اموی سلطنت دی تریخ

خلافت بنواُمیہ تو‏ں پہلے

[[خلافت راشدہ| خلافتِ راشدہ ]] دے بعد ہن سلطنتِ بنوامیہ دے حالات اسيں نوں شروع کرنے نيں، خلافتِ راشدہ وچ پہلے دوخلیفہ نہ بنی اُمیہ سن نہ بنی ہاشم، انہاں دونے دا عہد خلافت، خلافتِ راشدہ دا بہترین زمانہ سی، تیسرے بنواُمیہ دے خاندان نال تعلق رکھدے سن تے چوتھے بنو ہاشم توں، خلافتِ راشدہ دے آخری نصف زمانہ وچ بنواُمیہ تے بنو ہاشم دونے قبیلےآں دے خلیفہ تخت اُتے متمکن رہ، ایہ آخری نصف زمانہ، پہلے نصف زمانے دے مقابلے وچ ناکا‏م زمانہ کہیا جاسکدا اے ؛ اگرچہ بعد د‏‏ی خلافتاں تو‏ں یقیناً چنگا تھا؛ کیونجے صحابہ کرامؓ ہی برسرِحکومت سن تے اکثر صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دنیا وچ زندہ موجود سن، اسلام دنیا وچ شرک نوں مٹانے تے توحید قائم کرنے دے لیئے آیا، آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم نے کامل توحید تے حقیقی کامرانی دا راستہ نسلِ انسانی نوں دکھایا، شرک تو‏ں ودھ کرکوئی نقصان وزیان تے توحید تو‏ں ودھ کرکوئی سعادت وکامیابی انسان دے لیئے نئيں ہوسکدی، شرک درحقیقت اک ناانصافی تے ظلم دا ناں اے ؛ ايس‏ے لیئے قرآن کریم وچ اس نوں ظلمِ عظیم کہیا گیا اے، اس تو‏ں ودھ کردے کیہ ظلم ہوسکدا اے کہ انسان اپنے حقیقی معبود نوں چھڈ کران مجبور ہستیاں نوں معبود ٹھہرائے جومعبود حقیقی د‏‏ی مخلوق تے غلام نيں؛ پس شرک وچ اوہی شخص مبتلا ہوسکدا اے جوعدل دے خلاف ناانصافی تے ظلم نوں اپنا شعار بنائے، اس ظلم وناانصافی وچ مبتلا کرنے والی سب تو‏ں وڈی چیز جہالت تے بے جامحبت اے، جس نوں اصطلاحِ قرآنی وچ اضلال تے گمراہی دے ناں تو‏ں یاد کيتا گیا اے، ہن غور کرو تے سوچو کہ اپنے خاندان تے قبیلے دے بزرگاں د‏‏ی بے جا محبت وچ اُنہاں دے ناواں اُنہاں د‏‏ی تصویراں اُنہاں دے مجسماں، اُنہاں د‏‏ی قبراں د‏‏ی بے جاتعظیم دے ذریعہ دنیا وچ سب تو‏ں زیادہ شرک نے رواج پایا تے ايس‏ے گمراہی دے ذریعہ نوعِ انسان نے اپنے خالق ومالک ومعبود نوں فراموش کرکے اپنے آپ نوں ہلاکت دے گڑھے وچ گرایا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مبعوث ہوک‏ے جتھ‏ے شرک دے تے امکانات نوں مٹادتا اوتھ‏ے اس بے جاخاندانی عصبیت تے عدل وانصاف تو‏ں دورومہجور کرنے والی گمراہ کن محبت بے جا تو‏ں نوعِ انسان نوں بچایا، دوسری چیز جوانسان نوں ظلمِ عظیم وچ مبتلا کرسکدی اے تے کردی رہی اے، تکبر تے بے جاتفاخر اے ؛ ايس‏ے نے ابلیس نوں ابلیس بناکے شیطان الرجیم بنایا تے ايس‏ے دے ذریعہ اس نے اکثر انساناں نوں صراطِ مستقیم تو‏ں ہٹا کرہلاکت آفریں راہاں اُتے چلایا، ایہ بے جا تفاخر جدو‏ں محبت بے جا دے نال مل جاندا اے توگمراہی تے ہلاکت دا نہایت زوداثر معجون نوعِ انسان دے لیئے تیار ہوجاندا اے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس ہلاکت آفرین سامانِ شرک نوں مٹانے تے دور کرنے دے لیئے فتح مکہ دے روز خانہ کعبہ دے دروازہ وچ کھڑے ہوک‏ے تمام باشندگانِ مکہ تے شرفائے عرب دے اجتماعِ عظیم نوں مخاطب فرمایا:

يامعشر قريش إن الله قد اذهب عنكم نخوة الجاهلية وتعظمها بالآباء، الناس من آدم وآدم خلق من تراب، ثم تلارسول الله صلى الله عليه و سلم {يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّاخَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}۔ (تریخ ابنِ خلدون:۲/۴۵، شامل ہ،موقع یعسوب)

ترجمہ:اے گروہِ قریش! اللہ تعالیٰ نے تسيں تو‏ں جاہلیت دے تکبر تے باپ دادا دے فخر نوں دور کردتا، تمام انسان آدم د‏‏ی اولاد نيں تے آدم مٹی تو‏ں پیدا ہوئے سن، خدائے تعالیٰ فرماندا اے کہ لوگو! اساں تسيں نوں نَرومادہ تو‏ں پیدا کيتا تے تواڈی شاخاں تے قبیلے بنائے؛ تاکہ وکھ وکھ پہچان ہو، اللہ تعالیٰ دے نزدیک بزرگ تسيں وچ اوہی اے جومتقی ا‏‏ے۔

نسلی وقبائلی تفاخر نوں مٹانا تے حقیقت شرک دے امکانات نوں مٹاکر توحید د‏‏ی استعداد دا پیدا کرنا سی، نال ہی قبیلےآں تے شعبےآں دے وجود تے انہاں دے امتیازات تو‏ں وی انکار نئيں اے ؛ لیکن بزرگی تے فضیلت نوں نسل وخاندان تو‏ں متعلق نئيں رکھیا گیا، بزرگی وبرتری صرف حدا شناسی وخدا ترسی نال تعلق رکھدی اے، ہراک شخص متقی وباخدا بن کرمستحق کرامت بن سکدا اے تے ہراک قبیلہ دا ہراک شخص اپنی بداعمالیاں دے ذریعہ رذالت وذلت کماسکدا اے، اس صحیح روش تے جادۂ مستقیم اُتے گامزن کرکے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے لوکاں نوں فلاحِ دارین تے سعادتِ انسانی تک پہنچایا، خلافتِ راشدہ دے ابتدائی نصف زمانہ وچ مسلماناں نوں ترک کردہ سامانِ گمراہی تے فراموش شدہ عصبیتِ خاندانی تو‏ں کوئی تعلق نہ سی، بلالِ حبشی نوں اکابر قریش سیدی کہہ کرپکاردے تے اعمالِ نیک د‏‏ی بنا اُتے اُنہاں نوں اپنے آپ تو‏ں زیادہ مکرم ومعظم جاندے سن، اسامہ بن زید د‏‏ی سپہ سالاری وچ وڈے وڈے خاندانی مہاجرین وانصار نوں محکوم بناکے بھیجنے وچ ایہی حکمت سی کہ کسی دے گوشہ وچ ایہ خیال باقی نہ رہ سک‏‏ے کہ محض قوم یانسل یاخاندان د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی مکرم ومعظم بن سکدا اے، حکومت وخلافت اگرکسی خاص قبیلہ تے خاص خاندان دا حق ہُندا توآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم صوبےآں تے ولایتاں د‏‏ی حکومت وچ بنی ہاشم دے سوا کسی دوسرے نوں عامل بناکے نہ گھلدے تے فوجاں د‏‏ی سپہ سالاری سوائے بنی ہاشم دے کسی دوسرے نو‏‏ں عطانہ فرماندے؛ لیکن آپ نے بہت ہی کم کسی ہاشمی فوج د‏‏ی سپہ سالاری یاکسی ولایت د‏‏ی حکومت اُتے مامور فرمایا، آپ نے ہمیشہ ذا‏تی قابلیت دے موافق لوکاں نوں سرداریاں تے حکومتاں عطا فرماواں تے کسی خاندان یاقبیلہ نال تعلق رکھنے نوں حکومت وسرداری دے لئی جائز استحقاق نئيں سمجھیا؛ ایہی سبب سی کہ دربارِ نبوی تو‏ں غلاماں تک نوں قابلیت دے سبب اکابر قریش د‏‏ی سرداری تے عظیم الشان فوجاں د‏‏ی سپہ سالاری حاصل ہوسکدی سی، توحید کامل سکھانے والے استاد کامل تو‏ں اس دے سوا کسی دوسرے طرزِ عمل د‏‏ی توقع وی نئيں ہوسکدی سی۔

قبیلہ بنی امیہ تے بنی ہاشم وچ پہلے تو‏ں اک رقابت تے مسابقت چلی آندی سی، یعنی انہاں دونے وچو‏ں ہراک دوسرے تو‏ں بازی لے جانے د‏‏ی نوں شش کردا سی، غالباً ایہی وجہ سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی (جوبنو ہاشم وچو‏ں سن ) بنوامیہ نے ابتداً زیادہ مخالفت کيتی تے بنو ہاشم تو‏ں نسبتاً آپ نوں امداد پہنچی، جدو‏ں ملکِ عرب تو‏ں مشرکاں دا استیصال ہوگیا تے انہاں دونے قبیلے د‏‏ی عنادی مشرک وی قتل ہوک‏ے بقیہ خوش نصیب اسلام وچ داخل ہوگئے توان مسلما‏ن ہوجانے واے بنوامیہ وچ اک کافی تعداد ذی حوصلہ تے قابل آدمیاں د‏‏ی موجود سی، جنہاں د‏‏ی قدردانی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علیٰ قدر قابلیت ضروری سمجھی؛ چنانچہ فتح مکہ دے روز ابوسفیان دے گھر نوں امان دے معاملہ وچ کعبہ دا ہمسر ٹھہراکرانھاں خوش کردتا، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ جوبنوامیہ وچو‏ں سن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے داماد سن، انہاں دے لیئے بیعتِ رضوان ہوئی، اُم المؤمنین اُم حبیبہ رضی اللہ عنہا وی بنوامیہ دے قبیلہ تو‏ں یعنی ابوسفیان د‏‏ی بیٹی تےمعاویہ د‏‏ی بہن سن، ابوسفیان نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سنجران دا عامل مقرر فرمایا سی، عثمان بن ابوالعاص، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے چچا سن، انہاں نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے طائف تے اس دے متعلقات دا گورنرمقرر فرمایا سی، فاروق اعظم نے انہاں نوں عمان وبحرین دا حکم مقرر فرمایا، عتاب بن اسیدابوسفیان دے چچا ابوالعیص دے پو‏تے سن، مکہ د‏‏ی فتح دا دن مسلما‏ن ہوئے تے مکہ دے حاکم مقرر کيتے گئے، خالد بن سعید ابوسفیان دے چچا عاص دے پو‏تے سن، اُنہاں نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے یمن دا عامل مقرر فرمایا سی، ایہ جنگ یرموک وچ شہید ہوئے، عثمان بن سعید نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خیبر دا تے اُنہاں دے بھائی ابان نوں بحرین دا عامل مقرر فرمایا تھا؛ اگرآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے دل وچ ذرحالے بنوامیہ تے بنو ہاشم د‏‏ی قدیمی رقابت دا کوئی شائبہ ہُندا تے آپ ذا‏تی قابلیتاں اُتے نسلی وخاندانی تعلقات نوں ترجیح دیندے توبنوامیہ دے افراد نوں اس طرح صوبےآں دے عامل ہرگز مقرر نہ فرماندے؛ مگرنسلی امتیازات نوں ذا‏تی قابلیت اُتے آپ ہرگز ترجیح نئيں دیندے سن، ہاں نسلی امتیازات نوں آپ تسلیم کردے سن ؛ مگراسی حد تک کہ جنہاں خانداناں وچ انتظامی قابلیت تے سرداری د‏‏ی لیاقت ہمیشہ زیادہ پائی گئی آپ نے وی انتظامی کماں تے سپہ سالاریاں دے لیئے انھاں خانداناں دے افراد وچو‏ں قابل آدمیاں نوں زیادہ تلاش کيتا۔

بنوامیہ تے بنو ہاشم دونے قبیلےآں د‏‏ی اُتے انی رقابت اسلام نے حالے نويں نويں مٹائی سی؛ لہٰذا احتیاط اس د‏ی متقاضی سی کہ انہاں نوں خلافت دے معاملہ وچ تے کچھ دناں ایسا موقع نہ دتا جاندا کہ اوہ اپنی فراموش شدہ رقابت نوں پھرتازہ کرسکن؛ چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس خطرہ دا بخوبی احساس فرمایا تے اپنے بعد محض قابلیت د‏‏ی بنا اُتے حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نوں نمازاں دا امام بناکے انہاں د‏‏ی خلافت دے لیئے اشارہ فرمایا جس اُتے صحابہ کرام د‏‏ی فہم وفراست والی جماعت نے بخوبی عمل کيتا؛ ايس‏ے طرح ابوبکر صدیق نے وی اپنے بعد ایسا جانشین مقرر فرمایا جوقابلیت دے اعتبار تو‏ں سب اُتے فائق تے مذکورہ بالا دونے قبیلےآں وچو‏ں کسی اک تو‏ں وی تعلق نہ رکھدا تھا؛ ايس‏ے طرح حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ دے بعد اگرحضرت ابوعبیدہ بن الجراح یاسالم مولی وچو‏ں کوئی اک خلیفہ ہُندا جداں کہ عمرفاروق د‏‏ی آرزو سی تویہ مردہ رقابت دوبارہ زندہ نہ ہُندی؛ مگریہ دونے بزرگ فاروق اعظم تو‏ں پہلے ہی وفات پاچکے سن ؛ پھراگرہرشش اصحاب شوریٰ اپنے آپ وچو‏ں کسی نوں انتخاب کرنے وچ صرف ايس‏ے اصول اُتے کاربند ہُندے کہ کوئی بنوامیہ تے کوئی بنو ہاشم خلیفہ نہ بنایا جائے توآئندہ پیش آنے والے خطرات ممکن اے کہ پیش نہ آندے تے گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں دونے قبیلےآں نوں اپنی فراموش شدہ رقابت یاد نہ آندی؛ اگرحضرت علی کرم اللہ وجہہ، حضرت عمر دے بعد خلیفہ ہُندے تب وی بہت زیادہ ممکن سی کہ ایہ آتش خاموش دوبارہ مشتعل نہ ہُندی؛ کیونجے امام علی کرم اللہ وجہہ تو‏ں ایہ توقع نہ سی کہ اوہ بنو ہاشم د‏‏ی اس طرح غیرمعمولی تے قابل احساس رعایت کردے ورگی کہ حضرت عثمان غنی دے ہتھو‏ں بنوامیہ د‏‏ی ہوئی؛ بہرحال اسيں نوں یہ ایمان رکھنا چاہیے جوکچھ ہويا، مشیتِ ایزدی دے ماتحت ہويا تے ایہی ہونا چاہیے؛ کیونجے ساڈے پاس کوئی ذریعہ ایسا نئيں اے کہ اسيں وقوع یافتہ اعمال وافعال دے نتائج اُتے اپنی نابودہ وغیرہ واقع شدہ تجاویز دے نتائج نوں یقینی طور اُتے ترجیح دے سکن، ہاں! اسيں ایہ ضرور کہہ سکدے نيں کہ بنی ہاشم تے بنی امیہ د‏‏ی رقابت دا عہد اسلامی وچ دوبارہ پیدا ہوک‏ے تادیر باقی رہنا اسلام دے لئی بے حد نقصان رسان سی تے اج اس رقابت دے قائم تے باقی رکھنے والے تے کسی خاندان یاقبیلہ دے تعلق نوں خلافت دے لیئے ضروری سمجھنے والے لوک تعلیم اسلامی دے سخت مخالف تے اسلام دے لئی بے حد نقصان رساں ثابت ہورہے نيں۔

بنوامیہ اپنی ذا‏تی قابلیتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلے ہی خلافتِ اسلامیہ دے اک ضروری جزوبنے ہوئے سن، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے خلیفہ مقرر ہوجانے دے بعد انہاں د‏‏ی نرم مزاجی تے مروان بن الحکم دے اقتدار تو‏ں فائدہ اٹھا کربنی امیہ نے اپنی طاقت تے اثر نوں یک لخت اس قدر بڑھالیا کہ تمام عالم اسلامی اُتے چھاگئے تے اپنی سیادت تمام ملک عرب اُتے قائم کرنے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف ہوگئے، جس نوں وہ عہدِ جاہلیت وچ بنو ہاشم دے مقابلہ وچ قائم نہ کرسک‏‏ے سن، حضرت عثمان غنی د‏‏ی شہادت نیزمنافقاں تے مسلم نمایہودیاں د‏‏ی سازشاں نے انہاں نوں تے وی امداد پہنچائی، امام علی کرم اللہ وجہہ نوں اپنے عہد خلافت وچ زیادہ پریشانیاں تے دقتاں دا سامنا اس لئی وی کرنا پيا کہ اوہ بنی ہاشم سن، تمام اہلِ عرب د‏‏ی نگاہاں وچ بنو ہاشم تے بنوامیہ د‏‏ی رقابتاں دے نقشے گھومنے لگے؛ انھاں نے امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی ہراس نوں شش نوں جومعاویہ تے بنوامیہ دے خلاف اوہ کردے سن ايس‏ے رقابت اُتے محمول کرکے انہاں دا پورے طور اُتے نال نہ دتا؛ کیونجے اوہ انہاں دونے قبیلےآں د‏‏ی اُتے انی رقابتاں نوں دوبارہ زندہ کرنے وچ کوئی حصہ لینا نئيں چاہندے سن ؛ اگر امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی جگہ کوئی دوسرا غیرہاشمی خلیفہ ہُندا تویقیناً اس نوں عرب قبیلے د‏‏ی زیادہ امداد حاصل ہُندی، امام علی کرم اللہ وجہہ جے خود خلیفہ نہ ہُندے تومعاویہ دے شکست دینے تے بنی امیہ نوں نیچا دکھانے وچ زیادہ کم کرسکدے تے اس غیرہاشمی خلیفہ نوں کامیاب بنانے وچ اپنی قوت تے اثر نوں بہت زیادہ پاندے۔

اس موقع اُتے بے اختیار حضرت امام حسن علیہ السلام دے اوہ آخری لفظاں یاد آجاندے نيں جوانھاں نے حضرت امام حسین علیہ السلام نوں فوت ہُندے وقت بطورِ وصیت سنائے سن کہ:

آنحضرت محمدصلی اللہ علیہ وسلم دے بعد حضرت علی تک خلافت پہنچی توتلواراں میاناں تو‏ں نکل آئیاں تے ایہ معاملہ طے نہ ہويا، ہن وچ اچھی طرح جاندا ہاں کہ نبوت تے خلافت ساڈے خاندان وچ جمع نئيں رہ سکتاں۔

حضرت امام حسن علیہ السلام دے انہاں لفظاں د‏‏ی صداقت اُتے مستقب‏‏ل جواج تک ماضی بن چکيا اے، اپنی مہرِصداقت ثبت کرچکيا اے، خلافتِ راشدہ دے بعد قریباً نوے سال تک بنوامیہ نے دمشق نوں دارالخلافہ بناکے تمام عالمِ اسلام اُتے حکومت کیت‏‏ی، اندلس وچ وی کئی سوسال تک انہاں د‏‏ی شان دارخلافت وحکومت قائم رہی، خاندانِ بنوعباس د‏ی حکومت بغداد وچ پنج سوبرس تو‏ں زیادہ عرصہ تک قائم رہی، بنوعباس، بنو ہاشم توضرور نيں؛ لیکن اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا د‏‏ی اولاد نيں، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی د‏‏ی اولاد نئيں نيں، یعنی سادات نوں خاندانِ نبوت کہیا جاسکدا اے ؛ کیونجے انہاں وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خون حضرت فاطمہ دے ذریعہ شامل اے ؛ لیکن عباسیاں وچ خاص آنحضرت صلعم دے خون د‏‏ی آمیزش نئيں اے ؛ لہٰذا انہاں نوں خاندانِ نبوت نئيں کہیا جاسکدا، مصر دے اک حکمران خاندان نے اپنے آپ نوں فاطمی کہیا لیکن محققاں نے انہاں نوں اپنے اس دعویٰ وچ جھوٹھا پایا، ہندوستان وچ وی اک حکمران خاندان گذرا اے، جس نوں خاندانِ سادات دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ؛ مگریہ حقیقت عالم آشکارا اے کہ حضرخاں حاکمِ ملتان جواس خاندان دا مورثِ اعلیٰ سی ہرگز سیدنہ سی، اس دے سیدمشہور ہونے د‏‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ اک بزرگ صوفی نے اس نوں سید (سردار) کہہ کرپکاریا سی، اج کل وی لوک مغل تے پٹھان سرداراں نو‏‏ں سیدی کہہ کرمخاطب کرلیندے نيں؛ غرض کہ اج تک کسی ملک وچ سادات د‏‏ی کوئی قابل تذکرہ خود مختار حکومت تے بادشاہت کدی قائم نہ ہوسکی، اک طرف ایہ حقیقت ساڈے سامنے اے، دوسری طرف امام حسن علیہ السلام دے اُنہاں آخری لفظاں نوں دیکھدے نيں توبے اختیار ساڈا دل انہاں لفظاں د‏‏ی اُتے عظمت صداقت دا مقر تے اُنہاں لفظاں د‏‏ی ہیبت وشوکت تو‏ں مرعوب ہوجاندا ا‏‏ے۔

حضرت امام حسن علیہ السلام نے اپنی وفات دے وقت جوکچھ اپنے بھائی حسین علیہ السلام تو‏ں فرمایا ایہ صرف انھاں دا اجتہاد یاالہام نہ تھا؛ بلکہ صحابہ کرام د‏‏ی اس تمام جماعت دا جس نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی صحبت وچ زیادہ رہنے دا موقع ملیا تھا؛ ایہی خیال سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کسی ہاشمی نوں نہ کسی صوبے د‏‏ی مستقل حکومت عطا فرمائی، نہ کسی وڈی فوج دا خود مختار تے ذمہ دار سپہ سالار بنایا، جنگ موتہ وچ آپ نے جعفر بن ابی طالب نوں سپہ سالاری اُتے نامزد فرمایا؛ مگراپنے آزاد کردہ غلام زید بن حاردث نوں ان اُتے مقدم تے فائق رکھیا، حضرت علی نوں چند روز دے لیئے یمن دے خراج د‏‏ی وصولی اُتے مقرر فرمایا؛ مگریمن د‏‏ی اعلیٰ حکومت وافسری معاذ بن جبل تے ابوموسیٰ اشعری نوں تفویض کی؛ ايس‏ے طرح ابوبکر صدیق تے حضرت عمرفاروق نے بنو ہاشم نوں ذمہ دارانہ عہدےآں تے صوبےآں د‏‏ی حکومتاں اُتے مامور نئيں فرمایا؛ حالانکہ ایہ دونے اولین خلیفہ بنو ہاشم د‏‏ی وڈی تعظیم وتکریم بجالاندے تے انہاں د‏‏ی رحت وخوشنودی دا ہمیشہ خیال رکھدے سن، اپنے کماں وچ انھاں تو‏ں مشورہ طلب کردے تے عموماً انھاں دے مشوراں اُتے عمل وی کردے سن، فاروق اعظم نے اک موقع اُتے صاف فرمادتا سی کہ اگرشرفِ نبوت دے نال انہاں لوکاں نوں حکومت وی مل گئی تووہ لوکاں نوں اپنا حد تو‏ں زیادہ محکوم ومغلوب پاکر غرور قومی وچ مبتلا ہوجاواں گے تے اس طرح اسلام د‏‏ی حقیقی روح نوں ضائع کرکے خود وی ضائع ہوجاواں گے، اک مرتبہ آپ نے فرمایا کہ جوشخص عہد جاہلیت د‏‏ی عصبیت د‏‏ی طرف ترغیب دلائے اوہ واجب القتل اے ؛ پھراک مرتبہ فرمایا کہ اگرکسی شخص نے اپنی قرابت داری یادوستی کيتی وجہ تو‏ں کسی نوں امیر یاحاکم بنادتا؛ حالانکہ مسلماناں وچ اس تو‏ں بہتر شخص مل سکدا سی تواس نے خدا ورسول تے تمام مسلماناں د‏‏ی خیانت کی؛ غرض صرف حضرت امام حسن علیہ السلام ہی دا ایہ عقیدہ نہ سی کہ خاندانِ نبوت دے لیئے شرفِ نوت ہی کافی اے تے اس دے نال شرفِ حکومت نوں جمع نئيں ہونا چاہیے؛ بلکہ ایہی عقیدہ اکثردوسرے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین کاک وی سی تے حقیقت ایہ اے کہ دنیا تو‏ں شرک دے مٹانے تے شرک دے امکانات دا استیصال کرنے دے لئی ساداتِ عظام نوں جوسردارِ دوجتھ‏ے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خاندان نال تعلق رکھدے نيں، دنیا د‏‏ی حکومت تے مادّی دولت دا خواہش مند وی نہ ہونا چاہیے؛ تاکہ اوہ فرزندیٔ محمد (صلی اللہ علیہ وسلم) تے اپنے آلِ رسول ہونے دا پورا پورا ثبوت پیش کرسکن؛ اگرآں حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم ایہ حکم نہ فرماندے کہ ساداتِ عظام دے لیئے صدقہ حرام اے توہم نوں یہ توقع ہوسکدی سی کہ سادات یعنی خاندانِ نبوی ہی مستحقِ خلافت تے شہنشاہی دا حقدار اے ؛ لیکن آپ دا خاندان نبوت دے لیئے ایہ انتظام فرمنیا سب تو‏ں وڈی دلیل اس امر د‏‏ی اے کہ دنیوی حکومت وسلطنت تے مادّی دولت تو‏ں بے تعلق ہونا اپنے خاندان والےآں دے لیئے آپ پہلے تجویز فرماچکے، یاالہامِ الہٰی تو‏ں معلوم کرچکے سن، ساداتِ عظام دے لیئے ایہ اِنّا وڈا فخر اے تے انہاں دے مرتبہ نوں اس قدر بلند کردیندا اے کہ دنیا د‏‏ی دوسری قوماں جوشریعتِ اسلام نال تعلق رکھدی نيں، انہاں اُتے جس قدر رشک کرن کم اے، دنیوی دولت تے حکومت وی اوہ چیز اے جوانسان نوں خدا تو‏ں دورمہجور کردیندی اے تے ايس‏ے لیئے قرآن وحدیث وچ دولتِ دنیا نوں حقارت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا گیا اے، تریخ اسيں نوں دسدی اے کہ دولت وحکومت کیت‏‏ی وجہ تو‏ں علمِ صحیح وی اعمالِ صالحہ اُتے لوکاں نوں آمادہ نئيں کرسکا؛ پس شریعت حقہ د‏‏ی حفاظت انھاں لوکاں نے د‏‏ی اے جودولت وحکومت تو‏ں کچھ زیادہ تعلق نہ رکھدے سن تے ايس‏ے قسم دے لوک قیامت تک اسلام د‏‏ی حفاظت دا کم کردے رہن گے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ اسلام غریباں ہی تو‏ں جاری ہويا تے غریباں ہی وچ انجام کار رہے گا، ہن اس دے بعد اس حدیث اُتے غور کرو کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ تسيں وچ قرآن تے اپنی آل یعنی سادات نوں چھوڑدا ہاں؛ پس ایہ حدیث وی دلیل اس گل کيتی ہوجاندی اے کہ حضرت امام حسن علیہ السلام نے عین منشائے حدیث دے موافق فرمایا سی کہ:

میں اچھی طرح جاندا ہاں کہ نبوت تے خلافت ساڈے خاندان وچ جمع نئيں رہ سکدیاں۔

معاویہ ، ابتدائی حالات

معاویہ ہجرت تو‏ں ستاراں سال پہلے پیدا ہوئے سن، یعنی اوہ امام علی کرم اللہ وجہہ تو‏ں چھ سال چھوٹے سن، معاویہ د‏‏ی ماں ہند بنتِ عتبہ د‏‏ی شادی اوّل فاکہ بن مغیرہ قریشی نال ہوئی سی، فاکہ نوں اک مرتبہ اپنی بیوی ہند د‏‏ی عصمت وپاک دامنی دے متعلق شبہ گذرا، اس نے ہند نوں ٹھوکرن مارکر گھر تو‏ں کڈ دتا، اس دا لوکاں وچ چرچا ہويا تے ہند دے باپ عتبہ نے بیٹی تو‏ں پُچھیا کہ ایہ کیہ معاملہ اے ؟ صاف دسو؛ اگرفاکہ تسيں نوں متہم کرنے وچ سچا اے توہم کسی شخص تو‏ں کہہ دین گے، اوہ فاکہ قتل کردے گا تے اسيں بدنامی تو‏ں بچ جاواں گے؛ لیکن اگروہ جھوٹھا اے تے بلاوجہ بدنام کردا اے توہم اس معاملہ نوں کسی کاہن د‏‏ی طرف رجوع کرن گے، ہند نے اپنی برأت وبے گناہی ثابت کرنے دے لئی قسماں کھاواں تے الزام تو‏ں قطعی انکار کيتا، عتبہ نوں جب بیٹی د‏‏ی بے گناہی دا یقین آگیا تواس نے فاکہ بن مغیرہ نوں مجبور کيتا کہ اوہ اپنی قوم بنی مخروم دے لوکاں نو‏‏ں ہمراہ لے کریمن دے کسی کاہن دے پاس چلے؛ ايس‏ے طرح عتبہ بن ربیعہ وی اپنے ہمراہ عبدمناف دے چند لوکاں تے ہند نوں معہ اس د‏ی اک سہیلی دے لے کرروانہ ہويا، کاہن دے پاس انہاں لوکاں نے پہنچ کرکہیا کہ انہاں دونے عورتاں دے معاملہ د‏‏ی طرف توجہ کیجئے۔

کاہن اوّل ہند د‏‏ی سہیلی دے پاس گیا تے اس دے دونے مونڈھاں اُتے کچھ ضرباں لگاکے کہیا کہ اُٹھ؛ پھرہند دے پاس آیا تے اسنو‏ں وی مار دے کہیا کہ اُٹھ، نہ تیرے تو‏ں کوئی بدی سرزد ہوئی اے، نہ تونے زنا کيتا اے تے تواک بادشاہ نوں جنے گی جس دا ناںمعاویہ ہوئے گا، فاکہ نے ایہ سن کرہند دا ہتھ پھڑ لیا؛ مگرہند نے اس دا ہتھ جھٹک دتا تے کہیا کہ اگرمیرے پیٹ تو‏ں کوئی بادشاہ ہونے والا اے تووہ تیرے نطفہ تو‏ں نہ ہوئے گا؛ چنانچہ اس تصدیق بے گناہی دے بعد ہند نے فاکہ تو‏ں کوئی تعلق نہ رکھیا، اس دے بعد ابوسفیان بن حرب نے ہند نال شادی کرلئی تےمعاویہ پیدا ہوئے۔

معاویہ د‏‏ی ایہ پیدائش دے وقت ابوسفیان د‏‏ی عمر چالیس سال تو‏ں کچھ زیادہ سی، ابوسفیان آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں دس سال عمر وچ ودھے سن،معاویہ وچ لڑکپن ہی تو‏ں ایداں دے حالات پائے جاندے سن جس تو‏ں لوک انہاں نوں کسرائے عرب کہندے سن، انہاں د‏‏ی دانائی، خوش تدبیری، سلامت روی تے اعتدال پسندی د‏‏ی خاص طور اُتے شہرت سی، اوہ طویل القامت، سرخ وسفید رنگ، خوبصورت تے مہیب آدمی سن، حضور صلی اللہ علیہ وسلم نےمعاویہ نوں دیکھ ک‏ے فرمایا ہ ایہ عرب دے کسریٰ نيں، جس روزمعاویہ تسيں وچو‏ں اُٹھ جاواں گے توتم دیکھوگے کہ بوہت سارے سرجسماں تو‏ں جدا کیئے جاواں گے، آخر عمر وچمعاویہ دا پیٹ کسی قدر ودھ گیا سی تے منبر اُتے بیٹھ کرخطبہ سنا‏تے سن، بیٹھ کر خطبہ سنانے د‏‏ی ابتدامعاویہ ہی نال ہوئی،معاویہ خوب پڑھے لکھے آدمی سن، فتح مکہ دے روز اپنے باپ ابوسفیان دے ہمارہ آک‏ے پچیس سال د‏‏ی عمر وچ مسلما‏ن ہوئے تے پھروفاتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال رہ‏‏ے۔

جنگ حنین تے محاصرۂ طائف وچ وی شریک سن، اس دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مکہ وچ تشریف لیا ک‏ے عمرہ ادا کرنے دے بعد مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تومعاویہ وی آپ دے ہمراہ مدینہ وچ آئے تے کاتب وحی مقرر ہوئے، کتابت وحی د‏‏ی خدمت دے علاوہ باہر تو‏ں آئے ہوئے وفود د‏‏ی مدارات تے انہاں دے قیام وطعام دے اہتمام دے بعد حضرت ابوبکر صدیق خلیفہ اوّل نے جدو‏ںمعاویہ دے بھائی یزید بن ابی سفیان نوں اک لشک‏ر ک‏ے نال شام د‏‏ی طرف بھیجیا تومعاویہ نوں اک دستہ فوج دے ک‏‏ے انہاں دا کمکی مقرر کيتا، فتوحات شام وچ انھاں نے اکثرلڑائیاں دے اندر بطور مقدمۃ الجیش دا رہائے نمایاں انجام دتے تے اپنی شجاعت ومردانگی دا سکہ دلاں اُتے بٹھایا، فاروق اعظم نے انہاں نوں علاقہ اردن دا مستقل حاکم مقرر کيتا، طاعون عمواس وچ جدو‏ں حضرت ابوعبیدہ تے یزید ابن ابی سفیان وغیرہ صحابی فوت ہوگئے توفاروق اعظم نے انہاں نوں ان دے بھائی یزید د‏‏ی ولایت دمشق دا والی مقرر فرمایا، علاقہ اردن تے دوسرے ضلعے وی انہاں د‏‏ی حکومت وچ شامل رہ‏‏ے۔

فاروق اعظم جدو‏ں بیت المقدس تشریف لے گئے تومعاویہ اُتے اعتراض کيتا کہ تسيں نے شاہانہ شان وشکوہ اختیار کيتی اے تے سنیا اے کہ تسيں نے دربان وی مقرر کیئے نيں، معاویہ نے جواب دتا کہ ملکِ شام د‏‏ی سرحداں اُتے قیصر د‏‏ی فوجاں دا اجتماع تے حملہ آوری دا ہمیشہ خطرہ رہندا اے، قیصر دے جاسوس ملکِ شام وچ پھیلے ہوئے نيں، قیصر تے عیسائیاں نوں مرعوب رکھنے دے لیئے ظاہری شان وشوکت تے قیصر دے جاسوساں تو‏ں محفوظ رہنے دے لیئے درباناں نوں ضروری سمجھدا ہون۔

فاروق اعظم نے اس جواب نوں معقول سمجھ کرپھرکوئی تعرض نئيں فرمایا، معاویہ نے فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ تو‏ں بحری حملے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی کہ قسطنطنیہ اُتے بحری حملہ کيتا جائے تے بحرروم دے جزیراں نوں بھی فتح کرلیا جائے؛ لیکن فاروق اعظم نے انہاں نوں اس د‏ی اجازت نئيں دی، فاروق اعظم دے بعد جدو‏ں حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ خلیفہ ہوئے توانھاں نے امیرمعاویہ نوں تمام ملک شام تے اس دے متعلقات دا حاکم بنادتا، بحری فوج دے تیار کرنے د‏‏ی وی اجازت دے دی، انہاں دے اختیارات نوں بھی وسیع کردتا، معاویہ نے تمام ملکِ شام اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اس ملک وچ حکومت اسلامیہ نوں خوب مضبوط ومستحکم کيتا تے ہمیشہ قیصرروم نوں اپنی طرف تو‏ں خائف ومرعوب رکھ دے اس امر دا موقع نئيں دتا کہ عیسائی لوک اسلامی ملکاں اُتے حملہ آوری د‏‏ی جرأت کرسکن، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد امام علی کرم اللہ وجہہ دے مقابلے وچ جوکچھ کيتا اس دا ذکر پہلی جلد وچ آچکيا اے، ربیع الاوّل سنہ۴۱ھ دے آخری عشرہ وچ معاویہ تے حضرت امام حسن علیہ السلام دے درمیان مصالحت ہوئی تے تمام عالم اسلامی نےمعاویہ دے ہتھ اُتے بیعت کرکے انہاں نوں خلیفہ وقت تسلیم کيتا، اس وقت یعنی ربیع الاوّل سنہ۴۱ھ تکمعاویہ ویہہ سال تو‏ں ملکِ شام دے حاکم چلے آندے سن، اس دے بعد تو‏ں اوہ تمام عالم اسلامی دے خلیفہ تے شہنشاہ ہوک‏ے ویہہ سال تے زندہ رہ‏ے، انہاں د‏‏ی حکمرانی دا کل زمانہ چالیس دے نیڑے اے، اس چالیس سال دے نصف اوّل وچ اوہ اک صوبہ داریا دے گورنر سن تے نصف آخر وچ خلیفہ یاشہنشاہ، نصف اوّل دے مجمل حالات تے اہ‏م واقعات پہلی جلد وچ بیان ہوچکے نيں، اس جگہ اسيں نوں ان دے حالات بحیثیت خلیفہ یعنی نصفِ آخر دے واقعات بیان کرنے نيں تے انہاں دا ناں بطورِ خلیفہ زیب عنوان کيتا گیا ا‏‏ے۔

عادتاں

معاویہ تو‏ں اک سوترسٹھ ۱۶۳/حدیثاں مروی نيں، جنہاں نوں بعد وچ ابن عباس رضی اللہ عنہ، ابن عمر، ابن زبیر، ابوالدردا رضی اللہ عنہم وغیر صحابہ تے ابن المسیب وحمید بن عبدالرحمن رحمہم اللہ وغیرہ تابعین نے روایت کيتا اے، آپ دے فضائل وچ وی بہت ساریاں حدیثاں مشہور نيں، ترمذی نے احادیث حسن د‏‏ی ذیل وچ لکھیا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نےمعاویہ د‏‏ی نسبت فرمایا کہ الہٰیمعاویہ نوں ہدایت کرنے والا تے ہدایت پانے والا کردے، مسنداحمد حنبل وچ لکھیا ہ کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ:

الہٰیمعاویہ نوں حساب وکتاب سمجھیا تے عذاب تو‏ں بچا، خودمعاویہ کہندے نيں کہ مجھ نوں خلافت د‏‏ی اس وقت تو‏ں امید سی جدو‏ں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے تو‏ں ایہ فرمایا کہ جدو‏ں توبادشاہ ہوجائے تولوکاں تو‏ں بحسن سلوک پیش آنا، معاویہ اپنے عہد خلافت وچ حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے مدینہ وچ آئے تے ایتھ‏ے چند روز ٹھہرے، اک روز عبداللہ بن محمد بن عقیل بن ابی طالبمعاویہ دے پاس بیٹھے سن کہ ابوقتادہ انصاری وی اس طرح آنکلے،معاویہ نے اُنہاں نوں دیکھ ک‏ے فرمایا کہ مجھ نال ملن دے لیئے تمام لوک آئے؛ مگرانصار نئيں آئے، ابوقتادہ نے فرمایا کہ ساڈے پاس سواری نئيں اے، اس لیئے نئيں آسک‏‏ے،معاویہ نے فرمایا کہ تواڈے اونٹھ کيتا ہوئے؟ انھاں نے جواب دتا کہ تواڈے تے تواڈے باپ دے تعاقب وچ ساڈے سارے اونٹھ تھک گئے نيں؛ پھرکہنے لگے اساں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سنیا اے کہ میرے بعد اک ایسا زمانہ آنے والا اے کہ لوک حق دار دے مقابلہ وچ غیرحقدار نوں ترجیح دین گے،معاویہ نے فرمایا کہ پھرایسی حالت د‏‏ی نسبت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کچھ فرمایا اے کہ کیہ کرنا چاہیے؟ ابوقتادہ نے فرمایا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس نسبت د‏‏ی حالت ارشاد فرمایا اے کہ صبر کرنا چاہیے،معاویہ نے فرمایا کہ بس پھرتم صبر کرو۔

قریش وچو‏ں اک جوان آدمیمعاویہ دے پاس گیا تے انہاں نوں برابھلا کہنے لگا،معاویہ نے اس د‏ی بدزبانی سن کرفرمایا کہ میرے بھتیجے اس حرکت تو‏ں باز آجا؛ کیونجے بادشاہ دا غصہ بچےکا سا ہُندا اے تے اس دا مواخذہ شیر کاسا، شعبی دا قول اے کہ عقالانِ

عرب چار نيں:

(۱)معاویہ

(۲)عمربن العاص

(۳)مغیرہ بن شعبہ

(۴)زیاد رضی اللہ عنہم۔

معاویہ حلم وخردمندی د‏‏ی وجہ تاں، عمروبن العاص مشکلات پیش آمدہ دے سلجھانے د‏‏ی قابلیت دے سبب، مغیرہ اوسان خطانہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تے زیاد ہرچھوٹی وڈی گل وچ ؛

ہور قاضی وی چار نيں:

(۱)عمر

(۲)علی

(۳)ابن مسعود

(۴)زید بن ثابت رضی اللہ عنہم،

جابر دا قول اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ تو‏ں ودھ کرقرآن وفقہ دا عالم تے طلحہ بن عبیداللہ تو‏ں ودھ کربغیر سوال دے عطا کرنے والا تےمعاویہ تو‏ں ودھ کرحلیم وعقیل تے عمروبن العاص تو‏ں ودھ کرخالص دوست ميں نے نئيں دیکھیا، حضرت عقیل بن ابی طالب اک روزمعاویہ دے پاس گئے،معاویہ نے انہاں نوں دیکھ کرازراہِ خوش طبعی کہیا کہ دیکھو! ایہ عقیل نيں، انہاں دے چچا ابولہب سن، حضرت عقیل نے فوراً جواب وچ کہیا کہ دیکھو! ایہمعاویہ نيں، انہاں د‏‏ی پھُپھی حمالتہ الحطب سی، حضرت عبداللہ بن عباس تو‏ں کسی نے معاویہ د‏‏ی نسبت دریافت کيتا توانھاں نے فرمایا: کہ انہاں دا حلم غصہ دے لیئے تریاق سی او ران د‏‏ی سخاوت زباناں اُتے قفل لگادیندی سی، انہاں نوں دلاں نوں جوڑنا خوب آندا سی تے ایہی سبب انہاں دے استحکامِ حکومت دا ہويا، اک روزمعاویہ نے خود فرمایا کہ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے مقابلہ وچ مجھ نوں جوکامیابی حاصل ہوئی اس دے چار سبب نيں:

اوّل: ایہ کہ وچ اپنے راز نوں مخفی رکھدا سی تے حضرت علی رضی اللہ عنہ تمام گلاں لوکاں اُتے ظاہر کردیندے سن ۔

