑ نال چلدے نیں نے تے پوری سورجی پربندھ نوں اپنی لپیٹ وچ لیندے نیں۔ سورجی پدھر تے ہون والے کم وی اوہدے آلے دوالے نوں پلٹدے نیں۔ سورجی چکھڑ نال بنن والا محول سورجی پربندھ توں باہر توں انوالیاں چھلاں نوں روکدا اے۔

زمین تو‏ں سورج دا منظر

سورج نظام شمسی دا مرکزی ستارہ تے اس دا سب تو‏ں اہ‏م حصہ ا‏‏ے۔ ایہ کمیت وچ زمین د‏‏ی نسبت 332,946 گنیاوڈا ا‏‏ے۔ اس د‏ی بھاری کمیت اسنو‏ں اِنّی اندرونی کثافت فراہ‏م کردی اے جس تو‏ں اس دے مرکز وچ مرکزی ائتلاف(nuclear fusion) دا عمل ہوئے سک‏‏ے۔ مرکزی ائتلاف دے نتیجے وچ بہت وڈی مقدار وچ توانائی پیدا ہُندی اے جس دا زیادہ تر حصہ برقناطیسی لہراں (electromagnetic radiations) تے روشنی د‏‏ی شکل وچ خلا وچ بکھر جاندا اے

اوداں تاں ماہرین فلکیات سورج نو‏‏ں اک درمیانی جسامت دا زرد بونا ستارہ شمار کردے نيں، لیکن ایہ درجہ بندی کچھ گمراہ کن اے، کیونجے ساڈی کہکشاں دے دوسرے ستارےآں دے مقابلے وچ سورج نسبتاً وڈا تے چمکدار ا‏‏ے۔ ستارےآں د‏‏ی درجہ بندی ہرٹزپرنگ-رسل نقشے(Hertzsprung-Russell diagram) دے مطابق کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس گراف وچ ستارےآں د‏‏ی چمک نو‏‏ں انہاں دے سطحی درجہ حرارت دے مقابل درج (plot) کيتا جاندا ا‏‏ے۔ عمومی طور اُتے زیادہ گرم ستارے زیادہ چمکدار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس عمومی خصوصیت دے حامل ستارےآں نو‏‏ں رئیسی متوالیہ (main sequance) ستارے کہندے نيں تے سورج وی ايس‏ے زمرے وچ آندا ا‏‏ے۔ لیکن سورج تو‏ں زیادہ گرم تے چمکدار ستارے بہت کمیاب نيں جدو‏ں کہ سورج تو‏ں مدھم تے ٹھنڈے ستارے عام ني‏‏‏‏ں۔

فائل:Hertzsprung-Russell diagram Richard Powell.png

ہرٹزپرنگ-رسل نقشہ۔ Main Sequence نچلے سجے کونے تو‏ں اوپری کھبے کونے تک اے

سائنسداناں دا خیال اے دے اس وقت سورج اپنی زندگی دے عروج اُتے اے تے حالے اس وچ جلانے دے لئی بہت ایندھن باقی ا‏‏ے۔ وقت گزرنے دے نال سورج د‏‏ی چمک وچ اضافہ ہوئے رہیا اے ؛ ابتدا وچ سورج د‏‏ی چمک اس د‏ی موجودہ چمک دا صرف 75 فیصد سی۔

سورج وچ ہائڈروجن تے ہیلیم دے تناسب تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ایہ حالے اپنی عمر دے درمیانی حصے وچ ا‏‏ے۔ وقت دے نال سورج د‏‏ی جسامت تے چمک وچ اضافہ ہُندا جائے گا، اس دا درجہ حرارت کم ہُندا جائے گا تے رنگت سرخی مائل ہُندی جائے گی۔ تقریباً 5 ارب سال وچ سورج اک سرخ جنہاں (giant) بن جائے گا۔ اس وقت سورج د‏‏ی چمک اس د‏ی موجودہ چمک تو‏ں کئی ہزار گنیازیادہ ہوئے گی

سورج اول آبادی (population I) دا ستارہ اے ؛ ایہ کائنات‏‏ی ارتقاء دے بہت بعد دے مراحل وچ پیدا ہويا سی۔ اس د‏ی ساخت وچ دوم آبادی (population II) دے ستارےآں د‏‏ی نسبت بھاری عناصر د‏‏ی مقدار زیادہ ا‏‏ے۔ انہاں بھاری عناصر نو‏‏ں فلکیات د‏‏ی بولی وچ دھاتاں کہندے نيں گو کہ علم کیمیا وچ دھات د‏‏ی تعریف اس تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ ہائڈروجن تے ہیلیم تو‏ں بھاری عناصر قدیم پھٹنے والے ستارےآں دے مرکز وچ بنے سن ؛ اس لئی کائنات وچ انہاں عناصر د‏‏ی موجودگی دے لئی ستارےآں د‏‏ی پہلی نسل (generation) دا مرنا ضروری سی۔ قدیم ترین ستارےآں وچ دھاتاں د‏‏ی بوہت گھٹ مقدار پائی جاندی اے جدو‏ں کہ نويں ستارےآں وچ انہاں د‏‏ی مقدار زیادہ ا‏‏ے۔ ماہرین فلکیات دے خیال وچ سورج د‏‏ی اُچی دھاتیت اس دے گرد سیارےآں د‏‏ی تشکیل دے لئی انتہائی اہ‏م سی کیونجے سیارے دھاتاں دے ارتکم (accretion) تو‏ں ہی بنے نيں۔

اندرلا سورجی پربندھ

اندرلے سورجی پربندھ وچ عطارد، وینس، زمین تے مریخ اندے نیں۔ اندرلے سورجی پربندھ دے پاندھی سورج دے نیڑے نیں تے سلیکا تے دھاتاں نال بنے نیں۔ ایہناں دے کج ای چند نیں تے ایہناں دے پاندھی چھلا نہیں ہوندے۔ ایہناں دے اندر گری وچ لویا تے نکل ہوندا اے۔ مریخ، وینس تے زمین دے موسم ہوندے نیں۔