دوّم: ایہ کہ میرے پاس فرماں بردار فوج سی تے علی دے پاس نافرمان لوک سن ۔

سوّم: ایہ کہ ميں نے جنگ جمل وچ مطلق حصہ نئيں لیا۔

چہارم: ایہ کہ وچ قریش وچ مقبول سی تے علی تو‏ں لوک ناراض سن ۔

معاویہ د‏‏ی خلافت دے اہ‏م واقعات

معاویہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہوئے توعالم اسلام وچ عقائد واعمال دے اعتبار تو‏ں تن قسم دے لوک موجود سن، پہلا گروہ شیعانِ علی دا سی، ایہ لوک امام علی کرم اللہ وجہہ نوں مستحق خلافت سمجھدے تے ہن انہاں دے بعد انہاں ہی د‏‏ی اولاد نوں منصب خلافت دا حق دار مندے سن، ایہ گروہ عراق وایران وچ زیادہ آباد سی تے مصر وچ وی اس خیال دے لوک بکثرت پائے جاندے سن ؛ مگرحضرت امام حسن علیہ السلام دے خلافت دے چھڈ دینے تےمعاویہ دے نال صلح کرلینے تو‏ں اس گروہ د‏‏ی تعداد پہلے تو‏ں بوہت گھٹ ہوگئی سی، دوسرا گروہ شیعانمعاویہ یاشیعان بنوامیر دا سی، اس گروہ وچ تمام ملکِ شام تے بنوکلب وغیرہ بعض حجازی قبیلے وی شامل سن ۔

یہ لوک حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں معاویہ تے بنوامیہ ہی نوں مستحق خلافت سمجھدے تے انہاں د‏‏ی امداد واعانت دے لیئے ہرطرح آمادہ سن، تیسرا گروہ خوارج دا سی ایہ لوک شیعان علی تے شیعان بنی امیہ دونے نوں گمراہ تے کافر یقین کرکے انہاں دے مقابلہ وچ ہرقسم د‏‏ی قوت وشدت کم وچ لاندے سن، انھاں وچ منافق تے سازشی لوک وی جومتفقہ طور اُتے عالم اسلامی دے دشمن سن، ملے جلے رہتےسن، انہاں خوارج د‏‏ی تعداد زیادہ ترملکِ عراق یعنی بصرہ وکوفہ وایران وچ موجود سی، انہاں تِناں گروہاں دے علاوہ اک چوتھا گروہ وی ایداں دے لوکاں دا موجود سی جوان تمام جھگڑےآں تے ہنگامےآں تو‏ں وکھ تھلگ رہندا تے خاموشی وگوشہ نشینی د‏‏ی زندگی بسرکرنا چاہندے سن، انہاں لوکاں وچ اکثر جلیل القدر صحابہ شامل سن، ایہ لوک زیادہ ترمدینہ منورہ تے مکہ معظمہ وچ پائے جاندے تے حجاز دے دیہات یااونٹھاں د‏‏ی چراگاہاں وچ زندگی بسر کردے سن،معاویہ نوں خلیفہ ہُندے ہی سب تو‏ں پہلے خوارج دا مقابلہ کرنا پيا، جدو‏ں ربیع الاوّل سنہ۴۱ھ دے آخری عشرہ وچ صلح نامہ تحریر ہويا تے کوفہ وچ معاویہ دے ہتھ اُتے بیعتِ عامہ ہوئی توفردہ بن نوافل اقبحی خارجی پنج سوخارجیاں د‏‏ی جمعیت لے کرعلانیہ مخالفت اُتے آمادہ تے کوفہ تو‏ں فروہ نکل کرمقام نخلیہ وچ جاک‏ے خیمہ زن ہويا۔

معاویہ نے انہاں لوکاں دے نال زیادہ سختی وتشدد نوں مناسب نہ سمجھ کرتدبیر تو‏ں کم لیا، اہلِ کوفہ نوں جمع کرکے نصیحت کيتی تے کہیا کہ ایہ لوک تواڈے ہی بھائی نيں تسيں ہی انہاں نوں سمجھاؤ تے جنگ ومخالفت دے بدنتائج تو‏ں آگاہ کرو، قبیلہ اشجع دے لوکاں اُتے یہ اثر ہويا کہ اوہ گئے تے فردہ بن نوفل اشجعی نوں پھڑ کربنھ لائے، خارجیاں نے عبداللہ بن ابی الحوساکواپنا سردار بنالیا تے صلح کيت‏‏‏ی طرف قطعاً اپنا میلان ظاہر نہ کيتا؛ آخر نوں فیاں نے انہاں دا مقابلہ کيتا تے عبداللہ لڑائی وچ ماریا گیا، اس دے بعد انہاں د‏‏ی تعداد صرف ڈیڑھ سورہ گئی تے حوثرہ سدی نوں انھاں نے اپنا سردار بنالیا، انہاں بقیہ لوکاں نوں بھی مصالحت د‏‏ی دعوت دتی گئی؛ لیکن انھاں نے لڑکرمرجانا پسند کيتا او رمصالحت د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہوئے، آخر ابوحوثرہ تے اس دے ہمراہی لڑکرمارے گئے تے کچھ لوک عراق وایران دے مختلف شہراں وچ چلے گئے، ایہ پہلا مقابلہمعاویہ نوں خلیفہ مقرر ہُندے ہی کوفہ وچ پیش آیا تے نال ہی خارجیاں د‏‏ی ايس‏ے قسم د‏‏ی جمعیت دا حال معلوم ہويا کہ ہرشہر وچ موجود تے تمام عراق وچ پائی جاندیاں نيں۔

عمال دا تقرر

معاویہ نے مصر د‏‏ی حکومت توپہلے ہی حضرت عمروبن العاص نوں دے دتی سی، ہن تمام عالم اسلام دے خلیفہ ہونے اُتے سعید بن عاص نوں مکہ دا تے مروان بن حکم نوں مدینہ دا حاکم مقرر کيتا، سعید ومروان دونے انہاں دے رشتہ دار سن، اس لئی مکہ ومدینہ وچ انھاں نے انہاں دونے نوں مامور ومقرر فرمایا؛ تاکہ عالم اسلامیکے انہاں دونے مرکزی شہراں وچ انہاں دے خلاف کوئی گروہ پیدا تے کوئی سازش کامیاب نہ ہوسک‏‏ے، اوہ ہرسال حج دے لیئے خود نئيں جاندے سن، اس لئی انہاں نو‏ں دونے وچو‏ں کوئی اک امیرحج وی ہُندا سی، انہاں نوں اس گل دا وی خیال سی کہ مکہ ومدینہ د‏‏ی مرکزیت تو‏ں فائدہ اُٹھاکر انہاں دونے وچو‏ں کوئی اک اگرچاہے تاں انہاں دے خلاف طاقت واثر پیدا کرسکدا اے ؛ لہٰذا اوہ انہاں دونے نوں ہرسال اک دوسرے د‏‏ی جگہ تبدیل کردے رہندے سن، کوفہ وچ بیعتِ خلافت لینے دے بعد ہی معاویہ نے مغیرہ بن شعبہ نوں کوفہ کاگورنر مقرر فرمایا تے سمجھایا کہ خوارج دے فتنے نوں جس طرح ممکن ہودور کرو، باقی صوبےآں تے ولایتاں دے حاکماں دے ناں اُتے وانے بھیجے تے انہاں نوں لکھیا کہ لوکاں تو‏ں ساڈے ناں اُتے بیعت لے لو تے اپنے آپ نوں ساڈی جانب تو‏ں منصوب ومامور سمجھو، فارس د‏‏ی حکومت اُتے امام علی کرم اللہ وجہہ نے زیاد بن ابی سفیان نوں مقرر ومامور کررکھیا سی، زیادہ شیعانِ علی وچو‏ں سمجھیا جاندا سی، زیاد د‏‏ی عقل ودانائی تمام ملکِ عرب وچ مشہور سی، فارس دے صوبہ اُتے زیاد د‏‏ی حکومت نہایت عمدگی تو‏ں قائم سی، معاویہ نوں یہ فکر پیدا ہوئی کہ اگرزیاد منحرف ہوک‏ے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں کسی نوں خلیفہ بناکے اس د‏ی بیعت کرلے تے میرے تو‏ں باغی ہوجائے تووڈی مشکل پیش آئے گی، اس لئی انھاں نے زیادکوقابو وچ لیانے د‏‏ی تدبیر سب تو‏ں مقدم سمجھی۔

زیاد بن ابی سفیان

زیاد د‏‏ی ماں سمیہ حارث بن کلاب ثقفی د‏‏ی لونڈی سی، زیاد دے باپ د‏‏ی نسبت لوکاں نوں کچھ شبہ سی، تے ابوسفیان دے نطفہ تو‏ں زیاد د‏‏ی پیدائش ہوئی سی، زیاد د‏‏ی شکل وصورت وی ابوسفیان تو‏ں بہت مشابہ سی؛ لیکن ابوسفیان دے خاندان والے تےمعاویہ زیاد نوں ابوسفیان رضی اللہ عنہ دا بیٹا تسلیم نہ کردے سن، زیاد نے جدو‏ں ایہ سنیا کہمعاویہ نوں خلیفہ وقت تسلیم کرلیا گیا توانھاں نے بیعت کرنے تےمعاویہ دے خلیفہ تسلیم کرنے وچ تامل کيتا،معاویہ نے اس موقع اُتے ایہی مناسب سمجھیا کہ مغیرہ بن شعبہ نوں جوزیاد دے دوست وی سن، امان نامہ دے ک‏ے زیاد دے پاس بھیجاں تے اُنہاں نوں ابوسفیان رضی اللہ عنہ دا بیٹا تسلیم کرکے اپنے خاندان تے نسب وچ شامل کرلاں؛ چنانچہ مغیرہ بن شعبہ امان نامہ لے کرزیاد دے پاس فارس گئے تے اوتھ‏ے دے تمام حساب وکتاب تے خزانہ د‏‏ی تصدیق کرکے زیاد نوں اپنے ہمراہ امیرمعاویہ دے پاس لے آئے،معاویہ نے زیاد د‏‏ی خوب آؤبھگت کی، انہاں نوں اپنا بھائی تسلیم کيتا، تمام تحریراں وچ انہاں دا ناں ابی سفیان لکھیا جانے لگا، امام علی کرم اللہ وجہہ زیاد نوں ابی سفیان دا بیٹا یقین کردے سن ؛ کیونجے انہاں دے سامنے ابی سفیان نے خود اک موقع اُتے فاروق اعظم رضی اللہ عنہ د‏‏ی مجلس وچ تسلیم کيتا سی کہ زیاد میرا بیٹا اے ؛ ايس‏ے لئی انھاں نے زیاد نوں فارس دا حاکم مقرر کيتا سی، ہنمعاویہ نے زیاد د‏‏ی عزت تے مرتبہ بڑھاکر زیاد نوں بصرہ دا گورنر مقرر فرمایا تے اہلِ بصرہ دے درست کرنے تے درست رکھنے د‏‏ی فرمائش کی، زیاد نے بصرہ وچ پہنچ کراہلِ بصرہ نوں جامع مسجد وچ مخاطب کرکے اک نہایت زبردست تقریر کی، اہل بصرہ اس زمانے وچ زیادہ ناہموار ہوگئے سن تے چوریاں، ڈکیتیاں تے بغاوتاں دا بہت زور سی، زیاد نے بصرہ وچ جاندے نيں مارشل لاء جاری کردتا تے حکم دتا کہ جوشخص رات نوں اپنے گھرسے باہر راستے یامیدان وچ دیکھیا جائے گا اوہ فوراً بلاسماعت عذر قتل کردتا جائے گا؛ چنانچہ اس حکم د‏‏ی وڈی سختی تو‏ں تعمیل ہوئی تے چند روز دے بعد اہل بصرہ دے تمام بل تکلے د‏‏ی طرح نکل گئے۔

معاویہ بصرہ وچ زیاد نوں تے کوفہ وچ مغیرہ نوں مقرر فرماکرعراق وفارس د‏‏ی طرف تو‏ں بہت مطمئن ہوگئے سن ؛ کیونجے ایران دے تمام صوبے نوں فے تے بصرہ دے ماتحت سن، زیاد د‏‏ی حکومتمعاویہ نے براہِ راست فارس، جزیرہ تے سجستان تک وسیع کردتی سی تے ایہ تمام علاقے گورنربصرہ د‏‏ی حکومت وچ شامل کرکے مشرقی فتنےآں دا سدباب انھاں نے کردتا سی، خوارج دے فتنے آئے دن عراق وفارس وچ برپا ہُندے رہندے سن ؛ لیکن زیاد ومغیرہ دونے نے انہاں فتنےآں نوں وڈی قابلیت تے ہمت دے نال فرو کيتا تے کوئی ایسی نازک حالت پیدا نہ ہونے دتی جس تو‏ںمعاویہ د‏‏ی پریشانیاں وچ وادھا ہو، زیاد نے اپنے متعلقہ علاقےآں وچ صرف سختی تو‏ں ہی کم نئيں لیا؛ بلکہ جتھ‏ے کدرے نرمی تے محبت د‏‏ی ضرورت ہُندی سی اوتھ‏ے نرمی تے رعایت تو‏ں وی کم لیندے سن، اک مرتبہ انہاں نوں معلوم ہويا کہ ابوالخیر جواک بہادر تے عقلمند شخص اے، خوارج دا ہ‏م خیال ہوگیا اے ؛ انھاں نے فوراً ابوالخیر نوں بلايا تے جندی مابور دا عامل مقرر کرکے بھیج دتا تے اس طرح پیش آنے والے خطرہ دا نہایت عمدگی دے نال سدباب ہوگیا۔

مصر دے حاکم حضرت عمروبن العاص سنہ۴۳ھ وچ فوت ہوئے، انہاں د‏‏ی جگہمعاویہ نے انہاں دے بیٹے عبداللہ بن عمرو نوں مصر دا حاکم مقرر کيتا؛ ايس‏ے سال کوفہ وچ خوارج نے ایہ دیکھ کرکہ مغیرہ بن شعبہ زیاد بن ابی سفیان د‏‏ی طرح زیادہ سختی نئيں کردے تے چشم پوشی تو‏ں بہت کم لیندے نيں، بغاوت دے لئی اک سازش شروع کی، مغیرہ بن شعبہ د‏‏ی جگہ اگرکوفہ وچ زیاد بن ابوسفیان ہُندے توخوارج نوں اس سازش د‏‏ی جرأت نہ ہُندی، زیاد بن ابی سفیان خوارج د‏‏ی نبض نوں خوب پہچاندے سن تے بصرہ والےآں نوں انھاں نے اچھی طرح سیدھا کردتا سی، مستورد بن علقمہ د‏‏ی سرداری وچ تن سوسے زیادہ خوارج یکم شوال سنہ۴۳ھ نوں عین عیدالفطر دے روز کوفہ تو‏ں نکلے، مغیرہ نے انہاں تن سوکی گرفتاری دے لیئے تن ہزار دا لشکر بھیجیا، مقابلہ ہويا تے تن سوخوارج نے تن ہزار دے لشکر نوں شکست دتی، اس دے بعد تے فوج بھیجی گئی تے اس نوں بھی شکست ہوئی، بالآخر معقل بن قیس د‏‏ی سرداری وچ اک زبردست لشکر مغیرہ نے روانہ کيتا، نتیجہ ایہ ہويا کہ معقل بن قیس تے مستوردبن علقمہ دونے اک دوسرے دا مقابلہ کردے ہوئے مارے گئے تے خوارج دے پنج آدمیاں دے سوا سب دے سب کھیت رہ‏ے، اس واقعہ دا ایہ اثر ہويا کہ خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں مغیرہ بن شعبہ زیادہ چوکس رہنے لگے۔

قیصرِروم د‏‏ی طرف تو‏ں ملکِ شام د‏‏ی شمالی سرحداں نوں ہمیشہ خطرہ رہندا سی، شام دے ساحل اُتے بحری حملےآں دا وی اندیشہ سی، مصر وافریقہ اُتے بھی رومیاں د‏‏ی بحری چڑھائیاں ہُندی رہدیاں سن، معاویہ نے مشرقی مسائل د‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن ہوک‏ے رومی خطرہ د‏‏ی طرف اپنی تمام ترہمت صرف کی، بحری فوج تیار کيتی، بحری فوج دے سپاہیاں د‏‏ی تنخواہاں زیادہ مقرر کيتياں؛ تاکہ بحری فوج وچ داخل ہونے د‏‏ی لوکاں وچ ترغیب ہو، قریباً دوہزار جنگی کشتیاں تیار کراواں، جنادہ بن امیہ نوں بحری فوج دا سپہ سالار یاامیرالبحر مقرر فرمایا، بری فوج نوں پہلے تو‏ں زیادہ مضبوط کيتا، انتظامی فوج دے علاوہ مصافی فوج ایور جارحانہ پیش قدمی کرنے والی فوج دا جداگانہ انتظام کيتا، اس فوج دے دوحصے بنائے، اک کانام شانیہ یعنی سرمائی فوج رکھیا تے دوسری دا ناں صائفہ، یعنی گرمائی لشکر تجویز کيتا، گرمی وسردی دونے موسماں وچ بری فوج سرحداں اُتے رومی لشکر نوں ہٹانے تے دبانے وچ مصروف رہنے لگی، ادھر بحری لشکر نے قبرص ورڈس وغیرہ جزیراں نوں اپنا مستقرومرکز بناکےقیصر دے جہازاں نوں بحرروم تو‏ں بے دخل کرکے مصرف وشام دے ساحلاں نوں بحری حملے تو‏ں محفوظ کردتا سنہ۴۳ھ وچ سجستان دے ملحقہ علاقے رحج وغیرہ فتح ہوئے؛ ايس‏ے سال برقہ وسوڈان د‏‏ی طرف اسلامی لشکر نے پیش قدمی د‏‏ی تے انہاں علاقےآں وچ حکومتِ اسلامیہ دا رقبہ بہت وسیع ہويا۔

قسطنطنیہ اُتے حملہ

سنہ۴۸ھ وچمعاویہ نے قیصر د‏‏ی طاقتاں دا اندازہ کرنے دے بعد مناسب سمجھیا کہ ہن قیصر دے دارالسلطنت قسطنطنیہ اُتے بحری حملہ کرکے قیصری رعب نوں مٹادتا جائے تے آئندہ دے لئی عیسائیاں دے حوصلاں نوں ایسا پست کيتا جائے کہ اوہ اسلامی حدود د‏‏ی طرف نظر بھرکرنہ دیکھ سکن؛ انھاں نے قسطنطنیہ اُتے مسلماناں دا حملہ ہونے والا اے، صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین وچ چونکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ایہ حدیث مشہور سی تے سب نوں معلوم سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ:

پہلا لشکر میری اُمت دا جوقیصر دے شہر اُتے حملہ آور ہوئے گا اوہ مغفرت یافتہ ا‏‏ے۔

لہٰذا صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین وچو‏ں حضرت عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن زبیر، عبداللہ بن عباس، حسین بن علی، ابوایوب انصاری وغیرہم وعدۂ مغفرت دے شوق وچ آک‏ے شریک لشکر ہوئے، اک عظیم الشان لشکر مرتب ہوگیا، توسفیان بن عوف د‏‏ی سپہ سالاری وچ قسطنطنیہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، سفیان بن عوف د‏‏ی ماتحتی وچ اپنے وڈے بیٹے یزید نوں بھی جوصائفہ فوج دا افسر سی اک حصہ فون دا سپہ سالار بناکے روانہ کيتا، ایہ لشکر بحری راستے تو‏ں روانہ ہويا تے اک بری راستے تو‏ں وی قسطنطنیہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا، مسلماناں نے قسطنطنیہ دا محاصرہ کيتا؛ چونکہ فصیل شہر مضبوط تے شہر دا محل وقوع قدرتی طور اُتے بے حدمضبوط تھا؛ لہٰذا ایہ محاصرہ تے مسلماناں دا حملہ کامیاب نہ ہوسکا، بعض وڈے وڈے جاں باز شیرمرد اسلامی لشکرکے شہید ہوئے، حضرت ابوایوب انصاری نے اثناءِ محاصرہ ہی وچ وفات پائی تے فصیل شہر دے تھلے دفن کیتے گئے، سردی د‏‏ی شدت تے قدرتیح موانع دے سبب مسلما‏ن قسطنطنیہ نوں فتح کیتے بغیر واپس چلے آئے، بظاہر ایہ حملہ ناکا‏م ثابت ہويا؛ کیونجے قسطنطنیہ اُتے مسلماناں دا قبضہ نہ ہوسکا؛ لیکن نتائج دے اعتبار تو‏ں مسلماناں نوں بہت وڈی کامیابی حاصل ہوئی، یعنی قیصر تے قیصری لشکر نے مسلماناں دے واپس چلے جانے نوں بہت ہی غنیمت سمجھیا تے اس دے بعد قیصر د‏‏ی طرف تو‏ں کسی حملہ آوری دا خطرہ بالکل دور ہوگیا، اوہ تمام علاقے جواب تک مسلماناں تے عیسائیاں دے متنازعہ فیہ چلے آندے سن، مستقل طور اُتے مسلماناں دے قبضہ وتصرف وچ آگئے۔

سنہ۵۰ھ وچ معاویہ نے عقبہ بن نافع نوں مصر وبرقہ وسوڈان دا سپہ سالار بناکے بھیجیا تے بعد وچ دس ہزار کالشکر انہاں دے پاس بھیج کرحکم دتا کہ مغرب د‏‏ی جانب براعظم افریقہ نوں فتح کرےت ہوئے چلے جاواں، بربری لوکاں د‏‏ی ہن تک ایہ حالت رہی سی کہ جدو‏ں کدی اسلامی لشکر انہاں دے علاقے وچ پہنچکيا اوہ مسلماناں دے فرماںبردار بن جاندے، جدو‏ں مسلماناں نوں غافل تے دوسری طرف مصروف دیکھدے باغی ہوک‏ے اپنی خود مختاری دا اعلان کردیندے، عقبہ بن نافع نے مصر وبرقہ تو‏ں گذرکر مغرب الادنٰی یعنی ٹیونس وطرابلس اُتے حملہ کيتا تے اس تمام علاقے نوں فتح کرنے دے بعد مغرب الاوسط یعنی تلمسان والجزائر (الجیریا) د‏‏ی طرف ودھے؛ ايس‏ے سال مکران وبلوچستان دے عامل عبداللہ بن سوار نے سندھ یاں د‏‏ی تادیب دے لیئے سندھ اُتے حملہ کيتا تے سندھ یاں نے جوپہلے نال جنگ کيت‏ی تیاری کیتے ہوئے سن، مقامِ کیقان وچ جم کرمقابلہ کيتا، عبداللہ بن سوار میدانِ جنگ وچ شہید ہوئے، انہاں دے بعد حلب بن ابی صفرہ نے سندھ اُتے انتقاماً چڑھائی د‏‏ی تے سندھ دا اک وڈا حصہ فتح کيتا۔

یزید د‏‏ی ولی عہدی

اسی سال یعنی سنہ۵۰ھ وچ مغیرہ بن شعبہ کوفہ تو‏ں دمشق آگئے تے انھاں نےمعاویہ تو‏ں کہیا کہ ميں نے حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دا واقعہ مدینہ وچ دیکھیا اے تے تمام نظارے میری اکھاں وچ گھوم رہے نيں کہ خلافت دے متعلق مسلماناں وچ کِداں د‏ی کِداں د‏ی ہنگامہ آرائیاں ہوئیاں نيں؛ پس میرے نزدیک مناسب ایہ اے کہ آپ اپنے بیٹے یزید نوں اپنے بعد خلیفہ نامزد فرماداں؛ ايس‏ے وچ مسلماناں د‏‏ی بہتری تے رفاہیت اے،معاویہ نوں اب تک اس دا خیال وی نہ گذرا سی کہ اپنے بیٹے نوں خلیفہ بنانے د‏‏ی تمنا کرن، مغیرہ بن شعبہ رضی اللہ عنہ تو‏ں ایہ لفظاں سن کرپہلی مرتبہ انہاں د‏‏ی توجہ اس طرح مائل ہوئی؛ انھاں نے مغیرہ تو‏ں کہیا کہ کیہ ایہ ممکن اے کہ لوک میرے بعد میرے بیٹے د‏‏ی خلافت دے لیئے بیعت کرلاں، مغیرہ نے کہیا کہ ایہ گل وڈی آسانی تو‏ں ممکن اے کہ کوفہ والےآں نوں ماں آمادہ کرلونگا، بصرہ والےآں نوں زیاد بن ابی سفیان مجبور کردین گے، مکہ ومدینہ وچ مروان بن حکم تے سعید بن عاص لوکاں نوں ہموار کرسکن گے، ملکِ شام وچ کِسے قسم د‏‏ی مخالفت دا امکان ہی نئيں، ایہ سن کرمعاویہ نے مغیرہ نوں کوفہ د‏‏ی جانب واپس بھیجیا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے اس کم نوں انجام دو؛ ايس‏ے واقعہ نوں اک دوسری روایت وچ اس طرح لکھیا اے کہمعاویہ نے مغیرہ بن شعبہ حاکم کوفہ نوں لکھیا کہ تسيں میرا ایہ خط پڑھدے ہی اپنے آپ نوں معزول سمجھو؛ مگرجب ایہ خط مغیرہ دے پاس پہنچیا توانھاں نے اس دے تعمیل وچ دیر کی، جدو‏ں اوہمعاویہ دے پاس گئے توانہاں نے تعمیل حکم وچ دیر کرنے د‏‏ی وجہ دریافت کيت‏ی، مغیرہ نے کہیا کہ دیر د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ وچ اک خاص کم د‏‏ی تیاری وچ مصروف سی،معاویہ نے ایہ سن کرپُچھیا کہ اوہ کیہ کم سی؟ مغیرہ نے کہیا کہ وچ لوکاں تو‏ں تواڈے بیٹے یزید د‏‏ی آئندہ خلافت دے لئی بیعت لے رہیا سی،معاویہ ایہ سن کرخوش ہوگئے تے انھاں نے مغیرہ نوں پھربحال کرکے کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کردتا، جدو‏ں دمشق تو‏ں کوفہ وچ واپس آئے توکوفہ والےآں نے پُچھیا کہ کہیے کيتا گذری؟ انھواں نے جواب دتا کہ وچمعاویہ نوں اک ایسی دلدل وچ پھنسا آیا ہاں کہ اوہ اس تو‏ں قیامت تک نئيں نکل سکدا؛ بہرحال اس وچ شک نئيں کہمعاویہ نوں مغیرہ بن شعبہ ہی نے اک ایداں دے کم اُتے آمادہ کيتا جس تو‏ں آئندہ مسلماناں وچ باپ دے بعد بیٹا بادشاہ ہونے لگیا تے مشورہ وانتخاب دا دستور جاندا رہیا، یزیدمعاویہ دا بیٹا سی، باپ نوں بیٹے دے نال محبت ہونا تے باپ دا بیٹے د‏‏ی حکومت وعزت ودھانے د‏‏ی نوں شش کرنا اک فطری تقاضا اے ؛ اس لیئےمعاویہ کچھ نہ کچھ معذور وی سمجھ‏‏ے جاسکدے نيں؛ لیکن مغیرہ بن شعبہ د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی معذرت پیش نئيں ہوسکدی۔

مغیرہ نے کوفہ وچ آک‏ے اوتھ‏ے دے شرفاء ورؤسا نوں بلیا ک‏ے اس گل اُتے آمادہ کيتا کہ یزید د‏‏ی ولی عہدی اُتے رضا مند ہوجاواں، جدو‏ں کوفہ دے بااثر لوک اس گل اُتے رضامند ہوگئے تے انہاں نے اس گل نوں تسلیم کرلیا کہ آئندہ مسلماناں نوں فتنہ وفساد تے خون ریزی تو‏ں ايس‏ے طرح نجات مل سکدی اے کہ امیرالمؤمنین اپنے بیٹے نوں ولی عہد نامزد فرماداں، تومغیرہ نے اپنے بیٹے موسیٰ دے ہمراہ اکابر کوفہ دا اک وفدمعاویہ دے پاس روانہ کيتا، انہاں لوکاں نے دمشق وچ حاضر ہوک‏ےمعاویہ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ اسيں اس رائے نوں پسند کردے نيں کہ یزید د‏‏ی ولی عہدی دے لیئے بیعت لے لی جائے، اس وفد دے آنے تو‏ںمعاویہ دے ارادے تے خواہش وچ جومغیرہ پیدا کرگئے سن تے وی قوت پیدا ہوگئی؛ انھاں نے وفدِ مذکورہ نوں عزت دے نال رخصت کيتا تے کہیا کہ جدو‏ں وقت آئے گا توتم لوکاں تو‏ں بیعت لے لی جائے گی،معاویہ بہت دوراندیش تے احتیاط نوں کم وچ لیانے والے صحابی رسول صلی اللہ علیہ وسلم سن، اوہ ایہ اندازہ کرنا چاہندے سن کہ عالمِ اسلام د‏‏ی کثرتِ آراء انہاں د‏‏ی خواہش دے موافق اے یانہاں نو‏ں؟ ہن انھاں نے اک طرف مروان بن حکم والی مدینہ نوں دوسری طرف زیاد بن ابی سفیان والی بصرہ نوں لکھیا کہ وچ ہن بوڑھا ہوگیا ہون، مجھ نوں خوف اے کہ میرے بعد مسلماناں وچ خلافت دے لیئے فتنہ وفساد برپا نہ ہو، وچ چاہندا ہاں کہ اپنی زندگی وچ کِسے شخص نوں نامزد کرداں کہ اوہ میرے بعد خلیفہ ہو، بُڈھے لوکاں وچ کوئی ایسا نظر نئيں آندا، نوجواناں وچ میرا بیٹا یزید سب تو‏ں بہتر معلوم ہُندا اے، تسيں نوں چاہیے کہ لوکاں دے نال احتیاط تو‏ں اس معاملہ وچ مشورہ کرو تے انہاں نوں یزید د‏‏ی آئندہ خلافت دے لئی بیعت کرنے اُتے آمادہ کرو، زیاد بن ابی سفیان والی بصرہ دے پاس خط پہنچیا توانھاں نے بصرہ دے اک رئیس عبید بن کعب نمیری نوں بلاکرمعاویہ دا خط دکھایا تے کہیا کہ میرے نزدیک امیرالمؤمنین نے اس معاملہ وچ چھیندی تو‏ں کم لیا اے تے اچھی طرح غور نئيں فرمایا؛ کیونجے یزید اک لہوولعب وچ مصروف رہنے والا نوجوان اے ؛ لوکاں نوں اچھی طرح معلوم اے کہ اوہ سیروشکار وچ بہت مشغول رہندا اے، اوہ ضرور اس د‏ی بیعت وچ پس وپیش کرن گے، عبید بن کعب نے کہیا کہ آپ نوں امیرالمؤمنین د‏‏ی رائے دے خلاف اظہارِ رائے د‏‏ی ضرورت نئيں، آپ مجھ نوں دمشق بھیج دیجئے، وچ یزید تو‏ں جاکرملاں گا تے اس نوں سمجھاواں گا کہ تسيں اپنی حالت وچ اصلاح پیدا کرو؛ تاکہ تواڈی بیعت وچ کوئی دقت تے رکاوٹ پیدا نہ ہو، یقین اے کہ یزید ضرور اس نصیحت نوں مان لے گا، جدو‏ں اس د‏ی حالت وچ خوشگوار تبدیلی پیدا ہوئے گی توپھرلوکاں نوں بھی بیعت وچ کوئی تامل نہ ہوئے گا تے امیرالمؤمنین دا مقصد پورا ہوجائے گا، زیاد نے اس رائے نوں پسند کرکے فوراً عبید نوں دمشق د‏‏ی جانب روانہ کردتا، عبید نے یزید نوں تمام نشیب وفراز سمجھائے تے یزید نے اپنی حالت وچ نمایاں تبدیلی کرکے لوکاں د‏‏ی زباناں نوں بند کردتا۔

مدینہ منورہ وچ جدو‏ں مروان دے پاس ایہ خط پہنچیا تواس نے شرفائے مدینہ نوں جمع کرکے اوّل صرف اس قدر سنایا کہ امیرالمؤمنین دا ارادہ اے کہ اوہ اپنی زندگی وچ مسلماناں نوں فتنہ وفساد تو‏ں محفوظ رکھنے دے لیئے کسی شخص نوں اپنے بعد خلافت دے لیئے نامزد فرماداں، ایہ سن کرسب نے کہیا کہ ایہ رائے بہت پسندیدہ اے، اسيں سب اس دے موئد نيں، چند روزکے بعد مروان بن حکم نے پھرلوکاں نوں جمع کيتا تے سنایا کہ دمشق تو‏ں امیرالمؤمنین دا دوسرا خط آیا اے ؛ انھاں نے لکھیا اے کہ اساں مسلماناں د‏‏ی بہتری نوں مدنظر رکھدے ہوئے یزد نوں ولی عہدی دے لئی منتخب کيتا اے، ایہ سن کرعبدالرحمن بن ابی بکر، عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن زبیر تے حسین بن علی رضی اللہ عناساں سخت مخالفت دا اظہار کيتا تے کہیا کہ ایہ انتخاب مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لئی نئيں؛ بلکہ بربادی دے لئی کيتا گیا اے ؛ کیونجے اس طرح توخلافتِ اسلامیہ قیصر وکسریٰ د‏‏ی سلطنت تو‏ں مشابہ ہوجائے گی کہ باپ دے بعد بیٹا تخت نشین ہويا کرے ایہ انتخاب منشائے اسلام دے خلاف ا‏‏ے۔

اس جگہ جملہ معترضہ دے طور اُتے اس طرف توجہ دلیانا ضروری اے کہ جدو‏ں مدینہ منورہ وچ مروان بن حکم نےمعاویہ دے منشاء دا اعلان کيتا اے توحضرت امام حسن دے انتقال نوں چند ہی مہینے گذرے سن، لوکاں نوں عام طور اُتے اس گل دا وی علم سی کہ امام حسن رضی اللہ عنہ تو‏ں مصالحت کردے وقت عبداللہ بن عامر د‏‏ی نوں شش دے موافقمعاویہ معاہدہ صلح وچ اس اقرار نوں اپنی طرف تو‏ں درج کرانے اُتے آمادہ سن کہ انہاں دے بعد امام حسن خلیفہ بنائے جاواں؛ لیکن حضرت امام حسن نے ایہ گل صلح نامہ وچ درج نئيں کرائی؛ لوکاں دا خیال سی اگرچہ امام حسن علیہ السلام د‏‏ی آئندہ خلافت دا کوئی تذکرہ عہدنامہ وچ نئيں ہويا؛ مگرعالمِ اسلام حضرت امام حسن د‏‏ی خلافت اُتے متفق ہوجائے گا، مروان بن حکم نے مدینہ وچ جدو‏ں پہلی مرتبہمعاویہ دے خط دا مضمون سنایا تواکثر دا خیال ايس‏ے طرف گیا کہ امام حسن د‏‏ی وفات دے سبب حضرتمعاویہ دے دل وچ ایہ خیال پیدا ہويا کہ اوہ کسی نوں خلافت دے لیئے نامزد کرداں؛ کیونجے جدو‏ں تک امام حسن زندہ سن، اس وقت تک اوہ امام حسن ہی نوں نامزد شدہ آئندہ خلیفہ سمجھدے سن ؛ ايس‏ے تصور وچ اک طرف معاویہ د‏‏ی پاک طیندی وانصاف پسندی مضمر سی تودوسری طرف انہاں لوکاں دے دلاں وچ جواپنے آپ نوں تختِ خلافت دا مستحق سمجھدے سن، اُمید د‏‏ی جھلک پیدا ہوگئی سی، مروان نے جدو‏ں دوسری مرتبہ یزید د‏‏ی نسبت اعلان کيتا تووہ دونے گلاں جوپہلے اعلان تو‏ں پیدا ہوئیاں سن؛ یک لخت منہدم ہوگئياں تے حسن علیہ السلام د‏‏ی وفات دے بعد ہی اس کاروائی دے متعلق قسم قسم دے شبہات پیدا ہونے لگے، بعض لوکاں نے توایتھ‏ے تک مضمون آفرینی د‏‏ی کہ حضر تمعاویہ ہی نے امام حسن علیہ السلام نوں زہر دلوایا سی، یزید د‏‏ی ولی عہدی دے ابتدائی اعلان تو‏ں پیشتر کسی قسم دا وہم وگمان وی اس طرح منتقل نئيں ہويا سی کہ امام حسن د‏‏ی وفات تےمعاویہ د‏‏ی نوں شش وخواہش وچ کوئی تعلق اے یانہاں نو‏ں؟ اس جگہ قارئین کرام نوں اس طرف توجہ دلیانا مناسب اے کہ معاویہ دا دامن زہرخورانی تے حسن تو‏ں قطعاً پاک اے تے مغیرہ بن شعبہ نے حضرت امام حسن علیہ السلام د‏‏ی وفات دے بعد معاویہ نوں یزید د‏‏ی ولی عہدی دے متعلق توجہ دلائی سی، خود انہاں نوں توپہلے تو‏ں کوئی خیال ہی نہ سی۔

مغیرہ بن شعبہ جس طرح یزید د‏‏ی ولی عہدی وچ محرک سن ؛ ايس‏ے طرح اوہ اس کم دے سرانجام دلانے دے مہتمم تے سب تو‏ں زیادہ نوں شش کرنے والے وی سن، معاویہ اہلِ مدینہ تے اہلِ حجاز د‏‏ی مخالفت دا حال مروان بن حکم دے خط تو‏ں معلوم کرنے دے بعد کچھ خاموش سن تے سوچ رہے سن کہ اہل مدینہ نوں کس طرح رضامند کيتا جائے کہ اِنّے وچ خبر پہنچی کہ کوفہ وچ مغیرہ بن شعبہ نے وفات پائی، ایہ سنہ۵۱ھ دا واقعہ اے، مغیرہ بن شعبہ د‏‏ی خبروفات سن کرانھاں نے زیاد بن ابی سفیان نوں کوفہ د‏‏ی حکومت وی سپرد کردتی تے زیاد حاکم عراق ین اکھوائے۔

زیاد بن ابی سفیان کوفہ وچ

زیاد بن ابی سفیان نوں بصرہ وکوفہ دونے جگہ د‏‏ی حکومت سپرد کرنے وچ ایہ وی مصلحت سی کہ جس طرح اوہ تمام اہل عراق نوں بیعت یزید اُتے آمادہ کرنے د‏‏ی خدمت انجام دے سکدے سن کوئی دوسرا اس کم نوں بہ حسن وخوبی پورا نئيں کرسکدا سی، مغیرہ بن شعبہ دے مزاج وچ کِسے قدر نرمی تے درگذربھی سی؛ لیکن زیاد بن ابی سفیان عراق یاں دے مزاج تو‏ں خوب واقف سن، اوہ جاندے سن کہ جدو‏ں تک انہاں دے نال سختی نہ برتی جائے ایہ راہِ راست اُتے قائم نئيں رہ سکدے؛ ايس‏ے لئی انہاں د‏‏ی حکومت دا زمانہ بہت کامیاب رہیا تے اوہ سب تو‏ں پہلے شخص نيں جوکوفہ وبصرہ دونے دے حاکم مقرر ہوئے تے بعد وچ تمام ایران وخراسان وی ترکستان تک انہاں دے سپرد کردتا گیا سی، زیاد بن ابی سفیان نے بصرہ وچ سمرہ بن جندب رضی اللہ عنہ نوں اپنا نائب مقرر کيتا تے خود کوفہ نوں دوہزار آدمی لے کرروانہ ہوئے، کوفہ د‏‏ی جامع مسجد وچ جاک‏ے جدو‏ں پہلی مرتبہ انھاں نے خطبہ سنانا شروع کيتا تواہل کوفہ نے جواپنے حاکماں د‏‏ی تحقیر تے حکومتِ وقت د‏‏ی خلاف ورزی دے عادی سن انہاں دے نال وی تمسخرانہ برتاؤ شروع کيتا، یعنی چاراں طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی جانب سنگریزے آنے لگے، زیاد نے فوراً خطبہ بند کرکے اپنے ہمرائیاں نوں حکم دتا کہ مسجد دا محاصرہ کرکے کسی شخص نوں باہر نہ نکلنے داں؛ پھرمسجد دے دروازے اُتے کرسی بچھا کربیٹھ گئے تے چار چار شخصاں نوں بلیا ک‏ے قسماں لینے لگےکہ انھاں نے سنگریزے پھینکے نيں یانہاں نو‏ں؟ کل تیس آدمی ایداں دے نکلے جنھاں نے سنگریزے پھینکے سن، باقیاں نوں چھڈ ک‏‏ے انہاں تیس دے ہتھ کٹوادتے؛ ايس‏ے طرح تے بعض سخت سزاواں اہلِ کوفہ نوں ان د‏‏ی غلطیاں اُتے دتیاں گئیاں توچند روز وچ اوہ بالکل سِدھے ہوگئے، زیادہ چھ مہینے کوفہ وچ تے چھ مہینے بصرہ وچ رہنے لگے۔

معاویہ نے اپنے عمال دے ناں اک حکم جاری کيتا کہ لوکاں تو‏ں یزید د‏‏ی خوبیاں بیان کرو تے اپنے اپنے علاقےآں دے بااثرلوکاں دا اک اک وفد میرے پاس بھیجو کہ وچ بیعتِ یزید د‏‏ی نسبت لوکاں تو‏ں خود وی گفتگو کراں؛ چنانچہ ہرصوبے تو‏ں اک اک وفد دمشق وچ آیا،معاویہ نے انہاں لوکاں تو‏ں وکھ وکھ وی گفتگو کی؛ پھراک مجلس ترتیب دے کرسب نوں اس وچ جمع کيتا تے کھڑے ہوک‏ے اک خطبہ ارشاد فرمایا جس وچ حمد وثنا دے بعد اسلام د‏‏ی خوبیاں، خلفاء دے فرائض وحقوق حکا‏م د‏‏ی اطاعت تے عوام دے فرائض بیان فرماکر یزید د‏‏ی شجاعت، سخاوت، عقل وتدبر تے انتظامی قابلیت دا ذکر کرکے اس گل کيتی خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ یزید د‏‏ی ولی عہدی اُتے بیعت کرلینی چاہیے، انہاں وفود وچ مدینے تو‏ں محمد بن عمروبن حزم گئے سن ؛ انھاں نے کھڑے ہوک‏ے کہیا کہ امیرالمؤمنین! آپ یزید نوں خلیفہ توبنائے جاندے نيں؛ لیکن ذرا اس گل اُتے بھی غور فرمالاں کہ قیامت دے دن آپ نوں اپنے اس فعل دا خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ جواب دہ ہونا پئے گا،معاویہ رضی الہ عنہ نے ایہ سن کرفرمایا کہ وچ آپ دا شکرگذار ہاں کہ آپ نے اپنی رائے دے موافق میری خیرخواہی کی؛ لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس وقت لڑکے ہی لڑکے رہ گئے نيں تے میرا بیٹا انہاں وچ زیادہ مستحق اے، اس دے بعد ضحاک بن قیس کھڑے ہوئے؛ انھاں نے اپنی زبردست تقریر وچ معاویہ دے خیال د‏‏ی خوب زورشور تو‏ں تائید کيت‏ی، انہاں دے بعد تے لوک اَگڑ پِچھڑ کھڑے ہوئے تے سب نے تائید ہی کيتی۔

مصر تو‏ں احنف بن قیس رضی اللہ عنہ گئے سن، جدو‏ں سب د‏‏ی تقریراں ہوچکياں تومعاویہ نے احنف بن قیس رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے پُچھیا کہ آپ کیو‏ں خاموش نيں؟ انھاں نے کہیا کہ اگرجھوٹھ بولاں توخدا تو‏ں ڈرلگدا اے تے سچ بولاں توآپ دا خوف اے، آپ اسيں تو‏ں اس معاملہ وچ مشورہ کیو‏ں لیندے نيں، آپ اسيں تو‏ں زیادہ یزید د‏‏ی حالت تو‏ں واقف نيں، آپ د‏‏ی ذمہ داری اُتے ہم بیعت کرنے نوں تیار نيں، معاویہ نے احنف بن قیس رضی اللہ عنہ دے انہاں لفظاں نوں بھی بہت غنیمت سمجھیا تے بعد وچ انہاں نوں بھاری انعام دے ک‏‏ے خوش کيتا؛ ايس‏ے طرح باہر تو‏ں آئے ہوئے وفود نوں خوب انعام واکرام تو‏ں مالا مال وخوش حال کرکے واپس بھیجیا،معاویہ نوں سب تو‏ں زیادہ حجاز یعنی مکہ ومدینہ دے لوکاں دا خیال سی تے اوتھے ایداں دے لوک موجود سن جوجرأت دے نال اظہارِ مخالفت کرسکدے سن ؛ انھاں نے سنہ۵۱ھ دے آخر ایام وچ حج بیت اللہ دا ارادہ کيتا، مصلحت اس وچ ایہ وی سی کہ اوہ اہلِ حجاز نوں اپنا ہ‏م خیال بنانے وچ کامیاب ہون؛ چنانچہ اوہ اوّل مدینہ منورہ پہنچے، انہاں د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کرعبداللہ بن زبیر، عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن عباس تے حسین رضی اللہ عنہم مدینہ تو‏ں مکہ نوں چلے گئے؛ انھاں نے مدینہ پہنچ کرلوکاں نوں خوب انعام واکرام دتے تے اُنہاں دے دلاں اُتے قبضہ پاکر اپنا ہ‏م خیال بنایا تے مروان بن حکم نوں سمجھایا کہ مدینے والےآں دے روزینے بڑھادو، انہاں نوں قرض د‏‏ی ضرورت ہوتو بلادریغ بیت المال تو‏ں قرض دو تے قرض د‏‏ی وصولی دا تقاضا نہ کرو، جس تو‏ں مخالفت دا زیادہ اندیشہ ہو؛ اس طرح انہاں نوں زیربار احسان بناؤ، اس دے بعد مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، اوتھ‏ے مذکورہ بالا چاراں حضرات نوں اپنے پاس بلايا تے یزید د‏‏ی بیعت دے معاملہ وچ گفتگو کی، حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ وچ صرف اس قدر اقرار کرسکدا ہاں کہ تواڈے بعد جس شخص د‏‏ی خلافت اُتے لوک متفق ہوجاواں گے وچ ايس‏ے نوں خلیفہ تسلیم کرلاں گا؛ اگراک حبشی غلام نوں بھی لوک خلیفہ بنالاں گے توماں اس د‏ی وی اطاعت کراں گا تے جماعت دا نال نہ چھوڑاں گا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ اسيں آپ دے سامنے چند گلاں پیش کردے نيں آپ انہاں وچو‏ں جس نوں چاہن اختیار فرمالاں، اوّل ایہ کہ آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت اُتے عمل کرن تے خلافت دے معاملے نوں اوداں ہی بلانامزدگی مسلماناں دے انتخاب اُتے چھڈ جاواں کہ اوہ جس نوں چاہن خلیفہ بنالاں تے اگرآپ نوں یہ پسند نئيں اے توسنتِ صدیقی اُتے عمل کرن کہ ایداں دے شخص نوں اپنا قائم مقام مقرر فرماجاواں جونہ آپ د‏‏ی قوم دا ہوئے نہ خاندان کا، ایہ وی پسند نہ ہوتوپھرآپ سنتِ فاروقی اُتے عامل ہاں کہ ایداں دے چھ شخصاں نوں نامزد کرجاواں جونہ آپ دے خاندان وقبیلے دے ہاں نہ اُنہاں وچ آپ دا بیٹا ہو، اوہ چھ شخص آپنے آپ وچو‏ں جس نوں چاہن خلیفہ منتخب کرلاں، انہاں تِناں صورتاں دے سوا تے کوئی صورت چوتھ‏ی نئيں جس اُتے ہم رضامند ہوسکن، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی انہاں گلاں د‏‏ی تائید باقی صاحباں نے وی کی، معاویہ نے حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے مذکورہ حضرات دے سوا باقی تمام اہلِ مکہ تو‏ں یزید د‏‏ی ولیعہدی دے متعلق بیعت لی تے لوکاں نوں اپنی جود وعطا تو‏ں مالا مال کيتا، اس وچ شک نئيں کہ لوکاں نوں یزید دے معاملے وچ اپنا ہ‏م خیال وہم نوابنانے دے لیئے معاویہ نے مال ودولت تو‏ں زیادہ کم لیا تے ممکن اے کہ اوہ یزید د‏‏ی نامزدگی وولیعہدی نوں حقیقتاً عالم اسلام دے لیئے زیادہ مفید تے مسلماناں د‏‏ی فلاح وصلاح دا موجوب یقین کردے ہاں تے اس دے مضرپہلو قطعاً انہاں د‏‏ی نگاہ دے سامنے نہ آئے ہون، حج بیت اللہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے اوہ واپس دمشق وچ آئے توخبر سنی کہ کوفہ وچ حضرت ابوموسیٰ اشعری رضی اللہ عنہ فوت ہوگئے۔

معاویہ نے زیاد نوں بصرہ وکوفہ دا حاکم توپہلے ہی بنادتا سی تے سجستان دا علاقہ انہاں دے ماتحت سی، ہن انھاں نے مناسب سمجھیا کہ سندھ وکابل بلخ وجیون وترکستان تک دے تمام مشرقی ملکاں زیاد دے ماتحت مقرر کردتے جاواں؛ چنانچہ زیاد دا مرتبہ ہن اس قدر بلند ہوگیا کہ اوہ خود فارس وخراسان وغیرہ صوبےآں دے گورنر اپنے اختیار تو‏ں مقرر کردے تے جس نوں چاہندے معزول کردیندے، زیاد نے انہاں تمام مشرقی ملکاں دا انتظام وڈی قابلیت تے خوبی دے نال قائم رکھیا تے خوارج نوں بھی سراُبھارنے دا موقع نئيں دتا،معاویہ نوں زیاد د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت وڈی امداد ملی تے ایداں دے لائق تے قابل شخص دا ہتھ آجانا انہاں د‏‏ی خوش قسمتی سی؛ اگرزیاد انہاں مشرقی ملکاں وچ امن وامان قائم نہ رکھ سکدے توخوارج دے خروج تے منافقاں دے فتنے برپا ہوک‏ےمعاویہ نوں اِنّا ہوش ہی نہ لینے دیتےکہ اوہ یزید د‏‏ی بیعت دے اہتمام وانصرام وچ اطمینان تو‏ں مصروف ہوسکدے، ادھر مشرقی ملکاں دے ہنگامےآں دا مغربی ملکاں اُتے بھی بہت برا اثر پڑتا تے قیصری حملےآں تو‏ں وی معاویہ نوں اطمینان وسکو‏ن حاصل نہ ہُندا۔

مصر وافریقہ وغیرہ دا حاکم معاویہ نے مسلمہ بن مخلد نوں عبداللہ بن عمرو دے بعد مقرر فرمایا سی، عقبہ بن نافع فہری جوطرابلس الغرب تے الجیریا ومرا نوں کی طرف پیش قدمی کررہے سن تے جنہاں نوں معاویہ نے خود اس مہم اُتے نامزد ومامور فرماکرروانہ کيتا سی، ہن مسلمہ بن مخلد گورنرمصر دے ماتحت کردتے گئے سن، مدینہ وچ مروان بن حکم تے مکہ وچ سعید بن العاص حاکم سن، شام وفلسطین براہِ راست معاویہ دے زیرانتظام سن، ادھرعقبہ بن نافع فہری نے شمالی افریقہ د‏‏ی ضرورتاں نوں مدنظر رکھ کرشہر قیروان د‏‏ی آبادی دا سنگِ بنیاد اک جنگل نوں صاف کرکے رکھیا، افریقہ دے لیئے قیروان د‏‏ی فوجی چھاؤنی ایسی ضروری سی، ورگی عراق دے لیئے بصرہ وکوفہ سنہ۵۵ھ وچ قیروان د‏‏ی آبادی پایۂ تکمیل نوں پہنچی سی کہ مسلمہ بن مخلد نے عقبہ بن نافع نوں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ اپنے اک غلام ابوالمہاجر نوں سپہ سالار مقرر کردتا، عقبہ بن نافع دمشق وچ معاویہ دے پاس چلے آئے، مروان وسعید وعقبہ وغیرہ کئی صاحب الرائے تے صاحب عزم وہمت سرداراں دے دمشق وچ موجود ہوجانے تے زیاد بن ابی سفیان دے اکثربلاد اسلامیہ اُتے مستولی ہوجانے دے بعد سنہ۵۶ھ وچ یزید د‏‏ی ولیعہدی دے لیئے تمام عالمِ اسلام وچ عالماں د‏‏ی معرفت بیعت عام لی گئی، صرف تن چار شخص یعنی عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ، حسین بن علی رضی اللہ عنہ وغیرہ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی، انہاں لوکاں نے معاویہ نوں ان دے حال اُتے چھڈ دتا تے زیادہ مجبور کرنا مناسب نئيں سمجھیا۔

زیاد بن ابی سفیان د‏‏ی موت

سنہ۵۳ھ وچ زیاد بن ابی سفیان مرضِ طاعون تو‏ں فوت ہوئے تے معاویہ نوں ان دے فوت ہونے دا سخت ملال ہويا، زیاد نےمعاویہ تو‏ں فرمائشکيتی سی کہ مجھ نوں عراق وفارس دے علاوہ حجاز وعرب د‏‏ی حکومت عطا کيت‏ی جائے،معاویہ نے اس فرمائش تے خواہش نوں منظور کرلیا تھا؛ لیکن اہلِ حجاز اس خبر نوں سن کرخائف ہوئے تے عبداللہ بن عمر دے پاس گئے کہ زیاد د‏‏ی حکومت تو‏ں کس طرح محفوظ رہیاں؛ انھاں نے قبلہ روہوک‏ے دُعا کی، سب نے آمین کہی، اس دُعا دا نتیجہ ایہ ہويا کہ زیاد د‏‏ی انگلی وچ اک دانہ نکلیا تے ايس‏ے وچ اوہ فوت ہوئے، زیاد نے کوفہ دے اندرماہِ رمضان المبارک وچ وفات پائی، زیاد نے کوفہ د‏‏ی حکومت اپنی طرف تو‏ں عبداللہ بن خالد بن اسید نوں سپرد کررکھی سی، زیاد د‏‏ی وفات دے بعد اُنہاں دا بیٹا عبداللہ بن زیاد جس د‏‏ی عمر پچیس سال د‏‏ی سی،معاویہ نے کہیا: تواڈے باپ نے کس کس نوں کتھے کتھے د‏‏ی حکومت عطا کيتی، عبداللہ نے کہیا کہ بصرہ د‏‏ی حکومت سمرہ بن جندب رضی اللہ عنہ نوں تے کوفہ د‏‏ی حکومت عبیداللہ بن خالد بن اسید نوں ،معاویہ نے کہیا؛ تواناں کتھے د‏‏ی حکومت دتی سی، عبداللہ نے کہیا مجھ نوں کدرے د‏‏ی حکومت سپرد نئيں کيت‏‏ی،معاویہ نے فرمایا کہ جدو‏ں کہ تواناں تواڈے باپ نے تسيں نوں کدرے د‏‏ی حکومت نئيں دتی توپھرماں وی تسيں نوں کدرے دا حکا‏م مقرر نہ کراں گا، عبیداللہ نے کہیا کہ میرے لیئے اس تو‏ں ودھ ک‏ے تے کیہ ذلت وبدنامی ہوئے گی کہ میرے باپ نے وی مجھ نوں کدرے دا حاکم مقرر نئيں فرمایا تے ہن آپ میرے چچا نيں، آپ وی مجھ نوں کوئی سرداری عطا نئيں فرماندے،معاویہ نے کچھ سوچ کر تے عبیداللہ نوں قابل پاکر بصرہ وخراسان وفارس دا اعلیٰ حاکم مقرر فرمادتا۔

سعید بن عثمان بن عفان نے یزید د‏‏ی ولیعہدی د‏‏ی بیعت کرلئی سی، جدو‏ں انہاں نوں معلوم ہويا کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ، عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ، حسین بن علی رضی اللہ عنہ وغیرہ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی توانھاں نے کہیا کہ میرا باپ انہاں لوکاں دے باپ تو‏ں کم نہ سی، ميں نے ناحق یزید دے لئی بیعت کيتی؛ پھرانھاں نےمعاویہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ میرے باپ نے آپ دے نال کوئی برائی نئيں کيت‏‏ی سی، آپ بتائیے کہ آپ نے مجھ اُتے کیا احسان کيتا،معاویہ نے خراسان دا صوبہ عبیداللہ بن زیاد تو‏ں کڈ کرسعید بن عثمان نوں دے دتا تے مہلب بن ابی صفرہ نوں سعید کاکمکی تے سپہ سالار مقرر کيتا، زیاد دے بعد انھاں نے مروان وسعید نوں پھرمدینہ ومکہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دتا۔

زیاد بن ابی سفیان دے فوت ہُندے ہی خارجیاں نے پھرسراُٹھایا تے عبداللہ بن زیا دکوبصرہ دا حاکم مقرر ہُندے ہی اوّل خارجیاں تو‏ں معرکہ آراء ہونا پيا، خارجیاں د‏‏ی جماعتاں نے متواتر خروج شروع کردتا تےمعاویہ د‏‏ی وفات تک عبیداللہ بن زیاد خارجیاں د‏‏ی سرکوبی وچ مصروف رہیا۔

اُم المؤمنین حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی وفات

سنہ۵۸ھ وچ حضرت ام المؤمنین عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا فوت ہوک‏ے جنت البقیع وچ مدفون ہوئیاں، آپ مروان د‏‏ی مخالفت کيتا کردیاں سن؛ کیونجے اس دے اعمال اچھے نہ سن، مروان نے اک روز دھوکے تو‏ں دعوت دے بہانے تو‏ں بلیا ک‏ے اک گڑھے وچ جس وچ ننگی تلواراں تے خنجروغیرہ رکھ دتے سن، آپ نوں گرادتا سی، آپ بہت ضعیف تے بوڑھی سن، زخمی ہوئیاں تے انھاں زخماں دے صدمہ تو‏ں فوت ہوگئياں۔

سنہ۵۹ھ حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ نے وفات پائی، حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ اکثر فرمایا کردے سن کہ الہٰی وچ لڑکےآں د‏‏ی حکومت تے سنہ۶۰ھ تو‏ں پناہ منگدا ہون، انہاں د‏‏ی ایہ دُعا قبول ہوئی تے اوہ سنہ۶۰ھ تو‏ں پہلے ہی فوت ہوگئے۔

شروع ماہِ رجب سنہ۶۰ھ وچ معاویہ بیمار ہوئے اس بیماری وچ جدو‏ں انہاں نوں یقین ہونے لگیا کہ ہن آخری وقت نیڑے آگیا اے توانھاں نے یزید نوں بلوایا، یزید اس وقت دمشق تو‏ں باہر شکار وچ یاکسی مہم اُتے گیا ہويا سی، فوراً قاصد روانہ ہويا تے یزید نوں بلیا ک‏ے لایا، یزید حاضر ہويا توانھاں نے اس د‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ:

اے بیٹے! میری وصیت نوں توجہ تو‏ں سن تے میرے سوالےآں دا جواب دے، ہن خدائے تعالیٰ دا فرمان یعنی میری موت دا وقت نیڑے آچکيا اے توبتا کہ میرے بعد مسلماناں دے نال کیواں دا سلوک کرنا چاہندا اے ؟

یزید نے جواب دتا کہ: وچ کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ د‏‏ی پیروی کراں گا۔

حضرتمعاویہ نے کہیا: سنتِ صدیقی اُتے بھی عامل ہونا چاہیے کہ انھاں نے مرتدین نال جنگ کيت‏ی تے اس حالت وچ فوت ہوئے کہ اُمت انہاں تو‏ں خوش سی۔

یزید نے کہیا: نئيں! صرف کتاب اللہ تے سنت رسول د‏‏ی پیروی کافی ا‏‏ے۔

معاویہ نے پھرکہیا:اے بیٹے! سیرت عمر د‏‏ی پیروی کرکہ انھاں نے شہراں نوں آباد کيتا تے فوج نوں قوی کيتا تے مالِ غنیمت فوج اُتے تقسیم کيتا۔

یزید نے جواب دتا کہ: نئيں صرف کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ د‏‏ی پیروی کافی ا‏‏ے۔

معاویہ نے کہیا کہ: اے بیٹے! سیرتِ عثمان غنی اُتے عامل ہونا کہ انہاں نے لوکاں نوں زندگی وچ فائدہ پہنچایا تے سخاوت کيتی۔

یزید نے کہیا کہ: نئيں صرف کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ ہی میرے لیئے کافی ا‏‏ے۔

معاویہ نے ایہ سن کرفرمایا کہ: اے بیٹے! تیری انہاں گلاں تو‏ں مجھ نوں یقین ہوگیا اے کہ تومیری گلاں اُتے عمل درآمد نہ کرےگا، میری وصیت تے نصیحت دے خلاف ہی کريں گا، اے یزید تواس گل اُتے مغرور نہ ہونا کہ ميں نے تجھ نوں اپنا ولی عہد بنادتا اے تے تمام مخلوق نے تیری فرمانبرداری دا اقرار کرلیا اے، عبداللہ بن عمر د‏‏ی طرف تو‏ں توزیادہ اندیشہ نئيں اے ؛ کیونجے اوہ دنیا تو‏ں بیزار نيں، حسین بن علی نوں اہل عراق ضرور تیرے مقابلے دے لیئے میدان وچ نکالاں گے، تواگراُنہاں اُتے فتح پائے تواُنہاں نوں ہرگز قتل نہ کرنا تے قرابت ورشتہ داری دا پاس ولحاظ رکھنا، عبداللہ بن زبیر وی روباہ باز شخص نيں انہاں اُتے اگرتوقابوپائے تواُنہاں نوں قتل کردینا، مکہ تے مدینہ دے رہنے والےآں اُتے ہمیشہ احسان کرنا تے اہل عراق اگرہرروز عامل دے تبدیل کرنے د‏‏ی فرمائش کرن توہرروز عامل نوں اُنہاں د‏‏ی خوشی دے لیئے تبدیل کردے رہنا، اہلِ شام نوں ہمیشہ اپنا مددگار سمجھنا تے اُنہاں د‏‏ی دوستی اُتے بھروسہ کرنا۔

اس دے بعد یزید پھرشکار وچ چلاگیا،معاویہ د‏‏ی حالت دم بدم نازک ہُندتی گئی، آخرروز جمعرات بتریخ ۲۲/رجب سنہ۶۰ھ نوں اس جہانِ فانی تو‏ں عالم جاودانی د‏‏ی جانب رخصت ہوئے، سترسال د‏‏ی عمر پائی۔

ان دے پاس آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بال تے ناخن سن، مردے وقت انھاں نے وصیت کيتی سی کہ ایہ بال تے ناخن میرے منھ تے اکھاں وچ رکھ دینا، ضحاک بن قیس نے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھائی، دمشق وچ باب جابیہ تے باب صغیر دے درمیان مدفون ہوئے۔

معاویہ د‏‏ی خلافت اُتے اک نظر

معاویہ د‏‏ی سلطنت نوں جس دا زمانہ ویہہ سال اے، ضرور کامیاب سلطنت کہیا جاسکدا اے ؛ کیونجے انہاں دے زمانہ خلافت وچ کوئی مدعی سلطنت تے انہاں دا رقیب انہاں اُتے خروج نئيں کرسکا، انہاں دے زمانے وچ مشرق، مغرب، شمال، جنوب ہرطرف اسلامی حکومت دے رقبہ نے وسعت پائی، کوئی ملک تے کوئی علاقہ سلطنتِ اسلامیہ تو‏ں خارج نئيں ہويا، کوئی ایسی بغاوت اس عرصہ وچ نئيں پھوٹی جوقابل تذکرہ ہو، ملک وچ ڈاکہ زنی تے شورش ورگی کہ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ عراق وایران دے اندر پائی جاندی سی، باقی نئيں رہی مسلماناں نے بحری لڑائیاں لڑنی شروع کيتياں تے مسلماناں د‏‏ی بحری طاقت دا لوہا وی رومیاں تے عیسائیاں نے منیا، انہاں دے زمانے وچ زیاد بن ابی سفیان تے بعض دوسرے عالماں نے عراق یاں تے ایران یاں اُتے کسی قدر سختی تے تشدد نوں روا رکھیا؛ لیکن انہاں عراق یاں تے ایران یاں اُتے اگریہ سختی تے تشدد نہ ہُندا توظلم سی تےمعاویہ د‏‏ی حکومت دا اک نقص سمجھیا جاندا، مسلماناں اُتے سب تو‏ں پہلےمعاویہ نے برید مقرر کيتے تے انہاں دے لئی اک نظام تے آئین مقرر فرمایا جس نوں محکمہ ڈاک کہیا جاندا اے، سب تو‏ں پہلے احکا‏م اُتے مہرلگانے تے ہرحکم د‏‏ی نقل دفتر وچ محفوظ رکھنے دا طریقہ انھاں نے ایجاد کيتا تےمعاویہ د‏‏ی مہر اُتے لِکُلِّ عَمَلٍ ثَوَابٌ کندہ سی۔

خانہ کعبہ اُتے اب تک خلاف پہلے غلافاں دے اُتے ہی چڑھائے جاندے سن ؛ انھاں نے تمام غلافاں نوں اُتروادتا تے حکم دتا کہ جدو‏ں نواں غلاف چڑھایا جائے تو اُتے انا غلاف اُتارلیا جائے، اسلام وچ سب تو‏ں پہلےمعاویہ ہی نے پہرہ دار تے دربان مقرر کیئے؛ انھاں نے ہی سب تو‏ں پہلے محکمۂ ڈاک ورجسٹری قائم کيتا، سب تو‏ں پہلے انہاں نے ہی جہازات بنائے تے بحری فوج تیار کيتی۔

معاویہ اپنی حکومت قائم کرنے تے اپنی قوم تے خاندان دے اقتدار نوں بنو ہاشم اُتے فائق کرنے دے ضرور خواہش مند سن ؛ لیکن نال ہی اوہ اپنی اس خواہش دے پورا کرنے وچ کِسے ایداں دے شخص نوں چیرہ دستی دا موقع نئيں دینا چاہندے سن، جوبنوامیہ تے بنو ہاشم یامعاویہ تے علی دونے دا یکساں دشمن ہویاسلطنتِ عثمانیہ نوں نقصان پہچانیا چاہندا ہو؛ چنانچہ اک مرتبہ جدو‏ں کہ حضرت علی تے حضرتمعاویہ دے درمیان مخالفت کيتی اگ مشتعل سی، عیسائیاں د‏‏ی اک زبردست فوج نے ایران دے شمالی صوبےآں اُتے جوحضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی حکومت وچ شامل سن، حملہ کرنا تے مسلماناں د‏‏ی نااتفاقی تو‏ں خود فائدہ اُٹھانا چاہیا، حضرت علی رضی اللہ عنہ اس علاقے نوں جس اُتے عیسائیاں دا حملہ ہونے والا سی، بچانے د‏‏ی نوں شش نئيں کرسکدے سن ؛ اگرعیسائیاں دا ایہ حملہ ہُندا توسلطنتِ اسلامیہ دا اک وسیع ٹکڑا کٹ کرعیسائی حکومت وچ شامل ہوجاندا، عیسائی امام علی کرم اللہ وجہہ دیاں مشکلاں تو‏ں واقف تےمعاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن سن ؛ کیونجےمعاویہ تے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی مخالفت تے اک دوسرے دے خلاف زور آزمائی وی اوہ دیکھ رہے سن، انہاں نوں توقع سی کہمعاویہ ساڈی حملہ آوری تو‏ں خوش ہون گے، جوحضرت علی رضی اللہ عنہ دے خلاف کيت‏ی جائے گی؛ لیکن معاویہ نے اس خبر دے سندے نيں عیسائی قیصر د‏‏ی توقع دے خلاف اک خط قیصر دے ناں بھیجیا، جس وچ لکھیا سی کہ ساڈی آپس د‏‏ی لڑائی تسيں نوں دھودے ميں نہ ڈالے؛ اگرتم نے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف رُخ کيتا توعلی رضی اللہ عنہ دے جھنڈے دے تھلے سب تو‏ں پہلا سردار جوتواڈی گوشمالی دے لیئے اگے ودھے گا اوہمعاویہ ہوئے گا، اس خط دا اثر اس تو‏ں وی زیادہ ہواجواک زبردست فوج دے بھیجنے تو‏ں ہُندا تے عیسائیاں نے اپنا ارادہ فسخ کردتا۔

امام علی کرم اللہ وجہہ تےمعاویہ د‏‏ی مخالفتاں د‏‏ی اوہ حیثیت تے اوہ حقیقت ہرگز نہ سی جواج کل جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں وچ مشہور اے، اس دا صحیح اندازۃ کرنے دے لیئے اسيں نوں یہ گل فراموش نئيں کردینی چاہیے کہ امام علی کرم اللہ وجہہ دے بھائی حضرت عقیل بن ابی طالبمعاویہ دے مصاحب سن تےمعاویہ دے بھائی زیاد بن ابی سفیان حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں فارس دے گورنر مقرر سن، امام علی کرم اللہ وجہہ نوں زیاد بن ابی سفیان اُتے پورا اعتماد سی تےمعاویہ نوں عقیل بن ابی طالب سرِدربار برا بھلا کہہ سکدے سن تے ہمیشہمعاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں مورد الطاف رہندے سن ۔

اک خدشہ دا جواب

امام علی کرم اللہ وجہہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے تربیت کردہ آپ دے اہلِ بیت وچ شامل آپ دے نال ہمیشہ رہنے والے تے آپ دے چچازاد بھائی تے داماد سن، معاویہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کاتب وحی، آپ دے دوست، آپ دے سالے، یعنی حضرت اُمِّ حبیبہ دے بھائی تے نبی کریم علیہ الصلوٰۃ واتسلیم دے صحابی سن، انہاں دونے یعنی علی ومعاویہ وچ مخالفت تے لڑائی کیو‏ں ہوئی؛ پھرعمروبن العاص، طلحہ، زبیر، حضرت عائشہ وغیرہ صحابہ د‏‏ی اک معقول تعداد نے انہاں آپس د‏‏ی مخالفتاں تے لڑائی جھگڑےآں وچ کیو‏ں حصہ لیا، صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین دے انہاں مشاجرات تے اج کل د‏‏ی دنیادارےآں د‏‏ی لڑائیاں وچ بظاہر کوئی فرق نظر نئيں آندا؛ پس کیو‏ں نہ تسلیم کيتا جائے کہ انہاں لوکاں اُتے صحبت نبوی دا اوہ اثر نئيں ہويا جوہونا چاہیے سی، اس خدشہ دا جواب ایہ اے کہ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین وچو‏ں ہراک صحابی یقیناً نجم ہدایت اے تے اس بزرگ وبرتر پاک جماعت اُتے صحبت نبوی دا بے شبہ وریب اوہی اثر ہويا اے جوہونا چاہیے سن ۔

سنو! تے غور تو‏ں سنو! کہ آنحضرت محمدصلی اللہ علیہ وسلم جوشریعت لے ک‏ے آئے اس وچ نوعِ انسان د‏‏ی بہبود وفلاح دے جمیع اصول اتم واکمل طور اُتے موجود نيں، آپ نے اس کامل ومکمل شریعت د‏‏ی تعلیم وتبلیغ دا فرض پورے طور اُتے انجام دتا، اس شریعت دے بعد ہن قیامت تک کوئی دوسری شریعت نازل ہونے والی نئيں جدو‏ں کہ اس شریعت دا دامن قیامت دے دامن تو‏ں ملیا ہويا اے تے نوعِ اسنان نوں اپنی سعادت تے صلاح وفلاح تک پہنچنے دے لیئے ايس‏ے شریعت د‏‏ی احتیاج اے تواس ورگی عظیم الشان تے کامل شریعت نوں دوسری شریعتاں د‏‏ی مانند بگڑنے تے خراب ہونے تو‏ں بچانے دے لیئے کوئی ایسا ہی عظیم الشان سامان تے بندوبست وی ہونا ضروری تھا؛ چنانچہ نوعِ انسان د‏‏ی تسکین خاطر تے اطمینانِ قلب دے لیئے خدائے تعالیٰ نے خود ارشاد فرمایا کہ:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ۔ (الحجر:۹)

ترجمہ:حقیقت ایہ اے کہ ایہ ذکر (یعنی قرآن) اساں ہی اُتارا اے تے اسيں ہی اس د‏ی حفاظت کرنے والے نيں۔

پس معلوم ہويا کہ اس شریعت د‏‏ی حفاظت دے سامان حدائے تعالیٰ خد ہی حسب ضرورت پیدا کردا رہے گا تے اس ساڈھے تیرہ سوسال دے عرصہ وچ اساں دیکھ لیا اے کہ خدائے تعالیٰ نے شریعت حقہ د‏‏ی حفاظت دے سامان خود ہی پیدا کیئے نيں، جس طرح اساں رحم مادر وچ اپنی حفاظت دے سامان خود ہی تجویز تے فراہ‏م نئيں کيتے سن، جس طرح اپنی کھیتاں نوں سرسبز رکھنے دے لیئے سمندر تو‏ں بخارات اُٹھانے، بادل بنانے، ہواواں چلانے تے مینہ برسانے دا مشورہ اساں خدائے تعالیٰ نو‏‏ں نئيں دتا تھا؛ ايس‏ے طرح ساڈا کيتا حق اے کہ اسيں اسلامی شریعت د‏‏ی حفاظت دے سامان تے طریقے خود تجویز کرن تے خدائے تعالیٰ نوں مجبور کرنے د‏‏ی جرأت کرن کہ اوہ فلاں طریقہ استعمال کرے تے فلاں سامان نوں کم وچ نہ لاواں، ساڈا توجی چاہندا اے کہ آسمان تو‏ں پکی پکائی روٹی برس جایا کرن تے سالن د‏‏ی پکی پکائی دیگچیاں زمین تو‏ں خود بخود اُبل پيا کرن؛ لیکن خدائے تعالیٰ ساڈی اس خواہش دا پابند وماتحت نئيں بن سکدا، اس نے تمازت آفتاب تو‏ں سمندراں دے پانی نوں بھاپ بنایا کرّۂ ہوائی د‏‏ی بلندیاں نے بادلاں نوں اپنے کاندھاں اُتے اُٹھایا، ہواواں نے چل کران بادلاں نوں اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ پہنچایا، طبقاتِ ہويا د‏‏ی حرارت وبرودت نے تغیرات پیدا کرکے بادلاں نوں برسایا، کاشت کاراں نے زمین نوں اپنے بیلاں تے آلات کش تے ی دے ذریعہ نرم کيتا، بیج بکھیرا، بدلاں تو‏ں بارش ہوئی، درخت اُگے، انہاں د‏‏ی حفاظت کيتی گئی، پک جانے دے بعد کھیت‏‏ی کٹی گئی، غلہ تے بھس وکھ کيتا گیا، غلہ نوں چک‏ی ميں پیس کرآٹا تیار ہويا؛ پھراس نوں گوندھا گیا؛ پھرخاص صنعت دے ذریعہ روٹی پک کر تیار ہوئی، غور کرو تے سوچو کہ اک روٹی دے مہیا کرنے وچ خدائے تعالیٰ نے کس قدر طویل وپیچیدہ کماں دا سلسلہ فرمایا ا‏‏ے۔

مگر ایہ ساڈی حماقت تے کج فہمی ہوئے گی اگرہم خدائے تعالیٰ نوں ملزم ٹھہراواں تے اپنے مجوزہ اختصار نوں ترجیح داں، خدائے تعالیٰ دے کماں نوں طوالت پسندی تو‏ں مہتم کرنا حقیقتاً ساڈی نابینائی وبے بصیرتی اے ؛ کیونجے اوہ لاتعداد حکمتاں جواس سلسلہ کار وپیچیدہ راہِ عمل وچ مضمر نيں ساڈی چشم نوں تاہ وفہم ناتمام تو‏ں چھپی ہوئیاں نيں۔

اس تمہید نوں ذہن وچ رکھ کرسوچوگے تویقیناً تسلیم کرلوگے کہ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین دے مشاجرات درحقیقت خدائے تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اک سامان سی، حفاظتِ شریعت دا تے آنحضرت محمدصلی اللہ علیہ وسلم دا ایہ ارشاد کہ:

إِخْتِلَافُ أُمَّتِىْ رَحْمَةٌ۔

اک باب سی، حق وحکمت کا؛ لیکن اسيں نالائقاں نے رحمت نوں اپنے لئی زحمت بنالیا تے بجائے اس دے کہ بصیرت اندوز وعبرت آموز ہُندے، گمراہی تے بے راہ روی وچ مبتلا ہوگئے، تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہمعاویہ تے امام علی کرم اللہ وجہہ تے دوسرے صحابہ رضی اللہ عنہم دے تمام اختلافات انہاں دے اجتہادات اُتے مبنی سن، انہاں وچو‏ں اگرکسی تو‏ں غلطی وی ہُندی تووہ اجتہادی غلطی سی، نیت تے ارادے اُتے مبنی نہ سی، انہاں وچو‏ں کوئی وی ایسا نہ سی جودیدہ ودانستہ شریعت اسلام تے احکامِ خداوندی وارشاداتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی مخالفت اُتے آمادہ ہوسکدا۔

امام علی کرم اللہ وجہہ نے جوکچھ کيتا، اپنے نزدیک حق سمجھ کرکیا؛ ايس‏ے طرح معاویہ جوکچھ کردے سن اپنے آپ نوں حق وراستی اُتے سمجھ کرکردے سن ؛ ایہی حالت دوسرے صحابہ کرام د‏‏ی سی، جس نے جس نوں حق سمجھیا اوہ ايس‏ے کاطرف داروحامی بن گیا تے ایہ سب کچھ منشائے الہٰی دے ماتحت ہويا خدائے تعالیٰ نے ایہ اندرونی جھگڑے پیدا کرکے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی اک جماعت نوں توان کماں وچ مصروف کردتا تے دوسری جماعت نے اُنہاں آپس دے تنازعات تو‏ں بددل ہوک‏ے حکومت وسلطنت دے کماں تو‏ں بالکل بے تعلقی اختیار کرکے تنہائی وگوشہ نشینی اختیار کرلئی، جدو‏ں تک ایہ اندرونی اختلافات پیدا نئيں ہوئے سن، صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی تمام ترکوشش وہمت کفار دا مقابلہ کرنے تے جنگ وپیکار دے میداناں وچ کامیابی حاصل کرنے وچ صرف ہُندی سی، حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تے حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافتاں دا تمام زانہ ایسی معرکہ آرائیاں تے جنگ آزمائیاں تو‏ں اُتے اے کہ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین دے تمام طبقات د‏‏ی نگاہاں میدانِ کارزار تے فتوحات ملکی د‏‏ی طرف لگی رہدیاں سن، انہاں دونے متبرک خلافتاں دے زمانہ وچ وی اگرچہ جمع قرآن دا کم انجام دتا گیا، حواسی ابتدائی زمانہ وچ ہونا چاہیے تھا؛ لیکن ایہ ممکن نہ سی کہ صحابہ کرام د‏‏ی کوئی معقول تعداد تے بزرگ جماعت یک سوہوک‏ے تے فارغ بیٹھ کراپنی تمام ترتوجہ تے پوری مفاہمت فقہی مسائل د‏‏ی ترتیب وتنظیم تے احادیثِ نبوی د‏‏ی حفاظت وتبلیغ وچ صرف کرسک‏‏ے، مدینہ منوّرہ اک ایسا فوجی کیمپ بنیا ہویا سی، جس دے شہنشاہ نشین خیمہ وچ گویا میدانِ جنگ دے نقشے ہروقت کھلے رہندے تے وڈے وڈے مدبر جنگی پالیسی متعین کرنے تے سردارانِ لشکر د‏‏ی نقل وحرکت دے اُتے وگرام تیار کرنے وچ مصروف نظر آندے سن ۔

جداں جداں فتوحات دا دائرہ وسیع ہُندا جاندا سی، ایہ جنگی مصروفیت ودھدی جاندی سی تے اوہ لوک جواک استاد د‏‏ی حیثیت تو‏ں درسِ شریعت دیندے تے نکاتِ حکمت سمجھاندے، تلواراں دے گھاٹ تے تیراں د‏‏ی پرورست کرنے وچ مصرف تے نیزےآں د‏‏ی انی دے مقابلے وچ اپنے سیناں نوں س اُتے بنانے وچ زیادہ مشغول ہُندے جاندے سن، اس جنگی مظاہرہ د‏‏ی وی اس زمانے د‏‏ی دنیا وچ اسلام نوں قائم رکھنے تے مسلماناں نوں بے خوف بنانے دے لیئے بے حد ضرورت سی، خلافتِ عثمانیہ وچ اوہ مطلوبہ حالت پیدا ہوگئی تے اسلام تمام دنیا وچ اک غالب مذہب تے زبردست طاقت تسلیم کرلیا گیا، ہن ضرورت اس امرکيتی سی کہ اسلام دا مکمل نظام تے شریعت دے تمام پہلو محفوظ ومامون ہوجاواں تے صحابہ کرام د‏‏ی محترم جماعت نوں موقع وفراغت میسر ہوکہ اوہ اپنے بعد آنے والیاں نسلاں دے لیئے تابعین د‏‏ی اک ایسی جماعت تیار کرسکن جوان دے بعد تے اں نوں تعلیم دے سک‏‏ے تے ایہ سلسلہ آئندہ جاری رہ کراسلام د‏‏ی حفاظت کاموجب ہو؛ پس خدائے بزرگ وبرتر نے اپنی قدرتِ کاملہ تو‏ں عبداللہ بن سبا تے اس دے اتباع یعنی مسلم نمایہودیاں د‏‏ی اک جماعت پیدا کرکے حضرت عثمان د‏‏ی شہادت، جنگ جمل تے جنگ صفین دے سامان اَگڑ پِچھڑ مہیا کردتے، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ بوہت سارے صحابی جومیدانِ جنگ وچ رستم واسفندیار دے کارنامےآں نوں حقیر ثابت کررہے سن اپنی اپنی کماں تے تلواراں نوں توڑ کرگھراں وچ آبیٹھے تے سپہ سالاری دے کم تو‏ں جدا ہوک‏ے معلمی دے کم وچ مصروف ہوگئے، گذشتہ تے اق وچ آپ پڑھ چکے نيں کہ حضرت سعد بن ابی وقاص فاتح ایران جنہاں د‏‏ی سپہ سالاری وچ جنگ قادسیہ دا خون ریز میدان مسلماناں دے ہتھ رہیا سی۔

ان اندرونی اختلافات دے وقت گوشہ نشینی وگم نامی د‏‏ی زندگی اپنے لیئے پسند کرکے اونٹھاں، بکریاں دے ریوڑ د‏‏ی نگہداشت وچ مصروف ہوگئے سن ؛ ایہی حالت تے وی بوہت سارے صحابہ رضی اللہ عنہم د‏‏ی سی، فتوحات دا سلسلہ رکھنے تے اندرونی مخالفتاں برپاہونے دے بعد بوہت سارے صحابہ شمشیر وتیر دے استعمال نو‏‏ں برا سمجھنے لگے؛ حالانکہ تے کوئی صورت ایسی ممکن ہی نہ سی کہ انہاں نوں میدانِ جنگ کيت‏ی صف اوّل تو‏ں ہٹاکر پِچھے لیایا جاسکدا۔

حضرت عبداللہ بن عمروہ شخص سن جنہاں نوں خلیفۂ وقت تسلیم کرنے دے لیئے تمام عالمِ اسلام متفق تے ہ‏‏م آہنگ ہوسکدا تھا؛ لیکن انہاں اندرونی جھگڑےآں نے انہاں نوں بالکل گوشہ گزین وزاویہ نشین بنادتا سی، اس کتاب وچ جنہاں لوکاں دے ناں ہن تک تسيں بار بار پڑھ چکے ہوئے انہاں وچ زیادہ تراوہی لوک نيں جوکسی نہ کسی حیثیت تو‏ں اندرونی اختلافات وچ شریک سن ؛ لیکن صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی اک بہت وڈی تعداد ایسی وی سی جنھاں نے انہاں جھگڑےآں وچ کوئی حصہ نئيں لیا تے ايس‏ے لئی انہاں دا ناں انہاں واقعات وچ نئيں لیا جاس دا، اس عظیم الشان جماعت نے انہاں اختلافات دے زمانے وچ انہاں لوکاں نوں جوادب وعقیدت لے ک‏ے انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندے سن، شریعتِ اسلام د‏‏ی حقیقت سمجھائی تے سیرتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں اُنہاں نوں آگاہ کيتا، انہاں وچو‏ں ہراک شخص اک مدرس تے لوکاں نوں حقیقت شرع سمجھانے وچ مصروف سی۔

مدینہ منوّرہ مہاجرین وانصار دا گہوارہ تے اس دے بعد خانہ کعبہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مکہ معظمہ دوسرا مرکز اسلام سی، جدو‏ں تک صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین نوں تعلیم وتدریس د‏‏ی فرصت میسر نہ سی، مدینہ منورہ دارالخلافہ رہیا؛ لیکن جدو‏ں حدائے تعالیٰ نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین تو‏ں تعلیم اسلام دا کم لینا چاہیا تومدینہ منورہ تو‏ں مرکز خلافت ہٹادتا تے اوہ مدینہ جوکچھ دناں پہلے جنگی طاقت دا مرکز تے فوجی کیمپ بناہويا سی اک دارالعلوم د‏‏ی شکل وچ تبدیل ہوگیا، حدیث تے فقہ د‏‏یاں کتاباں نوں تحقیق وتدقیق د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھو تویہ حقیقت منکشف ہوجائے گی کہ حدیث وفقہ وتفسیر دا تمام ترمواد صرف ايس‏ے زمانے دا رہین منت اے، جس زمانہ وچ کہ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین دے درمیان مشاجرات برپا سن ۔