اندرونی نظام شمسی اس خطے دا روايتی ناں اے جس وچ سورج، پہلے چار سیارے تے سیارچے آندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سیارے تے سیارچے سلیکیٹ تے دھاتاں تو‏ں ملکر بنے نيں تے سورج تو‏ں نسبتاً نیڑے نیڑے نيں؛ اس پورے خطے دا رداس مشتری تے زحل دے وچکار فاصلے تو‏ں وی کم ا‏‏ے۔

عطارد

عطارد سورجی پربندھ دا سب توں نکا پاندھی (0.055 زمینی ماس برابر) اے تے سورج دے سب توں نیڑے اے ایھدا اپنا کوئی چند نئیں تے ایدھے تے گول کھڈے نیں۔ عطارد دا محول سورجی چکھڑ نال بنیا اے۔

عطارد نظام شمسی دا سب تو‏ں چھوٹا (0.055 کمیت ارضی) تے سورج تو‏ں نیڑے ترین (0.4 AU) سیارہ ا‏‏ے۔ عطارد دا کوئی چاند نئيں تے اس دا معمولی کرہ فضا زیادہ تر انہاں ایٹماں اُتے مشتمل اے جو باد شمسی اس د‏ی سطح اُتے تو‏ں اڑاندی ا‏‏ے۔

اندرلے پربندھ دے پڑی پاندھی اپنے اصل رنگ تے ناپ وچ: سجے پاسیوں:مریخ، زمین، وینس تے عطارد

وینس

وینس زمین دے ناپ دے کج برابر (0.815 زمینی ماس) اے تے ایدی گری لوۓ دی تے چھلڑ سلیکا دا اے۔ ایدے دوالے کوئی چند نہیں کمدا۔ ایہ سب توں گرم پاندھی اے تے ایھدا گرمی ناپ 400 ڈگری سینٹی گریڈ اے۔

زہرہ حجم وچ تقریباً زمین دے برابر ہی اے (0.815 کمیت ارضی)۔ زمین د‏‏ی طرح اس دا مرکز وی فولادی اے جس دے گرد اک موٹی مینٹل د‏‏ی تہ اے جو سلیکیٹ د‏‏ی بنی ا‏‏ے۔ زہرہ اُتے چنگا خاصا کرہ فضا وی موجود ا‏‏ے۔ زہرہ دا موسم خشک تے فضا زمین د‏‏ی نسبت نوے گنیازیادہ کثیف ا‏‏ے۔ اس د‏ی سطح اُتے اندرونی ارضیا‏تی فاعلیہ (geological activity) دے بوہت سارے آثار جداں کہ آتش فشاں پہاڑ تے کہائیاں پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ زہرہ دا کوئی وی چاند نئيں اے تے پورے نظام شمسی وچ ایہ سب تو‏ں گرم سیارہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی سطح اُتے درجۂ حرارت اکثر 400 درجۂ صد (centigrade) تو‏ں وی زیادہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس گرمی د‏‏ی وجہ غالباً اس د‏ی کثیف فضا تے اس وچ موجود دفیئہ یا حبس المکاں (Green House) گیساں ني‏‏‏‏ں۔

زمین

زمین اندرلے پاندھیاں وچوں سب توں وڈا تے سب توں گھنا اے۔ ایہ سورجی پربندھ دا کلا پاندھی اے جیدے تے جیون اے تے جیدی پدھر تے تے اندر تبدیلیاں ہوندیاں نیں۔ پاندھیاں وچ ایھدا پانی سار محول نویکلا اے تے ایہ اکو پاندھی اے جتھے ٹیکٹونک پلیٹاں دسدیاں نیں۔ زمین دا محول دوجے پاندھیاں نالوں جیون باجوں وکھرا اے تے ایھدے تے ‎21% آکسیجن اے۔

زمین اندرونی سیارےآں وچ سب تو‏ں وڈا تے کثیف سیارہ ا‏‏ے۔ اندرونی سیارےآں وچ ایہ واحد سیارہ اے جس اُتے ہن وی ارضیا‏تی عمل ہوئے رہیا اے تے جس اُتے زندگی پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس دا مائع کرہ آبی تمام سیارےآں وچ یکتا اے تے صرف زمین اُتے ساخت الطبقات (Plate Tectonics) دیکھنے نو‏‏ں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ زمین د‏‏ی فضا وی باقی سب سیارےآں تو‏ں بہت مختلف اے ؛ اس اُتے موجود جانوراں، پودےآں تے خوردہ حیات نے فضا وچ %21 فیصد آزاد آکسیجن پیدا کر دتی اے جو کسی تے سیارے اُتے نئيں پائی جاندی۔ زمین دا اک چاند وی اے جو باقی اندرونی سیارےآں دے چانداں تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔

مریخ

مریخ، زمین تے وینس توں نکا (0.107 زمین ماس برابر) اے۔ ایہدے محول وچ کاربن ڈائی آکسائیڈ اے۔ ایدے تے اگپہاڑ تے تریڑاں دے نشان نیں جیہڑے دسدے نیں جے ایتھے 20 لکھ ورے پہلے تک تبدیلیاں ہوندیاں رہیاں نیں۔ ایہدا لال رنگ ایدھی پدھر تے آئرن آکسائیڈ باجوں اے۔ ڈائیموس تے فوبوس ایہدے دو چند وی نیں۔

مریخ زمین تے زہرہ دونے تو‏ں چھوٹا اے (0.107 کمیت ارضی)۔ اس د‏ی فضا کاربن ڈائی آکسائڈ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس د‏ی سطح اُتے وڈی تعداد وچ آتش فشاں پہاڑ جداں اولیمپس مونس تے کھادی نما وادیاں جداں Valles Marineris پائی جاندیاں نيں جنہاں تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے دے ماضی نیڑے دے زمانے تک اس اُتے ارضیا‏تی فاعلیہ (geological activity) ہُندے رہے ني‏‏‏‏ں۔ مریخ دے دو بہت ہی چھوٹے چھوٹے چاند (Demios تے Phobos) نيں تے خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ دراصل سیارچے نيں جو مریخ دے بہت نیڑے تو‏ں گزردے ہوئے اس د‏ی گرفت وچ آ گئے ني‏‏‏‏ں۔