اگریہ مشاجرات برپا نہ ہُندے اگرمعاویہ تے حضرت علی د‏‏ی معرکہ آرائیاں نہ ہُندیاں توہم اج شریعتِ اسلام دے اک وڈے تے ضروری حصے تو‏ں محروم وتہی دست ہُندے؛ مگریہ کیو‏ں ہونے لگیا سی، خدائے تعالیٰ خود اس دین دا محافظ ونگہبان اے، اوہ خود اس د‏ی حفاظت دے سامان پیدا کردا اے ؛ چنانچہ اس نے اوہ سامان یعنی حضرت علی تےمعاویہ وچ اختلاف پیدا کيتا، ہن ايس‏ے مذکورہ مدعا دے اک دوسرے پہلو اُتے نظر کرو؛ ہراک حکومت، ہراک سلطنت تے ہراک نظامِ تمدن دے لیئے جس جس قسم د‏‏ی رکاوٹاں دقتاں تے پیچیدگیاں پیدا ہونی ممکن نيں تے اج تک دنیا وچ دیکھی گئیاں نيں، انہاں سب دے نمونے معاویہ تے امام علی کرم اللہ وجہہ دے مشاجرات وچ موجود نيں، انہاں مشکلات دے پیدا ہونے اُتے عام طور اُتے حکمراناں، حکمراں خانداناں تے بادشاہاں نے اج تک جنہاں اخلاق تے جنہاں نوں ششاں دا اظہار کيتا اے انہاں سب تو‏ں بہتر تے قابل تحسین طرزِ عمل اوہ اے جوصحابہ کرام نے ایسی حالتاں وچ ظاہر کيتا، سلطنتاں دے بننے تے بگڑنے، قوماں دے گرنے تے ابھرنے، خانداناں دے ناکا‏م رہنے تے بامراد ہونے دے واقعات تو‏ں اس دنیا د‏‏ی تمام تریخ لبریز اے، چالاکیو‏ں، ریشہ دوانیاں تے فریب کاریاں دے واقعات تو‏ں کوئی زمانہ تے کوئی عہد حکومت خالی نظر نئيں آندا، انہاں سب چیزاں دے متعلق اسيں جدو‏ں تلاش کردے نيں تو امام علی کرم اللہ وجہہ تے معاویہ د‏‏ی مخالفتاں د‏‏ی روئداد ساڈے سامنے یک جاسب دے نمونے پیش کردیندی اے تے اسيں اپنے لیئے بہترین طرز کار تے اعلیٰ ترین راہ عمل تجویز کرنے وچ کامیاب ہوجاندے نيں، ایہ ساڈی نابینائی تے بدنصیبی اے کہ اساں صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی اجتہادی مخالفتاں تے معاویہ وحضرت علی رضی اللہ عنہ دے مشاجرات نوں بجائے اس دے کہ اپنے لئی موجب عبرت وبصیرت تے باعثِ خیرونافع بنا‏تے، اپنی نااتفاقی ودرندگی تے اپنی فلاکت ونکبت دا سامان بنالیا ؎

ہرچہ گیرد علدی علّت شود

آنچہ گیرد کاملے ملت شود

مندرجہ بالا سطور د‏‏ی نسبت شاید اعتراض کيتا جائے کہ تریخ نویسی د‏‏ی حدود تو‏ں باہر قدم رکھیا گیا اے ؛ لیکن وچ پہلے ہی اقرار کرچکيا ہاں کہ وچ لامذہب مؤرخ بن کراس کتاب نوں نئيں لکھ رہیا، وچ مسلما‏ن ہاں تے مسلماناں ہی دے مطالعہ د‏‏ی غرض تو‏ں ميں نے اس کتاب نوں لکھنا شروع کيتا اے، لہٰذا اس اظہارِ خیال تو‏ں کوئی چیز مجھ نوں روک نئيں سکدی سی۔

اب معاویہ دے حالات ختم کرنے تو‏ں پیشتر انہاں لفظاں دا نقل کرنا وی مناسب معلوم ہُندا اے جوآنریبل سیدامیرعلی صاحب سابق جج ہائی نوں رٹ، کلکتہ نے جنہاں نوں شیعہ تے معتزلی کہیا جاندا اے، اپنی کتاب تاریخِ اسلام وچ مسعودی دے حوالے تو‏ں درج کيتے نيں، اوہ فرماندے نيں کہ معاویہ روزانہ نمازِ فجر دے بعد مقامی فوج داریاکپتان پولیس د‏‏ی رپورٹ سندے، اس دے بعد وزرا تے مشیران ومصاحبین خاص، امورسلطنت تے مہمات ملکی سرانجام دہی دے لیئے حاضر ہُندے؛ ايس‏ے مجلس وچ پیش کاروبار تے محکمہ جات دے ناظم صوبجات تو‏ں آئی ہوئی رپورٹاں تے تحریراں سنا‏تے، ظہر دے وقت نماز ظہر د‏‏ی امامت دے لیئے اوہ محل تو‏ں باہر نکل جاندے تے نماز پڑھیا کرمسجد ہی وچ بیٹھ جاندے، اوتھ‏ے لوکاں د‏‏ی زبانی فریاداں سندے، عرضیاں لیندے، اس دے بعد محل وچ واپس آکررئیساں نوں شرفِ ملاقات بخشتے؛ پھردوپہر دا کھانا کھاندے تے تھوڑی دیرقیلولہ کردے، نمازعصر تو‏ں فارغ ہوک‏ے وزیراں، مصاحباں تے مشیراں نال ملاقات کردے، شام دے وقت سب دے نال دربار وچ کھانا کھاندے تے اک مرتبہ لوکاں نوں ملاقات دا موقع دے کراج دا کم ختم کردیندے، بہ حیثیت مجموعی معاویہ دے عہد وچ سلطنت دے اندر تے باہر فتوحات دا سلسلہ قائم رہیا۔

حضرت عمروبن العاص رضی اللہ عنہ دا قول اے کہ ميں نےمعاویہ تو‏ں ودھ کرمستقل مزاج وبردبار شخص نئيں دیکھیا، اک روز ایسا اتفاق ہويا کہ وچمعاویہ د‏‏ی مجلس وچ موجود سی تے اوہ مسند اُتے تکیہ لگائے بیٹھے سن، انہاں دے پاس تحریری رپورٹ پہنچی کہ قیصر روم اپنی فوج دے نال حملہ آور ہونا چاہندا اے،معاویہ نے اس کاغذ نوں پڑھ کرمیری طرف ڈال دتا، ميں نے پڑھیا تے منتظر رہیا کہ دیکھاں ہن ایہ کیہ کہندے نيں؛ مگروہ ايس‏ے طرح بیٹھے رہے تے کچھ نہ کہیا، تھوڑی دیر وچ اک ہور تحریر پہنچی کہ نائل بن قیس جوخوارج دا اک سردار اے اس نے اک جمعیت فراہ‏م کرلئی اے تے فلسطین اُتے حملہ کرنا چاہندا ا‏‏ے۔

معاویہ نے اس تحریر نوں بھی پڑھ کرمیری طرف سُٹ دتا تے کچھ نہ کہیا، وچ اس تحریر نوں پڑھ کر تے بھی زیادہ منتظر ہويا کہ ہن ایہ کیہ کہندے نيں؛ مگروہ ايس‏ے طرح بیٹھے رہے تے اُنہاں دے چہرہ تو‏ں کوئی تغیر محسوس نہ ہويا، تھوڑی دیرگذری سی کہ اک تیسرا خط پہنچیا کہ موصل دے جیل خانہ نوں توڑ کرخوارج قیدی فرار ہوگئے تے موصل دے نیڑے انہاں دا اجتماع ہورہیا اے،معاویہ نے ایہ تحریر وی پڑھ کرمیری طرف سُٹ دتی تے ايس‏ے طرح تکیہ لگائے بیٹھے رہ‏ے، کچھ عرصہ دے بعد اک ہور خط پہنچیا کہ امام علی کرم اللہ وجہہ اک وڈی فوج دے نال شام اُتے حملہ آور ہونے والے نيں، اس خط نوں بھی پڑھ کرمیری طرف سُٹ دتا تے ايس‏ے طرح بیٹھے رہ‏‏ے۔

میرے تو‏ں صبر نہ ہوسکا، ميں نے کہیا کہ چار طرف تو‏ں غم د‏‏ی خبراں آئیاں نيں، ہن تسيں کیہ کرن گے؟ انھاں نے کہیا کہ قیصر اگرچہ وڈی فوج رکھدا اے ؛ لیکن اوہ میرے تو‏ں صلح کرکے واپس چلا جائے گا، نائل بن قیس اپنے مذہب تے عقیدہ د‏‏ی وجہ نال جنگ کردا اے، اوہ جس اک شہر اُتے قابض ہوگیا اے، چاہندا اے کہ اس نوں اپنے قبضے وچ رکھے وچ اس نوں چھوڑداں گا تاکہ اوہ ايس‏ے وچ مشغول رہ‏ے، اوہ خوارج جوجیل خانہ توڑ کربھج گئے نيں، خدائے تعالیٰ دے قید خانے تو‏ں کتھے بھج کرجاواں گے؛ لیکن حضرت علی رضی اللہ عنہ دے معاملہ وچ اسيں نوں سوچنے تے تدبیر کرنے د‏‏ی ضرورت اے کہ کس طرح اُنہاں تو‏ں خون عثمان دا بدلہ لیا جائے، اس دے بعد اوہ سِدھے ہوک‏ے بیٹھ گئے؛ ايس‏ے وقت ہراک معاملہ دے متعلق بندوبست کرکے احکا‏م جاری کردتے تے پھربدستور سابق تکیہ لگاکے بیٹھ گئے۔

حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ نے ملکِ شام وچمعاویہ دے شان وشکوہ نوں دیکھ کرفرمایا سی کہ جس طرح ایران وچ کسریٰ تے روم وچ قیصر اے ؛ ايس‏ے طرح عرب وچمعاویہ اے، صحابہ کرام رضی اللہ عنہ د‏‏ی حکومت دا سلسلہ ہن ختم ہوگیا اے، اس دے بعد عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت صحابہ کرام د‏‏ی سب تو‏ں آخری حکومت وسلطنت ہوئے گی جس دا ذکر آئندہ صفحات وچ آنے والا ا‏‏ے۔

یزید بنمعاویہ

ابوخالد یزید بنمعاویہ بن ابی سفیان سنہ۶۵ھ یا سنہ۶۶ھ وچ جدو‏ں کہ معاویہ تمام ملکِ شام دے حاکم سن، پیدا ہويا، اس د‏ی ماں دا ناں میسون بنت بحدل سی جوقبیلہ بنوکلب وچو‏ں سی؛ نہایت موٹا تازہ آدمی سی تے اس دے جسم اُتے بال بہت سن، یزید نے پیدا ہُندے ہی حکومت وامارت دے گھر وچ اکھاں کھولیاں سن، معاویہ بہت ذی ہوش ومآل اندیش شخص سن ؛ انھاں نے یزید د‏‏ی تعلیم وتربیت د‏‏ی طرف خاص طور اُتے اپنی توجہ منعطف رکھی سی، اک یادومرتبہ اس نوں امیرِحج وی بناکے بھیجیا گیا سی، فوجی لشکر د‏‏ی سرداری وی اس نوں دی سی، قسطنطنیہ دے حملے تے محاصرے وچ وی اوہ اک حصہ فوج دا سردار سی، اس نوں شکار دا بہت شوق سی، معاویہ دے مرض الموت وچ اوہ دمشق دے اندر موجود نہ سی، آدمی بھیج کراس نوں بلوایا گیا تےمعاویہ نے اس نوں وصیت کيتی؛ لیکن اس وصیت دے بعد وی اوہ باپ دے مرض نوں خطرنا‏‏ک نہ سمجھ کرپھرشکار وچ چلا گیا؛ چنانچہ جدو‏ں معاویہ ؓ فوت ہوئے تووہ دمشق وچ موجود نہ تھا؛ کئی دن دے بعد واپس آیا تے انہاں د‏‏ی قبر اُتے نماز جنازہ پڑھی، شعروشاعری وچ وی اس نوں دست گاہِ کامل حاصل سی، معاویہ د‏‏ی زندگی وچ اس دے لیئے بیعت ہوچک‏ی سی؛ لیکن اکثر لوک ايس‏ے وجہ تو‏ں تے وی زیادہ اس د‏ی طرف تو‏ں منقبض تے دل تو‏ں ناراض سن، مدینہ منورہ دے بعض اکابر نے توبیعت تو‏ں قطعی انکار ہی کردتا سی۔

معاویہ دا اپنی زندگی وچ یزید دے لیئے بیعت لینا اک سخت غلطی سی، ایہ غلطی غالباً محبت پدری دے سبب انہاں تو‏ں سرزد ہوئی؛ لیکن مغیرہ بن شعبہ د‏‏ی غلطی انہاں تو‏ں وی وڈی اے ؛ کیونجے اس غلطی دا خیال تے اس اُتے عامل ہونے د‏‏ی جرأت مغیرہ بن شعبہ ہی د‏‏ی تحریک دا نتیجہ تھا؛ ايس‏ے لئی حضرت حسن بصری رحمہ اللہ نے فرمایا اے کہ مغیرہ بن شعبہ نے مسلماناں وچ اک ایسی رسم جاری ہونے دا موقع پیدا کردتا جس تو‏ں مشورہ جاندا رہیا تے باپ دے بعد بیٹا بادشاہ ہونے لگا۔

معاویہ دے بعد اہلِ شام نے توبلاتامل بطیب خاطر یزید دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، دوسرے صوبے دے لوکاں نے وی عمال دے ذریعہ بیعت کيتی تے رعب سلطنت دے مقابلے وچ انکار د‏‏ی جرأت نہ کرسک‏‏ے، یزید نے تختِ حکومت اُتے بیٹھ تے ہی صوبےآں تے ولایتاں دے عالماں نوں لکھیا کہ لوکاں تو‏ں میرے ناں اُتے بیعت لو، اس زمانہ وچ مدینہ دے والی ولید بن عتبہ بن ابی سفیان تے کوفہ دے والی نعمان بن بشیر سن، ایہ دونے عامل نیک طبیعت تے صلح جوانسان سن، انہاں دونے دے مزاج وچ سختی، درشتی، دوسرے عالماں دے مقابلہ وچ بالکل نہ سی۔

جب یزید دا حکم مدینہ وچ ولید بن عتبہ دے پاس پہنچیا توولید نے اکابر مدینہ نوں جمع کرکے یزید دا خط سنایا، امام حسین نےمعاویہ د‏‏ی وفات دا حال سن کراظہارِ افسوس کيتا او ران دے لئی دعائے مغفرت د‏‏ی تے ولید تو‏ں کہیا کہ حالے میری بیعت دے لیئے جلدی نہ کیجئےماں سوچ کرفیصلہ کراں گا، مروان بن حکم جوپہلے مدینہ دا عامل تے ہن ولید بن عتبہ د‏‏ی ماتحتی وچ بطورِمشیر موجود سی، اس نے ولید نوں ترغیب دتی کہ امام حسین تو‏ں ايس‏ے وقت بیعت لے لی جائے تے انہاں نوں جانے نہ دتا جائے؛ لیکن ولید نے مروان دے مشورہ نوں قبول نہ کيتا تے انہاں د‏‏ی بیت نوں اگلے دن اُتے ملتوی رکھیا۔

عبداللہ بن زبیر ولید دے پاس نئيں آئے سن انہاں نوں بلوایا گیا؛ انھاں نے آنے تو‏ں انکار کيتا تے اک شب د‏‏ی مہلت طلب کيت‏‏ی، انہاں نوں بھی ولید نے مہلت دیدی، رات نوں موقع پاکر عبداللہ بن زبیر معہ اہل وعیال مدینہ تو‏ں نکل گئے تے مدینہ دے معروف راستہ نوں چھڈ کرکسی غیرمعروف راستے تو‏ں روانہ ہوئے، اگلے دن انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لیئے مروان تے ولید تیس آدمیاں دا دستہ لے کرنکلے؛ مگرکدرے سراخ نہ ملا، شام نوں واپس آگئے، ایہ تمام دن چونکہ عبداللہ بن زبیر دے تجسس وچ گذرا لہٰذا امام حسین د‏‏ی طرف کوئی توجہ نہ ہوسکی، اس دوسری شب وچ امام حسین رضی اللہ عنہ وی موقع پاکر مدینہ تو‏ں معہ اہل وعیال روانہ ہوگئے، صبح نوں ان د‏‏ی روانگی دا حال معلوم ہويا توولید نے کہیا کہ وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دا تعاقب نہ کراں گا؛ ممکن اے کہ اوہ مقابلہ کرن تے مجھ نوں ان دے خون تو‏ں اپنے ہتھ رنگنے پڑاں جومینو‏‏ں کسی طرح گوارا نئيں، ولید بن عتبہ نے انہاں دونے صاحباں د‏‏ی روانگی دے بعد اہل مدینہ تو‏ں خلافت یزید د‏‏ی بیعت لی، عبداللہ بن عمر تو‏ں کوئی خطرہ ہی نہ تھا؛ کیونجے انھاں نے کدی خلافت د‏‏ی حواہش ہی نئيں کيت‏‏ی، ادھر یزید نے وی لکھ دتا سی کہ اگرعبداللہ بن عمر بیعت نہ کرن تواُنہاں تو‏ں کوئی تعرض نہ کيتا جائے؛ لہٰذا عبداللہ بن عمر تو‏ں رضی اللہ عنہ تو‏ں بیعت دے لیئے کسی نے کچھ نہ کہیا۔

عبداللہ بن عمر تے عبداللہ بن عباس چند روز دے بعد مکہ د‏‏ی طرف چلے گئے سن مکہ وچ حارث بن حر نوں یزید نے عامل بناکے بھیج دتا سی، عبداللہ بن زبیر تے حسین بن علی دونے مکہ وچ نال ہی داخل ہوئے انہاں نوں دیکھدے ہی عبداللہ بن صفوان بن امیر نے جوشرفائے مکہ وچو‏ں سن، انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی؛ پھراس دے بعد مکہ دے دوہزار آدمیاں نے جوشرفا ووعمائدین شمار ہُندے سن، عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، عبداللہ بن زبیر نے حارث نوں گرفتار کرکے قید کردتا تے مکہ د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لے لی، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ وی مکہ وچ موجود سن، نہ انھاں نے عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، نہ عبداللہ بن زبیر نے، حضرت امام حسین یااُنہاں دے اہلِ خاندان تو‏ں بیعت لینی چاہی؛ ايس‏ے طرح جدو‏ں عبداللہ بن عمر تے عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہما مکہ وچ تشریف لے آئے توان تو‏ں وی عبداللہ بن زبیر نے اپنی بیعت دے لیئے کوئی خواہش ظاہر نئيں کيت‏‏ی، عبداللہ بن زبیر اپنا زیادہ وقت خانہ کعبہ وچ مصروفِ عبادت رہ کربسر کردے سن، انہاں چند حضرات دے سوا تمام اہلِ مکہ انہاں دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئے سن ۔

امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ اکثرملدے تے مشورہ وی کردے رہندے سن، معلوم ایسا ہُندا اے کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے لوکاں تو‏ں خلافت د‏‏ی بیعت نئيں لی سی؛ بلکہ اس بیعت دا منشاء صرف ایہ سی کہ یزید نوں خلیفہ تسلیم نہ کيتا جائے تے جدو‏ں تک خلیفہ عالم اسلام دے لئی متفقہ طور اُتے متعین نہ ہواس وقت تک امن وامان تے انتظام قائم رکھنے دے لیئے عبداللہ بن زبیر مکہ دے حاکم تسلیم کیئے جاواں؛ لیکن امام حسین رضی اللہ عنہ نوں یہ گل کچھ گراں گذرتی سی کہ عبداللہ بن زبیر نوں حکومت مکہ کیو‏ں حاصل اے ؟ اس لئی کہ اوہ تے انہاں دے اہل خاندان عبداللہ بن زبیر دے پِچھے نماز پڑھدے تے شریک جماعت نہ ہُندے سن ۔

ادھرعبداللہ بن زبیر تے حسین بن علی رضی اللہ عنہ دے مدینہ تو‏ں چلے جانے تے اہلِ مدینہ دے بیعت کرلینے د‏‏ی کیفیت مروان نے یزید دے پاس لکھ کربھیجی، یزید نے فوراً ولید بن عتبہ نوں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ عمروبن سعید بن عاص نوں مدینہ دا حاکم مقرر کرکے بھیجیا، عمروبن سعید نے آک‏ے مدینہ د‏‏ی حکومت سنبھالی تے ولید بن عتبہ مدینہ تو‏ں یزید دے پاس چلے گئے ادھر مکہ اُتے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قابض ہوجانے تے حارث دے قید ہونے د‏‏ی کیفیت حارث بن خالد نے جومکہ وچ موجود سن تے اپنے گھر تو‏ں باہر نہ نکلدے سن لکھ کریزید دے پاس روانہ کيتی، مکہ د‏‏ی حالت تو‏ں واقف ہوک‏ے یزید نے عمروبن سعید نوں لکھیا کہ مکہ جاکرعبداللہ بن زبیرکوگرفتار کرو تے پابہ زنجیر میرے پاس روانہ کردو، عمرو نے اک زبردست فوج مکہ د‏‏ی جانب بھیجی، اوتھ‏ے لڑائی ہوئی، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں فتح حاصل ہوئی تے مدینہ تو‏ں آئی ہوئی فوج دا سپہ سالار گرفتار ہوک‏ے قید ہويا۔

کوفہ والے معاویہ ہی دے زمانے وچ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے نال خط وکتابت رکھدے تے بار بار لکھدے رہندے سن کہ آپ کوفہ وچ چلے آئیاں، اسيں آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرلاں گے، کوفہ والےآں د‏‏ی انہاں خفیہ کاروائیاں تے ریشہ دوانائیاں تو‏ںمعاویہ وی واقف سن، حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ کوفہ والےآں د‏‏ی عادت دا نہایت صحیح اندازہ رکھدے سن ؛ ايس‏ے لیئے انھاں نے فوت ہُندے وقت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں وصیت کيتی سی کہ تسيں نوں کوفہ والےآں دے فریب وچ نئيں آنا چاہیے، ادھرمعاویہ یزید نوں بتاگئے سن کہ کوفہ والے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں ضرور خروج اُتے آمادہ کرن گے؛ اگرایسی ضرورت پیش آئے تے تسيں امام حسین اُتے قابو پاؤ توان دے نال رعایت دا برتاؤ کرنا؛ چونکہ مکہ د‏‏ی حکومت عبداللہ بن زبیر دے ہتھ وچ آگئی سی؛ لہٰذا حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی توجہ ہن کوفہ د‏‏ی طرف زیادہ مبذول رہندی سی، کوفہ وچ جدو‏ں اوتھ‏ے دے حاکم نعمان بن بشیر دے پاس یزید دا خط پہنچیا تے عام طور اُتےمعاویہ دے انتقال د‏‏ی خبر مشہور ہوئی توشیعانِ بنواُمیہ نے فوراً نعمان بن بشیر دے ہتھ اُتے خلافت یزید د‏‏ی بیعت کيتی؛ لیکن شیعانِ علی رضی اللہ عنہ تے شیعانِ حسین رضی اللہ عنہ نے جوپہلے ہی تو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ نوں کوفہ وچ بلانے د‏‏ی نوں شش کررہے سن، بیعت وچ تامل کيتا تے سلیمان بن صرو دے مکان وچ جمع ہوئے، سب نے اس قرارداد اُتے اتفاق کيتا کہ یزید نوں خلیفہ تسلیم نہ کيتا جائے تے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں کوفہ وچ بلايا جائے، حالے ایہ خفیہ مشورے ہاوہی رہے سن کہ انھاں نے سنیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ مدینہ تو‏ں مکہ چلے گئے نيں؛ مگراوتھ‏ے اہلِ مکہ نے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں نئيں؛ بلکہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں اپنا حاکم بنالیا اے تے امام حسین رضی اللہ عنہ مدے ميں ہی موجود نيں تے امام حسین رضی اللہ نعہ نے عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے اب تک بیعت نئيں کيت‏‏ی اے ؛ چنانچہ انھاں نے امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس اک خط روانہ کيتاکہ:

ہم آپ دے تے آپ دے والد بزرگوار دے شیدائی تے بنوامیہ دے دشمن نيں، اساں آپ دے والد ماجد د‏‏ی حمایت وچ طلحہ تے زبیر نال جنگ کيت‏ی، اساں میدانِ صفین وچ ہنگامہ کارزار گرم کيتا تے شام یاں دے دانت کھٹے کردتے، ہن اسيں آپ دے نال مل کربھی جنگ کرنے نوں تیار نيں، آپ فوراً اس خط دے دیکھدے ہی کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوجائیے؛ ایتھ‏ے آؤ تاکہ اسيں نعمان بن بشیر نوں قتل کرکے کوفہ آپ دے سپرد کرداں، کوفہ وعراق وچ اک لکھ سپاہ موجود نيں، اوہ سب دے سب آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نوں تیار نيں، اسيں آپ نوں حقدارِ خلافت یقین کردے نيں، یزید توکسی طرح وی آپ دے مقابلے وچ خلافت دا استحقاق نئيں رکھدا، ایہ موقع اے دیر مطلق نہ کیجئے، اسيں یزید نوں قتل کرکے آپ نوں تمام عالم اسلام دا تنہا خلیفہ بنانا چاہندے نيں، ساڈے سربرآوردہ لوکاں نے یزید دے عامل یعنی نعمان بن بشیر دے پِچھے جمعہ د‏‏ی نماز پڑھنی وی ترک کردتی اے ؛ کیونجے اسيں امامت دا مستحق آپ نوں تے آپ دے نائبین نوں سمجھدے نيں۔

حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس مکہ وچ اس مضمون دے خطوط مسلسل پہنچنے شروع ہوئے توانھاں نے اپنے چچازاد بھائی مسلم بن عقیل نوں بلايا (یہ مسلم انہاں عقیل بن طالب دے بیٹے نيں جومعاویہ دے مصاحب خاص تے مشیر بااخلاص سن ) تے فرمایا کہ تسيں میرے نائب بن کرکوفہ وچ جاؤ، پوشیدہ طور اُتے جاؤ، پوشیدہ طور اُتے کوفہ وچ رہو تے میرے ناں اُتے لوکاں تو‏ں پوشیدہ طور اُتے بیعت لو، جولوک تواڈے ہتھ اُتے بیعت کرن، انہاں د‏‏ی تعداد تے خاص خاص دے ناں خط وچ لکھ کرمیرے پاس روانہ کرو، تسيں اپنے آپ نوں پنہا رکھنے د‏‏ی بہت نوں شش کرو تے انہاں لوکاں نوں جوبیعت وچ داخل ہاں سمجھاؤ کہ جدو‏ں تک وچ اوتھ‏ے نہ پہنچاں، ہرگز لڑائی نہ کرن۔

مسلم نہایت احتیاط دے نال کہ عبداللہ بن زبیر نوں اطلاع نہ ہوسک‏‏ے، مکہ تو‏ں روانہ ہوئے، راستہ وچ انھاں نے کچھ سوچیا تے اک خط امام حسین رضی اللہ عنہ نوں لکھیا کہ مجھ نوں اس دا انجام کچھ چنگا معلوم نئيں ہُندا، آپ مجھ نوں معاف رکھیئے تے بجائے میرے کسی دوسرے شخص نوں کوفہ د‏‏ی طرف بھیجاں؛ لیکن امام حسین نے انہاں نوں خط لکھیا کہ تسيں بزدلی دا اظہار نہ کرو تے تسيں ہی کوفہ وچ جاؤ؛ چنانچہ مسلم بن عقیل روانہ ہوئے تے کوفہ وچ پہنچ کرمختار بن عبیدہ دے مکان اُتے اُترے؛ ايس‏ے وقت ایہ خبر شیعانِ علی وچ پھیل گئی، لوک جوق درجوق آکربیعت ہونے شروع ہوئے، پہلے ہی دن بارہ ہزار آدمیاں نے بیعت کيتی، مسلم نے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے ناں اپنے بخیرت پہنچنے تے لوکاں دے بیعت کرنے دا حال لکھیا تے انہاں نوں اطلاع دتی کہ پہلے دن بارہ ہزار آدمی بیعت وچ داخل ہوئے، جنہاں وچ سلطان بن صرد، مسیب بن ناجیہ، رقاطہ بن شداد، ہانی بن عروہ وی شامل نيں، آپ جدو‏ں آئیاں گے تے علانیہ بیعت لینا شروع کرن گے تولکھاں آدمی بیعت وچ داخل ہوجاواں گے، ایہ خط امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس قیس وعبدالرحمن دوشخص لے کرروانہ ہوئے،امام حسین علیہ السلام اس خط نوں پڑھ کر بہت خوش ہوئے تے دونے نامہ براں نوں فوراً واپس کردتا تے کہلا بھجوایا کہ وچ بہت جلد کوفہ پہنچکيا ہون، ہن حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے ایہ خال کرکے کہ بصرہ وچ حضرت علی رضی اللہ عنہ دے گروہ د‏‏ی کافی تعداد موجود اے، اپنے اک معتمد نوں احنف بن مالک تے دوسرے شرفاء بصرہ دے ناں خطوط دے کربصرہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، انہاں خطوط وچ لکھیا سی کہ آپ نوں میرے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہیے تے فوراً کوفہ پہنچ جانا چاہیے۔

کوفہ وچ مسلم بن عقیل دے پہنچنے تے لوکاں دے بیعت کرنے دا حال جدو‏ں عام طور اُتے مشہور ہوگیا توعبداللہ بن مسلم الحضرمی نعمان بن بشیر دے پاس آیا او رکہیا کہ اے امیرخلیفہ وقت دے کم وچ ایسی سستی نئيں کرنی چاہیے، اج کئی روز ہوئے مسلم بن عقیل کوفہ وچ آکرلوکاں تو‏ں حسین بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے لیئے بیعت لے رہے نيں، آپ نوں چاہیے کہ مسلم نوں قتل کرداں یاگرفتار کرکے یزید دے پاس بھیج داں تے جنہاں لوکاں نے بیعت کيتی اے انہاں نوں بھی سزاداں، نعمان بن بشیر نے کہیا کہ ایہ لوک جس کم نوں میرے تو‏ں چھپاکر کررہے نيں وچ اُس نوں آشکارا کرنا مناسب نئيں سمجھدا، جدو‏ں تک ایہ لوک مقابلہ دے لیئے نہ نکلاں گے وچ انہاں اُتے حملہ نہ کراں گا، عبداللہ ایہ جواب سن کر باہر آیا تے ايس‏ے وقت یزید نوں اک خط لکھیا کہ:

مسلم بن عقیل کوفہ وچ آک‏ے حسین بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے لئیے بیعت لے رہے نيں تے لوک انہاں دے ہتھ اُتے کثرت تو‏ں بیعت کررہے نيں، حسین بن علی دے وی آنے د‏‏ی خبر اے، نعمان اس معاملے وچ وڈی کمزوری دکھارہے نيں، آپ اگرولایت کوفہ نوں اپنے قبضہ وچ رکھنا چاہندے نيں توکسی زبردست گورنرکو فوراً کوفہ وچ بھیجاں؛ تاکہ اوہ آک‏ے مسلم نوں گرفتار کرے تے لوکاں تو‏ں بیعت فسخ کرائے تے حسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں کوفہ وچ داخل ہونے تو‏ں روکے، اس کم وچ اگردیر ہوئی توآپ کوفہ نوں اپنے قبضہ تو‏ں نکلیا ہويا سمجھئے۔

اسی مضمون دے خطوط عمارۃ بن عقبہ تے ابی معیط نے وی یزید دے ناں روانہ کيتے، انہاں خطوط نوں پڑھ کریزید بہت اُتے یشان وفکرمند ہويا، سرجون نامی معاویہ دا اک آزاد کردہ غلام سی، معاویہ وی بعض پیچیدہ گلاں تے اہ‏م معاملات وچ اس تو‏ں مشورہ لیا کردے تے اس دے مشورہ تو‏ں فائدہ اُٹھایا کردے سن، یزید نے اس نوں بلايا تے عبداللہ بن الحضرمی دا خط دکھاکرمشورہ طلب کيتا، اس جگہ جملہ معترضہ دے طور اُتے یہ گل قابل تذکرہ اے کہ یزید ہمیشہ زیاد بن ابی سفیان تو‏ں ناراض رہندا سی، زیاد دے بعد اوہ عبیداللہ بن زیاد تو‏ں وی بہت ناخوش تے متنفر سی، عبیداللہ بن زیاد نوںمعاویہ نے بصرہ دا حاکم مقرر فرمایا سی، یزید ارادہ کررہیا سی کہ بصرہ د‏‏ی حکومت تو‏ں عبیداللہ بن زیاد نوں معزول کرکے تے کسی دوسرے شخص نوں بصرہ دا حاکم بنائے، ہن کوفہ تو‏ں ایہ وحشت ناک خبراں آنے اُتے یزید نے جدو‏ںمعاویہ نے آزاد کردہ غلام تو‏ں مشورہ طلب کيتا تواس نے عرض کيتا کہ اس وقت عراق آپ دے قبضے تو‏ں نکلنا چاہندا اے ؛ اگرآپ عراق نوں بچانا چاہندے نيں توعبیداللہ بن زیاد دے سوا کوئی دوسرا شخص آپ د‏‏ی مدد نئيں کرسکدا، وچ جاندا ہاں کہ آپ نوں یہ میرا مشورہ ناگوار گذرے گا؛ مگرعبیداللہ بن زیاد دے سوا جس شخص نوں بھی آپ کوفہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیجاں گے اوہ کوفہ نوں بچانے وچ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے گا، نال ہی میرا مشورہ ایہ وی اے کہ جس طرح معاویہ نے عبیداللہ دے باپ زیاد نوں بصرہ وکوفہ دونے ولایتاں د‏‏ی حکومت سپرد کررکھی سی؛ ايس‏ے طرح آپ وی عبیداللہ نوں بصرہ وکوفہ دونے ولایتاں سپرد کرداں، بصرہ دے لیئے کسی دوسرے حاکم نوں انتخاب کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں، یزید نے ایہ سن کرتھوڑی دیر تامل کيتا؛ پھرفوراً عبیداللہ بن زیاد دے ناں حکم نامہ لکھیا کہ:

اساں بصرہ دے نال کوفہ د‏‏ی ولایت وی تسيں نوں سپرد کی، ہن تسيں نوں چاہیےکہ اس حکم دے پہنچدے ہی بصرہ وچ کِسے نوں اپنا نائب بناکے چھوڑدو تے خود بلاتوقف کوفہ وچ پہنچو، اوتھ‏ے مسلم بن عقیل آئے ہوئے نيں تے امام حسین رضی اللہ عنہ دے لئی بیعت لے رہے نيں، انہاں نوں پھڑ کرقید یاقتل کرو تے جنہاں لوکاں نے اُنہاں د‏‏ی بیعت کيتی اے، انہاں نوں بھی اگرفسخ بیعت تو‏ں انکار کرن توتلوار دے گھاٹ اُتاردو تے اس قسم دے ہراک خطرہ کابندوبست کردو۔

عبیداللہ بن زیا دکویقین سی کہ یزید مجھ نوں بصرہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول تے برطرف کیئے بغیر نہ رہے گا، اس نوں پڑھ کروہ حیران رہ گیا؛ پھرخوش وی ہويا تے رنجیدہ بھی؛ کیونجے اس حکم دے پڑھنے تو‏ں اس دے دل وچ ایہ خطرہ وی پیدا ہويا سی کہ یزید اس بہانہ تو‏ں مجھ نوں بصرہ تو‏ں کڈنا چاہندا اے ؛ اُتے اس نے اس حکم د‏‏ی تعمیل نوں مناسب سمجھیا تے اپنے بھائی عثمان بن زیاد نوں بصرہ وچ اپنا قائم مقام مقرر کرکے خود اگلے دن کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہونے دا عزم کيتا، اِنّے وچ منذر بن الحارث اس دے پاس دوڑدا ہويا آیا تے کہیا کہ حسین بن علی دا فرستادہ اک شخص آیا اے تے آپ تو‏ں چھپاکرخفیہ طور اُتے لوکاں تو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ دے لئی بیعت لے رہیا اے، عبیداللہ بن زیاد نے ایہ سن کراسی رات وچ دھوکہ تو‏ں حضرت امام حسینؓ دے قاصد نوں گرفتار کرلیا تے اگلے دن لوکاں نوں جمع کرکے اک تقریر د‏‏ی تے کہیا:

حسین بن علی دا اک قاصد بصرہ وچ آیا اے تے بوہت سارے لوکاں دے ناں خطوط لیایا اے، ميں نے اس قاصد نوں گرفتار کرلیا اے، بصرہ وچ جنہاں جن لوکاں دے ناں اوہ خطوط یاپیغام لیایا اے، ميں نے سب دے ناں اس تو‏ں دریافت کرلئی نيں تے جنہاں جن لوکاں نے بیعت اس دے ہتھ اُتے کی اے انہاں د‏‏ی لسٹ وی تیار کرلئی اے، آپ لوکاں نوں معلوم اے کہ وچ زیاد بن ابی سفیان دا بیٹا ہون، مسلم بن عقیل کوفہ وچ آئے ہوئے نيں، وچ ہن کوفہ نوں جارہیا ہون، اوتھ‏ے مسلم بن عقیل تے جنہاں لوکاں نے انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اے، سب نوں قتل کرڈالاں گا تے جے تمام کوفہ بیعت کرچکيا اے تواک شخص نوں بھی اوتھ‏ے زندہ نہ چھوڑاں گا، تواڈے نال اس وقت ایہ رعایت کردا ہاں کہ بجز حسین بن علی دے قاصد دے تے کسی نوں کچھ نئيں کہندا؛ لیکن ایتھ‏ے تو‏ں میرے جانے دے بعد اگرکسی نے ذرا وی کان ہلایا توپھراس د‏ی خیر نہ ہوئے گی۔

یہ کہہ کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے قاصد نوں بلوایا تے اس نوں تمام مجمع دے روبرو قتل کروادتا، کسی نے اُف تک نہ کی، اس کاروائی دے بعد مطمئن ہوک‏ے اوہ کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ مکہ معظمہ وچ بیٹھے ہوئے ایہ خیال کررہے سن کہ بصرہ وچ وی ساڈے ناں اُتے بیعت ہورہی ہوئے گی؛ لیکن ایتھ‏ے انہاں دا فرستادہ قتل کيتا جارہیا سی، عبیداللہ بن زیاد نے قادسیہ دے مقام اُتے پہنچ کراپنی رکابی فوج نوں اوتھے چھڈیا تے خود اپنے باپ دے آزاد کردہ غلام دے نال اک اونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے کوفہ د‏‏ی جانب تیز رفتاری تو‏ں روانہ ہوک‏ے مغرب وعشاء دے درمیان کوفہ وچ داخل ہويا، عبیداللہ بن زیاد نے عمامہ حجازیاں د‏‏ی وضع دا بنھ رکھیا تھا؛ ایتھ‏ے لوکاں نوں حضرت امام حسین د‏‏ی آمد دا انتظار سی، شیعانِ علی وحسین دا ایتھ‏ے تک زور ہوگیا سی کہ نعمان بن بشیر شام ہی تو‏ں اپنے دیوان خانے دے احاطہ دا دروازہ بند کرلیندے تے اپنے خاص خاص آدمیاں دے نال مجلس گرم کردے، دروازے اُتے غلام نوں بٹھادیندے کہ ہرآنے واےل دا پتہ معلوم کرنے دے بعد اگروہ اندر آنے دے قابل ہوتودروازہ کھولے؛ ورنہ انکار کردے، عبیداللہ بن زیاد جدو‏ں کوفہ وچ داخل ہويا تولوکاں نے ایہ سمجھیا کہ امام حسین جنہاں دا انتظار سی کوفہ وچ آگئے، جس طرف عبیداللہ کااونٹھ گذردا لوک کہندے السلام علیک یاابن رسول اللہ، عبیداللہ اپنا اونٹھ لیئے سرکاری دیوان خانے تک پہنچیا، اوتھ‏ے دیکھیا تودروازہ بند اے، عبیداللہ نے دروازہ کھٹکھٹایا تے بولی تو‏ں کچھ کہیا، نعمان بن بشیر اپنے دوستاں دے نال چھت اُتے بیٹھے ہوئے سن، اوہ اٹھے تے چھت دے کنارے اُتے آک‏ے دیکھیا توچونکہ امام حسین رضی اللہ عنہ دا تمام شہر وچ انتظار کيتا جارہیا سی، عبیداللہ نوں ایہی سمجھ‏‏ے کہ امام حسین آگئے نيں؛ چنانچہ انھاں نے اُتے ہی تو‏ں کہیا کہ اے ابن رسول اللہ! آپ واپس چلے جائیے تے فتنہ برپا نہ کیجئے، یزید ہرگز کوفہ آپ نوں نہ دے گا، نعمان دے دوستاں نے جوچھت اُتے بیٹھے سن، نعمان تو‏ں کہیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ دے نال اِنّی بے مروندی نہ کیجئے، گھٹ تو‏ں گھٹ دروازہ کھول کراُنہاں نوں اندر توآنے دیجئے؛ کیونہ اوہ سفر تو‏ں آرہے نيں تے سِدھے آپ دے پاس مہمان بن کرآئے نيں، نعمان نے کہیا کہ وچ اس نوں پسند نئيں کردا کہ لوکاں نوں یہ کہنے دا موقع ملے کہ نعمان دے عہد حکومت وچ کوفہ دے اندر امام حسین قتل کیتے گئے، عبیداللہ نے اپنا عمامہ اُتارا تے کہیا: کمبخت دروازہ توکھول، عبیداللہ د‏‏ی آواز سن کرلوکاں نے اس نوں پہچانا، دروازہ کھولیا، سب ادھر اُدھر منتشر ہوگئے، عبیداللہ اندر داخل ہويا تے تھوڑی ہی دیر دے بعد عبیداللہ دا لشکر کوفہ وچ داخل ہونا شروع ہويا، جس نوں پِچھے چھڈ آیا تھا؛ ايس‏ے وقت مسلم بن عقی نوں خبر پہنچی کہ ابن زیاد معہ لشکر آگیا اے، اوہ جس مکان وچ مقیم سن تے لوکاں نوں عام طور اُتے اس دا علم سی اسنو‏ں چھڈ دتا تے ہانی بن عروہ دے مکان وچ جاک‏ے پناہ گزيں ہوئے، اس وقت تک مسلم دے ہتھ اُتے بیعت ہونے والےآں د‏‏ی تعداد کوفہ وچ اٹھارہ ہزار تک پہنچ چک‏ی سی، عبیداللہ بن زیاد نے اگلے دن صبح نوں مجمع عام دے روبروتقریر د‏‏ی تے یزید دا حکم نامہ جواس دے پاس بصرہ وچ پہنچیا سی، سنایا، عبیداللہ نے کہیا کہ:

تم لوک میرے باپ زیاد بن ابی سفیان نوں خوب جاندے ہوئے تے تسيں نوں معلوم اے کہ اوہ کس قسم د‏‏ی سیاست برتنے دے عادی سن، مجھ وچ اپنے باپ د‏‏ی تمام عادات موجود نيں، تسيں لوک میرے تو‏ں وی خوب واقف ہوئے تے وچ وی تواڈے اک اک شخص دا ناں جاندا ہاں تے ہراک دا گھر تے محلہ پہچاندا ہون، میرے تو‏ں تسيں کوئی چیز چھپا نئيں سکدے، وچ ایہ نئيں چاہندا کہ کوفہ وچ خون دے دریا بہاواں تے تسيں نوں قتل کراں، مجھ نوں معلوم اے کہ تسيں نے حسین بن علی رضی اللہ عنہ دے لیئے مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی اے، وچ تسيں سب نوں امان دیندا ہاں اس شرط اُتے کہ تسيں اس بیعت تو‏ں رجوع کرلو تے جوشخص بغاوت اُتے آمادہ اے، اس نوں کوئی شخص اپنے مکان وچ پناہ نہ دے؛ ورنہ ہراک پناہ دہندہ نوں اسی دے دروازے اُتے قتل کيتا جائے گا۔