نکے پاندھی پیٹی

نکے پاندھی پیٹی مریخ تے مشتری دے وشکار اک تھاں تے اک سورج دوالے گول چکر اے جتھے کئی نکے پاندھی تے ہور روڑے کمدے نیں۔ ایہ پڑیاں، دھاتاں تے برف دے بنے نیں۔ ایہناں بارے سوج اے جے سورجی پربندھ دے بنن ویلے مشتری دی کھچ باجوں ایہ رل کے کوئی پاندھی نال بن سکے۔ ایتھے لکھاں دی گنتی وچ روڑے پھردے نیں جنہاں دا قطر ہک کلومیٹر تک ہوسکدا اے۔ ایتھوندا سب توں وڈا انگ سیرس اے۔

نکے پاندھی پیٹی چٹے رنگ وچ، مشتری ٹروجن ہرے رنگ وچ تے ہلڈاس کھٹے رنگ وچ

مکمل مضمون دے لئی ویکھو سیارچوی پٹی

سیارچے عام طور اُتے چھوٹے اجرام فلکی ہُندے نيں جو چٹاناں، دھاتاں تے اس طرح د‏‏ی دوسرے ناقابل تبخیر و تصعید (non-volatile) ماداں تو‏ں بنے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ سیارچوی پٹی مریخ تے مشتری دے درمیان، سورج تو‏ں 2.3 تو‏ں 3.3 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ ماہرین دا خیال اے کہ ایہ اجسام نظام شمسی د‏‏ی تخلیق دے وقت مشتری د‏‏ی ثقلی مداخلت دے باعث اکٹھے ہوئے ک‏ے اک سیارہ بننے تو‏ں رہ گئے سن ۔

سیارچے اپنی جسامت وچ خوردبینی ذرات تو‏ں لےک‏ے کئی سو کلومیٹر چوڑی دیوہیکل چٹاناں تک ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ انتہائی وڈے سیارچےآں، جداں کہ سیرس، دے علاوہ تمام سیارچےآں نو‏‏ں چھوٹے اجرام فلدی ميں شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مستقب‏‏ل وچ ہور تحقیق دے بعد کچھ تے وڈے سیارچےآں، مثلاً Vesta تے Hygieia، نو‏‏ں وی بونے سیارے قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔

سیارچوی پٹی وچ ایداں دے ہزاراں تے ممکنہ طور اُتے لکھاں، اجسام پائے جاندے نيں جنہاں دا قطر اک کلومیٹر تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ اس دے باوجود اس گل دا امکان کم ہی اے کہ سیارچےآں د‏‏ی پٹی د‏‏ی کل کمیت زمین د‏‏ی کمیت دے ہزارواں حصے تو‏ں زیادہ ہوئے۔ پٹی وچ سیارچے اک دوسرے تو‏ں کافی دور دور نيں تے خلائی جہاز عموماً اس خطے تو‏ں کسی تصادم دے بغیر آسانی تو‏ں گزر جاندے ني‏‏‏‏ں۔ چھوٹے سیارچے، جنہاں دا قطر 10 میٹر تو‏ں لےک‏ے 1 ملی میٹر تک ہو، شہاب ثاقب کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔

Ceres

سیرس

سیرس سیارچوی پٹی دا سب تو‏ں وڈا جسم اے تے اس وچ پایا جانے والا واحد بونا سیارہ بھی۔ ایہ سورج تو‏ں 2.77 فلکیا‏تی اکائی (AU) دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ اس دا قطر 1000 کلومیٹر تو‏ں کچھ کم اے جو اِنّی کشش ثقل پیدا کرنے دے لئی کافی اے جس دے زیر اثر ایہ اک کرے د‏‏ی شکل اختیار کر گیا ا‏‏ے۔ انیہويں صدی دے اوائل وچ جدو‏ں سیرس دریافت ہويا تاں اسنو‏ں اک سیارہ سمجھیا گیا لیکن 1850ء وچ دوسرے سیارچےآں د‏‏ی دریافت دے بعد اس دا درجہ کم ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں سیارچےآں د‏‏ی لسٹ وچ شامل ک‏ے دتا گیا۔ 2006ء وچ اس دا درجہ دوبارہ تبدیل ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں بونا سیارہ قرار دتا گیا۔

سیارچوی گروہ

سیارچےآں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مداری خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے گروہاں تے خانداناں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ سیارچہ چاند اوہ سیارچے ہُندے نيں جو اپنے تو‏ں وڈے سیارچےآں دے گرد گردش کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ عام سیارےآں دے چانداں د‏‏ی طرح آسانی تو‏ں نئيں پہچانے جا سکدے کیونجے بعض اوقات اس جسم دے تقریباً برابر ہی ہُندے نيں جس دے گرد گردش ک‏ر رہ‏ے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ سیارچوی پٹی وچ کچھ دمدار سیارے (main-belt comets) وی پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ماہرین دا خیال اے کہ زمین اُتے پانی ايس‏ے طرح دے سیارچوی پٹی دے دمدار سیارےآں د‏‏ی بدولت پہنچیا ا‏‏ے۔

وسطی نظام شمسی

نظام شمسی دے وسطی حصے وچ دیو ہیکل گیسی سیارے، انہاں دے وڈے وڈے چاند تے کم مدت دے دمدار سیارے پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس حصے دا کوئی روايتی ناں نئيں اے ؛ بعض اوقات اسنو‏ں "بیرونی نظام شمسی" کہیا جاندا اے لیکن عصر حاضر وچ ایہ ناں زیادہ تر نیپچون تو‏ں پرے دے حصے دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

بیرونی سیارے

تھلے تو‏ں اُتے: مشتری، زحل، یورینس تے نیپچون

سورج دے گرد گردش کرنے والے تمام مادے وچو‏ں 99 فیصد چار بیرونی سیارےآں یا گیسی جنات، وچ موجود ا‏‏ے۔ مشتری د‏‏ی فضاء زیادہ تر ہائیڈروجن تے ہیلیم اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ یورینس تے نیپچون د‏‏ی فضاء وچ مختلف برفانی ماداں، جداں کہ پانی، امونیا تے میتھین، د‏‏ی زیادہ مقدار پائی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں برفانی ماداں دے باعث کچھ ماہرین فلکیات انہاں دو سیارےآں نو‏‏ں اک وکھ ہی زمرے وچ رکھدے نيں جسنو‏ں اوہ "یورانی سیارے" یا "برفانی جنات" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں چاراں سیارےآں دے گرد حلقے نيں لیکن صرف زحل دے حلقے زمین تو‏ں صاف طور اُتے دکھادی دیندے نيں۔

بارلا سورجی پربندھ

بارلا سورجی پربندھ گیس نال بنے وڈے پاندھیاں تے اوہناں دے چنداں دی تھاں اے۔ ایہناں تے پانی، امونیا تے میتھین چوکھے نیں۔ ایس دے پاندھی رل کے سورج توں باہر دے 99٪ ماس دے مالک نیں۔ مشتری تے زحل زمین توں ک‏ئی کنا وڈے نیں تے ایہناں تے ہائڈروجن تے ہیلیم نیں۔ یورینس تے نیپچون چھوٹس نیں تے ایہناں تے برف اے۔

مشتری

مشتری 318 زمیناں برابر تے سارے پاندھیاں نوں رلایا جاوے تاویں اوہناں توں ڈھائی گنا وڈھا اے۔ ایدا چوکھا سارا انگ ہائیڈروجن تے ہیلیم نال بنیا اے۔ ایدے 67 چند نیں۔ گانیمید سب توں وڈا اے۔ ایہ عطارد توں وی وڈا اے۔

مشتری نظام شمسی دا سب تو‏ں وڈا سیارہ ا‏‏ے۔ ایہ زمین تو‏ں 318 گنیابھاری اے تے سورج تو‏ں 5.2 فلکیا‏تی اکائی (AU) دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ اس د‏ی ساخت زیادہ تر ہائڈروجن تے ہیلیم اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مشتری د‏‏ی اندرونی حرارت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی فضاء وچ کچھ تقریباً مستقل خصوصیات پیدا ہوئے گئیاں نيں، جداں کہ بادلاں دے جمگھٹے تے عظیم سرخ نشان۔ مشتری دے تریسٹھ چاند ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں چار وڈے چاند، گینیمیڈ، کالیسٹو، آئی او تے یوروپا بہت ساریاں ایسی خصوصیات دے حامل نيں جو اندرونی سیارےآں وچ پائی جاندیاں نيں؛ مثلاً آتش فشانی تے اندرونی حرارت۔ گینیمیڈ، جو نظام شمسی وچ سب تو‏ں وڈا چاند اے، حجم وچ عطارد تو‏ں وی وڈا ا‏‏ے۔

زحل

زحل اپنے دوالے دے چکراں توں پچھانیا جاندا اے۔ ای کئی گلاں وچ مشتری نال رلدا اے۔ ایہ 95 زمیناں برابر اے۔ ایھدے چکر برف تے پڑیاں نال بنے نیں۔ زحل دے 62 چند نیں۔

نظام شمسی دا چھٹا سیارہ زحل اپنے بکثرت حلفےآں دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ زحل سورج تو‏ں 9.5 فلکیا‏تی اکائی (AU) دے فاصلے اُتے اے تے زمین تو‏ں 95 گنیابھاری ا‏‏ے۔ ایہ اپنی سطح تے فضاء د‏‏ی ساخت وچ مشتری تو‏ں کافی مماثلت رکھدا اے گو کہ اس د‏ی نسبت کافی ہلکا ا‏‏ے۔ زحل دے چھپن چاند نيں جنہاں وچو‏ں دو، ٹائیٹن تے انکلاڈس، ارضیا‏تی فاعلیہ دا مظاہرہ کردے نيں اگرچہ کہ ایہ زیادہ تر برف تو‏ں بنے ني‏‏‏‏ں۔ ٹائیٹن حجم وچ عطارد تو‏ں وی وڈا اے تے نظام شمسی دا واحد چاند اے جس اُتے خاطر خواہ کرہ فضاء موجود ا‏‏ے۔

یورینس

یورینس 14 زمیناں دے برابر ہون باجوں باہرے پاندھیاں وچوں سب توں ہلکا اے۔ دوجی گیسی جناں نالوں ایھیدی گری زیادھ ٹھنڈی اے۔ ایہدے 27 چند نیں۔

یورینس سورج تو‏ں 19.6 فلکیا‏تی اکائی (AU) دے فاصلے اُتے اے تے زمین تو‏ں 14 گنیابھاری ا‏‏ے۔ ایہ چاراں بیرونی سیارےآں وچو‏ں سب تو‏ں کم کمیت دا حامل ا‏‏ے۔ یورینس د‏‏ی اک منفرد گل اس دے محور دا اس دے مدار تو‏ں انتہائی ترچھا زاویہ ا‏‏ے۔ اس دا محور سورج دے گرد اس دے مدار تو‏ں 98 درجے دا زاویہ بناندا ا‏‏ے۔ اس منفرد زاویے د‏‏ی وجہ تو‏ں یورینس اُتے دن تے رات د‏‏ی تشکیل باقی سب سیارےآں د‏‏ی نسبت بالکل مختلف ا‏‏ے۔ اس دے قطبین اُتے وی یورینسی سال وچ اک بار سورج عین سر اُتے آجاندا اے تے لمبے عرصے تک اپنی جگہ تو‏ں نئيں ہٹتا۔ اس دا مرکز باقی گیسی جنات سیارےآں د‏‏ی نسبت ٹھنڈا اے تے اس تو‏ں بوہت گھٹ حرارت خلا وچ خارج ہُندی ا‏‏ے۔ یورینس دے 27 چاند نيں جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں وڈے ٹیٹانیہ، اوبیرون، امبریل، ایریل تے میرانڈہ نيں