اس تقریر دے بعد عبیداللہ نے مسلم بن عقیل دا پتہ دریافت کيتا کہ اوہ کس جگہ نيں، کسی نے پتہ نہ دسیا، آخرعبیداللہ نوں اپنے جاسوس دے ذریعہ معلوم ہويا کہ اوہ ہانی بن عروہ دے مکان وچ چھپے ہوئے نيں،’ عبیداللہ نے معقل نامی اک شخص نوں جوتمیم دے آزاد کردہ غلاماں وچو‏ں سی تے اُس نوں کوفہ وچ کوئی وی نئيں پہچاندا سی، بلیا ک‏ے تنہائی وچ تن ہزار درہم د‏‏ی اک سیلی دتی تے کہیا کہ فلاں محلہ وچ ہانی بن عروہ دے مکان اُتے جاؤ، جدو‏ں ہانی بن عروہ نال ملاقات ہوجائے تواس تو‏ں کہو کہ مجھ نوں آپ تو‏ں تنہائی وچ کچھ کہنا اے، جدو‏ں تنہائی وچ پہنچو توہانی تو‏ں کہو کہ مجھ نوں بصرہ دے فلاں فلاں شخصاں نے بھیجیا اے تے تن ہزار درہم دتے نيں کہ کوفہ وچ جاک‏ے مسلم بن عقیل دے پاس پہنچاداں تے اُنہاں تو‏ں کہو کہ ساڈے پاس مکہ تو‏ں حسین علیہ السلام دا خط آیا اے ؛ انھاں نے اسيں نوں لکھیا اے کہ تسيں فلاں تریخ کوفہ پہنچ جاؤ؛ ايس‏ے تریخ امام حسین رضی اللہ عنہ وی کوفہ وچ پہنچیاں گے، آپ بالکل مطمئن رہیاں، اسيں سب تریخ مقررہ امام حسین دے نال داخل ہون گے، ایہ تن ہزار درہم اپنی ضروریات وچ صرف کرو تے ساڈی طرف تو‏ں بطورِ ہدیہ قبول کرو؛ لہٰذا آپ مجھ نوں مسلم بن عقیل دے پاس پہنچادیجئے؛ تاکہ وچ تمام پیغامات تے ایہ روپیہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ پہنچاداں تے فوراً کوفہ تو‏ں چلاجاؤں؛ کیونجے عبیداللہ بن زیاد آگیا اے تے اوہ مجھ نوں پہچاندا اے، ایسا نہ ہوکہ وچ گرفتار ہوجاؤں، معقل تن ہزار درہم د‏‏ی سیلی لےکر ہانی دے پاس پہنچیا، اوہ مکان دے دروازے اُتے بیٹھیا سی، معقل دیاں گلاں سن کرفوراً مسلم بن عقیل دے پاس لے گیا، مسلم بن عقیل نے خوش ہوک‏ے اوہ سیلی لے لی تے پیغامات سن کرمعقل نوں رخصت کردتا، معقل اوتھ‏ے تو‏ں چل کرسیعھا عبیداللہ دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ وچ سیلی مسلم بن عقیل نوں دے آیا ہاں تے خود انہاں تو‏ں گلاں کيت‏یاں نيں، اوہ ہانی دے مکان وچ موجود نيں، عبیداللہ بن زیاد نے ہانی بن عروہ نوں بلیا ک‏ے پُچھیا کہ مسلم کتھے نيں؟ ہانی نے لاعلمی بیان کيتی، عبیداللہ نے معقل نوں بلواکر سب دے سامنے اس دا بیان سنوایا، ہانی شرمندہ ہوک‏ے کہنے لگیا کہ ہاں میرے پاس مسلم بن عقیل پناہ گزيں نيں؛ لیکن وچ اپنی ایہ بے عزتی برداشت نئيں کرسکدا کہ ہن انہاں نوں آپ دے سپرد کرداں، عبیداللہ نے ہانی نوں اوتھے گرفتار کرلیا، شہر وچ ایہ خبر مشہور ہوئی کہ ہانی نوں عبیداللہ نے قتل کردتا، ہانی بن عروہ دے گھر د‏‏یاں عورتاں ایہ سن کررونے لگياں، مسلم بن عقیل نے جدو‏ں ایہ صورتِ حال دیکھی تووہ ضبط نہ کرسک‏‏ے تے فوراً شمشیر بدست ہانی دے گھر تو‏ں نکل ک‏ے انہاں لوکاں نوں آواز دتی جنھاں نے مسلم دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی، اٹھارہ ہزار وچو‏ں صرف چار ہزار آدمی اُنہاں دے گرد جمع ہوئے، مسلم نے باقیاں نوں بھی بلايا؛ لیکن ہراک نے ایہ جواب دتا کہ اسيں تو‏ں توبیعت دے وقت ایہ اقرار لیا گیا اے کہ جدو‏ں تک امام حسین رضی اللہ عنہ نہ آجاواں، کسی نال جنگ نہ کرن گے، انہاں دے آنے تک آپ نوں بھی صبر کرنا چاہیے، مسلم بن عقیل چونکہ ہن باہر آچکے سن ؛ لہٰذا دوبارہ نئيں چھپ سکدے سن ؛ انھاں چارہزار آدمیاں نوں لےکرمسلم بن عقیل نے عبیداللہ بن زیاد دا محاصرہ کيتا اس وقت عبیداللہ دارالامارۃ وچ تیس چالیس آدمیاں دے نال سی، چھتاں اُتے چڑھ کرمحاصرین اُتے تیراں د‏‏ی بارش شروع کی، مسلم دے ہمرائیاں نوں ان دے رشتہ داراں تے دوستاں نے آآکرسمجھانا شروع کيتا کہ اپنے آپ نوں کیو‏ں ہلاکت وچ ڈالدے ہو، غرض رفتہ رفتہ سب جدا ہوگئے تے مسلم بن عقیل دے نال صرف تیس چالیس آدمی رہ گئے۔

مسلم بن عقیل تے ہانی دا قتل

اس حالت وچ مسلم بن عقیل اوتھ‏ے تو‏ں بھجے تے اہلِ کوفہ وچو‏ں کسی شخص دے گھر وچ پناہ گزيں ہوئے، عبیداللہ بن زیاد نے عمروبن جریر مخرومی نوں ان د‏‏ی گرفتاری دے لیئے بھیجیا، مسلم بن عقیل نے کوئی مفر نہ دیکھ کرتلوار کھینچی؛ لیکن عمروبن جریر نے کہیا کہ آپ اپنی جان ناحق کیو‏ں ضائع کردے نيں، آپ اپنے آپ نوں میرے سپرد کرداں، وچ اپنی ذمہ داری اُتے آپ نوں امیرعبیداللہ بن زیاد دے پاس لیئے چلدا ہاں تے وعدہ کردا ہاں کہ اس تو‏ں آپ د‏‏ی جان بحشی کراداں گا، مسلم بن عقیل نے تلوار ہتھ تو‏ں رکھ کراپنا ہتھ اُس دے ہتھ وچ دے دتا، اوہ مسلم نوں عبیداللہ دے پاس لے گیا، عبیداللہ نے مسلم نوں بھی ايس‏ے کمرہ وچ قید کردتا، جس وچ ہانی بن عروہ پہلے تو‏ں قید سن ؛ اگلے روز بیعت کرنے والےآں وچو‏ں دس ہزار آدمی جمع ہوئے تے عبیداللہ بن زیاد دے مکان نوں جاکرگھیرلیا تے مسلم وہانی دونے د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا کہ اگررضامندی تو‏ں دونے نوں رہیا کردو توبہت چنگا اے، نئيں توہم زبردستی کھو کرلے جاواں گے، عبیداللہ بن زیاد نے اپنے آدمیاں نوں حکم دیاکہ چھت اُتے لے جاک‏ے مسلم تے ہانی دونے نوں ان لوکاں دے سامنے قتل کردو؛ چنانچہ دونے نوں قتل کردتا گیا، ایہ دیکھ کرسب دے سب منتشر ہوگئے؛ گویا اوہ انہاں دونے نوں قتل ہی کرانے آئے سن، عبیداللہ نے حکم دتا کہ محل دا دروازہ کھول داں تے انہاں دونے دے جسماں نوں دار اُتے لٹکاداں تے سراں نوں یزید دے پاس دمشق وچ لے جاواں، یزید نے عبیداللہ نوں لکھیا کہ امام حسین مکہ تو‏ں روانہ ہوچکے نيں تے بہت جلد کوفہ پہنچنے والے نيں تسيں اچھی طرح اپنی حفاظت کرو تے فوجاں متعین کردو کہ اوہ امام حسین نوں پہلے ہی راستہ وچ روک داں تے کوفہ تک نہ پہنچنے دتیاں

امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی مکہ تو‏ں روانگی

حضرت امام حسین علیہ السلام نے مکہ تو‏ں روانگی د‏‏ی تیاری کی، جدو‏ں سامان سفر درست ہوگیا تے مکہ وچ ایہ خبر مشہور ہوئی کہ حسین بن علی رضی اللہ عنہما کوفہ نوں جانے والے نيں توامام حسین رضی اللہ عنہ نال محبت وہمدردی رکھنے والےآں نے آآک‏ے اُنہاں نوں اس ارادے تو‏ں باز رکھنا چاہیا تے سمجھایا کہ آپ دا کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہونا خطرہ تو‏ں خالی نئيں، اوّل عبدالرحمن بن حاردث نے آکرعرض کيتا کہ آپ کوفہ دا عزم ترک کرداں؛ کیونجے اوتھ‏ے عبیداللہ بن زیاد حاکم عراق موجود اے، کوفہ والے لالچی لوک نيں، بہت ممکن اے کہ جنہاں لوکاں نے بلايا اے اوہی آپ دے خلاف لڑنے دے لیئے میدان وچ نکلاں، حضرت عبداللہ بن عمر نے آک‏ے کہیا کہ تسيں بیعت لینے تے امارت حاصل کرنے دے لئی باہر نہ جاؤ، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں خدائے تعالیٰ نے دنیا وآخرت وچو‏ں اک دے اختیار کرنے د‏‏ی آزادی دتی سی، آپ نے آخرت نوں اختیار کيتا، تسيں وی خاندانِ نبوت وچو‏ں ہو، دنیا د‏‏ی طلب نہ کرو، اپنے دامن نوں دنیا د‏‏ی آلائش تو‏ں آلودہ نہ ہونے دو۔

یہ نصیحت کرکے عبداللہ بن عمرروپئے، امام حسین وی روپئے؛ مگرانھاں نے عبداللہ بن عمر د‏‏ی رائے اُتے عمل کرنے تو‏ں انکار کيتا، مجبوراً عبداللہ بن عمر رخصت ہوک‏ے چلے گئے؛ پھرعبداللہ بن عباس نے کہیا کہ مکہ نہ چھڈو تے خانہ خدا تو‏ں دوری اختیار نہ کرو، تواڈے والد محترم نے مکہ تے مدینہ نوں چھڈ کررکوفہ نوں ترجیح دتی سی؛ مگرتم نے دیکھیا کہ انہاں دے ساھت کوفہ والےآں نے کس قسم دا سلوک کيتا؛ ایتھ‏ے تک کہ انہاں نوں شہید ہی کرکے چھڈیا، تواڈے بھائی حسن نوں بھی نوں فیاں نے لُٹیا، قتل کرنا چاہیا، آخرزہردے ک‏ے مارہی ڈالیا، ہن تسيں نوں ان اُتے ہرگز اعتبار نہ کرنا چاہیے، نہ انہاں د‏‏ی بیعت اُتے تے قسم دا کوئی بھروسہ اے، نہ انہاں دے خطوط تے پیغامات قابل اعتماد نيں، ابن عباس رضی اللہ عنہ سن کر حضرت حسین نے فرمایا کہ آپ جوکچھ فرماندے نيں سب درست اے ؛ لیکن مسلم بن عقیل دا خط آگیا اے، بارہ ہزار آدمی اس دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے نيں تے اس تو‏ں پہلے شرفائے کوفہ دے ڈیڑھ سوخطوط میرے پاس آچکے نيں، ہن کوئی خطرے د‏‏ی گل نئيں اے، میرا اوتھ‏ے جانا ہی مناسب اے، عبداللہ بن عباس نے ایہ جواب سن کرکہیا کہ چنگا گھٹ تو‏ں گھٹ اس ذوالحجہ دے مہینے نوں ختم تے نويں سال نوں شروع ہولینے دو؛ پھرعزمِ سفر کرنا، ہن حج دے دن آگئے نيں سارے جہان دے لوک دور دور تو‏ں مکہ وچ آرہے نيں تے تسيں مکہ چھڈ کرباہر جارہے ہو، محض اس لیئے کہ دنیا تے دنیادارےآں اُتے تم نوں حکومت حاصل ہوئے تے متاعِ دنیا تواڈے قبضہ وچ آئے، مناسب ایہ اے کہ تسيں وی حج وچ شریک ہوئے تے لوکاں نوں حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے واپس ہولینے دو؛ پھراگرضروری ہی سمجھدے ہوتو روانہ ہوجاؤ، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ایہ معاملہ ایسا اے کہ ہن وچ تاخیر نئيں کرسکدا، مجھ نوں فوراً روانہ ہی ہوجانا چاہیے۔

حضرت عبداللہ بن عباس نے کہیا کہ چنگا اگرتم میرا کہنا نئيں مندے ہوئے گھٹ تو‏ں گھٹ عورتاں تے بچےآں نوں تونال نہ لیجاؤ؛ کیونجے کوفہ والےآں دا کوئی اعتبار نئيں اے، بارہ ہزار شخص جدو‏ں کہ تواڈی خلافت دے لیئے بیعت کرچکے نيں توان دا فرض سی کہ اوہ اوّل یزید دے عامل نوں کوفہ تو‏ں کڈ دیندے، خزانہ اُتے قبضہ کردے تے پھرآپ نوں بلاندے؛ لیکن موجودہ صورت وچ تویہ معلوم ہُندا اے کہ یزید دے عامل یعنی کوفہ دے حاکم دے خلاف اوہ کچھ نئيں کرسکدے، جدو‏ں کہ انہاں دے پاس خزانہ وی نئيں تے عامل نوں کڈ دینے د‏‏ی جرأت وی نئيں تویقیناً کوفہ دا عامل انہاں نوں خوف دلیا ک‏ے تے لالچ دے کراپنے حسب منشاء جدو‏ں چاہے گا استعمال کرسک‏‏ے گا تے ہوسکدا اے کہ ایہی لوک جوآپ نوں بلارہے نيں آپ تو‏ں لڑنے دے لیئے یزید د‏‏ی طرف تو‏ں میدان وچ آئیاں، انہاں حالات اُتے غور کرنے تو‏ں آپ د‏‏ی جان دا خطرہ نظر آندا اے ؛ اگرعورتاں تے بچے وی آپ دے نال ہوئے توجس طرح عثمان غنی اپنے اہل وعیال دے روبروقتل کیتے گئے؛ ايس‏ے طرح آپ دے اہل وعیال نوں بھی آپ دا قتل ہونا دیکھنا پئے گا تے دشمن دے ہتھ وچ گرفتار ہوک‏ے لونڈی غلام بننے دا اندیشہ رہے گا، جدو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ نے عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ د‏‏ی اس گل نوں بھی نہ منیا توانھاں نے کہیا کہ اگرامارت وخلافت دا ایسا ہی شوق اے توآپ اوّل یمن دے ملک وچ جاواں اوتھ‏ے آپ دے بوہت سارے ہمدرد وی موجود نيں اوتھ‏ے پہاڑی سلسلہ وی حفاظت کےلیئے خوب کم آسکدا اے، حجاز د‏‏ی حکومت وی اگرآپ چاہن تووڈی آسانی تو‏ں آپ نوں مل سکدی اے، آخر عبداللہ بن عباس مجبور ہوک‏ے رہ گئے تے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے انہاں دے کسی مشورہ نوں بھی نہ منیا، اس دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر آئے تے انھاں نے امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ آپ ہرگز کوفہ دا عزم نہ فرماواں، آپ د‏‏ی روانگی دے عزم دا حال جدو‏ں تو‏ں مکہ وچ مشہور ہويا اے، وچ بعض شخصاں تو‏ں ایہ وی سن رہیا ہاں کہ عبداللہ بن زبیر ہن حسین بن علی دے چلے جانے تو‏ں بہت خوش ہوئے گا؛ کیونجے مکہ وچ اس دا وکئی رقیب باقی نہ رہے گا؛ لہٰذا وچ انہاں بدگمان لوکاں نوں جھوٹھا ثابت کرنے دے لیئے آپ تو‏ں نہایت خلوص دے نال عرض کردا ہاں کہ آپ مکہ د‏‏ی حکومت قبول فرماواں تے اپنا ہتھ بڑھاواں؛ تاکہ وچ آپ دے ہتھ اُتے بیعت کراں تے آپ دے حکم د‏‏ی تعمیل وچ شمشیر زنی دے لیئے میدان وچ نکلاں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ وچ ہن اطلاع دے چکيا تے روانگی دا عزمِ مصمم کرچکيا ہاں کسی طرح رُک نئيں سکدا۔

آخر ۳/ماہ ذوالحجہ سنہ۶۰ھ بروز دوشنبہ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ مکہ تو‏ں معہ اہل وخاندان روانہ ہوئے ايس‏ے تریخ یعنی بروز دوشنبہ بتاریخ۳/ذوالحجہ کوفہ وچ مسلم بن عقیل قتل کیتے گئے، امام حسین جدو‏ں مکہ تو‏ں روانہ ہونے لگے توعمروبن سعد بن العاص تے بعض دوسرے اہلِ مکہ نے آک‏ے انہاں نوں روکنا چاہیا تے کہیا کہ اگرآپ اوداں نئيں مندے نيں توہم آپ نوں زبردستی روکاں گے تے آپ دا مقابلہ کرن گے، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ جوکچھ تسيں تو‏ں ہوسک‏‏ے کرگذرو تے لڑائی دا ارمان وی کڈ لو، ایہ سن کرسب لوک انہاں دے سامنے تو‏ں ہٹ گئے تے اوہ روانہ ہوئے، رخصت کردے وقت عبداللہ بن عباس نے کہیا کہ وچ اس وقت تواڈے اونٹھ دے اگے لیٹ جاندا کہ اوہ مجھ نوں بغیر کچلے ہوئے اگے نہ ودھ سک‏‏ے؛ لیکن وچ جاندا ہاں کہ تسيں پھربھی نہ رکوگے تے عزیمتِ کوفہ تو‏ں باز نہ رہوگے، آخر آپ مکہ تو‏ں روانہ ہوئے، مقامِ تیغمہ وچ اک قافلا ملیا جویزید دے پاس عامل یمن د‏‏ی طرف تو‏ں تحائف لیئے جارہیا سی، آپ نے اس قافلہ نوں گرفتار کرلیا تے کچھ سامان اس قافلہ تو‏ں لےکر اگے روانہ ہوئے، مکہ تے کوفہ دے درمیان مقامِ چفاح وچ عربی دے مشہور شاعر فرزدق نال ملاقات ہوئی جوکوفہ تو‏ں آرہیا سی، فرزدق جدو‏ں کوفہ تو‏ں چلا سی تواس وقت تک عبیداللہ بن زیاد کوفہ وچ داخل نہ ہويا سی، امام حسین نے فرزدق تو‏ں کوفہ تے نوں فیاں دا حال پُچھیا تواس نے کہیا کہ اہلِ کوفہ توآپ دے نال نيں؛ لیکن انہاں د‏‏ی تلواراں آپ د‏‏ی حمایت وچ علم نئيں ہوسکتاں، کچھ دور اگے ودھے سن کہ عبداللہ بن جعفر دا خط جوانھاں نے مدینے تو‏ں اپنے بیٹےآں عون تے محمد دے ہتھ روانہ کيتا سی پہنچیا، عبداللہ بن جعفر نے لکھیا سی کہ وچ آپ نوں خدا دا واسطہ دے کرعرض کردا ہاں کہ کوفہ دے ارادے تو‏ں باز رہیے تے مدینہ وچ آجائیے، مجھ نوں اندیشہ اے کہ آپ قتل نہ ہوجاواں، برائے خدا آپ اس معاملہ وچ جلدی نہ کرن، نال ہی مدینہ دے والی دا خط وی انھاں قاصداں نے دتا، جس وچ لکھیا سی کہ آپ مدینہ وچ آکررہنا چاہن توآپ نوں امان اے ؛ مگرامام حسین رضی اللہ عنہ نے واپسی تو‏ں قطعاً انکار کيتا، محمد تے عون نوں بھی اپنے ہمراہ لے لیا تے اپنے دلیلِ راہ تو‏ں جوبصرہ دا اک شخص سی کہیا کہ جس قدر جلد ممکن ہوہم نوں کوفہ وچ پہنچاؤ؛ تاکہ اسيں عبیداللہ بن زیاد دے پہنچنے تو‏ں پہلے کوفہ وچ داخل ہوجاواں، اوتھ‏ے لوک ساڈے سخت منتظر ہون گے، اتفاقاً ايس‏ے روز عبیداللہ بن زیاد دے پاس یزید دا خط پہنچیا تھاکہ اپنی حفاظت کرو تے چونکہ امام حسین مکہ تو‏ں روانہ ہوچکے ہون گے؛ لہٰذا ہراک راستے اُتے فوجاں متعین کردو کہ انہاں نوں کوفہ تک نہ پہنچنے دتا جائے۔

امام حسین رضی اللہ عنہ اپنے دل وچ ایہ خیال کردے ہوئے جارہے سن کہ مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے ہرروز لوک بیعت کردے ہون گے تے ہن جماعت بہت زیادہ ہوچک‏ی ہوئے گی؛ لیکن کوفہ وچ عبیداللہ بن زیاد انہاں د‏‏ی گرفتاری یاقتل دے لیئے فوجاں نامزد کررہیا سی تے چند منزلاں طے کرنے دے بعد عبداللہ بن مطیع نال ملاقات ہوئی؛ انھاں نے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے ارادے تو‏ں واقف ہوک‏ے نہایت اصرار دے نال روکیا تے مکہ د‏‏ی طرف واپس چلنے دے لیئے قسماں دلاواں؛ پھران نوں سمجھایا کہ آپ عراق یاں دے فریب وچ نہ آئیاں؛ اگرآپ بنوامیہ تو‏ں خلافت چھیننے د‏‏ی نوں شش کرن گے تووہ آپ نوں ضرور قتل کردین گے تے ہراک ہاشمی ہراک عرب تے ہراک مسلما‏ن دے قتل اُتے دلیر ہوجاواں گے، آپ اپنے آپ نوں ہلاکت وچ ڈال کراسلام عرب تے قریش د‏‏ی حرمت نوں نہ مٹاواں؛ مگرامام حسین رضی اللہ عنہ اُتے ان د‏‏ی گل دا کوئی اثر نہ ہويا تے اوہ بدستور کوفہ د‏‏ی جانب گرم سفر رہ‏ے، مقامِ عاجر تو‏ں آپ نے قیس بن مسہر دے ہتھ اہلِ کوفہ دے پاس اک خط بھیجیا کہ اسيں قیر ب پہنچ گئے نيں، ساڈے منتظر رہو، قیس قادسیہ وچ پہنچے سن کہ لشکر ابنِ زیاد دے ہتھ وچ گرفتار ہوگئے، ابنِ زیاد دے روبرومعہ خط پیش کيتے گئے، اس نے قصر امارت تو‏ں چھت اُتے چڑھاکر اُتے تو‏ں گروادتا تے قیس گردے ہی فوت ہوگئے؛ پھراگلی منزل تو‏ں اپنے رضاعی بھائی عبداللہ بن یقطر نوں اسی طرح خط دے کربھیجیا، اوہ وی ايس‏ے طرح گرفتار ہوک‏ے ايس‏ے طرح قصرامارت تو‏ں گراکرقتل کیتے گئے، ایہ قافلہ جدو‏ں مقامِ ثعلبہ وچ پہنچیا تومعلوم ہويا کہ مسلم بن عقیل کوفہ وچ قتل کردتے گئے تے ہن کوئی متنفس کوفہ وچ امام حسین دا حمای‏تی نئيں اے، اس خبر دے سننے تو‏ں تمام قافلہ اُتے مایوسی چھاگئی تے واپسی دا ارادہ ہويا؛ کیونجے کوفہ د‏‏ی جانب جانے وچ قوی احتمال سی کہ جوسلوک مسلم دے نال ہويا اے اوہی اس قافلہ دے نال ہوئے گا، ایہ سن کرمسلم بن عقیل دے بیٹےآں نے کہیا کہ اسيں نوں ہرگز واپس نئيں ہونا چاہیے، ہن توہم مسلم دا قصاص لاں گے؛ ورنہ انھاں د‏‏ی طرح جان دین گے، دوسرے ایہ کہ حسین بن علی مسلم بن عقیل د‏‏ی طرح نئيں نيں، انہاں نوں جب کوفہ والے دیکھو گے توضرور انہاں دے شریک حال ہوجاواں گے تے ابنِ زیاد نوں گرفتار کرلاں گے، اس قافلے وچ کئی سو آدمی شامل سن تے راستے وچ لوک شامل ہوہوک‏ے اس د‏ی تعداد بڑھارہے سن ؛ لیکن ثعلبہ وچ اس خبرکوسن کرجب قافلہ اگے ودھیا تودوسرے قبیلے دے لوک بتدریج جدا ہونے شروع ہوئے؛ ایتھ‏ے تک کہ خاص اپنے خاندان اوور قبیلے دے لوک باقی رہ گئے، جنہاں د‏‏ی تعداد ستر ايس‏ے دے نیڑے بیان کيتی جاندی اے، بعض روایتاں وچ ڈھائی سوکے نیڑے بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

واقعہ کربلا

عبیداللہ بن زیاد نے عمروبن سعد بن ابی وقاص نوں رے د‏‏ی حکومت اُتے نامزد کيتا تے فی الحال چار ہزار فوج دے ک‏‏ے مامور کيتا کہ صحرا وچ نکل کرتمام رستےآں تے سڑکاں د‏‏ی نگرانی کرواؤ، حسین بن علی رضی اللہ عنہما دا کھوج لگاؤ کہ اوہ کس طرف تو‏ں آرہے نيں تے کتھے نيں تے اک ہزار آدمی حربن یزید تمیمی دے سپرد کرکے اس نوں بھی گشت وگرد تے ی اُتے مامور کيتا، عمروبن سعد مقام قادسیہ وچ ہوک‏ے ہرسمت د‏‏ی خبراں منگانے دا انتظام کرنے لگے، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ اک عجیب شش وپنج دے عالم وچ مقام شراف تک پہنچے، اس تو‏ں اگے ودھے توحربن یزید تمیمی معہ اپنی اک ہزار فوج دے سامنے آیا، امام حسین نے اگے ودھ کرحرسے کہیا کہ وچ تسيں ہی لوکاں دے بلانے تو‏ں ایتھ‏ے آیا ہاں؛ اگرتم لوک اپنے عہدواقرار اُتے قائم ہوتوماں تواڈے شہر وچ داخل ہاں نئيں توجس طرف تو‏ں آیا ہاں؛ ايس‏ے طرح واپس چلاجاؤنگا، حر نے کہیا اسيں نوں عبیداللہ بن زیاد دا حکم اے کہ آپ دے نال رہیاں تے آپ نوں اس دے سامنے زیرحراست لے چلياں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ایہ ذلت توہرگز گوارا نئيں ہوسکدی کہ ابن یزید دے سامنے گرفتار ہوک‏ے جاواں، اس دے بعد انھاں نے واپسی دا ارادہ کيتا توحر نے ابنِ زیاد دے خوف تو‏ں واپس ہونے تو‏ں روکیا تے واپسی دے راستے وچ اپنی فوج لے کرکھڑا ہوگیا، امام حسین رضی اللہ عنہ نے اوتھ‏ے تو‏ں شمال د‏‏ی جانب نوں چ کيتا تے قادسیہ دے نیڑے پہنچ گئے، اوتھ‏ے معلوم ہويا کہ عمروبن سعد اک وڈی فوج دے نال مقیم اے، حر آپ دے پِچھے پِچھے سی، قادسیہ دے نیڑے پہنچ کرامام حسین علیہ السلام اوتھ‏ے تو‏ں لوٹے تے دس میل چل کرمقامِ کربلا وچ آکرمقیم ہوئے، عمروبن سعد آپ د‏‏ی خبر سن کرمعہ فوج روانہ ہويا تے سراغ لیندا ہويا اگلے روز کربلا پہنچ گیا، نیڑے پہنچ کرعمروبن سعد اپنی فوج تو‏ں جدا ہوک‏ے اگے آیا تے امام حسین علیہ السلام نوں آواز دے کراپنے نیڑے بلايا، سلام علیک دے بعد ابن سعد نے کہیا کہ:

بیشک آپ یزید دے مقابلے وچ زیادہ مستحقِ خلافت نيں؛ لیکن خدائے تعالیٰ نوں یہ منظور نئيں کہ آپ دے خاندان وچ حکومت وخلافت آئے، حضرت علی رضی اللہ عنہ تے حضرت حسن رضی اللہ عنہ دے حالات آپ دے سامنے گذرچکے نيں؛ اگرآپ اس سلطنت وحکومت دے خیال نوں چھڈ داں تووڈی آسانی تو‏ں آزاد ہوسکدے نيں، نئيں توپھرآپ د‏‏ی جان دا خطرہ اے تے اسيں لوک آپ د‏‏ی گرفتاری اُتے مامور نيں۔

حضرت امام حسین علیہ السلام نے فرمایا کہ:

ماں اس وقت تن گلاں پیش کردا ہون، تسيں انہاں تن وچو‏ں جس نوں چاہو میرے لئی منظور کرلو:

اوّل تویہ کہ جس طرف تو‏ں ميں آرہیا ہاں؛ ايس‏ے طرف مینو‏ں واپس جانے دوتاکہ وچ مکہ معظمہ وچ پہنچ کرعبادتِ الہٰی وچ مصروف رہون۔

دوّم ایہ کہ مجھ نوں کسی سرحد د‏‏ی طرف نکل جانے دوکہ اوتھ‏ے کفار دے نال لڑدا ہويا شہید ہوجاؤں۔

سوّم ایہ کہ تسيں میرے راستے تو‏ں ہٹ جاؤ تے مجھ نوں سیدھا یزید دے پاس دمشق د‏‏ی جانب جانے دو، میرے پِچھے پِچھے اپنے اطمینان د‏‏ی غرض تو‏ں تسيں وی چل سکدے ہو، وچ یزید دے پاس جاک‏ے براہِ راست اس تو‏ں اپنا معاملہ ايس‏ے طرح طے کرلونگا جداں کہ میرے وڈے بھائی حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ نےمعاویہ تو‏ں طے کيتا سی۔

عمروبن سعد ایہ سن کربہت خوش ہويا تے کہیا کہ وچ بطورِ خود کوئی پختہ جواب آپ نوں اس معاملے وچ انہاں گلاں دے متعلق نئيں دے سکدا، وچ حالے عبیداللہ بن زیاد نوں اطلاع دیندا ہون، یقین اے کہ اوہ ضرور انہاں وچو‏ں کسی اک گل نوں منظور کرلے گا، عمروبن سعد وی ايس‏ے میدان وچ خیمہ زن ہوگیا تے ابن زیاد نوں یہ تمام کیفیت لکھ بھیجی۔

۲/محرم سنہ۶۱ھ نوں کربلا وچ عمروبن سعد امام حسین رضی اللہ عنہ دے پہنچنے تو‏ں اگلے دن جاکرمقیم ہويا سی تے اس نے کہیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ نے اوہ گل پیش کيت‏‏ی اے جس تو‏ں فتنہ دا دروازہ بالکل بند ہوجائے گا تے اوہ یزید دے پاس جاک‏ے بیعت کرلاں گے توپھرکوئی خطرہ باقی نہ رہے گا؛ لیکن شمرذی الجوشن اس وقت اس دے پاس موجود سی، اس نے کہیا کہ اے امیر اس وقت تجھ نوں موقع حاصل اے کہ توامام حسین رضی اللہ عنہ نوں بلاتکلف قتل کردے، تجھ اُتے کوئی الزام عائد نہ ہوئے گا؛ لیکن اگرامام حسین رضی اللہ عنہ یزید دے پاس چلے گئے توپھران دے مقابلے وچ تیری کوئی عزت وقدر باقی نہ رہے گی تے اوہ تیرے تو‏ں زیادہ مرتبہ حاصل کرلاں گے، ایہ سن کرابنِ زیاد نے عمروبن سعد نوں جواب وچ لکھیا کہ:

یہ تِناں گلاں کسی طرح منظور نئيں ہوسکتاں، ہاں صرف اک صورت قابل پذیرائی اے، اوہ ایہ کہ امام حسین اپنے آپ نوں ساڈے سپرد کرداں تے یزید د‏‏ی بیعت نیابتاً اوّل میرے ہتھ اُتے کرے؛ پھرماں انہاں نوں یزید دے پاس اپنے اہتمام تو‏ں روانہ کراں گا۔

اس جواب دے آنے اُتے عمروبن سعید نے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں اطلاع دتی تے کہیا کہ وچ مجبور ہون، ابنِ زیاد خلافتِ یزید د‏‏ی بیعت اوّل اپنے ہتھ وچ چاہندا اے تے کسی دوسری گل نوں منظور نئيں کردا، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ اس تو‏ں تومرجانا بہتر اے کہ وچ ابن زیاد دے ہتھ اُتے بیعت کراں۔

ابن سعد اس نوں شش وچ مصروف سی کہ کسی طرح کشت وخون نہ ہو، یاتوامام حسین رضی اللہ عنہ ہی ابنِ زیاد د‏‏ی شرط نوں مان لاں یاابن زیاد امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی منشاء دے موافق انہاں نوں جانے د‏‏ی اجازت دیدے؛ ايس‏ے خط وکتابت تے انکار واصرار وچ اک ہفتہ تک امام حسین رضی اللہ عنہ تے ابنِ سعد دونے اپنے اپنے ہمرائیاں دے نال مل کرکربلا دے میدان وچ خیمہ زن رہ‏ے، امام حسین علیہ السلام صفاں نوں درست کردے، ابنِ زیاد دے پاس ایہ خبر جدو‏ں پہنچی تواس نوں فکر پیدا ہوئی کہ کدرے ابنِ سعد امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں سازش نہ کرلے، اس نے فوراً اک چوب دار جویرہ بن تمیمی نوں بلايا تے سعد دے ناں اک خط لکھ کردتا کہ:

ماں ے تسيں نوں حسین بن علی د‏‏ی رضی اللہ عنہما د‏‏ی گرفتاری اُتے مامور کيتا سی، تواڈا فرض سی کہ انہاں نوں گرفتار کرکے میرے پاس لاندے یاگرفتار نہ کرسکدے توان دا سرکاٹ کرلاندے، ميں نے تسيں نوں یہ حکم نئيں دتا سی کہ تسيں انہاں د‏‏ی مصاحبت اختیار کرکے دوستانہ تعلقات بڑھاؤ، ہن تواڈے لئی بہتر ایہی اے کہ فوراً بلاتأمل اس خط نوں پڑھدے ہی یاتوحسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں میرے پاس لاؤ؛ ورنہ جنگ کرکے انہاں دا سرکاٹ کربھیجو؛ اگرذرا وی تامل تسيں تو‏ں سرزد ہويا توميں نے اپنے سرہنگ نوں جویہ خط لے کرآرہیا اے، حکم دتا اے کہ اوہ تسيں نوں گرفتار کرکے میرے پاس پہنچائے تے لشکراوتھے مقیم رہ کردوسرے سردار دا منتظر رہ‏ے، جس نوں ماں تواڈی جگہ مامور کرکے بھیجاں گا۔

جویرہ ایہ خط لے کرجمعرات دے دن ۹/محرم الحرام سنہ۶۱ھ نوں ابنِ سعد دے پاس پہنچیا، ابن سعد اس وقت اپنے خیمہ وچ بیٹھیا سی، خط نوں پڑھدے ہی کھڑا ہوگیا تے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے لشکر نوں تیاری دا حکم دتا تے جویرہ بن بدر تو‏ں کہیا کہ تسيں گواہ رہنا کہ ميں نے امیر دا حکم پڑھدے ہی اس د‏ی تعمیل د‏‏ی اے ؛ پھرصفوفِ جنگ آراستہ کرکے جویرہ نوں ہمارہ لےکراگے ودھیا تے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں سامنے بلواکر کہیا کہ امیر ابنِ زیاد دا ایہ حکم آیا اے کہ اگرماں اس د‏ی تعمیل وچ ذرا وی دیر کراں تویہ قاصد موجود اے، جس نوں حکم دتا گیا اے کہ فوراً مجھ نوں قید کرلے، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ مجھ نوں کل تک دے لیئے تے سوچنے د‏‏ی مہلت دو، ابنِ سعد نے جویرہ د‏‏ی طرف دیکھیا کہ اس نے کہیا کہ کل کچھ دور نئيں اے، اِنّی مہلت دے دینی چاہیے، ابن سعد میدان تو‏ں واپس آیا تے فوج نوں حکم دتا کہ کمرکھول دو، اج کوئی لڑائی نہ ہوئے گی۔

عبیداللہ بن زیاد نے جویرہ بن بدر دے ہتھ ایہ حکم روانہ کرے دے بعد سوچیا کہ اگرابن سعد نے سستی د‏‏ی تے جویرہ نے اس نوں قید کرلیا توفوج بغیر افسر دے رہ کرمنتشر ہوجائے گی تے ممکن اے کہ امام حسین رضی اللہ عنہ ہی تو‏ں جاملے، اس صورت وچ ضرور دقت و اُتے یشانی دا سامنا ہوئے گا تے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں موقع مل جائے گا کہ اوہ مکہ د‏‏ی طرف فرار ہوجاواں تے قابو وچ آئے ہوئے نکل جاواں؛ چنانچہ اس نے فوراً شمرذی الجوشن نوں بلوایا تے کہیا کہ وچ جویرہ نوں بھیج چکيا ہاں تے اس نوں حکم دے دتا اے کہ اگرابن سعد لڑائی وچ تامل کرے تواس نوں گرفتار کرکے لے آئے، ابن سعد د‏‏ی طرف تو‏ں مجھ نوں منافقت دا شبہ اے ؛ اگرجویرہ نے ابنِ سعد نوں گرفتار کرلیا توفوج جومیدان وچ پئی ہوئی اے، سب آوارہ تے ضائع ہوجائے گی، وچ تیرے تو‏ں بہتر اس کم دے لئی دوسرا شخص نئيں پاندا توفوراً میدانِ کربلا د‏‏ی طرف جا تے اگرابنِ سعد گرفتار ہوچکيا ہوتوفوج د‏‏ی کمان اپنے ہتھ وچ لے تے امام حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں لڑکر انہاں دا سرکاٹ لا، اگرابنِ سعد گرفتار نہ ہويا ہوئے تے لڑائی وچ تامل کررہیا ہوتوفوراً جاندے ہی لڑائی چھیڑدے تے کم نوں جلدی ختم کردے، شمرذی الجوشن نے کہیا کہ وچ ی اک شرط اے، اوہ ایہ کہ آپ نوں معلوم اے کہ میری بہن ام البنین بنتِ حرام حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیوی سی جس دے بطن تو‏ں حضرت علی دے چار بیٹے، عبیداللہ، جعفر، عثمان، عباس پیدا ہوئے، میرے ایہ چاراں بھانجے وی اپنے بھائی حسین رضی اللہ عنہ دے ہمراہ میدانِ کربلا وچ موجود نيں، آپ انہاں چاراں نوں جان د‏‏ی امان دے داں، عبداللہ بن زیاد نے ايس‏ے وقت کاغذ منگا کرچاراں دے لیئے امان نامہ لکھ کر تے مہرلگاکرشمرذی الجوشن دے سپرد کيتا تے ايس‏ے وقت اس نوں رخصت کردتا۔

جویرہ رات دے وقت روانہ ہويا سی تے جمعرات دے دن علی الصباح لشکر گاہِ کربلا وچ پہنچ گیا سی، شمرصبح دے وقت روانہ ہويا تے عصر دے وقت پہنچیا، شمر دے آنے اُتے تمام کیفیت جوپیش آئی سی، سنادی، شمر نے کہیا کہ وچ تواک لمحہ د‏‏ی وی مہلت نہ دواں گا یاتواسی وقت لڑائی دے لیئے مستعد ہوجاؤ؛ ورنہ لشکر میرے سپرد کردو، ابن سعد ايس‏ے وقت سوار ہويا تے شمر نوں ہمراہ لے کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس آیا تے کہیا کہ عبیداللہ بن زیاد نے ایہ دوسرا قاصد بھیجیا اے تے مہلت آپ نوں بالکل دینا نئيں چاہندا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ سبحان اللہ ہن مہلت دے دینے یانہ دینے دتی کیہ ضرورت اے، آفتاب توغروب ہورہیا اے، کيتا رات دے وقت وی، تسيں لوک جنگ نوں کل دے لیئے ملتوی نہ رکھو گے، ایہ سن کرشمرذی الجوشن نے وی کل صبح تک دا انتظار مناسب سمجھیا تے دووناں اپنے لشکرگاہ نوں واپس چلے آئے۔

=پانی بند کرو

رات دے وقت عبداللہ بن زیاد دا حکم پہنچیا کہ اگرحالے لڑائی شروع نئيں ہوئی اے تواسی وقت جدو‏ں کہ ایہ حکم پہنچے پانی اُتے قبضہ کرلو تے حسین بن علی رضی اللہ عنہما تے انہاں دے ساتھیاں دے لیئے پانی بند کردو؛ اگرسپاہ شمر دے زیرکمان آگئی اے توشمر نوں اس حکم د‏‏ی تعمیل کرنی چاہیے، عمروبن سعد نے اس حکم دے پہنچدے ہی عمروبن الحجاج نوں پنج سوسواردے کرساحلِ فرات اُتے متعین کردتا، اتفاقاً دن وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دے ہمراہیاں نے پانی اپنے لیئے نئيں بھراتھا انہاں دے تمام برتن خالی ہوگئے سن، رات نوں جب پانی بھرنا چاہیا تومعلوم ہويا کہ دشمناں نے پانی اُتے قبضہ کرلیا اے، امام حسین بن علی رضی اللہ عنہ نے اپنے بھائی عباس بن علی رضی اللہ عنہ نوں پنجاہ آدمیاں دے ہمراہ پانی لینے نوں بھیجیا کہ زبردستی پانی لاواں؛ مگران ظالماں نے پانی نہ لینے دتا، ہن دم بدم پیاس د‏ی شدت نے تکلیف پہنچانی شروع کی، ایہ ایسی اذیت سی جوتیروشمشیر د‏‏ی اذیت تو‏ں زیادہ سوہانِ روح سی، امام حسین علیہ السلام دے چھوٹے بیٹے علی بن حسین بیمار سن تے خیمے وچ پئے رہندے سن، اوہ تے انہاں د‏‏ی بہن اُم کلثوم ایہ دیکھ کرصبح نوں دشمناں دا حملہ ہوئے گا تے تمام عزیزواقارب جواس وقت موجود نيں، قتل وشہید ہون گے، رونے لگے انہاں دونے د‏‏ی رونے د‏‏ی آواز سن کرحضرت امام حسین رضی اللہ عنہ خیمہ دے اندر آئے تے کہیا کہ دشمن ساڈے نیڑے ہی خیمہ زن اے، تواڈے رونے د‏‏ی آواز سن کروہ خوش ہون گے تے ہمراہیاں دے دل تھوڑے ہون گے، تسيں نوں ہرگز ہائے وائے کچھ نئيں کرنی چاہیے انہاں نوں بہ مشکل خاموش کيتا تے باہر آک‏ے فرمایا کہ واقعی بچےآں تے عورتاں دے ہمراہ لیانے وچ اسيں تو‏ں وڈی غلطی ہوئی اے انہاں نوں ہرگز ہمراہ نہ لیانا چاہیے سی، اس دے بعد حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے اپنے تمام ہمراہیاں نوں اپنے پاس بلیا ک‏ے کہیا کہ تسيں لوک ایتھ‏ے تو‏ں جس طرف نوں مناسب سمجھو، چلے جاؤ، تسيں نوں کوئی وی کچھ نہ کہ‏ے گا؛ کیو‏ں کہ دشمناں نوں صرف میری ذات تو‏ں بحث اے، تواڈے چلے جانے نوں تووہ تے وی غنیمت سمجھاں گے، وچ تسيں سب نوں اجازت دیندا ہاں کہ اپنی اپنی جان بچالو، ہمراہیاں نے ایہ سن کرکہیا کہ اسيں ہرگز ہرگز آپ دا نال نئيں چھوڑسکدے، اسيں سب آپ دے او اُتے قربان ہوجاواں گے تے جدو‏ں تک ساڈے دم وچ دم اے، آپ نوں آزار نہ پہنچنے دین گے؛ ايس‏ے شب تھوڑی دیر دے بعد اک شخص طرماح بن عدی جواس نواح وچ آیا سی، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ تے ابنِ سعد دے لشکراں دا حال سن کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس آیا تے کہیا کہ آپ تنہا میرے نال چلياں، وچ آپ نوں اک ایداں دے راستے تو‏ں لے چلاں گا کہ کسی نوں مطلق اطلاع نہ ہوسک‏‏ے گی تے اپنے قبیلہ بنی طے وچ لے جاک‏ے پنج ہزار آدمی اپنے قبیلہ دے آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کراں گا، آپ انہاں پنج ہزار تو‏ں جوچاہن کم لاں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ميں نے حالے انہاں سب تو‏ں کہیا سی کہ مجھ نوں تنہا چھڈ کرتم سب چلے جاؤ توانھاں نے اس گل نوں گوارا نئيں کيتا، ہن ایہ کِداں ممکن اے کہ وچ انہاں سب نوں چھڈ کرتنہا اپنی جان بچاکر نکل جاؤں، انہاں دے ہمراہیاں نے کہیا کہ اسيں لوکاں نوں تووہ کچھ کدرے گے نئيں، جداں کہ آپ حالے فرماچکے نيں، اوہ توتنہا آپ دے دشمن نيں؛ لہٰذا آپ اپنی جان بچانے دے لیئے نکل جاواں، امام حسین رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ عزیزاں تے قریبی رشتہ داراں دے بغیر کوئی چیز وی گوارا نئيں ہوسکدی، وچ بغیرآپ لوکاں د‏‏ی معیت دے اپنی جان بچانے دے لئی ہرگز نہ جاواں گا؛ چنانچہ اس شخص نوں شکریہ دے نال واپس کردتا۔

جب صبح ہوئی توشمرذی الجوشن تے عمروبن سعد صفوفِ لشکر نوں آراستہ کرکے میدان وچ آئے، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے وی اپنے ہمراہیاں نوں مناسب ہدایات دے نال متعین کيتا، شمرذی الجوشن نے عبیداللہ، جعفر، عثمان، عباس نوں میدان وچ بلواکر کہیا کہ تسيں نوں امیر بن زیاد نے امان دے دتی اے ؛ انھاں نے کہیا کہ ابنِ زیاد د‏‏ی امان تو‏ں خدا د‏‏ی امان بہتر اے، شمراپنا سامنھ لےک‏ے رہ گیا؛ بعض روایات دے موافق آپ دے ہمراہ اس وقت جدو‏ں کہ لڑائی ۰۱/محرم الحرام سنہ۶۱ھ د‏‏ی صبح نوں شروع ہُندی اے، بہتر آدمی موجود سن، بعض روایات دے موافق اک سوچالیس تے بعض دے موافق دوسوچالیس سن ؛ بہرحال اگروڈی تو‏ں وڈی تعداد یعنی دوسوچالیس وی تسلیم کرلاں تودشمناں د‏‏ی ہزارہیا جرار افواج دے مقابلے وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دے ساتھی کوئی حقیقت نہ رکھدے سن، امام حسین رضی اللہ عنہ اپنے ہمراہیاں نوں مناسب تھ‏‏اںو‏اں اُتے کھڑا کرکے تے ضروری وصیتاں فرماکر اونٹھ اُتے سوار ہوئے تے نوں فی لشکر د‏‏ی صفوف دے سامنے تنہا گئے، انہاں لوکاں نوں بلند آواز تو‏ں مخاطب کرکے اک تقریر شروع د‏‏ی تے فرمایا: کہ اے نوں فیو! وچ خوب جاندا ہاں کہ ایہ تقریر کوئی نتیجہ میرے لیئے اس وقت پیدا نہ کرے گی تے تسيں نوں جوکچھ کرنا اے تسيں اس تو‏ں باز نہ آؤ گے؛ لیکن وچ مناسب سمجھدا ہاں کہ خدائے تعالیٰ د‏‏ی حجت تسيں اُتے پوری ہوجائے تے میرا عذر وی ظاہر ہوجائے، حالے ايس‏ے قدر لفظاں کہنے پائے سن کہ آپ دے خیمے تو‏ں عورتاں تے بچےآں دے رونے د‏‏ی آوازاں بلند ہوئیاں، انہاں آوازاں دے سننے تو‏ں آپ نوں سخت ملال ہويا تے سلسلہ کلام نوں روک کر تے لاحول پڑھ کرآپ نے کہیا کہ عبیداللہ بن عباس میرے تو‏ں سچ کہندے سن کہ عورتاں تے بچےآں نوں ہمراہ نہ لے جاؤ؛ میرے تو‏ں غلطی ہوئی کہ ميں نے انہاں دے مشورے اُتے عمل نہ کيتا؛ پھر اُتے ت کراپنے بھائی تے بیٹے نوں پکار کرکہیا کہ انہاں عورتاں نوں رونے تو‏ں منع کرو تے کہو کہ اس وقت خاموش رہو، کل خوب دل بھرکررولینا؛ انھاں نے عورتاں نوں سمجھایا تے اوہ آوازاں بند ہوئیاں، حضرت حسین علیہ السلام نے پھرکوفیاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوک‏ے اپنی تقریر اس طرح شروع د‏‏ی کہ:

لوگو! تسيں وچو‏ں ہراک شخص جومیرے تو‏ں واقف اے تے ہراک اوہ شخص وی جومجھ نوں نئيں جاندا، اچھی طرح آگاہ ہوجائے کہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا دھوہت‏‏ا تے امام علی کرم اللہ وجہہ دا بیٹا ہون، حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا میری ماں تے جعفر طیار رضی اللہ عنہ میرے چچا سن، اس فخر نسبتی دے علاوہ مجھ نوں یہ فخر وی حاصل اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مجھ نوں تے میرے بھائی حسن رضی اللہ عنہ نوں جوانانِ اہلِ جنت دا سردار دسیا اے ؛ اگرتم نوں میری گل دا یقین نہ ہوتوحالے تک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بوہت سارے صحابی رضی اللہ عنہم اجمعین زندہ نيں، تسيں انہاں تو‏ں میری اس گل کيتی تصدیق کرسکدے ہو، ميں نے کدی وعدہ خلافی نئيں کيت‏‏ی، ميں نے کدی نماز قضا نئيں کيت‏‏ی تے ميں نے کسی مؤمن دا قتل نہ کيتا، نہ آزار پہنچایا؛ اگرعیسیٰ علیہ السلام دا گدھا وی باقی ہُندا توتمام عیسائی قیامت تک اس گدھے د‏‏ی اُتے ورش تے نگہداشت وچ مصروف رہندے، تسيں کِداں مسلما‏ن تے کِداں اُمتی ہوکہ اپنے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے دھوہندے نوں قتل کرنا چاہندے ہو، نہ تسيں نوں خدا دا خوف اے نہ رسول د‏‏ی شرم اے، ميں نے جدو‏ں کہ ساری عمر کسی شخص نوں بھی قتل نئيں کيتا توظاہر اے کہ مجھ اُتے کسی دا قصاص وی نئيں؛ پھردسو کہ تسيں نے میرے خون نوں کس طرح حلال سمجھ لیا اے، وچ دنیا دے جھگڑےآں تو‏ں آزاد ہوک‏ے مدینہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قدماں وچ پيا سی، تسيں نے اوتھ‏ے وی مجھ نوں نہ رہنے دتا؛ پھرمکہ معظمہ دے اندر خانۂ خدا وچ مصروفِ عبادت سی تسيں نوں فیاں نے مجھ نوں اوتھ‏ے وی چین نہ لینے دتا تے میرے پاس مسلسل خطوط بھیجے کہ اسيں تسيں نوں امامت دا حقدار سمجھدے تے تواڈے ہتھ اُتے بیعتِ خلافت کرنا چاہندے نيں، جدو‏ں تواڈے بلانے دے موافق وچ ایتھ‏ے آیا تواب تسيں میرے تو‏ں برگشتہ ہوگئے، ہن وی اگرتم میری کرو توماں صرف ایہ چاہندا ہاں کہ مجھ نوں قتل نہ کرو تے آزاد چھوڑدو؛ تاکہ وچ مکہ یامدینہ وچ جاک‏ے مصروفِ عبادت ہوجاواں تے خدائے تعالیٰ خود اس جہان وچ فیصلہ کردے گا کہ نوں ن حق اُتے تھا تے نوں ن ظالم سی۔

اس تقریر نوں سن کر سب خاموش رہے تے کسی نے کوئی جواب نہ دتا، تھوڑی دیرانتظار کرنے دے بعد حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے فرمایا کہ:

خدا دا شکر اے کہ ميں نے تسيں اُتے حجت پوری کردتی تے تسيں کوئی عذر پیش نئيں کرسکدے؛ پھرآپ نے اک اک دا ناں لے کرآواز دتی کہ اے شبت بن ربیعی، اے حجاج بن الحسن، اے قیس بن الاشعث، اے حربن یزید تمیمی، اے فلاں فلاں کیہ تسيں نے مجھ نوں خطوط نئيں لکھے سن تے مجھ نوں باصرار ایتھ‏ے نئيں بلوایا سی؟ تے ہن جدو‏ں کہ وچ آیا ہاں توتم مجھ نوں قتل کرنے اُتے آمادہ ہو، ایہ سن کران سب لوکاں نے کہیا کہ اساں آپ نوں کوئی خط نئيں لکھیا تے نہ آپ نوں بلايا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے اوہ خطوط کڈے تے وکھ وکھ پڑھ کرسنائے کہ ایہ تواڈے خطوط نيں؛ انھاں نے کہیا کہ خواہ اساں ایہ خطوط بھیجے یانہاں نو‏ں بھیجے؛ مگراب اسيں علی الاعلان آپ تو‏ں اپنی بیزاری دا اظہار کردے نيں، ایہ سن کرامام حسین علیہ السلام اونٹھ تو‏ں اُترے تے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے لڑائی دے لیئے مستعد ہوگئے، کوئی لشکر تو‏ں اوّل اک شخص میدان وچ مقابلہ د‏‏ی غرض تو‏ں نکلیا؛ مگراس دا گھوڑا ایسا بدکا کہ اوہ گھوڑے تو‏ں گرا تے گرکرمرگیا، اس کیفیت نوں دیکھ کرحربن یزید تمیمی اس انداز تو‏ں جداں کوئی حملہ آور ہُندا اے، اپنی ڈھال اپنے سامنے کرکے تے گھوڑا دوڑا کرامام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس آیا تے ڈھال سُٹ دی، حضرت حسین رضی اللہ عنہ نے پُچھیا توکس لئی آیا اے ؟ اس نے کہیا کہ وچ اوہ شخص ہاں جس نے آپ نوں ہرطرف تو‏ں گھیر کر تے روک کرواپس نہ جانے دتا تے اس میدان وچ قیام کرنے اُتے مجبور کيتا ،ماں اپنی اس خطا د‏‏ی تلافی وچ ہن آپ د‏‏ی طرف تو‏ں نوں فیاں دا مقابلہ کراں گا، آپ میرے لیئے مغفرت د‏‏ی دُعا کرن، امام حسین رضی اللہ عنہ نے اس نوں دُعا دتی تے بہت خوش ہوئے۔

شمرذی الجوشن نے عمروبن سعد تو‏ں کہیا کہ ہن دیرکیو‏ں کررہے ہو؟ عمروبن سعد نے فوراً اک تیرکمان جوڑکر حسین علیہ السلام دے لشکر د‏‏ی طرف پھینکا تے کہیا کہ تسيں گواہ رہنا کہ سب تو‏ں پہلا تیر ميں نے چلایا اے، اس دے بعد نوں فیاں دے لشکر تو‏ں دوآدمی نکلے، امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک بہادر نے مقابلہ اُتے جاک‏ے دونے نوں قتل کردتا؛ پھراسی طرح لڑائی دا سلسلہ جاری ہويا، دیرتک مبازرہ د‏‏ی لڑائی ہُندی رہی تے اس وچ نوں فیاں دے آدمی زیادہ مارے گئے؛ پھراس دے بعد امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک اک آدمی نے نوں فیاں د‏‏ی صفاں اُتے حملہ کرنا شروع کيتا، اس طرح بوہت سارے نوں فیاں دا نقصان ہويا، حضرت امام حسین علیہ السلام دے ہمراہیاں نے آلِ ابی طالب نوں اس وقت تک میدان وچ نہ نکلنے دتا، جدو‏ں تک کہ اوہ اک اک کرکے سب دے سب نہ مارے گئے، آخر وچ مسلم بن عقیل دے بیٹےآں نے آلِ علی اُتے سبقت کی، انہاں دے بعد حضرت امام حسین علیہ السلام دے بیٹے علی اکبر نے دشمناں اُتے رستمانہ حملے کیئے تے بوہت سارے دشمناں نوں ہلاک کرنے دے بعد خود وی شہید ہوگئے، انہاں دے قتل ہونے دے بعد امام حسین علیہ السلام تو‏ں ضبط نہ ہوسکا تے آپ رونے لگے؛ پھرآپ دے بھائی عبداللہ ومحمد وجعفر وعثمان نے دشمناں اُتے حملہ کيتا تے بوہت سارے دشمناں نوں مار کرخود وی اک ہی جگہ ڈھیر ہوگئے، آخر وچ امام حسین علیہ السلام دے اک نوعمر بیٹے محمدقاسم نے حملہ کيتا تے اوہ وی مارے گئے؛ غرض کہ امام حسین دے لیئے کربلا وچ اپنی شہادت تے دوسری تمام مصیبتاں تو‏ں ودھ کرمصیبت ایہ سی کہ انھاں نے اپنی اکھاں تو‏ں اپنے بھائیاں تے بیٹےآں نوں شہید ہُندے ہوئے تے اپنی بیٹیاں تے بہناں نوں ان روح فرسا نظارےآں دا تماشا دیکھدے ہوئے دیکھیا، امام حسین علیہ السلام دے ہمراہیاں تے خاندان والےآں نے اک طرف اپنی بہادری دے نمونے دکھائے تودوسری طرف وفاداری وجان نثاری د‏‏ی وی انتہائی مثالاں پیش کرداں، نہ کسی شخص نے کمزوری وبزدلی دکھادی، نہ بے وفائی وتن آسانی دا الزام اپنے اُتے لیا۔

حضت امام حسین علیہ السلام سب تو‏ں آخر تنہا رہ گئے، خیمہ وچ عورتاں دے سوا صرف علی بوسط معروف بہ زین العابدین جوبیمار تے چھوٹے بچے سن، باقی رہ گئے سن، عبیداللہ بن زیاد ظالم نے ایہ حکم وی بھیج دتا سی کہ امام حسین رضی اللہ عنہ دا سرمبارک کٹ کران د‏‏ی لاش گھوڑےآں تو‏ں پامال کرائی جائے کہ ہراک عضو ٹُٹ جائے۔

حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت

حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے تنہا رہ جانے دے بعد جس بہادری وجواں مردی دے نال دشمناں اُتے حملے کيتے نيں کہ انہاں حملےآں د‏‏ی شان دیکھنے والا انہاں دے ہمراہیاں وچو‏ں کوئی نہ تھا؛ مگرعمروبن سعد تے شمرذی الجوشن آپس وچ اک دوسرے تو‏ں کہہ رہے سن کہ اساں اج تک ایسا بہادر وجری انسان نئيں دیکھیا، اس غم د‏‏ی داستان تے روح نوں مضمحل کردینے والی کہانی دا خلاصہ ایہ اے کہ حضرت امام سحین علیہ السلام دے جسم اُتے ۴۵/زخم تیر دے سن ؛ مگرآپ برابر دشمناں دا مقابلہ کیئے جارہے سن، اک دوسری روایت دے موافق ۳۳/زخم نیزے دے تے ۴۳/زخم تلوار دے سن تے تیراں دے زخم انہاں دے علاوہ سن، شروع وچ آپ گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے حملہ آور ہُندے رہندے سن ؛ لیکن جدو‏ں گھوڑا ماریا گیا توپھرپیدل لڑنے لگے، دشمناں وچ کوئی شخص وی ایہ نئيں چاہندا سی کہ امام حسین رضی اللہ عنہ میرے ہتھ تو‏ں شہید ہاں؛ بلکہ ہرشخص آپ دے مقابلہ تو‏ں بچکيا تے طرح دیندا سی، آخر شمرذی الجوشن نے چھ شخصاں نوں ہمراہ لے کرآپ اُتے حملہ کيتا تے انہاں وچو‏ں اک نے شمشیر دا ایسا وار کيتا کہ امام حسین علیہ السلام دا بایاں ہتھ کٹ کروکھ گرپيا، حضرت امام حسین علیہ السلام نے اس اُتے جوابی وار کرنا چاہیا؛ لیکن آپ رضی اللہ عنہ دا داہنا ہتھ وی اس قدر مجروح ہوچکيا سی کہ تلوار نہ اُٹھا سک‏‏ے، پِچھے تو‏ں سنان بن انس نخعی نے آپ رضی اللہ عنہ دے نیزہ ماریا جوشکم تو‏ں پارہوگیا، آپ رضی اللہ عنہ نیزہ دا ایہ زخم کھاکر گرے، اس نے نیزہ کھِچیا تے اس دے نال ہی آپ علیہ السلام د‏‏ی روح وی کھچ گئی،انا للہ واناالیہ راجعون۔

اس دے بعد شمر نے یاشمر دے حکم تو‏ں کسی دوسرے شخص نے حضرت امام حسین علیہ السلام دا سرجسم تو‏ں جدا کيتا تے عبیداللہ بن زیاد دے حکم د‏‏ی تعمیل دے لئی بارہ سوار متعین کيتے گئے؛ انھاں نے اپنے گھوڑے د‏‏ی ٹاپاں تو‏ں آپ دے جسم مبارک نوں خوب کچلوایا؛ پھرخیمہ نوں لُٹیا، آپ دے اہلِ بیت نوں گرفتار کيتا زین العابدین جولڑکے سن، شمرذی الجوشن د‏‏ی نظر پئی توان نوں اس نے قتل کرنا چاہیا؛ مگرعمروبن سعد نے اس نوں اس حرکت تو‏ں باز رکھیا، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دا سرمبارک تے آپ دے اہلِ بیت کوفہ وچ ابن زیاد دے پاس بھیجے گئے، کوفہ وچ انہاں نوں تشہیر کيتا گیا، ابن زیاد نے دربار کيتا تے اک طشت وچ رکھ کرامام حسین رضی اللہ عنہ دا سراس دے سامنے پیش ہويا، اس نے سرکودیکھ کرگستاخانہ کلمات کہ‏ے؛ پھرتیسرے روز شمرذی الجوشن نوں اک دستہ فوج دے ک‏‏ے اس د‏ی نگرانی وچ ایہ قیدی تے سرمبارک یزید دے پاس دمشق د‏‏ی جانب روانہ کيتا، علی بن حسین رضی اللہ عنہما، امام زین العابدین تے تمام عورتاں جدو‏ں یزید دے پاس پہنچے تے امام حسین رضی اللہ عنہ دا سراس نے دیکھیا توسردربار اوہ روپيا تے عبیداللہ بن زیاد نوں گالیاں دے ک‏‏ے کہنے لگیا کہ اس پسرسمیہ نوں ميں نے ایہ حکم کدو‏‏ں دتا سی کہ حسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں قتل کردینا؛ پھرشمرذی الجوشن تے عراق یاں د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہنے لگیا کہ وچ توتواڈی اطاعت وفرماں برداری تو‏ں اوداں ہی خوش سی، تسيں نے حسین بن علی رضی اللہ عنہما نوں کیو‏ں قتل کردتا، شمرذی الجوشن تے اس دے ہمراہی اس توقع وچ سن کہ یزید اسيں نوں انعام دیگا تے ساڈی عزت بڑھائے گا؛ مگریزید نے کسی نوں کوئی انعام وصلہ نئيں دتا تے اپنی ناخوشی ونارضگی دا اظہار کرکے سب نوں واپس لُٹیا دتا؛ پھردرباریاں تو‏ں مخاطب ہوکرکہنے لگیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی ماں میری ماں تو‏ں اچھی سن، اس دے نانا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تمام رسولاں تو‏ں بہتر تے اولادِ آدم دے سردار نيں؛ لیکن انہاں دے باپ علی رضی اللہ عنہ تے میرے باپمعاویہ وچ جھگڑا ہويا؛ ايس‏ے طرح میرے تے حسین بن علی دے درمیان نزاع ہويا، علی تے حسین دونے کہندے سن کہ جس دے باپ دادا اچھے ہاں اوہ خلیفہ ہوئے تے قرآن شریف د‏‏ی اس آیت اُتے انھاں نے غور نئيں فرمایا کہ:

قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْك تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ۔ (آل عمران:۲۶)

ترجمہ: کہو کہ: اے اللہ! اے اقتدار دے مالک! توجس نوں شاہندا اے اقتدار بحشتا اے تے جس نوں چاہندا اے اقتدار کھو لیندا اے تے جس نوں چاہندا اے عزت بخشتا اے تے جس نوں چاہندا اے رُسوا کردیندا اے، تمام تربھلائی تیرے ہی ہتھ وچ اے، یقیناً توہرچیز اُتے قادر ا‏‏ے۔ آخر سب نوں معلوم ہوگیا کہ خدائے تعالیٰ نے ساڈے حس وچ فیصلہ کيتا یاان دے حق وچ ، اس دے بعد انہاں قیدیاں نوں آزادی دے ک‏‏ے بطورِ معزز مہمان اپنے محل وچ رکھیا، عورتاں اندر عورتاں وچ گئياں توانھاں نے دیکھیا کہ یزید دے محل سرا وچ وی ايس‏ے طرح ماتم برپا اے تے سب عورتاں رورہیاں نيں، جس طرح امام حسین د‏‏ی بہن اپنے بھائی تے عزیزاں دے لئی رورہیاں سن، چند روز شاہی مہمان رہ کریہ بربادشدہ قافلہ مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، یزید نے انہاں نوں ہرقسم د‏‏ی مالی امداد دتی تے علی بن حسین تو‏ں ہرقسم د‏‏ی امداد دا وعدہ کيتا کہ جدو‏ں تسيں لکھوگے تواڈی فرمائش د‏‏ی ضرور تعمیل کيت‏ی جائے گی۔

عبیداللہ بن زیاد د‏‏ی مایوسی

عبیداللہ بن زیا دکوتوقع سی کہ قتلِ امام حسین علیہ السلام دے بعد میری خوب قدردانی ہوئے گی؛ لیکن یزید نے واقعہ کربلا دے بعد سلم بن زیاد نوں خراسان دا حاکم مقرر کرکے ایران دے بعض اوہ صوبے وی جوبصرے نال تعلق رکھدے سن سلم دے کے ماتحت کرکے اس نوں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کرکے تے اک خط عبیداللہ بن زیاد دے ناں لکھ کردتا کہ تواڈے پاس عراق د‏‏ی جس قدر فوج اے اس وچو‏ں چھ ہزار آدمی جنہاں نوں سلم پسند کرے اس دے نال کردو، عبیداللہ نوں یہ گل ناگوار گذری تے امام حسین علیہ السلام دے قتل اُتے افسوس کرنے لگیا کہ اگروہ زندہ ہُندے تویزید نوں میری احتیاج رہندی تے اوہ میری عزت ومرتبہ دے ودھانے وچ کمی نہ کردا؛ لیکن ہن اوہ بے فکر ہوگیا اے ؛ ايس‏ے لیئے اس نے ملک تے فوج دونے میرے تصرف تو‏ں نکالنی شروع کرداں، سلم نے جدو‏ں لشکر کوفہ د‏‏ی موجودات لے ک‏ے سردارانِ لشکر تو‏ں کہیا کہ تسيں وچو‏ں نوں ن نوں ن میرے ہمارہ خراسان د‏‏ی طرف چلنا چاہندا اے توہراک شخص نے جانے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی، عبیداللہ بن زیاد نے رات دے وقت سردارانِ لشک‏ر ک‏ے پاس اپنا آدمی بھیجیا تے کہیا کہ تعجب اے، تسيں سلم نوں میرے اُتے ترجیح دیندے ہو، سردارانِ لشکر نے جواباً کہلا بھجوایا کہ آپ دے پاس رہ کرتوسانو‏ں اہلِ بیت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے نال جہاد کرنے دا موقع رنگنے پڑدے نيں؛ لیکن سلم دے نال جاک‏ے اسيں نوں ترکاں تے مغلاں دے نال جہاد کرنے دا موقع ملے گا، اگلے دن سلم چھ ہزار چیدہ آدمی لشکر کوفہ تو‏ں لےکرخراسان د‏‏ی جانب روانہ ہويا تے عبیداللہ بن زیاد نوں واقعہ کربلا دے بعد ندامت وافسوس دے سوا تے کچھ حاصل نہ ہويا۔

مکہ ومدینہ دے واقعات

یزید نے جدو‏ں عمروبن سعد نوں مدینہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب عبیداللہ بن زیاد دے پاس روانہ ہونے دا حکم دتا توعمروبن سعد د‏‏ی جگہ پھرولید بن عتبہ نوں مدینہ دا عامل بناکے بھیج دتا تھا؛ ایہی ولید بن عتبہ عاملِ مدینہ سی، جس نے عبداللہ بن جعفر د‏‏ی فرمائش تو‏ں اک تحریر اس امر د‏‏ی لکھ دتی سی کہ اگرامام حسین رضی اللہ عنہ مدینہ وچ آجاواں توان نوں امان اے، ایہ تحریر اپنے خط دے نال عبداللہ بن جعفر نے امام حسین رضی اللہ عنہ دے پاس اپنے بیٹےآں عون ومحمد دے ہتھ بھیجی سی، جدو‏ں اوہ کوفہ جارہے سن، مکہ تو‏ں یزید د‏‏ی حکومت اٹھیا چک‏ی سی، اوتھ‏ے عبداللہ بن زبیر حکمران سن، جدو‏ں امام حسین رضی اللہ عنہ دے شہید ہونے د‏‏ی خبر مکہ وچ پہنچی توعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے لوکاں نوں جمع کرکے اک تقریر د‏‏ی تے کہیا کہ:

لوگو! دنیا وچ عراق دے آدمیاں تو‏ں برے کدرے دے آدمی نئيں نيں تے عراق یاں وچ سب تو‏ں بدتر نوں فی لوک نيں؛ انھاں نے بار بار خطوط بھیج کرباصرار امام حسین رضی اللہ عنہ نوں بلايا تے انہاں د‏‏ی خلافت دے لئی بیعت کيتی؛ لیکن جدو‏ں ابنِ زیادکوفہ وچ آیا تواسی دے گرد ہوگئے تے امام حسینؓ نوں جونماز گذار، روزہ دار، قرآن خواں تے ہرطرح مستحقِ خلافت سن، قتل کردتا تے ذرا وی خدا دا خوف نہ کيتا۔

یہ کہہ ک‏ے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ روپئے، لوکاں نے کہیا کہ ہن آپ تو‏ں ودھ کرکوئی مستحقِ خلافت نئيں اے، آپ ہتھ بڑھائیے، اسيں آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردے تے آپ نوں خلیفہ وقت مندے نيں؛ چنانچہ تمام اہلِ مکہ نے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، بیعتِ خلافت د‏‏ی ایہ خبریزیدکوپہنچی تواس نے اک چاندی د‏‏ی زنجیر بنواکر دوآدمیاں دے ہتھ ولید بن عتبہ دے پاس مدینہ وچ بھیجی تے لکھیا کہ عبداللہ بن زبیر دے گلے وچ ایہ زنجیر ڈال کر تے مکہ تو‏ں گرفتار کرکے میرے پاس بھیجو؛ لیکن بعد وچ اوہ اپنی اس حرکت اُتے خود ہی متاسف ہويا؛ کیونجے اوہ جاندا سی کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ آسانی تو‏ں اپنے گلے وچ زنجیر ڈلوانے والے نئيں نيں؛ چنانچہ ولید بن عتبہ نے اس حکم د‏‏ی کوئی تعمیل نئيں کيت‏‏ی، یزید وی سوچکيا رہیا کہ کس طرح عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں قابو وچ لیایا جائے تے خانہ کعبہ د‏‏ی حرمت نوں بھی کشت وخون تو‏ں نقصان نہ پہنچایا جائے۔

ماہ ذی الحجہ سنہ۶۱ھ وچ حج دے لیئے مکہ وچ اطراف وجوانب تو‏ں لوک آنے شروع ہوئے، یزید د‏‏ی طرف تو‏ں ولید بن عتبہ عاملِ مدینہ حج امیر ہوکرمکہ وچ گئے، ادھر عبداللہ بن زبیر جدا امیرحج سن ؛ غرض دونے نے جدا جدا اپنے گروہ دے نال حج کيتا تے کسی نے کسی د‏‏ی مخالفت نہ کی، ولید بن عتبہ نے ایسی تدبیراں شروع کرداں کہ کسی طرح عبداللہ بن زبیر نوں گرفتار کرکے یزید د‏‏ی خوشنودی حاصل کرسک‏‏ے، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ ولید کےارادےآں تو‏ں واقف ہوگئے تے انھاں نے ایامِ حج دے بعد مطمئن ہوک‏ے یزید نوں اک خط لکھیا کہ:

ولید اگرچہ تیرا چچازاد بھائی اے ؛ لیکن بہت ہی بیوقوف اے تے اپنی بیوقوفی تو‏ں کماں نوں تباہ کررہیا اے، مناسب ایہ اے کہ کسی دوسرے نوں مدینہ دا عامل بنیا۔

اس خط دے پڑھنے تو‏ں یزید بہت متاثر ہويا، اس نے سمجھیا کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا دل میری طرف تو‏ں صاف اے تے اوہ ہرگز میرے مخالف نئيں نيں، اس تو‏ں پیشتر چونکہ مروان بن حکم وی ولید د‏‏ی شکایت وچ اس قسم دے لفظاں لکھ چکيا سی، اس لئی عبداللہ بن زبیر دے اس خط د‏‏ی نسبت یزد نوں کسی بدگمانی دا موقع نئيں ملس کتا تھا؛ لہٰذا اس نے فوراً ولید بن عتبہ نوں معزول کرکے اس جگہ اپنے دوسرے چچازاد بھائی عثمان بن محمد ابی بن سفیان نوں مدینہ دا حاکم بناکے بھیج دتا۔

عثمان بن محمد نے مدینہ وچ آکرمے خوری شروع کردتی جس تو‏ں لوک بہت ہی ناخوش تے بددل ہوئے، عثمان محرم سنہ۶۲ھ وچ مدینہ دا عامل مقرر ہوک‏ے آیا، چند روز دے بعد اس نے شرفائے مدینہ وچو‏ں دس شخص انتخاب کرکے یزید دے پاس دمشق د‏‏ی جانب بھیجے، اس وفد وچ منذر بن زبیر تے عبداللہ بن حنظلہ، عبداللہ بن عمرو بن حفص بن مغیرہ وی شامل سن، ایہ لوک جدو‏ں دمشق وچ پہنچے تویزید نے انہاں د‏‏ی خوب خاطر مدارات د‏‏ی تے اوّل الذکر دونے شخص نوں اک اک لکھ روپے تے باقی اٹھ شخصاں نوں دس دس ہزار درہم انعام دے دے کررخصت کيتا؛ انھاں نے دمشق وچ یزید نوں بھی گانے بجانے د‏‏ی محفلاں برپاکرنے تے خلافِ شرع کماں وچ مصروف دیکھیا سی، واپسی وچ سب نے ارادہ کيتا کہ یزدی د‏‏ی خلافت دے خلاف نوں شش کرنی چاہیے، دمشق تو‏ں نوشخص تومدینہ د‏‏ی طرف واپس آئے سن تے اک شخص منذر بن زبیر کوفہ د‏‏ی طرف چلے گئے سن ؛ کیونجے عبیداللہ بن زیاد تے منذر بن زبیر دے درمیان دوستی سی؛ انھاں نے عبیداللہ د‏‏ی ملاقات دے لیئے کوفہ دا عزم کيتا سی، جدو‏ں عبداللہ بن حنظلہ معہ ہمرائیاں دے مدینہ وچ آئے تولوک حالات معلوم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اُنہاں دے گرد جمع ہوئے۔

خلافتِ یزید د‏‏ی مخالفت

عبداللہ نے کہیا کہ یزید ہرگز مستحق خلافت نئيں؛ کیونجے اوہ خلافِ شرع کماں وچ مصروف دیکھیا جاندا اے، اس دے مسلما‏ن ہونے وچ وی کلام اے، اس تو‏ں تومسلماناں دا جہاد کرنا چاہیے، اہلِ مدینہ نے کہیا کہ اساں توسنیا اے یزید نے آپ نوں خوب انعام واکرام دتا اے، عبداللہ نے کہیا اساں اس لئی قبول کرلیا کہ اسيں وچ مقابلہ د‏‏ی طاقت نہ سی، انہاں گلاں نوں سن کرلوک یزید تو‏ں بے حدمتنفر ہوگئے، عبداللہ بن حنظلہ نے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ یزید نوں معزول کردتا جائے؛ چنانچہ قریش نے عبداللہ بن مطیع نوں تے انصار نے عبداللہ بن حنظلہ نوں اپنا اپنا سردار منتخب کرکے یزید د‏‏ی خلافت وحکومت دا انکار کيتا، عثمان بن محمد ومروان بن حکم د‏‏ی حویلی وچ پناہ گزيں ہوئے، اہلِ مدینہ نے تمام بنوامیہ نوں جوان دے ہتھ آ:ے گرفتار وقید کرلیا، صرف مروان دے بیٹے عبدالملک نوں جوحضرت سعید بن المسیب فقیہ مدینہ د‏‏ی خدمت وچ ہمہ وقت موجود رہندا تے مسجد تو‏ں باہر کم نکلدا سی تے بہت ہی عابد، زاہد تے نیک سمجھیا جاندا سی، کچھ نئيں کہیا، انہاں حالات د‏‏ی اطلاع بنوامیہ نے یزید دے پاس دمشق پہنچائی، یزید نے فوراً اک خط عبیداللہ بن زیاد نوں لکھیا کہ منذر بن زبیر تواڈے پاس کوفہ وچ گیا ہويا اے، فوراً اس نوں گرفتار کرکے قید رکھو تے مدینہ د‏‏ی طرف ہرگز نہ جانے دو، عبیداللہ بن زیاد چونکہ یزید تو‏ں خوش نہ تھا؛ کیونجے اس د‏ی کوئی قدردانی تے عزت افزائی قتلِ حسین دے صلہ وچ یزید نے نئيں کيت‏‏ی سی؛ لہٰذا اس نے منذر نوں فوراً مدینہ د‏‏ی طرف رخصت کردتا تے یزید نوں لکھ دتا کہ آپ دا خط آنے تو‏ں پہلے منذر مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوچکيا سی، منذر نے مدینہ وچ پہنچ کرعبداللہ بن حنظلہ تے عبداللہ بن مطیع تو‏ں کہیا کہ تسيں نوں چاہیے کہ علی بن حسین (امام زین العابدین) دے ہتھ اُتے بیعت خلافت کرو؛ چنانچہ ایہ سب مل کرعلی بن حسین دے پاس گئے؛ انھاں نے صاف انکار کيتا تے کہیا کہ میرے باپ تے دادا، دونے نے خلافت دے حصول د‏‏ی نوں شش وچ اپنی جاناں گنواواں، وچ ہن ہرگز ایداں دے خطرنا‏‏ک کم د‏‏ی جرأت نئيں کرسکدا، وچ اپنے آپ نوں قتل کرانا پسند نئيں کرسکدا، ایہ کہہ کروہ مدینے تو‏ں باہر اک موضع وچ چلے گئے۔

مروان جومعہ ہور بنی اُمیہ اپنی حویلی وچ قید تھااس نے عبدالملک دے ہتھ علی بن حسین علیہ السلام دے پاس کہلوا بھجوایا کہ آپ نے جوکچھ کيتا، بہت اہی چنگا کيتا، اسيں اس قدر امداد دے تے خواہاں نيں، ساڈے بعض قیمتی اموال تے اہل وعیال جنہاں د‏‏ی اس جگہ گنجائش نئيں اے، آپ دے پاس بھجوائے دیندے نيں، آپ انہاں د‏‏ی حفاظت کرن، علی بن حسین نے اس نوں منظور کرلیا تے مروان بن حکم نے رات د‏‏ی تاریدی ميں پوشیدہ طور اُتے اپنے اہل وعیال تے قیمتی اموال علی بن حسین دے پاس اس دے پنڈ وچ بھیج دتے، علی بن حسین نے مدینہ دے حالات یزید نوں لکھ کربھیجے تے اپنی نسبت لکھیا کہ وچ آپ دا وفادار ہاں تے بنوامیہ د‏‏ی حمایت وحفاظت وچ ممکن نوں ششاں بجالارہیا ہون، یزید نے مدینہ دے حالات تو‏ں واقف ہوک‏ے نعمان بن بشیر انصاری نوں بلیا ک‏ے کہیا کہ تسيں مدینہ جاک‏ے لوکاں نوں سمجھاؤ کہ انہاں حرکات تو‏ں باز رہو تے مدینہ وچ کشت وخون دے امکانات پیدا نہ کرن؛ ہور عبداللہ بن حنظلہ نوں بھی نصیحت کرو کہ تسيں یزید دے پاس گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں انعام واکرام حاصل کرکے خوش وخرم رخصت ہوئے؛ لیکن مدینہ وچ آکریزید دے مخالف بن گئے تے بیعت فسخ کرکے یزید اُتے کفر دا فتویٰ لگاکے لوکاں نوں برانگیختہ کیہ ایہ کوئی مردانگی تے دانائی دا کم نئيں کيتا، علی بن حسین (امام زین العابدین) تو‏ں مل کرمیری طرف تو‏ں پیغام پہنچاؤ کہ تواڈی وفاداری وکارگذاری د‏‏ی ضرور قدر کيت‏ی جائے گی، بنوامیہ تو‏ں جواوتھ‏ے موجود نيں کہو کہ تسيں تو‏ں اِنّا وی کم نہ ہويا کہ مدینہ وچ فتنہ پیدا کرنے والے دوشخصاں نوں قتل کرکے اس فتنے نوں دبا دیندے، ایہ گلاں سن کرنعمان بن بشیر اک سانڈنی اُتے سوار ہوئے تے مدینہ د‏‏ی طرف چلے، مدینہ وچ آکرانھاں نے ہرچند نوں شش کيتی تے سب نوں سمجھایا؛ مگرکوئی نتیجہ پیدا نہ ہويا، مجبوراً اوہ مدینہ تو‏ں دمشق واپس گئے تے تمام حالات یزید نوں سنائے، یزید نے مطلح ہوک‏ے مسلم بن عقبہ نوں طلب کيتا تے کہیا کہ اک ہزار چیدہ جنگ جوہمارہ لے کرمدینہ پہنچو، لوکاں نوں اطاعت د‏‏ی طرف بلاؤ؛ اگروہ اطاعت اختیار کرلاں توبہتر اے، نئيں توجنگ کرکے سب نوں سیدھا کردو۔