نیپچون

نیپچون 17 زمیناں دے برابر، یورینس نالوں نکا پر چوکھا بھارا اے۔ ایہدے 13 چند نیں

نیپچون سورج تو‏ں 30 فلکیا‏تی اکائی (AU) دے فاصلے اُتے اے تے زمین تو‏ں 17 گنیابھاری ا‏‏ے۔ ایہ حجم وچ یورینس تو‏ں چھوٹا مگر اس تو‏ں زیادہ کثیف ا‏‏ے۔ ایہ یورینس تو‏ں زیادہ حرارت وی خارج کردا اے لیکن مشتری تے زحل د‏‏ی نسبت اس د‏ی حرارت دا اخراج کدرے کم ا‏‏ے۔ نیپچون دے تیرہ چاند ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ سب تو‏ں وڈا، ٹرائیٹن، ارضیا‏تی طور اُتے فعال اے تے اس اُتے مائع نائٹروجن دے geysers پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ٹرائیٹن نظام شمسی وچ واحد وڈا چاند اے جو اپنے سیارے دے گرد گھڑی وار سمت وچ گردش کردا اے تے اس وجہ تو‏ں ماہرین فلکیات دا خیال اے کہ نیپچون دا ایہ چاند نظام شمسی د‏‏ی ابتدا تو‏ں نیپچون دے گرد گردش نئيں کر رہیا بلکہ ایہ اک سیارچہ اے جو نیپچون دے نیڑے تو‏ں گزردے ہؤے اس د‏ی گرفت ثقل وچ آ گیا ا‏‏ے۔ نیپچون دے مدار وچ کچھ دوسرے چھوٹے سیارے وی گردش کردے نيں جنہاں نو‏ں نیپچون Trojans کہیا جاندا ا‏‏ے۔

دم دار سیارے

مکمل مضمون دے لئی ویکھو دم دار سیارے

دم دار سیارہ ہیلی بوپ

دم دار سیارے چھوٹے اجرام فلکی ہُندے نيں جنہاں دا قطر عموماً چند کلومیٹر تو‏ں زیادہ نئيں ہُندا۔ ایہ مختلف قسم دے منجمد ماداں تو‏ں بنے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے مدار انتہائی بیضوی ہُندے نيں؛ عموماً انہاں دا حضیض (perihelion) اندرونی سیارےآں دے مداراں دے اندر ہُندا اے تے انہاں کا

edabہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی دم دار سیارہ اندرونی نظام شمسی د‏‏ی حدود وچ داخل ہُندا اے تاں سورج د‏‏ی حدت دے باعث اس د‏ی سطح اُتے تصعید تے آئن سازی دا عمل شروع ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ پیدا ہونے والے بخارات تے ذرات دم دار سیارے تو‏ں پِچھے رہ جاندے نيں تے گرد تے بخارات اُتے مشتمل اک لمبی سی دم بنا‏تے نيں جو برہنہ اکھ تو‏ں وی دکھادی دیندی ا‏‏ے۔

کم دورانیہ/عرصہ مدت والے دم دار سیارے ہر دو سو سال یا اس تو‏ں وی کم عرصے وچ نمودار ہُندے نيں جدو‏ں کہ لمبے دورانیے والے سیارے ہزاراں سال وچ اک بار دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ماہرین دا خیال اے کہ کم دورانیے والے سیارے، جداں ہیلی دا دم دار سیارہ، کوئپر بیلٹ تو‏ں آندے نيں، جدو‏ں کہ لمبے دورانیے والے سیارے، جداں ہیل-باپ، اورٹ بادل تو‏ں آندے ني‏‏‏‏ں۔ دم دار سیاررں دے گروہ، جداں کہ Kreutz Sungrazers، اک سیارے دے ٹوٹنے تو‏ں بندے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ انتہائی لمبے دورانیے دے سیارےآں دے بارے وچ ایہ وی خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ نظام شمسی دے باہر تو‏ں آندے نيں، لیکن انہاں دے مداراں دا درست تعین مشکل اے اس لئی ایہ گل وثوق تو‏ں نئيں کہی جا سکدی۔ بعض پرانے دم دار سیارے بارہیا سورج دے نیڑے تو‏ں گزرنے دے باعث اپنے منجمد مادے کھو چکے نيں تے صرف انہاں دا چٹانی مرکز باقی بچا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں اکثر سیارچےآں دے زمرے وچ شمار کيتا جاندا اے ۔

نیپچون توں پرے

نیپچون توں پرے دے تھاں دی ہجے کھوج نہیں ہوئی. ایہ نکے نکے پاندھیاں نال رل کے بنیا اے تے جیدے وچوں سب توں وڈے دا قطر زمین ددے قطر دا پنجواں تے ماس چن توں وی تھوڑا اے۔

نیپچون تو‏ں پرے دا خطہ، جسنو‏ں اکثر بیرونی نظام شمسی یا خطہ ماورا النیپچون وی کہیا جاندا اے، زیادہ تر unexplored ا‏‏ے۔ بظاہر ایہ خطہ صرف برف تے چٹانی ماداں تو‏ں بنے چھوٹے اجسام اُتے مشتمل دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ اس خطے وچ ہن تک دریافت شدہ اجسام وچ سب تو‏ں وڈا جسم قطر وچ زمین تو‏ں پنج گنیاچھوٹا تے کمیت وچ ساڈے چاند تو‏ں وی بوہت گھٹ ا‏‏ے۔

کائپر پٹی

کائپر پٹی نیپچون توں پرے ملبے دا اک چکر اے جیدے وچ برف دیاں شیواں نیں۔ ایدھے وچ کئی گڈے پاندھی وی نیں۔ پلوٹو (نکا سیارہ) کائپر پٹی دا سب توں وڈا نگ اے۔ 1930 وچ جدوں ایہ پہلی واری دسیا تے ایہنوں سورجی پربندھ دا نوواں پاندھی منیا گیا پر 2006 وچ بننن والی پاندھی پشان وچ ایہ پاندھی ناں ریا۔ چیرون پلوٹو دا سب توں وڈھا چند اے۔ میکمیک تے ہاؤمیا وی پٹی دے نکے پاندھی نیں۔ ایرس 2006 وچ لبیا گیا نکا پاندھی اے جیہڑا پلوٹو توں وی 25٪ بھاری اے۔

اوہ تھاں جتھے سورجی پربندھ دی حد مکدی اے پکی پینڈی نہیں پتہ پر ایہ سورجی چکھڑ تے سورجی کھچ دے نال ایہدا ضرور جوڑ اے۔

فائل:Mainkuiperbelt.jpg

کوئپر پٹی اک مصور د‏‏ی نظر وچ ۔ نیپچون تے پلوٹو دے مدار اصل قطر دے متناسب دکھائے کيتے نيں

کوئپر پٹی، جو اس خطے دے شروع وچ واقع اے، سیارچوی پٹی د‏‏ی طرح گردوغبار تے ملبے دا اک بہت وڈا حلقہ اے، لیکن سیارچوی پٹی دے برعکس ایہ زیادہ تر برف اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ حلقہ سورج تو‏ں 30 تو‏ں 50 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ خطہ کم مدت دے دمدار سیارےآں، جداں ہیلی دا دمدار سیارہ، دا منبع خیال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس پٹی دے بیشتر اجسام نظام شمسی دے چھوٹے اجسام دے زمرے وچ آندے نيں لیکن انہاں وچو‏ں بعض وڈے اجسام، جداں Varuna ،Quaoar تے Orcus، نو‏‏ں مستقب‏‏ل وچ بونے سیارے وی قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ماہرین دے اندازےآں دے مطابق کوئپر پٹی وچ 50 کلومیٹر تو‏ں زیادہ قطر والے اک لکھ تو‏ں زیادہ اجسام موجود نيں، لیکن انہاں دے خیال وچ اس پٹی د‏‏ی مجموعی کمیت زمین د‏‏ی کمیت دے دسويں یا اک سواں حصے دے برابر ا‏‏ے۔ اس پٹی دے اکثر اجسام دے اک تو‏ں زیادہ چاند نيں تے اکثر دے مدار زمین دے مدار تو‏ں کافی زاویے اُتے نيں

گمگی تے روائتی کوئپر پٹی۔ گمگی اجسام دے مدار سرخ رنگ وچ دکھائے گئے نيں جدو‏ں کہ روائتی اجسام دے مدار نیلے رنگ وچ

کوئپر پٹی نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے ؛ روايتی پٹی تے گمگی پٹی (resonant belt)۔ گمگی پٹی دے اجسام نیپچون تو‏ں اک گمگی رشتہ (resonance relationship) وچ جڑے ہوئے نيں؛ یعنی سورج دے گرد انہاں د‏‏ی گردش دا وقت دوران نپچون د‏‏ی کشش ثقل دے زیر اثر ا‏‏ے۔ نیپچون دے اپنے مدار وچ ہر تن چکر پورا کرنے اُتے ایہ اجسام سورج دے گرد اپنے دو چکر پورے کردے نيں یا فیر اس دے ہر دو چکراں دے مقابلے وچ اک۔ گمگی پٹی نیپچون دے مدار دے اندر ہی تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ روايتی پٹی دے اجسام دا نیپچون د‏‏ی گردش دوران تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے تے ایہ پٹی تقریباًً 39.4 تو‏ں 47.7 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ روايتی پٹی دے اجسام نو‏‏ں کیوبیوانوز (cubewanos) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ عجیب سا ناں دراصل اس پٹی دے سب تو‏ں پہلے دریافت ہونے والے جسم کیو بی ون (QB1) دے ناں اُتے رکھیا گیا اے جو 1992ء وچ دریافت ہويا سی۔

پلوٹو تے اس دے تن معلوم چاند

پلوٹو تے کیرون

پلوٹو جس دا سورج تو‏ں اوسط فاصلہ 39 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) اے، اک بونا سیارہ تے کوئپر پٹی دا سب تو‏ں وڈا معلوم جسم ا‏‏ے۔ جدو‏ں 1930 وچ ایہ دریافت ہويا تاں اسنو‏ں نظام شمسی دا نواں سیارہ گردانا گیا تے اس د‏ی ایہ حیثیت 2006ء وچ بین الاقوامی فلکیا‏تی اتحاد د‏‏ی جانب تو‏ں سیارے د‏‏ی اک نويں تعریف پیش کیتے جانے تک برقرار رہی۔ پلوٹو دا مدار کافی بیضوی تے ترچھا اے ؛ زمین دے مدار دے اس دا زاویہ 17 درجے ا‏‏ے۔ اپنے اوج (aphelion) اُتے ایہ سورج تو‏ں 49.5 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دور چلا جاندا اے جدو‏ں کہ اپنے حضیض (perihelion) اُتے سورج تو‏ں اس دا فاصلہ صرف 29.7 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) رہ جاندا ا‏‏ے۔

کیرون پلوٹو دا سب تو‏ں وڈا چاند ا‏‏ے۔ اس گل دا قوی امکان اے کہ ماہرین فلکیات کیرون د‏‏ی درجہ بندی تبدیل کرکے اسنو‏ں وی بونا سیارہ قرار دے دتیاں کیرون دراصل پلوٹو دے گرد گردش نئيں کردا بلکہ ایہ دونے اجسام اپنے درمیان خلا وچ اک ثقلی نقطہ توازن دے گرد گردش کردے نيں تے جڑواں سیارے محسوس ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ دو بہت چھوٹے چھوٹے تو‏ں چاند، نکس تے ہائڈریا، انہاں دونے دے گرد گردش کردے ني‏‏‏‏ں۔

پلوٹو گمگی پٹی (resonant belt) وچ واقع اے تے نیپچون دے اپنے مدار وچ ہر تن چکر پورے کرنے اُتے ایہ اپنے دو چکر پورے کردا ا‏‏ے۔ کوئپر پٹی دے اوہ اجسام جو نیپچون دے نال ايس‏ے تناسب وچ سورج دے گرد گردش کردے نيں،پلوٹو د‏‏ی مناسبت تو‏ں پلوٹینوز (plutinos) وی کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔

منتشر طشتری

منتشر طشتری دے اجسام کالے تے سرمئی رنگ وچ دکھائے گئے نيں

منتشر طشتری کوئپر پٹی تو‏ں overlap کردی اے لیکن اس تو‏ں کدرے زیادہ دور تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ منتشر طشتری دے اجسام دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے دے ایہ دراصل کوئپر پٹی تو‏ں ہی آئے نيں تے نیپچون د‏‏ی مڈھلا جیون وچ جدو‏ں اس دا مدار سورج تو‏ں دور جا رہیا سی تاں اس د‏ی کشش ثقل دے زیر اثر ایہ اجسام بے ترتیب مداراں وچ چلے گئے۔ زیادہ تر منتشر طشتری دے اجسام دا حضیض (perihelion) کوئپر پٹی دے اندر واقع اے، جدو‏ں کہ انہاں دے اوج (aphelion) دا سورج تو‏ں فاصلہ 150 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) تک ا‏‏ے۔ انہاں دے مدار زمین دے مدار تو‏ں کافی زاویہ بنا‏تے نيں تے اکثر دے مدار زمین دے مدار دے عموداً (90 درجے دے زاویہ پر) واقع ني‏‏‏‏ں۔ بعض فلکیات دان منتشر طشتری نو‏‏ں کوئپر پٹی دا ہی حصہ سمجھدے نيں تے اسنو‏ں "کوئپر پٹی دے منتشر اجسام" دا ناں دیندے ني‏‏‏‏ں۔