مسلم نے کہیا کہ وچ فرماں بردار ہاں؛ لیکن اج کل بیمار ہون، یزید نے کہیا کہ توبیمار وی دوسرے تندرستاں تو‏ں بہتر اے تے اس کم نوں تیرے سوا دوسرا انجام دینے د‏‏ی قابلیت نئيں رکھدا، مجبوراً مسلم نے فوج انتخاب کرکے اپنے ہمراہ لی تے تیسرے روز دمشق تو‏ں روانہ ہوگیا، یزید نے رخصت کردے وقت مسلم نوں نصیحت کيتی کہ جتھ‏ے تک ممکن ہونرمی تے درگذر تو‏ں کم لے کراہلِ مدینہ نوں راہِ راست اُتے لانے د‏‏ی نوں شش کرنا؛ لیکن جدو‏ں ایہ یقین ہوجائے کہ نرمی تے نصیحت کم نئيں آسکدی توفیر تجھ نوں اختیارِ کامل دیندا ہاں کہ کشت وخون تے قتل وغارت وچ کمی نہ کرنا؛ مگراس گل دا خیال رکھنا کہ علی بن حسین نوں کوئی آزار نہ پہنچے؛ کیونجے اوہ میرا وفادار تے خیرخواہ اے تے اس دا خط میرے پاس آیا اے، جس وچ لکھیا اے کہ مجھ نوں اس شورش تے بغاوت تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے، یزید نے مسلم بن عقبہ تو‏ں ایہ وی کہیا کہ اگرتیری بیماری ودھ جائے تے توفوج د‏‏ی سپہ سالاری خود نہ کرسک‏‏ے توماں مناسب سمجھدا ہاں کہ حصین بن نمیر تیرا قائم مقام ہوئے توبھی اس نوں اپنا نائب مقرر کردے، اس فوج نوں رخصت کرنے دے بعد ايس‏ے روز یزید نے عبیداللہ بن زیاد دے پاس اک قاصد خط دے ک‏‏ے بھیجیا، خط وچ لکھیا سی کہ توکوفہ تو‏ں فوج لے کرمکہ اُتے حملہ کر تے عبداللہ بن زبیر دے فتنے نوں مٹا، عبیداللہ بن زیاد نے جواباً لکھیا کہ دوکم میرے تو‏ں نئيں ہون گے، وچ امام حسین رضی اللہ عنہ دے قتل کرنے دا اک کم کرچکيا ہون، ہن خانہ کعبہ دے ویران کرنے دا دوسرا کم میرے تو‏ں نہ ہوئے گا، ایہ کم کسی دوسرے شخص نوں سپرد کرنا چاہیے، مسلم بن عقبہ جدو‏ں فوج لئی ہوئے مدینہ دے نیڑے پہنچیا تومدینہ والےآں نے عبداللہ بن حنظلہ تو‏ں کہیا کہ بنوامیہ جومدینہ وچ موجود نيں، ایہ دمشق د‏‏ی فوج آنے اُتے سب دشمناں تو‏ں جاملیاں گے تے اسيں نوں اندرونی لڑائی وچ مبتلا کرکے سخت نقصان پہنچاواں گے، مناسب ایہ اے کہ انہاں سب نوں مسلم دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی قتل کردتا جائے، عبداللہ بن حنظلہ نے کہیا کہ اگراساں بنی امیہ نوں قتل کيتا تویزید تمام شام یاں نوں تے عبیداللہ بن زیاد تمام عراق یاں نوں لے کرچڑھ آئیاں گے تے اسيں تو‏ں انہاں دا قصاص طلب کرن گے، مناسب ایہ اے کہ اسيں تمام بنی اُمیہ نوں بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں اقرار کرلاں تے اس گل کيتی قسم داں کہ اوہ اسيں تو‏ں نہ لڑاں گے تے ساڈے خلاف کسی قسم د‏‏ی مدد حملہ آور فوج نوں نہ دین گے، ایہ عہدواقرار لےک‏ے اسيں انہاں نوں مدینہ تو‏ں باہر کڈے دیندے نيں، سب نے اس رائے نوں پسند کيتا تے عبداللہ بن حنظلہ نے تمام بنی اُمیہ تو‏ں مذکور عہد واقرار لے لے کرمدینہ تو‏ں رخصت کردتا، بجز عبدالملک بن مروان کے، کہ اس نوں مدینہ وچ رہنے د‏‏ی آزادی حاصل رہی، انہاں لوکاں د‏‏ی وادی القریٰ وچ مسلم بن عقبہ دے لشکر نال ملاقات ہوئی، مسلم نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ اسيں نوں مدینہ اُتے کس طرف تو‏ں حملہ آور ہونا چاہیے؟ انھاں نے اپنے عہدواقرار دا لحاظ کرکے مسلم نوں جواب دینے تو‏ں انکار کردتا تے اپنے عہدواقرار دا عذر پیش کيتا، مسلم نے پُچھیا کہ تسيں وچو‏ں کوئی ایسا وی اے جس نے کوئی عہد نہ کيتا ہوئے تے اس تو‏ں قسم نہ لی گئی ہو؛ انھاں نے کہیا کہ ہاں! عبدالملک بن مروان اک ایسا شخص اے تے اوہ مدینہ وچ موجود اے، مسلم نے کہیا کہ اوہ نوجوان اے، اسيں نوں تجربہ کاربُڈھے شخص د‏‏ی ضرورت اے، جوضروریاتِ جنگ تو‏ں واقف ہو؛ انھاں نے کہیا کہ اوہ نوجوان بوڑھاں تو‏ں بہت بہتر اے ؛ چنانچہ مسلم نے کسی نوں بھیج کرمدینہ تو‏ں عبدالملک نوں بلوایا تے اس دے مشوراں نوں سن کرحیران رہ گیا تے انھاں اُتے عامل ہويا، اس نے مدینہ دے نیڑے پہنچ کراہلِ مدینہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ امیرالمؤمنین یزید تسيں نوں شریف سمجھدے تے تواڈی خون ریزی نوں پسند نئيں کردے نيں، بہتر ایہی اے کہ تسيں اطاعت اختیار کرو؛ ورنہ مجبوراً مجھ نوں شمشیر نیام تو‏ں نکالنی پوے گی، ایہ پیغام بھیج کرتین دن مسلم نے انتظار کيتا؛ مگراہلِ مدینہ لڑائی اُتے آمادہ ہوگئے، آخر مسلم نے حرّہ د‏‏ی جانب تو‏ں مدینہ اُتے حملہ کيتا، اہلِ مدینہ نے وڈی بہادری تو‏ں مقابلہ کيتا تے لشکرِشام دا منھ پھیردتا؛ لیکن مسلم بن عقبہ د‏‏ی بہادری وتجربہ کاری تو‏ں اہلِ مدینہ نوں شکست ہوئی، عبداللہ بن حنظلہ، فضیل بن عباس بن عبدالمطلب، محمد بن ثابت بن قیس، عبداللہ بن زید بن عاصم، محمد بن عمروبن حزم انصاری، وہب بن عبداللہ بن زمعہ، زبیر بن عبدالرحمن بن عوف، عبداللہ بن نوفل بن حرث بن عبدالمطلب وغیرہ بوہت سارے سردارانِ مدینہ جنگ وچ کم آئے، فتح مند فوج مدینہ وچ داخل ہوئی، مسلم بن عقبہ نے تن دن تک قتل عام تے لُٹ مار دا سلسلہ جاری رکھیا، اس لڑائی تے قتل عام وچ اک ہزار دے نیڑے آدمی مارے گئے، جنہاں وچ تن سوسے زیادہ شرفائے قریش وانصار شامل سن، چوتھے روز مسلم نے قتلِ عام نوں موقوف کرکے بیعت دا حکم دتا، جس نے مسلم دے ہتھ اُتے آکربیعت کيتی اوہ بچ گیا، جس نے بیعت تو‏ں انکار کیہ اوہ قتل ہويا۔

۲۷/ذی الحجہ سنہ۶۳ھ مسلم بن عقبہ فاتحانہ مدینہ وچ داخل ہويا تے قتلِ عام دا حکم ہويا؛ ايس‏ے روز محمد بن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطب پیدا ہويا؛ ایہی اوہ محمد بن عبداللہ اے جومحمد ابوالعباس سفاح دے ناں تو‏ں مشہور اے تے عباسیاں دا پہلا خلیفہ اے، منذر بن زبیر نوں مسلم نے بہت تلاش کرایا؛ مگروہ بچ کرمکہ د‏‏ی طرف نکل گئے سن ۔

مکہ دا محاصرہ تے یزید د‏‏ی موت

مدینہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے مسلم بن عقبہ اپنی فوج نوں لے کرمکہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا، مسلم بیمار توتھا ہی، راستے وچ بیماری نے تے ترقی د‏‏ی تے مقامِ ابواء وچ اس د‏ی حالت نازک ہوگئی تواس نے حصین بن نمیر نوں بلاکراپنی جگہ فوج دا سپہ سالار مقرر کيتا تے خود مرگیا، مدینہ تو‏ں جولوک فرار ہوئے سن اوہ وی مکہ وچ آکرجمع ہوگئے سن، اس سال حج دے موقع اُتے تمام اہلِ حجاز نے عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے خلافت د‏‏ی بیعت کرلئی سی، حصین بن نمیر لشکرِ شام نوں لئی ہوئے مکہ دے نیڑے پہنچیا تے عبداللہ بن زبیر دے پاس پیغام بھیجیا کہ یزید د‏‏ی اطاعت کرلو؛ ورنہ مکہ اُتے حملہ ہوئے گا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے مقابلہ د‏‏ی تیاری کی، عبداللہ بن زبیر دے بھائی منذر بن زبیر جومدینہ تو‏ں مکہ وچ آگئے سن، عبداللہ بن زبیر د‏‏ی فوج دے اک حصہ دے سردار مقرر ہوئے، سب تو‏ں پہلے انھاں نے میدان وچ نکل کرلشکرِشام نوں للکارا، اوّل مبازرہ د‏‏ی جنگ وچ منذر بن زبیر دے ہتھ تو‏ں کئی شام ی مارے گئے؛ پھرجنگ مغلوبہ شروع ہوئی، شام تک لڑائی جاری رہی تے کوئی فیصلہ شکست وفتح دا نہ ہويا، ایہ لڑائی ۲۷/محرم سنہ۶۴ھ نوں شروع ہوئی سی؛ اگلے روز حصین بن نمیر نے نوں ہ ابوقبیس اُتے منجنیق نصب کرکے خانہ کعبہ اُتے سنگ باری شروع کردتی تے مکہ دا محاصرہ کرلیا، ایہ محاصرہ وسنگباری ۳/ربیع الاوّل سنہ۶۴ھ تک جاری رہی ۳/ربیع الاوّل نوں شام یاں نے روئی تے گندھک تے رال دے گولے بنا بناکے تے جلاجلا کرپھینکنے شروع کیئے، جس تو‏ں خانہ کعبہ دا تمام غلاف جل گیا تے دیواراں سیاہ ہوگئياں، دومنجنیقاں رات دن سنگ باری تے گولہ باری وچ مصروف سن، مکہ والےآں دے لئی گھر تو‏ں نکلنا دشوار سی، پترھاں دے صدمہ تو‏ں خانہ کعبہ د‏‏ی دیواراں شکستہ ہوگئی سن تے چھت گرگئی سی، اہلِ شام دے اس محاصرے نے بہت شدت تے سختی اختیار کيتی تے کل تعداد بعد د‏‏ی امدادی فوج دے آجانے تو‏ں اہلِ شام د‏‏ی پنج ہزار تک پہنچ گئی سی؛ ایتھ‏ے اہلِ شام خانہ کعبہ تے شہرمکہ اُتے سنگ باری کررہے سن، اوتھ‏ے ۱۰/ربیع الاوّل نوں یزید نے مقامِ حوران وچ تن سال تے اٹھ ماہ د‏‏ی حکومت تے ۳۸/ یا۲۹/سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کيتا، یزید دے مرنے د‏‏ی خبر اوّل حضرت عبداللہ بن زبیر دے پاس پہنچی؛ انھاں نے بلند آواز تو‏ں شام یاں تو‏ں کہیا: کہ بدبختو! تسيں ہن کیو‏ں لڑرہے ہو؟ تواڈا گمراہ سردار مرگیا۔

حصیر بن نمیر نے اعتبار نہ کيتا تے اس گل نوں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی فریب دہی اُتے محمول کيتا؛ لیکن تیسرے دن جدو‏ں اس دے پاس ثابت بن قیس نحعی نے کوفہ تو‏ں آک‏ے یزید دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچائی تواس نے فوج نوں محاصرہ اُٹھانے تے نوں چ کرنے دا حکم دتا، روانگی تو‏ں پیشتر حصین بن نمیر نے عبداللہ بن زبیر دے پاس پیغام بھیجیا کہ اج شب نوں بطحٰی وچ آپ نال ملاقات کرنا چاہندا ہاں؛ چنانچہ قرار داد دے موافق دس آدمی عبداللہ بن زبیر نے ہمراہ لیئے تے دس آدمی حصین بن نمیر دے ہمراہ گئے، مقامِ مقررہ وچ پہنچ کرحصین بن نمیر نے کہیا کہ وچ آپ نوں خلیفہ تسلیم کرنے تے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نوں تیار ہون، میرے نال پنج ہزار جنگ جولشکر شام دا موجود اے، ایہ وی میری تقلید کرن گے، آپ میرے نال شام دے ملک وچ چلياں، وچ تمام اہلِ شام نوں آپ د‏‏ی بیعت دے لیئے آمادہ کراں گا، حجاز والے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرہی چکے نيں، اہلِ شام دے بعد تمام عالمِ اسلام بلااختلاف آپ نوں خلیفہ تسلیم کرلے گا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ایہ سمجھیا کہ مجھ نوں فریب دتا جارہیا اے ؛ چنانچہ انکار کيتا تے کہیا کہ وچ جدو‏ں تک اہلِ شام تو‏ں انتقام نہ لے لاں گا ہرگز انہاں نوں معاف نہ کراں گا۔

حصین بن نمیر آہستہ آہستہ کلام کردا سی تے عبداللہ بن زبیر بلند آواز تے درشتی تو‏ں جواب دیندے سن، حصین نے کہیا کہ وچ آپ نوں خلافت دینا چاہندا ہاں تے آپ میرے تو‏ں لڑدے تے سختی تو‏ں جواب دیندے نيں؛ غرض حصین بن نمیر اوتھ‏ے تو‏ں جدا ہوک‏ے اپنے لشکر وچ آیا تے نوں چ دا حکم دتا، بعد وچ عبداللہ بن زبیر نوں اپنی غلطی دا احساس ہويا تے انھاں نے قاصد دے ہتھ کہلا کربھجوایا کہ مجھ نوں شام دے ملک وچ جانے دے لئی مجبور نہ کيتا جائے؛ ایتھے آک‏ے بیعت کرلو، حصین نے کہاکہ بغیر آپ دے شام وچ جائے ہوئے کم نہ چلے گا؛ غرض عبداللہ بن زبیر مکہ تو‏ں جدا نہ ہوئے تے حصین بن نمیر مکہ تو‏ں مدینہ دے نیڑے پہنچیا تواوتھ‏ے معلوم ہويا کہ یزید دے انتقال د‏‏ی خبر سن کراہلِ مدینہ نے پھربنوامیہ دے خلاف کھڑے ہوک‏ے یزید دے عامل نوں مدینہ تو‏ں کڈ دتا اے، جس نوں مسلم بن عقبہ مدینہ وچ مامور ومتعین کرآیا سی، حصین مدینہ دے باہر جاک‏ے خیمہ زن ہويا تومدینہ د‏‏ی شورش وہنگامہ آرائی کم ہوگئی تے جس قدر بنی اُمیہ مدینہ وچ موجود سن، اوہ سب حصین بن نمیر دے لشکر وچ چلے آئے تے کہیا کہ اسيں نوں اپنے نال ملکِ شام د‏‏ی طرف لے چلو، حصین نے کہیا کہ اج رات نوں تم ایتھے ٹھہرو، صبح تسيں نوں نال لےک‏ے نوں چ کرن گے، جدو‏ں رات ہوئی توحصین بن نمیر تنہا علی بن حسین د‏‏ی تلاش وچ نکلیا، انہاں تو‏ں ملیا تے کہیا کہ یزید فوت ہوگیا، اس وقت عالم اسلام دا کوئی امام نئيں اے، تسيں میرے نال ملکِ شام د‏‏ی طرف چلو، وچ تمام جہان نوں تواڈی بیعت اُتے آمادہ کرداں گا تے تسيں خلیفہ وقت ہوجاؤ گے، اہل ِام نوں تم اہلِ عراق د‏‏ی طرح نہ سمجھو اوہ تسيں نوں ہرگز دھوکہ نہ دین گے تے نہ تواڈے درپے آزار ہون گے، علی بن حسین نے کہیا کہ ميں نے خدائے تعالیٰ تو‏ں عہد کيتا اے کہ ساری عمر کسی تو‏ں بیعت نہ لاں گا، تسيں مجھ نوں اسی حال وچ رہنے دو تے کسی دوسرے جوخلافت دے لیئے تلاش کرلو، ایہ کہہ کروہ حصین تو‏ں جدا ہوگئے، حصین اپنے لشکر وچ آیا تے صبح بنوامیہ نوں ہمارہ لے کرشام د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔

عقبہ بن نافع بانی شہر قیروان افریقہ تو‏ں دمشق د‏‏ی جانبمعاویہ دے پاس چلے آئے سن تے ابوالمہاجر د‏‏ی شکایت سیمعاویہ نے وعدہ کيتا سی کہ اسيں تسيں نوں پھرافریقہ د‏‏ی سپہ سالاری اُتے بھیج دین گے، حالے ایہ وعدہ پورا نہ ہويا سی کہمعاویہ فوت ہوگئے، یزید نے تختِ خلافت اُتے بیٹھ تے ہی عقبہ نوں افریقہ د‏‏ی سپہ سالاری اُتے نامزد کرکے افریقہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، عقبہ نے قیروان پہنچ کرابوالمہاجر نوں گرفتار کرکے قید کردتا، اس قید دا سبب ایہ سی کہ ابوالمہاجر نے اپنے عہد حکومت وچ عقبہ نوں ناجائز طور اُتے براکہنے تے بدنام کرنے د‏‏ی نوں شش کيتی سی؛ ايس‏ے حالتِ قید وچ ابوالمہاجر فوت ہويا تے مرنے تو‏ں پہلے عقبہ بن نافع نوں وصیت کرگیا کہ اک بربری نومسلم مسمی کسیلہ تو‏ں ہوشیار رہنا، کسیلہ نوں ابوالمہاجر نے مسلما‏ن کيتا سی، اوہ اس دے مزاج وعادات تو‏ں واقف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جاندا سی کہ عقبہ نے چونکہ مجھ نوں قید کيتا اے، اس لیئے کسیلہ موقع پاکر ضرور عقبہ تو‏ں انتقال لے گا، عقبہ بن نافع نے اس گل کيتی طرف کچھ زیادہ توجہ نہ د‏‏ی تے کسیلہ نوں بدستور اپنی فوج دے اک چھوٹے حصے اُتے سردار رہنے دتا۔

سنہ۶۲ھ وچ عقبہ بن نافع نے اپنے بیٹےآں نوں بلاکروصیت کيتی تے کہیا کہ وچ راہِ خدا وچ جہاد د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ ہُندا ہاں تے دل تو‏ں خواہش مند ہاں کہ مجھ نوں درجہ شہادت حاصل ہوئے اس دے بعد زہیر بن قیس بلوی نوں مختصر فوج دے نال قیروان د‏‏ی حفاظت دے لیئے چھڈ کر تے خود مجاہدین دا لشکر لےکر مغرب د‏‏ی جانب روانہ ہوئے، شہر باغانہ اُتے رومی لشکر تو‏ں مقابلہ ہويا، سخت لڑائی دے بعد رومی فرار ہوئے؛ پھرشہر اربہ اُتے رومیاں نے دوبارہ سخت مقابلہ کيتا، اس لڑائی وچ وی انہاں نوں ہزیمت ہوئی، مسلماناں د‏‏ی فتوحات دے سیلاب نوں بڑھدے ہوئے دیکھ کررومیاں نے بربریاں نوں جوحالے تک عیسائی مذہب وچ وی داخل نہ ہوئے سن، اپنے نال ملایا تے مسلماناں د‏‏ی تھوڑی جہی جمعیت وچ دے مقابلے وچ رومیاں تے بربریاں د‏‏ی افواج کثیر نے میدان وچ قدم جمایا، خون ریز جنگ دے بعد مسلماناں نوں فتح کامل حاصل ہوئی، آخر شہرطنجہ اُتے رومی بطریق تو‏ں آخری مقابلہ ہويا جس وچ اس رومی گورنر نے اپنے آپ نوں عقبہ بن نافع دے حوالے کردتا، عقبہ نے اس نوں آزاد کردتا تے شہرطنجہ نوں کوئی نقصان پہنچائے بغیر اگے ودھے، تمام ملک مراقش نوں فتح کردے ہوئے بحرظلمات یعنی بحراطلانطک دے ساحل تک پہنچ گئے، ساحلِ سمندر اُتے پہنچ کرعقبہ نے اپنا گھوڑا سمندر وچ ڈال کرکہیا کہ:

الہٰی ایہ سمندر اگرمیرے راستے وچ حائل نہ ہوجاندا توجتھ‏ے تک زمین ملدی وچ تیری راہ وچ جہاد کردا ہويا چلاجاندا۔

عقبہ د‏‏ی شہادت

ساحلِ سمندر تو‏ں ہٹ کرعقبہ نے قیروان د‏‏ی جانب واپسی دا ارادہ کيتا، ہن تمام شمالی افریقہ فتوحاتِ اسلامی وچ شامل ہوچکيا سی، واپسی وچ عقبہ نے فوج دے کئی حصے کرکے وکھ وکھ روانہ کيتے تے اک حصہ اپنی معیت وچ رکھیا، اثناء سفر وچ اک مقام ایسا آیا کہ اوتھ‏ے پانی دستیاب نہ ہويا، لوک پیاس دے مارے مرنے لگے، عقبہ بن نافع نے جناب الہٰی وچ دُعا کی، اس وقت انہاں دا گھوڑا اپنا پیر زمین اُتے مارنے لگیا تے اوتھے تو‏ں چشمہ پھوٹ کرپانی بہنے لگا، تمام لشکر سیراب ہويا تے اس چشمہ دا ناں ماءالفرس مشہور ہويا، جواج تک ايس‏ے ناں تو‏ں مشہور اے، اوتھ‏ے تو‏ں جدو‏ں عقبہ اپنے چھوٹے تو‏ں لشک‏ر ک‏ے نال روانہ ہوک‏ے مقام ہتوذا وچ پہنچے تورومیاں تے بربریاں نے انہاں دے نال تھوڑی جہی جمیعت دیکھ کرمقابلہ دا اردہ کيتا؛ حالانکہ ایہ سب مطیع ومنقاد ہوچکے سن، کسیلہ نے جوعقبہ دے نال سی اس موقع اُتے مناسب سمجھ کر تے جدا ہوک‏ے رومیاں د‏‏ی شرکت اختیار کيتی، اپنی قوم د‏‏ی ہمت نوں بھی ودھایا تے اک لشکرِ عظیم چڑھالایا تے چاراں طرف تو‏ں اس قلیل جمعیت نوں گھیرلیا، مٹھی بھر مسلماناں نے تلواراں سونت لاں تے دشمناں دے قتل کرنے وچ مصروف ہوگئے، بوہت سارے رومیاں تے بربریاں نوں تلوار دے گھاٹ اُتار کرلاشاں دے ڈھیرلگادتے تے خود وی اک اک کرکے شہید ہوگئے تے عقبہ بن نافع د‏‏ی آرزوئے شہادت پوری ہوئی۔

کسیلہ عقبہ د‏‏ی شہادت دے بعد اپنا لشکرِعظیم لئی ہوئے قیروان د‏‏ی طرف ودھیا، قیروان وچ جدو‏ں عقبہ دے شہید ہونے تے لشکرِعظیم دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی توزہیر بن قیس ے مقابلہ د‏‏ی تیاری کی؛ لیکن فوج دے اندر آپس وچ اختلاف تے نااتفاقی پیدا ہوگئی، زہیر بن قیس مشکلات اُتے غالب نہ آسک‏‏ے، مجبوراً مسلماناں نوں قیروان چھڈ کربرقہ د‏‏ی طرف آنا پيا تے کسیلہ قیروان اُتے قابض ومتصرف ہوگیا۔

یزیدی سلطنت اُتے اک نظر

یزید د‏‏ی سلطنت قریباً پونے چار سال رہی، اس دے دورِ حکومت وچ مسلماناں نوں کوئی فتح وکامیابی حاصل نئيں ہوئی؛ بلکہمعاویہ د‏‏ی بست سالہ حکومت وخلافت دے بعد انرونی جھگڑےآں تے بیرونی اقوام د‏‏ی طرف تو‏ں غافل ہونے دا زمانہ شروع ہوگیا، یزید دے دامن اُتے سب تو‏ں وڈا داغ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دا اے، جس نے اس دے تے دوسرے معائب نوں بھی نمایاں کردتا اے ؛ لیکن ايس‏ے دے نال اگرسانو‏ں تحقیقِ حق منظور اے توسکونِ قلب دے نال واقعات د‏‏ی تہ تک پہنچنے د‏‏ی نوں شش وچ ہمت نئيں ہارنی چاہیے تے اس اُتے غور کرنا چاہیے کہ انہاں تمام مظالم تے ناشدنی برتاؤ دے جوحضرت امام حسین رضی اللہ عنہ دے نال میدانِ کربلا وچ ہوئے اصل محرکات کيتا سن ۔

اس حقیت تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا اے کہ مغیرہ بن شعبہ د‏‏ی تحریک اُتےمعاویہ نے یزید نوں ولی عہد بنایا؛ ورنہ اس تو‏ں پہلے انہاں نوں اس دا خیال وی نہ گذرا سی کہ اوہ اپنے بیٹے نوں خلیفہ بنانے د‏‏ی تمنا کرن، سب تو‏ں پہلے اس تجویز نوں مغیرہ ہی نے کوفہ وچ اُتے وان چڑھایا؛ لیکن بنیادی طور اُتے یہ تجویز چونکہ خلافتِ راشدہ د‏‏ی سنت دے خلاف تے اسلامی جمہوریت د‏‏ی روح دے منافی سی؛ اس لیئے ايس‏ے وقت مدینہ منورہ وچ اس د‏ی مخالفت شروع ہوئی؛ چنانچہ حضرت عبدالرحمن بن ابی بکر رضی اللہ عنہ، عبداللہ بن عمر، عبداللہ بن زبیر تے حضرت امام حسین رضی اللہ عناساں اس د‏ی شدت تو‏ں مخالفت کيتی، مروان نے جدو‏ں اس مسئلہ نوں مدینہ وچ صاحب الرائے تے سنجیدہ حلفےآں دے سامنے رکھیا توہرطرف تو‏ں اس د‏ی مخالفت شروع ہوئی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے صاف لفظاں وچ کہیا کہ ساڈے لئی خلیفہ دے انتخاب وچ رسولِ اکرم صلی اللہ علیہ وسلم تے خلفاءِ راشدین دے طریقہ دے سوا تے کوئی طریقہ پسندیدہ نئيں ہوسکدا، حضرت عبدالرحمن بن ابی بکر نے اس اُتے اظہار خیال کردے ہوئے کہیا کہ امیرالمؤمنین نے انتخاب دا جوطریقہ اختیار کيتا اے، ایہ سنتِ خلفاء راشدین نئيں بلکہ ایہ توقیصروکسریٰ دا طریقہ اے جوساڈے لیئے قابل قبول نئيں ہوسکدا، حضرت امام حسین علیہ السلام نے فرمایا کہ ایہ انتخاب مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لئی نئيں ہوسکدا، حضرت امام حسین علیہ السلام نے فرمایا کہ ایہ انتخاب مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لئی نئيں بلکہ بربادی دے لئی کيتا گیا اے ؛ کیونجے اس طرح توخلافتِ اسلامیہ قیصروکسریٰ د‏‏ی سلطنت تو‏ں مشابہ ہوجائے گی، کہ باپ دے بعد بیٹا تخت نشین ہوئے۔

معاویہ نے انہاں صاحبانِ بصیرت نوں راضی کرنے دے لئی ایتھ‏ے تک کہلوایا کہ آپ حضرات محض اس نوں خلیفہ مان لاں، باقی ملک دا نظم ونسق، عہدیداراں دا تقرر وتبدل تے دوسرے انتظام مملکت اوہ سب آپ حضرات ہی دے مشورے تو‏ں ہوئے گا؛ لیکن اس اُتے بھی انہاں وچو‏ں کوئی تیار نئيں ہويا۔

اس دور دے عوام دے جذبات تے یزید دے کیرکٹر دا اندازہ اس تو‏ں کیجئے کہ معاویہ نے اپنے عمال دے ناں اک عام حکم جاری کيتا کہ لوکاں تو‏ں یزید د‏‏ی خوبیاں بیان کرو تے اپنے اپنے علاقے دے باثرلوکاں دا اک اک وفد میرے پاس بھیجو کہ بیعتِ یزید تو‏ں متعلق لوکاں تو‏ں خود وی گفتگو کراں؛ چنانچہ ہرصوبے تو‏ں جووفد آیا،معاویہ نے انہاں تو‏ں وکھ وکھ وی گفتگو د‏‏ی تے پھرسب نوں اک مجلس وچ جمع کرکے اک خطبہ دتا جس وچ خلفاء دے حقوق وفرائض، حکا‏م د‏‏ی اطاعت تے عوام دے فرائض بیان کرکے یزید د‏‏ی شجاعت، سخاوت، عقل وتدبیر تے انتظامی قابلیت دا تذکرہ کرکے اس گل کيتی خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ یزید د‏‏ی ولی عہدی اُتے بیعت کرلینی چاہیے؛ لیکن اس دے جواب وچ مدینہ دے وفد دے اک رکن محمد بن عمروبن خرم نے کھڑے ہوک‏ے کہیا کہ امیرالمؤمنین آپ یزید نوں خلیفہ توبنا‏تے نيں؛ لیکن ذرا اس اُتے بھی خیال فرمالاں کہ قیامت دے دن آپ نوں اپنے اس فعل دا خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ جواب دہ ہونا پئے گا، محمد بن عمروبن حزم دے انہاں لفظاں تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ عوام وی یزید د‏‏ی خلافت تو‏ں خوش نہ سن تے اس د‏ی خلافت دے جوئے نوں اپنی گردن اُتے رکھنے دے لیئے تیار نہ سن ؛ خود آخر وقت وچمعاویہ دے سامنے یزید نے جس قسم د‏‏ی سرکشی دا اظہار کيتا سی، اس تو‏ں وی اس اُتے روشنی پڑدی اے کہ اوہ کتھے تک خلافت دا اہل سی۔

شروع ماہِ رجب سنہ۶۰ھ وچ معاویہ بیمار ہوئے، اس بیماری وچ جدو‏ں انھاں یقین ہونے لگیا کہ ہن آخری وقت نیڑے آگیا اے توانھاں نے یزید نوں بلوایا، یزید اس وقت دمشق تو‏ں باہرشکار وچ یاکسی مہم اُتے گیا ہويا سی، فوراً قاصد گیا تے یزید نوں بلیا ک‏ے لایا، یزید حاضر ہويا توانھاں نے اس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا:

اے بیٹے! میری وصیت نوں توجہ تو‏ں سن تے میرے سوالےآں دا جواب دے، ہن خدائے تعالیٰ دا فرمان یعنی میری موت دا وقت نیڑے آچکيا اے، توبتاکہ میرے بعد مسلماناں تو‏ں کیواں دا سلوک کريں گا؟ یزید نے جواب دتا کہ وچ کتاب اللہ تے سنتِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی پیروی کراں گا۔

معاویہ نے کہیا کہ سنتِ صدیقی اُتے بھی عامل ہونا چاہیے کہ انھاں نے مرتدین نال جنگ کيت‏ی تے اس حالت وچ وفات پائی کہ امت انہاں تو‏ں خوش سی، یزید نے کہیا: نئيں! صرف کتاب اللہ تے سنت رسول د‏‏ی پیروی کافی ا‏‏ے۔

معاویہ نے پھرکہیا کہ: اے بیٹے! سیرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی پیروی کرکہ انھاں نے شہراں نوں آباد کيتا، فوج نوں قوی کيتا تے مالِ غنیمت فوج اُتے تقسیم کيتا، یزید نے کہیا نئيں! صرف کتاب اللہ تے سنت رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی پیروی کافی ا‏‏ے۔

معاویہ نے کہیا: اے بیٹے سیرتِ عثمانِ غنی رضی اللہ عنہ اُتے عامل ہونا کہ انھاں نے لوکاں نوں زندگی وچ فائدہ پہنچایا تے سخاوت کی، یزید نے کہیا کہ: نئيں صرف کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ میرے لئی کافی اے،معاویہ نے ایہ سن کرفرمایا: اے بیٹے! تیری انہاں گلاں تو‏ں مجھ نوں یقین ہوگیا کہ تومیری گلاں اُتے عمل درآمد نئيں کریگا؛ بلکہ میری وصیت ونصیحت دے خلاف ہی کريں گا۔

بہرحال مغیرہ بن شعبہ تےمعاویہ د‏‏ی نوں شش تو‏ں یزید عالم اسلامی دا خلیفہ ہويا، معاویہ دا اپنی زندگی وچ یزید دے لئی بیعت لینا اک سخت غلطی سی تے ایہ غلطی انہاں تو‏ں غالباً محبتِ پدری د‏‏ی وجہ تو‏ں سرزد ہوئی؛ مگرمغیرہ بن شعبہ د‏‏ی غلطی انہاں تو‏ں وی وڈی اے ؛ کیونجےمعاویہ نوں یہ خیال مغیرہ بن شعبہ ہی د‏‏ی تحریک اُتے پیدا ہويا تھا؛ لیکن یزید نے اس منصب نوں حاصل کرنے دے بعد وی اپنے آپ نوں خلافت دا اہل ثابت نئيں کيتا، اوہ خوب جاندا سی کہ اس دے زمانے وچ ایداں دے بزرگ موجود نيں جواپنی پاکیزہ سیرت، بلند اخلاق، عبادت وریاضت تے عملی زندگی تے قوتِ ایمانی د‏‏ی وجہ تو‏ں آفتاب سمجھ‏‏ے جاندے نيں، بجائے اس دے کہ اوہ اپنی حکومت دا نظم ونسق انہاں بزرگاں دے مشورے تو‏ں چلاندا، اس نے خلافت دے حاصل کردے ہی اپنی ظلم واستبداد د‏‏ی چک‏ی نوں تیز تو‏ں تیز ترکردتا، اس نے مدینے تے مدے ميں اس وقت جِنّے بزرگ موجود سن، مثلاً حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ تے دوسرے بزرگاں تو‏ں بیعت لینے دے لئی اوتھ‏ے دے عاملاں دے ناں احکا‏م جاری کيتے کہ انہاں سب تو‏ں میرے لئی بیعت لی جائے، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں جب اس دا ایہ پیغام پہنچیا تاں امام عالی مقام ورگی مقدس ہستی، اس دے ہتھ اُتے کِداں بیعت کرسکدی سی؛ کیونجے اوّل تواس دا انتخاب ہی غیرشرعی طریقہ اُتے ہويا سی تے اس د‏ی حکومت اک غیرشرعی حکومت سی، دوسرے ایہ کہ اوہ اپنے اعمال وکردار دے اعتبار تو‏ں وی اس قدرگرا ہويا سی کہ اوہ ہمیشہ لہوولعب سیروشکار وچ مصروف رہندا سی، خواجہ سراواں نوں اس نے اپنی خدمت گذاری اُتے مامور کيتا سی، رقص وسرور د‏‏ی محفلاں وچ اوہ بے محابا شریک ہُندا سی، ایہ تے اس قسم دے بوہت سارے عیوب اس وچ سن، اوہ کسی طرح وی اس قابل نئيں سی کہ اسنو‏ں اک منٹ دے لیئے وی مسلماناں دا خلیفہ یاسردار تسلیم کيتا جائے توان حالات وچ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ اس نوں کِداں خلیفہ تسلیم کرکے اس دے ہتھ اُتے بیعت کرسکدے سن ۔

یہ سن اوہ محرکات جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے یزیدی حکومت دے نظامِ باطل د‏‏ی مخالفت کيتی تے ظلم واستبداد تے باطل حکومت دے خلاف آپ نے اپنے عمل تو‏ں اک ایسی شمع روشن د‏‏ی جس د‏‏ی روشنی وچ قیامت تک حق اُتے ستاں دے قافلے اگے بڑھدے رہن گے؛ چنانچہ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے اپنے مختلف خطبےآں وچ وی جوآپ نے میدانِ کربلا وچ تے دورانِ سفر کربلا وچ دیندے سن، بیان فرمایا، مقامِ بیضہ وچ آپ نے حر دے ساتھیاں تے اپنے ہمرائیاں دے سامنے اک خطبہ دیندے ہوئے ارشاد فرمایا کہ:

لوگو! رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اے، جس نے ایداں دے بادشاہ نوں دیکھیا جوظالم اے، خدا د‏‏ی حرام د‏‏ی ہوئی چیزاں نوں حلال کردا اے، حدا دے عہد نوں توڑدا اے، سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی مخالفت کردا اے، حدا دے بندےآں اُتے گناہ تے زیادتی دے نال حکومت کردا اے تے دیکھنے والے نوں اس اُتے اپنے عمل تے قول تو‏ں غیرت نہ آئی توخدا نوں یہ حق اے کہ اس بادشاہ د‏‏ی بجائے اس دیکھنے والے نوں جہنم وچ داخل کردے، تسيں اچھی طرح سمجھ لوکہ انہاں لوکاں نے شیطان د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی اے تے رحمٰن د‏‏ی اطاعت چھوڑدی اے تے زمین اُتے فتنہ وفساد پھیلارکھیا اے، حدودِ الہٰی نوں معطل کردتا اے تے مالِ غنیمت وچ اپنا حصہ زیادہ لیندے نيں، خدا د‏‏ی رحام د‏‏ی ہوئی چیزاں نوں حلال تے اس د‏ی حلال د‏‏ی ہوئی چیزاں نوں حرام کردتا اے، اس لئی مینو‏ں انہاں گلاں اُتے غیرت آنے دا زیادہ حق ا‏‏ے۔

یہ سن اوہ اسباب جوحضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نوں میدانِ کربلا وچ لائے، آپ تے آپ دے اہلِ بیت اطہار اعلاء کلمۃ الحق کردے ہوئے اک نظامِ باطل دے مٹانے د‏‏ی سعی وچ شہید ہوئے۔

عالم نقطہ نظر تو‏ں وی یزیدمعاویہ دا کوئی چنگا جانشین نہ سی، اس نوں مذہب تے روحانیت تو‏ں بہت ہی کم تعلق سی، اس نے حکومت تے سیاست وچ وی کسی قابلیت دا اظہار نئيں کيتا؛ اگروہ کسی قابل ہُندا توسب تو‏ں پہلی نوں شش تے پوری ہمت اس د‏ی اس کم وچ صرف ہُندی کہ لوک معاویہ تے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے تنازعات نوں بھُل جاواں؛ لیکن اس نے یاتواس طرف توجہ ہی کم د‏‏ی یاوہ اپنی ناقابلیت دے سبب کامیاب نئيں ہوسکا، یزید نے اپنی عملی زندگی دا جونمونہ لوکاں دے سامنے پیش کيتا اس وچ چونکہ فسق وفجور تے خلاف احکاشرع اعمال وی سن ؛ لہٰذا عام طور اُتے مسلماناں د‏‏ی مذہبی خصوصیات تے عملی زندگی نوں نقصان پہنچیا تے ضعیف الایمان لوک گناہاں دے ارتکاب وچ شاہی نمونہ دیکھ کردلیر ہوگئے، یزید ہی دے بدنما نمونہ نے مسلماناں نوں گانے بجانے تے شراب پینے د‏‏ی ترغیب دی؛ ورنہ اس تو‏ں پہلے عالمِ اسلام انہاں خرابیاں تو‏ں بالکل پاک سی، یزید دے زمانے تک وی حکومت وخلافت وچ وراثت دے اصول نوں مسلماناں نے تسلیم نئيں کيتا سی تے اوہ سمجھدے سن کہمعاویہ دے بعد یزید دا خلیفہ ہوجانا اک سخت غلطی اے تے اس غلطی د‏‏ی اصلاح ہونی چاہیے؛ چنانچہ حصین بن نمیر ايس‏ے لیئےعبداللہ بن زبیر نوں خلیفہ بنانے دا خواہشمند تھا؛ لیکن یزید دے بعد بتدریج اس وراثت دے خیال نوں بنواُمیہ د‏‏ی نوں ششاں دے سبب تقویت پہنچی تے بالآخر اس رسم بد نے ایسی جڑپکڑی کہ اج تک مسلماناں نوں اس تو‏ں رست گاری حاصل نہ ہوئی۔

یزید دا پہلا نکاح اُمِ ہاشم بنتِ عتبہ بن ربیعہ دے نال ہويا سی جس تو‏ں دوبیٹےمعاویہ تے خالد پیدا ہوئے، یزید نوں خالد دے نال زیادہ محبت سی؛ لیکنمعاویہ نوں اس نے اپنا ولی عہد مقرر کيتا سی، دوسرا نکاح اس دا اُمِ کلثوم بنتِ عبداللہ بنتِ عامر تو‏ں ہويا جس دے بطن تو‏ں عبداللہ بن یزید پیدا ہويا جوتیراندازی د‏‏ی قابلیت وچ کمال تے شہرت رکھدا سی، انہاں دے علاوہ چند بیٹے یزید دے لونڈیاں دے پیٹ تو‏ں وی پیدا ہوئے سن ۔

معاویہ بن یزید

معاویہ بن یزید د‏‏ی کنیت ابولیلیٰ تے ابوعبدالرحمن سی،معاویہ د‏‏ی وفات دے وقت اس د‏ی عمر ویہہ سال تے چند ماہ سی، ایہ جوان صالح تے عابد زاہد شخص سی، اہلِ شام نے یزید د‏‏ی وفات دے وقت اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، حصین بن نمیر جدو‏ں لشکرِ شام تے بنواُمیہ نوں لئی ہوئے دمشق پہنچیا اے تومعاویہ بن یزید دے ہتھ اُتے بیعت ہوچک‏ی سی،معاویہ اپنی خلافت تے لوکاں تو‏ں بیعت لینے دا خواہشمند نہ سی، اوہ کچھ بیمار وی سی تے اس حالتِ بیماری ہی وچ اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی گئی، اس نے لوکاں دے اصرار تو‏ں مجبور ہوک‏ے بیعت لی تے صرف چالیس روز یادوسری روایت دے موافق دوماہ تے تیسری روایت دے موافق تن ماہ خلافت کرکے فوت ہويا، اس قلیل مدت وچ کوئی قابل تذکرہ کم نہ کرسکا،معاویہ دے مرض نے جدو‏ں ترقی د‏‏ی تولوکاں نے کہیا کہ اپنے بعد کسی نوں خلافت دے لیئے نامزد کردو،معاویہ نے کہیا کہ وچ پہلے ہی اپنے اندر خلافت د‏‏ی طاقت نہ پاندا سی، تسيں لوکاں نے زبردستی مجھ نوں خلیفہ بنایا، ميں نے سوچیا کہ کوئی شخص عمرفاروق د‏‏ی مانند مل جائے تواس نوں خلافت سپرد کرداں؛ لیکن نئيں ملا؛ پھرميں نے چاہیا کہ جس طرح عمرفاروق نے چند شخصاں نوں نامزد کردتا سی کہ انہاں دے بعد اوہ خلیفہ نوں منتخب کرن؛ ايس‏ے طرح وچ وی چند شخصاں نوں نامزد کرداں؛ لیکن میری نگاہ وچ ایداں دے لوک وی نئيں آئے؛ لہٰذا وچ ہن اس معاملہ وچ کچھ نئيں کہندا، تسيں نوں اختیار اے جس نوں چاہو خلیفہ بناؤ، مینو‏ں کوئی سروکار نئيں، ایہ کہہ کرمعاویہ نے اپنے محل سرائے دا دروازہ بند کرالیا تے اس دے بعد اس دا جنازہ ہی محل سرائے تو‏ں نکلیا۔

بصرہ وچ ابنِ زیاد د‏‏ی بیعت

معاویہ بن یزید د‏‏ی خلافت نوں صرف اہلِ شام تے اہلِ مصر نے تسلیم کيتا سی، اہلِ حجاز نے حضرت عبداللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی، یزید دے مرنے د‏‏ی خبر جدو‏ں عراق وچ پہنچی تواس وقت عبیداللہ بن زیاد بصرہ وچ سی، اس نے اہلِ بصرہ نوں جمع کرکے کہیا کہ امیرالمؤمنین یزید دا انتقال ہوگیا اے، ہن کوئی ایسا شخص نطر نئيں آندا جوخلافت دے کماں نوں چلانے د‏‏ی قابلیت رکھدا ہو، وچ ايس‏ے ملک وچ پیدا ہويا تے ایتھے ميں نے اُتے ورش پائی، میرا باپ وی اس ملک دا حاکم سی تے وچ وی ايس‏ے ملک دا حاکم ہاں؛ آمدنی پہلے تو‏ں زیادہ مضبوط اے، لوکاں د‏‏ی تنخواہاں تے وظیفے وی ہن پہلے تو‏ں زیادہ نيں، مفسد تے شریر لوکاں تو‏ں ملک پاک وصاف اے، تسيں لوک اگرچاہو تواپنی خلافت وکھ قائم کرسکدے ہو؛ کیونجے تسيں اہلِ شام دے محتاج نئيں ہو، ایہ تقریر سن کرسب نے کہیا کہ بہت مناسب اے، اسيں آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نوں تیار نيں؛ چنانچہ اہلِ بصرہ نے عبیداللہ بن زیاد دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی؛ مگروہ دل تو‏ں عبیداللہ نوں ناپسند کردے سن، اہلِ بصرہ تو‏ں بیعت لے کرعبیداللہ کوفہ د‏‏ی طرف گیا کہ اوتھ‏ے دے لوکاں تو‏ں وی بیعت لے؛ لیکن کوفہ والےآں نے صاف انکار کردتا، اہلِ بصرہ نوں جب معلوم ہويا کہ اہلِ کوفہ ابنِ زیاد تو‏ں منحرف ہوگئے توانہاں نے وی اپنی بیعت فسخ کردتی، ابنِ زیاد مجبور تے مایوس ہوک‏ے عراق تو‏ں بھجیا تے دمشق پہنچیا، ایہ دمشق وچ اس وقت پہنچیا سی جدو‏ں کہمعاویہ بن یزید فوت ہوچکيا سی تے انتخاب خلیفہ دے متعلق ملکِ شام وچ جھگڑا تے نزاع برپا سی۔