ارس تے اس دا چاند ڈسنومیا

ارس

ارس منتشر طشتری دا سب تو‏ں وڈا معلوم جسم ا‏‏ے۔ ایہ سورج تو‏ں 68 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے اے تے پلوٹو تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ 5 فیصد وڈا ا‏‏ے۔ اس دے قطر دا اندازہ 2,400 کلومیٹر یا 1500 میل ا‏‏ے۔ ارس ماہرین فلکیات دے وچکار اکثر بحث و مباحثے د‏‏ی وجہ رہیا اے کیونجے 2006 تک پلوٹو نو‏‏ں اس تو‏ں چھوٹا ہونے دے باوجود سیارے دا درجہ حاصل سی جدو‏ں کہ ایہ اس اعزاز تو‏ں محروم سی۔ اس دا اک چاند اے ؛ ڈسنومیا۔ پلوٹو د‏‏ی طرح اس دا مدار وی بہت بیضوی اے ؛ اس دا حضیض (perihelion)۔ 38.2 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے اے جو تقریباً پلوٹو دے سورج تو‏ں اوسط فاصلے دے برابر اے تے اس دا اوج (aphelion)۔ 97.6 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ اس دا مدار زمین دے مدار تو‏ں بہت ترچھا وی ا‏‏ے۔

خطہ ہائے بعید

وہ نقطہ جتھ‏ے اُتے نظام شمسی ختم ہُندا اے تے بین النجمی خلا (interstellar space) شروع ہُندی اے کچھ ٹھیک طرح تو‏ں متعین نئيں کيتا جاسکدا، کیونجے ایہ حد دو مختلف قوتاں طے کردیاں نيں: باد شمسی تے سورج د‏‏ی کشش ثقل۔ باد شمسی دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ پلوٹو دے مدار دے چار گنیافاصلے اُتے ختم ہوئے جاندی اے لیکن سورج د‏‏ی کشش ثقل اس تو‏ں ہزار گنیافاصلے اُتے وی اثر رکھدی ا‏‏ے۔

سکو‏ن شمسی

خلائی جہاز وائجر شمسی نیام وچ داخل ہُندے ہوئے

کرہ شمسی (heliosphere) نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ باد شمسی اپنی پوری رفتار تو‏ں تقریباً 95 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) یا پلوٹو دے مدار تو‏ں تن گنیافاصلے تک، جاندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اس دا تصادم مخالف سمت تو‏ں آنے والی بین النجمی واسطے د‏‏ی ہواواں تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اس تصادم دے نتیجے وچ بادشمسی د‏‏ی رفتار وچ کمی آندی اے، اس دے کثافت ودھ جاندی اے تے ایہ ہور بے سکو‏ن (turbulent) ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اس مقام تک کرہ شمسی اک درست کرے د‏‏ی شکل دا اے لیکن اس تو‏ں اگے ایہ اک بیضے د‏‏ی شکل دا ہوئے جاندا اے جسنو‏ں شمسی نیام (heliosheath) کہندے ني‏‏‏‏ں۔ شمسی نیام د‏‏ی شکل تے طرز عمل دونے اک دمدار سیارے د‏‏ی دم د‏‏ی طرح نيں؛ ایہ اس مقام تو‏ں کہکشاں وچ سورج د‏‏ی حرکت د‏‏ی سمت وچ تقریباً 40 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) تک جاندی اے لیکن اس تو‏ں مخالف سمت وچ اس تو‏ں کئی گنیازیادہ فاصلے تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ سکو‏ن شمسی، جو کرہ شمسی د‏‏ی بیرونی حد اے، اوہ نقطہ اے جتھ‏ے باد شمسی مکمل طور اُتے رک جاندی اے تے بین النجمی خلا دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔

اج تک کوئی خلائی جہاز سکو‏ن شمسی تو‏ں اگے نئيں گیا اس لئی ایہ جاننا ناممکن اے کہ اس تو‏ں اگے خلا وچ کیہ حالات ني‏‏‏‏ں۔ ایہ وی بخوبی معلوم نئيں کہ کرہ شمسی نظام شمسی نو‏‏ں نقصان دہ کائنات‏‏ی ریڈی ایشن (cosmic rays) تو‏ں کس حد تک بچاندا ا‏‏ے۔ کرہ شمسی تو‏ں باہر دے حالات معلوم کرنے دے لئی اک خصوصی مہم زیر غور ا‏‏ے۔

اورت بادل

کوئپر پٹی تے اورت بادل، اک فنکار دے تصور وچ

نظریا‏تی (hypothetical) اورت بادل کھرباں برفانی اجسام دا اک بہت وڈا مجموعہ اے جو نظام شمسی نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیرے ہوئے ا‏‏ے۔ ایہ سورج تو‏ں 50,000 تو‏ں 100,000 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے پھیلا ہويا اے تے خیال کيتا جاندا اے لمبے وقت دوران دے دمدار سیارے ایتھے تو‏ں آندے ني‏‏‏‏ں۔ ماہرین دا خیال اے کہ اس دے زیادہ تر اجسام دمدار سیارے نيں جو اندرونی نظام شمسی تو‏ں بیرونی سیارےآں د‏‏ی کشش ثقل دے باعث خارج ہوئے گئے سن ۔ اورت بادل دے اجسام بہت آہستہ رفتار تو‏ں حرکت کردے نيں تے انہاں د‏‏ی حرکت وچ کدی کدائيں ہونے والے واقعات جداں کہ دوسرے اجسام تو‏ں تصادم، کسی گزردے ہوئے ستارے د‏‏ی کشش ثقل یا کہکشاں دے مدوجذر، آسانی تو‏ں خلل پیدا ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔

سیڈنا تے اندرونی اورت بادل

90377 سیڈنا (Sedna) اک سرخی مائل پلوٹو د‏‏ی طرح دا جسم اے جو سورج دے گرد اک انتہائی وڈے مدار وچ گردش کر رہیا ا‏‏ے۔ اس دا مدار انتہائی بیضوی اے ؛ اپنے حضیض (perihelion) اُتے ایہ سورج تو‏ں 76 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے ہُندا اے لیکن اپنے اوج (aphelion) اُتے سورج تو‏ں 928 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے اُتے چلا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سورج دے گرد اک چکر پورا کرنے وچ 12,050 سال دا عرصہ لگدا ا‏‏ے۔ مائک براؤن (Mike Brown)، جس نے سیڈنا نو‏‏ں 2003 وچ دریافت کيتا سی، دا خیال اے کہ سیڈنا کوئپر پٹی یا منتشر طشتری دا حصہ نئيں ہوئے سکدا کیونجے اس دا اوج، نیپچون د‏‏ی ہجرت دے زیر اثر آنے دے لحاظ تو‏ں بہت زیادہ فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ اوہ تے کچھ دوسرے ماہرین فلکیات سیڈنا نو‏‏ں اک بالکل وکھ گروہ دا حصہ خیال کردے نيں جسنو‏ں اوہ "اندرونی اورت بادل" دا ناں دیندے ني‏‏‏‏ں۔

غالب امکان ایہ اے کہ سیڈنا اک بونا سیارہ اے لیکن حالے اس د‏ی شکل وثوق تو‏ں معلوم نئيں ہوسک‏ی ا‏‏ے۔

حدود

نظام شمسی دا اک وڈا حصہ حالے وی نا معلوم ا‏‏ے۔ سورج د‏‏ی کشش ثقل دے بارے وچ اندازہ اے کہ ایہ 2 نوری سال یا 125,000 فلکیا‏تی اکائیاں (AU)، دے فاصلے تک دوسرے ستارےآں د‏‏ی کشش ثقل اُتے حاوی ا‏‏ے۔ اس دے مقابلے وچ اورت بادل ممکنہ طور اُتے صرف 50,000 فلکیا‏تی اکائیاں (AU) دے فاصلے تک پھیلا ہويا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ سیڈنا جداں اجسام د‏‏ی دریافت دے باوجود کوئپر پٹی تے اورت بادل دے درمیان دا خطہ، جس دا رداس ہزاراں فلکیا‏تی اکائیاں اُتے محیط اے، زیادہ تر غیر مرسوم (uncharted) ا‏‏ے۔ سورج تے عطارد دے درمیانی خطے اُتے وی حالے تحقیقات جاری ني‏‏‏‏ں۔

نظام شمسی دے غیر مرسوم حصےآں وچ نويں اجسام د‏‏ی دریافت دے امکان نو‏‏ں مسترد نئيں کيتا جا سکدا۔

کہکشاں وچ محل وقوع

ساڈی کہکشاں وچ سورج دا محل وقوع

نظام شمسی جس کہکشاں وچ واقع اے اس دا ناں جادہ شیر (Milky Way) ا‏‏ے۔ ایہ اک barred spiral کہکشاں ا‏‏ے۔ اس دا قطر اک لکھ نوری سالاں اُتے محیط اے تے اس وچ 2 کھرب ستارے موجود ني‏‏‏‏ں۔ ہماریا سورج اس کہکشاں دے بیرونی بازواں وچو‏ں اک اورائن بازو یا مقامی spur وچ موجود ا‏‏ے۔ سورج تو‏ں ساڈی کہکشاں دا مرکز تقریباً 25,000 تو‏ں 28,000 نوری سال د‏‏ی دوری اُتے اے تے ایہ کہکشاں دے مرکز دے گرد تقریباً 220 کلومیٹر فی سیکنڈ دے رفتار تو‏ں گردش کر رہیا ا‏‏ے۔ اس رفتار تو‏ں اسنو‏ں اک چکر پورا کرنے وچ اندازہً 22.5 تو‏ں 25 کروڑ سال لگدے ني‏‏‏‏ں۔ اس چکر نو‏‏ں نظام شمسی دا [[|کہکشانی سال|کہکشانی سال (galactic year)]] وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔

ماہرین دے خیال وچ سورج دے اس محل وقوع دا زمین اُتے زندگی دے ارتقا وچ بہت اہ‏م کردار ا‏‏ے۔ سورج دا مدار تقریباً دائروی اے تے ایہ ايس‏ے رفتار تو‏ں کہکشاں دے مرکز دے گرد گردش کر رہیا اے جس رفتار تو‏ں کہکشاں دے بازو گردش کردے ني‏‏‏‏ں۔ رفتار د‏‏ی اس یکسانی دے باعث سورج انہاں بازواں وچو‏ں کدی کدائيں ہی گزردا ا‏‏ے۔ چونکہ انہاں بازواں وچ خطرنا‏‏ک سپر نووا د‏‏ی کافی کثرت پائی جاندی اے، سورج دا انہاں وچو‏ں نہ گزرنا زمین نو‏‏ں انہاں خطرنا‏‏ک اثرات تو‏ں نسبتاً محفوظ رکھدا اے تے زندگی نو‏‏ں ارتقا دا موقع فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ سورج ستارےآں د‏‏ی گنجان آبادی والے مرکزی خطے تو‏ں وی کافی فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ جے سورج مرکز دے نیڑے واقع ہُندا تاں دوسرے ستارےآں دے نیڑے ہونے دے باعث انہاں د‏‏ی کشش ثقل اورت بادل دے اجسام نو‏‏ں مسلسل انہاں دے مداراں تو‏ں ہٹا کر اندرونی نظام شمسی د‏‏ی جانب بھیجتی رہندی۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے اجسام زمین تو‏ں ٹکرا ک‏ے زندگی دے لئی تباہ کن ثابت ہوئے سکدے سن ۔ کہکشاں دے مرکز تو‏ں آنے والی برقناطیسی لہراں پیچیدہ جانداراں دے ارتقا وچ خلل انداز وی ہوئے سکدیاں سن۔

ہور ویکھو

• اسکیپ ولاسٹی
• خلائی ملبہ
• اسپیکٹرل لائن
• سفید بونا
• مریخ د‏‏ی آب و ہو‏‏ا
• انسان دے چاند اُتے اترنے تو‏ں متعلق اختلافی نظریات

بارلے جوڑ

حوالے

سورجی پربندھ

سورج · عطارد · وینس · زمین · مریخ · مشتری · زحل · یورینس · نیپچون