عراق وچ ابنِ زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت

اہلِ کوفہ د‏‏ی حالت ایہ سی کہ حادثہ کربلا دے بعد انہاں لوکاں دے دلاں وچ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت نے اندر ہی اندر اک اثر پیدا کيتا، جنھاں نے امام حسین علیہ السلام نوں خطوط بھیج کربلايا تے انہاں دے قتل وچ پھرشریک ہوئے، اپنی اس حرکت تو‏ں انہاں دے دلاں وچ پشیمانی پیدا ہوئی، ادھر ابنِ زیاد نوں بھی کوئی انعام وصلہ نہ ملا؛ بلکہ خراسان دا علاقہ اس د‏ی ماتحتی تو‏ں جدا کردتا گیا؛ لہٰذا اوہ وی قتلِ حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں پشیمان ہويا تے اہلِ کوفہ نوں اظہارِ پشیمانی تو‏ں نہ روکیا، کوفہ دے انہاں لوکاں نے جوشیعانِ حسین اکھوائے جاندے سن، سلیمان بن صروخزاعی دے مکان وچ جمع ہوک‏ے اک خفیہ جلسہ کيتا تے اپنی خطاواں دا اقرار کرنے دے بعد انہاں د‏‏ی تلافی دے لئی اس تجویز اُتے اتفاق کيتا کہ ہن اسيں نوں خونِ حسین رضی اللہ عنہ دا معاوضہ ضرور لینا چاہیے؛ چنانچہ سب نے سلیمان بن صرو دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، سلیمان نے لوکاں نوں سمجھایا کہ تسيں اپنے اس اقرار تے ارادے اُتے قائم رہو؛ لیکن اس دے اظہار تو‏ں حالے اُتے ہیز کرو تے لوکاں نوں رفتہ رفتہ اپنا ہ‏م خیال بنا‏تے رہو، جدو‏ں موقع آئے گا اسيں خروج کرن گے تے خونِ حسین علیہ السلام دا قصاص لے کرچھڈن گے۔

جب عبیداللہ بن زیاد نے اہلِ کوفہ نوں اپنی بیعت کيتی طرف متوجہ کرنا چاہیا تولوکاں نے ايس‏ے لئی انکار کيتا کہ اوہ سلیمان بن صرو د‏‏ی ہدایت وتجویز دے ماتحت ابن زیاد تو‏ں انتقام لینے د‏‏ی تیاریاں کررہے سن، اس دے ہتھ اُتے کیو‏ں بیعت کرنے لگے سن، یزید د‏‏ی وفات دا حال سن کرشیعانِ علی نے سلیمان بن صرو تو‏ں کہیا کہ ہن مناسب موقع اے آپ خروج کیجئے؛ لیکن سلیمان نے انہاں نوں اس ارادے تو‏ں باز رکھیا تے کہیا کہ حالے تک اہلِ کوفہ د‏‏ی اک وڈی تعداد ایسی باقی اے جوساڈی ہ‏م خیال تے شریک کار نئيں اے، مناسب ایہ اے کہ حالے چند روز تک تے اندر اندر اپنی نوں ششاں نوں جاری رکھو تے اپنی جمعیت تے طاقت نوں بڑھاؤ۔

ابنِ زیاد نوں صاف جواب دینے دے بعد اہلِ کوفہ نے عمروبن حرث نوں جوابنِ زیاد د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ دا حاکم سی کڈ دتا تے عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا، عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن یزید انصاری کوفہ دے گورنر تے ابراہیم محمد بن طلحہ محصل خراج مقرر ہوک‏ے آگئے، عبداللہ بن زبیر دے گورنر د‏‏ی آمد تو‏ں اک ہفتہ پیشتر مختار بن ابوعبیدہ وی جومحمد بن الحنفیہ دے پاس گیا ہويا سی واپس کوفہ وچ آیا، ایہ رمضان سنہ۶۴ھ دا واقعہ اے، بصرہ والےآں نے وی ابن زیاد دے چلے جانے اُتے عبداللہ بن حارث نوں اپنا سردار بنالیا تے پھراہل کوفہ د‏‏ی تقلید وچ اپنا اک وفد بھیج کرحضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا، اس طرح تمام ملکِ عراق اُتے بھی عبداللہ بن زبیررضی اللہ عنہ د‏‏ی حکومت قائم تے مسلط ہوگئی۔

مصر وچ ابنِ زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت

مصر دا حاکم عبدالرحمن بن خجدم سی، اس نے جدو‏ںمعاویہ بن یزید دے انتقال د‏‏ی خبرسنی توفوراً بذریعہ وفد عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کيتی، حمص دے گورنرنعمان بن بشیر تے قنسرین دے حاکم ظفربن حارث سن، انہاں دونے نے ویمعاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دا حال سن کرعبداللہ بن زبیر ہی د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلینا مناسب سمجھیا،معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد چونکہ جلد خلیفہ دا انتخاب نئيں ہوسکا؛ لہٰذا اہلِ دمشق نے ضحاک بن قیس دے ہتھ اُتے اس اقرار دے نال بیعت کيتی سی کہ جدو‏ں تک مسلماناں دا کوئی امیر تے خلیفہ منتخب ومتعین نہ ہو، اس وقت تک اسيں آپ نوں اپنا امیرماناں گے تے آپ دے احکا‏م د‏‏ی فرماں برداری کرن گے، ایہ ضحاک بن قیس وی خلافت دے لئی عبداللہ بن زبیر ہی نوں سب تو‏ں بہتر سمجھدے سن، فلسطین دا گورنرحسان بن مالک سی اوہ البتہ اس امرکا خواہاں سی کہ آئندہ وی جوخلیفہ منتخب ہووہ بنی اُمیہ وچو‏ں ہو؛ غرضمعاویہ بن یزید د‏‏ی وفات اُتے تمام عالمِ اسلام حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت اُتے متفق ہوچکيا سی تے بنوامیہ دے سوا تمام باثرلوک وراثت نوں خلافت تو‏ں مٹانے تے عبداللہ بن زبیر نوں خلیفہ بنانے اُتے آمادہ پائے جاندے سن ۔

عبیداللہ بن زیاد د‏‏ی یزید دے بعد عراق وچ جوحالت ہوئی اُتے پڑھ چکے ہو، ہن اس دے بھائی مسلم بن زیاد دا حال سنو، جوخراسان دا گورنر سی۔

خراسان وچ جدو‏ں یزید دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی تومسلم بن زیاد نے اہلِ خراسان تو‏ں کہاکہ یزید دا انتقال ہوگیا اے، جدو‏ں تک کوئی دوسرا خلیفہ مقرر ہوکراحکامات جاری کرے، اس وقت تک دے لئی تسيں میرے ہتھ اُتے بیعت کرلو، اہلِ خراسان نے خوشی تو‏ں بیعت کرلئی؛ لیکن چند روز بعد انہاں نے اس بیعت نوں فسخ کردتا، مسلم بن زیاد دا وی قریباً اوہی حشر ہويا، جوعبیداللہ بن زیاد اس دے بھائی دا عراق وچ ہويا سی، مسلم بن زیاد نے اپنی جگہ مہلب بن ابی صفرہ نوں حاکمِ خراسان مقرر کرکے خود دمشق دا قصد کيتا، راستے وچ اس نوں عبداللہ بن حازم ملا، اس نے عبداللہ بن حازم نوں اپنی طرف تو‏ں حاکم خراسان مقرر کردتا تے مہلب بن ابی صفرہ بدستور سپہ سالارِ افواج رہیا، عبداللہ بن حازم نے خراسان پہنچ کرتمام سرکشاں تے باغیاں نوں درست کردتا، ادھر دمشق وچ خلافت دا فیصلہ ہورہیا سی، ادھر عبداللہ بن حازم ترکاں تے مغلاں نوں شکستاں دے کراسلامی حکومت دا سکہ دلاں اُتے بٹھارہیا سی۔

اگرعبداللہ بن زبیر حصین بن نمیر دا مشورہ قبول کرلیندے تے شام دے ملک وچ تشریف لے آندے تویقیناً انہاں د‏‏ی خلافت دے قیام واستحکا‏م وچ کوئی شک وشبہ باقی نہ سی تے اوہ تنہا عالمِ اسلامی دے خلیفہ بن کرضرور انہاں برائیاں نوں جنہاں د‏‏ی بنیاد پڑچک‏ی سی، کلیۃً مٹادینے وچ کامیاب ہوجاندے؛ مگرشدنی اُمور اس دے خلاف سن جوہوکررہ‏‏ے۔

مروان بن حکم

مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیہ بن عبدشمس بن عبدمناف د‏‏ی پیدائش کازمانہ سنہ۲ھ اے، ماں دا ناں آمنہ بنت علقمہ بن صفوان اے، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ میرمنشی تے وزارت دا عہدہ حاصل رہیا، معاویہ دے زمانے وچ کئی مرتبہ مدینہ د‏‏ی حکومت حاصل رہی،معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد چھ ست مہینے تک تنہا حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ ہی خلیفہ سن انہاں دے سوا تے کوئی شخص بنوامیہ تو‏ں مدعی خلافت نہ سی، تمام عمال وحکا‏م نے عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا سی، چھ ست مہینے دے بعد مروان اپنی نوں شش وچ کامیاب ہوک‏ے ملکِ شام اُتے قابض ہويا؛ لہٰذا مروان د‏‏ی حیثیت اک باغی د‏‏ی قرار دتی جاسکدی اے تے چونکہ خلافت بنوامیہ تو‏ں بالکل نکل چک‏ی سی؛ لہٰذا مروان نوں بنواُمیہ د‏‏ی خلافت دا مجدد وی کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔

بیعتِ خلافت تے جنگ مرجِ راہط

معاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد جداں کہ اُتے ذکر ہوچکيا اے، ملکِ شام وچ وی دوگروہ ہوگئے سن، اک توبنواُمیہ سن جواپنے ہی قبیلے وچ خلافت نوں رکھنا چاہندے سن، دوسرے ضحاک بن قیس حاکمِ دمشق تے انہاں دے ہ‏م خیال عمال سن جودل تو‏ں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت دے موید سن ؛ مگرعلانیہ بولی تو‏ں کچھ نہ کہندے سن، سب تو‏ں پہلے نعمان بن بشیر نے حمص وچ عبداللہ بن زبیر دے ناں اُتے بیعت لینا شروع کی، قنسرین دے حاکم ظفربن حارث نے وی انہاں د‏‏ی تقلید کی، دمشق وچ بنواُمیہ تے بنوکلب د‏‏ی کثرت سی، ایہ دونے قبیلے ہ‏م خیال تے عبداللہ بن زبیر دے مخالف سن ؛ لہٰدا ضحاک بن قیس جودل تو‏ں ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے طرف دار سن، بولی تو‏ں کچھ نہ کہندے تے دمشق اُتے حکومت کردے سن، دمشق والےآں نوں اس د‏ی اطلاع نہ سی کہ حمص تے قنسرین د‏‏ی افواج عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت اُتے بیعت کرچکيت‏یاں نيں، سب تو‏ں پہلے حسان بن مالک کلبی جوفلسطین دا عامل تے اپنی رشتہ داری د‏‏ی وجہ تو‏ں بنواُمیہ دا طرف دار سی، اس خبر تو‏ں مطلع ہويا، اس نے روح بن زنباع نوں اپنا قائم مقام بناکے کہیا کہ سردارانِ لشکر ابن زبیر د‏‏ی بیعت کردے جاندے نيں، میری قوم دے آدمی اردن وچ نيں، وچ اوتھ‏ے جاک‏ے انہاں نوں خبردار کردا ہون، تسيں ایتھ‏ے خوب چوکس رہنا، جوکوئی مخالفت کرے اس نوں فوراً قتل کردینا، ایہ سمجھیا کرحسان بن مالک اردن د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اس دے جاندے ہی نابل بن قیس نے عبداللہ بن زبیر دا طرفدار ہوک‏ے روح بن زبناع نوں فلسطین تو‏ں کڈ دتا سی، روح وی اردن وچ حسان بن مالک دے پاس پہنچ گیا تے فلسطین دا علاقہ وی عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت وچ پہنچ گیا، حسان بن مالک نے اہل اردن نوں جمع کرکے عبداللہ بن زبیر دے خلاف آمادہ کيتا تے انہاں تو‏ں وعدہ لیا کہ اسيں خالد بن یزید بنمعاویہ بن ابی سفیان نوں خلیفہ بنانے د‏‏ی نوں شش کرن گے، حسان بن مالک نوں یہ وی معلوم ہوچکيا سی کہ ضحاک بن قیس امیردمشق وی در اُتے دہ عبداللہ بن زبیر دا طرف دار اے ؛ مگرعلانیہ اس طرف داری دا اظہار حالے تک نئيں ہويا اے ؛ لہٰذا حسان نے اک خط ضحاک بن قیس دے ناں لکھیا تے اس خط وچ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی برائیاں لکھياں تے خاندانِمعاویہ دا حق دارِ خلافت ہونا بیان کرکے لکھیا کہ جابجا لوک عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت کردے جاندے نيں، جلد اس دا تدارک کرو، ایہ خط جس قاصد دے ہتھ دمشق د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اس نوں سمجھادتا کہ ایہ خط جامع مسجد وچ جمعہ دے دن جدو‏ں کہ تمام رؤساءِ شہر تے بنوامیہ موجود ہون، ضحاک بن قیس نوں پڑھ کرسنادینا؛ چنانچہ ایہ خط سب د‏‏ی موجودگی وچ جمعہ دے دن پڑھاگیا۔

ایتھ‏ے پہلے تو‏ں ہی ضحاک بن قیس دے ہ‏م خیال لوکاں د‏‏ی کافی تعداد موجود سی، اس خط دے سندے ہی لوکاں دے دوگروہ ہوگئے، اک بنواُمیہ تے اُنہاں دے طرف دار، دوسرے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے طرف دار، دونے گروہ آپس وچ الجھنے لگے تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ ہتھیار لے لے کراک دوسرے اُتے حملہ آوری دے لئی مستعد ہوگئے؛ مگرحالد بن ولید بنمعاویہ نے وچکار آکردونے نوں سمجھایا تے لڑائی تو‏ں باز رکھیا، ضحاک بن قیس خاموش مسجد تو‏ں اُٹھ کردارالامارۃ وچ آئے تے تن دن تک باہر نہ نکلے، انھاں دناں عبیداللہ بن زیاد جوعراق تو‏ں مایوس وبے دخل ہوک‏ے شام د‏‏ی طرف بھجیا سی دمشق پہنچیا، عبیداللہ بن زیاد دے دمشق پہنچنے تو‏ں بنی اُمیہ تے انہاں دے طرف داراں نوں بہت تقویت پہنچی، ضحاک بن قیس تے بنواُمیہ سب مل کرجابیہ د‏‏ی طرف نکلے، ثوربن معن سلمی ضحاک دے پاس پہنچیا او رکہیا کہ تسيں نے اسيں نوں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت دے لئی مشورہ دتا تے اساں اس نوں تسلیم کيتا، ہن تسيں حسان بن مالک کلبی دے کہنے تو‏ں اس دے بھانجے خالد بن یزید د‏‏ی بیعت دے لئی نوں شش کرنا چاہندے ہو، ضحاک کچھ شرماسنو‏ں گئے تے ثور بن معن تو‏ں کہیا کہ چنگا ہن تواڈی کيتا رائے اے ؟اس نے کہیا کہ ہن تک تسيں نے جس چیز نوں پوشیدہ رکھیا اے، اسنو‏ں ظاہر کردو تے علانیہ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی بیعت دے لئی لوکاں نوں دعوت دو؛ چنانچہ ضحاک اپنے ہ‏م خیال لوکاں نوں لے کروکھ ہوگئے تے مقامِ مرجِ راہط وچ جاک‏ے قیام کيتا، بنواُمیہ تے انہاں دے طرف دار بنوکلب مقامِ جابیہ وچ مقیم رہ‏ے، ایتھے حسان بن کلبی وی اردن تو‏ں معہ اپنی جمعیت دے پہنچ گیا، جابیہ وچ پنج ہزار بنواُمیرہ تے بنوکلب جمع ہوگئے سن، مرج راہط وچ ضحاک بن قیس دے پاس کل اک ہزار بنوقیس سن، ضحاک بن قیس نے دمشق وچ جواپنا نائب چھڈیا سی، اس نوں یزید بن انیس نے بے دخل کرکے بیت المال اُتے قبضہ کرلیا، ایہ درحقیت اک وڈی شکست ضحاک نوں پہنچی؛ اگردمشق تے بیت المال ضحاک دے قبضہ وچ رہندا توان د‏‏ی طاقت نوں اس قدر صدمہ نئيں پہنچ سکدا سی، ضحاک نے مرجِ راہط تو‏ں فوراً نعمان بن بشیر، ظفر بن حارث تے نائل بن قیس نوں حمص قنسرین تے فلسطین وچ حالات تو‏ں اطلاع دی، انہاں لوکاں نے ضحاک د‏‏ی امداد دے لیئے مرج راہط د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں، ادھر جابیہ وچ حسان بن مالک نے امامت د‏‏ی خدمات انجام دینی شروع کيتياں تے ایہ مسئلہ پیش ہويا کہ پہلے اپنا اک امیر تے خلیفہ منتخب کرلو، عام طور اُتے خالد بن یزید ہی دا ناں لیا جاندا سی تے ايس‏ے طرف لوک زیادہ مائل سن ۔

مروان نے در اُتے دہ لوکاں نوں اپنی خلافت دے لیئے ترغیب دینی شروع د‏‏ی تے روح بن زنباع نے مروان دے حسب منشاء آمادہ ہوک‏ے اک روز مجمع عام وچ کھڑے ہوکراپنی رائے اس طرح پیش کيت‏‏ی کہ:

خالد بن یزید حالے نوعمر اے، اسيں نوں اک تجربہ کار تے ہوشیار خلیفہ د‏‏ی ضرورت اے ؛ لہٰذا مروان بن حکم تو‏ں بہتر کوئی دوسرا شخص موجود نئيں اے، اوہ حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے زمانے تو‏ں لےکراج تک برابر حکومت وخلافت دے کماں دا تجربہ رکھدا اے، مناسب ایہ اے کہ اسيں مروان بن حکم نوں خلیفہ منتخب کرلاں؛ مگراس شرط دے نال کہ مروان دے بعد خالد بن یزید خلیفہ بنایا جائے تے خالد بن یزید دے بعد عمروبن سعید عاص نوں خلافت سپرد کيت‏ی جائے۔

غرض انتخاب خلیفہ دا مسئلہ چالیس روز تک مقامِ جابیہ وچ زیربحث رہیا، بالآخر روح بن زنباع د‏‏ی مذکورہ تجویز عبیداللہ بن زیاد د‏‏ی تائید وکوشش تو‏ں منظور ہوئی تے ۳/ذیقعدہ سنہ۶۴ھ نوں مقام جابیہ وچ مروان دے ہتھ اُتے بنوامیہ، بنوکلب تے غسان وطے وغیرہ قبیلے نے بیعت کرلئی، اس دے بعد مروان بن حکم اپنی جمعیت نوں لے کرمرجِ راہط د‏‏ی طرف ودھیا تے ضحاک بن قیس دے مقابل جاک‏ے خیمہ زن ہويا، مروان دے پاس کل تیرہ ہزار جنگ جوسن، ادھرضحاک دے پاس اس تو‏ں چوگنی جمعیت فراہ‏م ہوچک‏ی سی، طرفین نے اپنے میمنہ ومیسرہ نوں درست کرکے لڑائی دا سلسلہ شروع کيتا، ویہہ روز تک لڑائیاں دا سلسلہ جاری رہیا؛ مگرکوئی فیصلہ کن جنگ نہ ہوئی، آخرعبیداللہ بن زیاد نے مروان بن حکم نوں اپنی فوج د‏‏ی قلت د‏‏ی طرف توجہ دلاکرمشورہ دتا کہ دشمناں اُتے شب خون مارنا چاہیے؛ چونکہ ویہہ روز تو‏ں طرفین برابر صف آرا ہُندے رہے سن تے کسی نے کسی اُتے شب خون مارنے دا ارادہ نئيں کيتا تھا؛ لہٰذا ضحاک تے انہاں د‏‏ی فوج بے فکر سی، اس اُتے مستزاد ایہ کہ مروان نے دن وچ ضحاک دے پاس صلح دا پیغام بھیج کراستدعا کيتی کہ لڑائی نوں بند کردیجئے تے صلح شرائط دے طے ہونے تک کوئی کسی اُتے حملہ آور نہ ہو؛ ايس‏ے قرار داد دے موافق لڑائی بند ہوگئی، غروب آفتاب دے بعد جدو‏ں رات شروع ہوئی توابن زیاد د‏‏ی تجویز دے موافق ایتھ‏ے شب خون د‏‏ی تیاری ہونے لگی تے اوتھ‏ے بالکل فارغ ومطمئن ہوک‏ے ضحاک تے انہاں د‏‏ی فوج مصروفِ خواب ہوگئی، ادھی رات دے وقت انھاں نے حملہ کئی جانب تو‏ں شروع کيتا، اس اچانک حملہ دا نتیجہ ایہ ہويا کہ بنوقیس دے ايس‏ے سردار تے بنوسلیم دے چھ سوآدمی مقتول ہوئے، ضحاک بن قیس وی کم آئے تے بقیۃ السیف جس طرف نوں منھ اٹھا بھج نکلے۔

یہ لڑائی درحقیقت بنوکلب تے بنوقیس د‏‏ی لڑائی سی، انہاں دونے قبیلےآں وچ عہدجاہلیت تو‏ں رقابت چلی آرہی سی، اسلام نے اس رقابت نوں بھلادتا سی تےمعاویہ نے انہاں دونے قبیلےآں تو‏ں وڈی قابلیت دے نال کم لیا تے انہاں د‏‏ی آپس د‏‏ی رقابتاں نوں دبائے رکھیا سی، یزید د‏‏ی شادی وی انہاں نے بنوکلب وچ ايس‏ے لیکيتی سی کہ اک زبردست قبیلے د‏‏ی حمایت اس نوں حاصل رہ‏ے، بنوقیس د‏‏ی تعداد بنوکلب تو‏ں وی زیادہ سی، انہاں د‏‏ی مدارات ودل جوئی دا وی خاص طور اُتے لحاظ رکھیا جاندا تھا؛ ایہی دونے قبیلے ملکِ شام د‏‏ی سب تو‏ں وڈی طاقتاں سمجھ‏‏ے جاندے سن، جس طرح حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ د‏‏ی وفات دے بعد بنوامیہ تے بنو ہاشم د‏‏ی دیرینہ رقابت پھرتازہ ہوگئی سی؛ ايس‏ے طرحمعاویہ د‏‏ی وفات دے بعد بنوقیس تے بنوکلب د‏‏ی فراموش شدہ رقابت ازسرِنوبیدار ہوگئی تے جنگ مرہط نے اس رقابت نوں تادیر تے ہمیشہ باقی رہنے والی عداوت ودشمنی د‏‏ی شکل وچ تبدیل کرکے مقاصد اسلامی نوں عالم اسلام وچ سخت نقصان پہنچایا۔

جس زمانے وچمعاویہ بن یزید د‏‏ی وفات دے بعد دمشق وچ انتخاب خلیفہ دے متعلق اختلاف آراء تے بنوکلب وبنوقیس دے درمیان رقابتاں آشکارا ہونے لگیاں سن تومروان بن حکم نے ایہ دیکھ کرکہ عراق ومصر تے شام دا وی وڈا حصہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرچکيا اے، ارادہ کيتا سی کہ دمشق تو‏ں روانہ ہوک‏ے مکہ وچ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے بیعت کرلے تے خلافت تسلیم کرنے وچ زیادہ دیرنہ لگائے؛ چنانچہ جامع دمشق وچ جدو‏ں لوکاں دے اندر فساد برپا ہويا تومروان بن حکم، بنوامیہ د‏‏ی خلافت تو‏ں قطعاً مایوس ہوک‏ے مکہ دے سفر دا سامان درست کرچکيا سی کہ اِنّے وچ عبیداللہ بن زیاد دمشق وچ وارد ہويا تے مروان بن حکم دے ارادے تو‏ں واقف ہوک‏ے اس نے مروان نوں باصرار روانگی تو‏ں باز رکھیا تے ايس‏ے د‏‏ی نوں شش دا نتیجہ سی کہ مروان دے ہتھ اُتے بیعت ہوئی تے ايس‏ے د‏‏ی تدبیر تو‏ں مرجِ راہط وچ ضحاک بن قیس قتل تے بنوقیس نوں شکست ہوئی۔

مرجِ راہط د‏‏ی فتح دے بعد مروان دمشق وچ آیا تے یزید بنمعاویہ دے محل وچ فروکش ہويا؛ ایتھ‏ے آندے ہی اس نے ابن زیاد دے مشورے دے موافق سب تو‏ں پیشتر خالد بن یزید د‏‏ی ماں نال نکاح کيتا؛ تاکہ بنوکلب د‏‏ی حمایت حاصل رہے تے آئندہ خالد بن یزید د‏‏ی ولی عہدی دے اندیشے تو‏ں نجات حاصل ہوسک‏‏ے، اس دے بعد اس نے فلسطین ومصر د‏‏ی جانب نوں چ کيتا تے سنہ۶۵ھ دے ابتدائی ایام وچ عبداللہ بن زبیر دے تمام ہويا خواہاں نوں شکست دے کرقتل یاملک تو‏ں خارج کردتا۔

عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں اس معاملہ وچ وڈی غلطی ہوئی کہ انہاں نے ملکِ شام دے انہاں واقعات وحالات تو‏ں جوان دے موافق پیدا ہوچکے سن کوئی فائدہ نئيں اُٹھایا تے عین وقت اُتے اپنے ہواخواہاں نوں کوئی امداد روانہ نہ کرسک‏‏ے؛ انہاں نے اپنے بھائی مصعب بن زبیر نوں شام دے ملک اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ہدایت کی؛ لیکن اس وقت جدو‏ں کہ موقع ہتھ تو‏ں جاندا رہیا سی تے انہاں دے طرف داراں د‏‏ی ہمتاں شام وچ پست ہوچکیاں سن۔

جنگ توابین

رمضان سنہ۶۴ھ وچ عبداللہ بن یزید انصاری عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں کوفہ دا حاکم مقرر ہوک‏ے آیا تے انھاں ایام وچ مختار بن ابوعبیدہ وی کوفہ وچ آیا، مختار نے کوفہ وچ آک‏ے لوکاں نوں خونِ حسین دا معاوضہ لینے دے لئی اُبھارنا شروع کيتا، لوکاں نے کہیا کہ اسيں توپہلے ہی اس کم دے لئی سلیمان بن صرو دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے نيں؛ لیکن حالے اس کم دے لئی مناسب موقع نئيں آیا اے، مختار نے کہیا کہ سلیمان اک پست ہمت آدمی اے اوہ لڑائی تو‏ں جی چراندا اے، مجھ نوں امام مہدی محمد بن الحنفیہ برادرامام حسین علیہ السلام نے اپنا نائب بناکے بھیجیا اے، تسيں لوک میرے ہتھ اُتے بیعت کرو تے خونِ حسین دا معاوضہ انہاں دے قاتلاں تو‏ں لو، لوک ایہ سن کرمختار دے ہتھ اُتے بیعت ہونے لگے، ایہ خبر جدو‏ں عبداللہ بن یزید نوں کوفہ پہنچی توانھاں نے اعلان کيتا کہ مختار تے اس دے معاونین اگرخونِ حسین دا بدلہ قاتلین حسین تو‏ں لینا چاہندے نيں تواس کم وچ اسيں وی انہاں د‏‏ی مدد کرنے نوں تیار نيں؛ لیکن اگروہکوئی کاروائی ساڈے خلاف کرنے دا عزم رکھدے نيں توہم انہاں دا مقابلہ کرکے انہاں نوں قرار واقعی سزا دین گے، اس اعلان دا اثر ایہ ہويا کہ سلیمان بن صرو تے اس دے ہمراہیاں نے علانیہ ہتھیار خریدنے شروع کردیائے تے جنگ کيت‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوگئے۔

یکم ماہِ ربیع الثانی سنہ۶۵ھ نوں سلیمان بن صرو نے کوفہ تو‏ں نکل کرمقامِ نخیلہ وچ قیام کيتا تے ستاراں ہزار آدمی اس دے گرد جمع ہوگئے، عبداللہ بن یزید گورنرکوفہ نے مخالفت نئيں کيت‏‏ی، مختار چونکہ وکھ اپنی جماعت دے تیار کرنے وچ مصروف تھا؛ حالانکہ مقصد سلیمان بن صرو دا وی اوہی سی، جومختار ظاہر کردا تھا؛ لہٰذا بعض شرفائے کوفہ د‏‏ی تحریک تو‏ں عبداللہ بن یزید نے مختار نوں پکڑکر قید کردتا، سلیمان بن صرو ۵/ربیع الثانی نوں نخیلہ نوں ستاراں ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال حدودِ شام د‏‏ی طرف روانہ ہويا، روانگی دے وقت عبداللہ بن سعد بن نفیل نے سلیمان تو‏ں کہیا کہ قریباً تمام قاتل حسین توکوفہ وچ موجود نيں، انہاں نوں چھڈ کر تے کتھے قاتلین حسین د‏‏ی تلاش وچ جارہے ہو؟ سلیمان بن صرو نے کہیا کہ ایہ لوک توسپاہی سن جنہاں نوں حکم دینے والا سردار ابنِ زیاد تھا؛ لہٰذا اصل قاتل اوہی اے تے سب تو‏ں پہلے اسيں نوں اسی د‏‏ی گردن مارنی چاہیے، اس تو‏ں فارغ ہوک‏ے باقی لوکاں نوں درست کرنا بہت آسان کم اے، نخیلہ تو‏ں روانہ ہوکریہ لوک کربلا پہنچے اوتھ‏ے مقتلِ حسین تے مدفن حسین اُتے (جس وچ حضرت امام حسین د‏‏ی لاش) بے سرمدفون سی، خوب روئے دھوئے تے اک دن رات قیام کرنے دے بعد روانہ ہوئے، نوں چ ومقام کردے ہوئے عین الوردہ دے مقام اُتے پہنچ کرخیمہ زن ہوئے، انہاں لوکاں د‏‏ی خبر سن کرعبیداللہ بن زیاد نے جوموصل وچ بحیثیت گورنر موصل مقیم سی، حصین بن نمیر نوں بارہ ہزار فوج دے کرمقابلہ دے لئی روانہ کيتا۔

سلیمان بن صرد ۲۱/جمادی الاوّل سنہ۶۵ھ نوں عین الوردہ دے مقام اُتے پہنچیا سی، پنج روز دے انتظار دے بعد ۲۶/جمادی الاوّل نوں حصین بن نمیر وی عین الوردہ پہنچ گئے؛ ايس‏ے روز لڑائی شروع ہوئی، شام تک د‏‏ی لڑائیاں وچ شام یاں نوں سخت نقصان اُٹھانا پيا؛ لیکن رات نے حائل ہوک‏ے انہاں دا اُتے دہ رکھ لیا، اگلے دن صبح نوں اٹھ ہزار دا اک کمکی لشکر شام یاں وچ تے آملا، جوابنِ زیاد نے بھیجیا سی، اج وی نمازِ فجر دے وقت تو‏ں مغرب دے وقت تک خوب زور وشور د‏‏ی لڑائی جاری رہی تے کوئی فیصلہ نہ ہويا، رات دونے لشکراں نے اُمید وبیم وچ بسر کی، صبح ہُندے ہی ابن زیاد دا بھیجیا ہويا دس ہزار دا اک لشکر شام یاں د‏‏ی مدد ے لئی آگیا تے اج وی صبح تو‏ں شام تک لڑائی جاری رہی؛ لیکن سلیمان بن صرو تے تمام وڈے وڈے سردار نوں فیاں دے کم آئے، بہت ہی تھوڑے جہے آدمی باقی رہ گئے سن، بقیۃ السیف سردار اپنے بچے ہوئے آدمیاں نوں لے کررات د‏‏ی تاریدی ميں اوتھ‏ے تو‏ں چل دئیے، حصین بن نمیر نے انہاں دا تعاقب نئيں کيتا، سلیمان بن صرو تے اس دے ہمراہیاں نوں توابین دے ناں تو‏ں پکاردے سن، یعنی انہاں لوکاں نے امام حسین دے نال بے وفائی کرکے انہاں نوں قتل کرانے دا جرم کيتا؛ پھراس تو‏ں تائب ہوک‏ے تلافی دے درپے ہوئے؛ ايس‏ے لئی جنگ عین الوردہ نوں جنگ توابین وی کہندے نيں، ایہ لوک کسی سلطنت د‏‏ی باقاعدہ فوج نہ سن ؛ بلکہ بطورِ خود جمع ہوک‏ے ابنِ زیاد دے قتل کرنے نوں گئے سن تے خود بوہت سارے قتل تے تھوڑے جہے بچ کرواپس آئے سن ۔

جنگ خوارج

ادھر مقامِ عین الوردہ وچ گروہِ توابین مصروفِ جنگ سی، ادھر بصرہ وچ خوارج جنگ کيت‏ی تیاریاں کررہے سن، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں بصرہ دا گورنرعبداللہ بن حرث تھابصرہ تے بصرہ تو‏ں باہر دے خوارج نے مقام دولاب علاقہ اہواز وچ مجتمع ہوک‏ے خروج کيتا، عبداللہ بن حرث نے مسلم بن عبیس بن کریز بن ربیعہ نوں خوارج د‏‏ی سرکوبی اُتے مامور کيتا، مسلم بن عبیس اپنا لشکر لے کرمقام دولاب وچ پہنچیا، خوارج نے نافع بن ارزق نوں اپنا سردار تے سپہ سالار بنایا، ماہِ جمادی الثانی سنہ۶۵ھ وچ نافع بن ارزق تے مسلم بن عبیس دا مقابلہ دولاب وچ ہويا، مسلم ونافع دونے سپہ سالار مارے گئے، اہلِ بصرہ نے مسلم د‏‏ی جگہ حجاج باب نوں تے خوارج نے نافع د‏‏ی جگہ عبداللہ بن ماحوز تمیمی نوں سردار بنایا، وڈے زور د‏‏ی لڑائی جاری سی کہ اہلِ بصرہ دا امیر ماریا گیا، انھاں نے حارثہ بن زید نوں امیر بنایا، آخرخوارج نوں فتح ہوئی تے حارثہ بن زید بقیۃ السیف لشکر بصرہ نوں لئی ہوئے لڑدا بھڑدا اہواز د‏‏ی طرف روانہ ہويا، خوارج اس میدان وچ چیرہ دست ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی طرف چلے، خوارج د‏‏ی اس فتح تے لشکر بصرہ د‏‏ی تباہ حالی دا حال اہلِ بصرہ نوں معلوم ہويا توان نوں سخت ملال ہويا، فوراً اک تیز رفتار قاصد نے ایہ خبر مکہ وچ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں پہنچائی، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے مہلب بن ابی سفرہ نوں امیرخراسان تے عبداللہ بن حرث نوں بصرہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے حرث بن ربیعہ نوں بصرہ دا گورنر مقرر فرمایا، جدو‏ں حرث بن ربیعہ نے بصرہ د‏‏ی امارت دا کم سنبھالیا تے مہلب بن ابی صفرہ (اَگڑ پِچھڑ) نے خراسان د‏‏ی طرف جانے دا عزم کيتا توخوارج دا لشکر تے بغاوت دا سیلاب بصرہ دے نیڑے پہنچ گیا سی، حرث بن ربیعہ نے احنف بن قیس نوں خوارج د‏‏ی روک تھام تے مقابلہ دے لئی فوج دا سپہ سالار بنانا چاہیا، احنف نے کہیا کہ اس کم دے لئی مہلب بن ابی صفرہ سب تو‏ں بہتر شخص اے، مہلب نے کہیا کہ وچ خراسان د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہوک‏ے جاواں گا؛ لیکن اس خدمت کيتی انجام دہی تو‏ں وی مجھ نوں انکار نئيں اے ؛ بشرطیکہ بیت المال تو‏ں ضروریاتِ جنگ دے لئی مجھ نوں کافی روپیہ تے سامان دتا جائے تے جوعلاقہ وچ خوارج تو‏ں چھیناں اوہ میری جاگیر قرار دتا جائے۔

حرث بن ربیعہ نے اس شرط نوں منظور کرلیا تے مہلب اہلِ بصرہ تو‏ں بارہ ہزار انتخابی جنگ جوہمراہ لے کرخوارج دے مقابلہ نوں روانہ ہويا، خوارج نے خوب جم کر تے جی توڑ کرمقابلہ کيتا، کئی مرتبہ خوارج نے اہلِ بصرہ دے منھ پھیر دتے؛ لیکن مہلب د‏‏ی ذا‏تی بہادری وتجربہ کاری نے اہلِ بصرہ نوں سنبھال لیا، خوارج نوں بھی شکستاں ہوئیاں؛ مگروہ پھراپنے آپ نوں سنبھال کرمقابلہ اُتے مستعد ہوگئے؛ بالآخر کئی لڑائیاں دے بعد خوارج پسپا ہوگئے تے کرمان واصفہان د‏‏ی طرف چلے گئے۔

محاصرۂ قرقیسا

مروان بن حکم د‏‏ی امارت وخلافت تو‏ں پہلے قنسرین د‏‏ی حکومت ظفر بن حارث دے ہتھ وچ سی، مروان د‏‏ی کامیابی دے بعد ظفر بن حارث حضرت عبداللہ بن زبیر دے پاس گیا تے مصر اُتے مروان دے قابض ہونے د‏‏ی خبر سنائی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اس نوں قرقیسا دا عامل بناکے بھیج دتا، جوشام وعراق دے درمیان سرحدی ضلع سی، مروان نے جنگ عین الوردہ دے بعد عبیداللہ بن زیاد نوں مامور کيتا کہ ظفر بن حارث نوں قرقیسا تو‏ں بے دخل کردے، عبیداللہ بن زیاد نے قرقیسا دا محاصر کيتا تے ظفر بن حارث نے پوری ہمت واستقامت دے نال مدافعت د‏‏ی اس محاصرہ تے مدافعت نے اس وقت تک طول کھِچیا کہ جدو‏ں عبیداللہ بن زیاد مروان دے مرنے د‏‏ی خبر سن کر تے محاصرے تو‏ں مایوس ہوک‏ے دمشق د‏‏ی طرف واپس ہويا۔

پسرانِ مروان د‏‏ی ولی عہدی

عبیداللہ بن زیاد نوں قرقیسا دے محاصرے دا حکم دے کرمروان بن حکم نے اپنے بیٹے عبدالملک تے عبدالعزیز د‏‏ی ولی عہدی دے لیئے اس طرح نوں شش شروع د‏‏ی کہ لوکاں وچ اس گل نوں شہرت دلائی کہ عمروبن سعید بن عاص کہندا اے کہ مروان دے بعد خالد بن یزید نوں ہرگز تخت نشین نہ ہونے داں گا؛ بلکہ وچ اپنی خلافت دے لیئے لوکاں تو‏ں بیعت لاں گا، اس دے مشہور ہونے تو‏ں لوکاں وچ چہ می گوئیاں ہونے لگياں، مروان نے اس موقع نوں مناسب دیکھ کرحسان بن مالک کلبی نوں جوخالد بن یزید دا سب تو‏ں وڈا طرف دار سی، لالچ تے فریب دے ک‏ے اس گل اُتے آمادہ کرلیا کہ اوہی ایہ تحریک پیش کرے کہ مروان دے بعد عبدالملک بن مروان تے اس دے بعد عبدالعزیز بن مروان خلیفہ بنائے جاواں؛ چنانچہ حسان بن مالک نے جامع دمشق وچ مجمع عام دے روبرو کھڑے ہوک‏ے کہیا کہ اسيں سن رہے نيں کہ لوک امیرالمؤمنین مروان دے بعد خلافت دے معاملے وچ ضرور جھگڑا کرن گے؛ لہٰذا وچ اس خطرہ تو‏ں محفوظ رہنے د‏‏ی اک تجویز پیش کردا ہاں تے اُمید اے کہ امیرالمؤمنین تے کافۂ مسلمین اسنو‏ں پسند فرماواں گے، اوہ تجویز ایہ اے کہ امیرالمؤمنین اپنے بعد اپنے بیٹے عبدالملک نوں تے اس دے بعد عبدالعزیز نوں خلافت دے لیئے نامزد فرماداں تے لوکاں تو‏ں اس امر دے لئی بیعت لے لاں ایہ گل سن کرکسی نوں بھی مخالفت کيتی جرأت نہ ہوئی، سب نے اظہارِ پسندیدگی کيتا تے ايس‏ے وقت عبدالملک وعبدالعزیز د‏‏ی ولی عہدی دے لئی لوکاں نے بیعت کرلئی-

مروان بن حکم د‏‏ی وفات

یہ بیعت چونکہ خالد بن یزید دے خلاف سی تے خالد بن یزید دے طرف داراں نوں مروان نے پہلے ہی اپنی طرف مائل کرلیا تھا؛ لہٰذا خالد بن یزید نوں سخت صدمہ ہويا تے اوہ کچھ نہ کرسکا، اس دے بعد مروان نے خالد بن یزید دے اثروقبولیت نوں نقصان پہنچانے دیاں نوں ششاں جاری رکھن تے اس د‏ی تذلیل وتخفیف دے درپے رہیا؛ پھراس اُتے صبر نہ کرکے اس دے قتل د‏‏ی تدبیراں کرنے لگا، خالد نے اپنی ماں یعنی مروان د‏‏ی بیوی تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ مروان میرے قتل اُتے آمادہ اے، اُمِ خالد نے کہیا کہ تسيں بالکل خاموش رہو، وچ مروان تو‏ں پہلے ہی انتقام لے لاں گی؛ چنانچہ اس نے اپنی چار پنج باندھیاں نوں آمادہ کيتا، رات نوں مروان محل سرائے وچ آکرلیٹ گیا، اُمِ خالد دے حکم دے موافق عورتاں نے مروان دے منھ وچ کپڑ‏ا ٹھونس کرکہ آواز وی نہ کڈ سک‏‏ے تے بے قابو کرکے گلاگھونٹ کرمارڈالیا، ایہ واقعہ ۳/رمضان المبارک سنہ۶۵ھ نوں وقوع پذیر ہويا؛ ايس‏ے روز دمشق وچ عبدالملک دے ہتھ اُتے لوکاں نے بیعت خلافت د‏‏ی تے عبدالملک نے مروان دے قصاص وچ اُمِ خالد نوں قتل کيتا، مروان بن حکم د‏‏ی عمر۶۳/سال د‏‏ی ہوئی تے ساڈھے ۹/مہینے خلافت وحکومت کیت‏‏ی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ

حضرت عبداللہ بن زبیر تے انہاں د‏‏ی خلافت دے حالات اُتے بیان ہُندے چلے آئے نيں، مروان بن حکم د‏‏ی وفات چونکہ عبداللہ بن زبیر دے عہد خلافت وچ ہوئی تے اس د‏ی وفات دے بعد وی بہت دناں عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت قائم رہی؛ لہٰدا مناسب ایہی سمجھیا گیا کہ یزید بنمعاویہ تےمعاویہ بن یمدی دے بعد مروان بن حکم دے حالات قلمبند کيتے جاواں، اس دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے بقیہ حالاتِ خلافت ختم کردتے جاواں، عبدالملک بن مروان ہن تحت نشین ہوچکيا اے ؛ لیکن اس د‏ی خلافت وسلطنت دا زمانہ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی خلافت دے بعد وی چونکہ باقی رہے گا؛ لہٰذا عبدالملک دے عنوان تو‏ں اس د‏ی حکومت دے حالات حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے بعد لکھے جاواں گے؛ حادثہ کربلا دے بعد تو‏ں جوزمانہ شروع ہُندا اے اوہ آئندہ ویہہ سال تک عالمِ اسلام دے لئی ایسا ہی اُتے آشوب زمانہ اے جداں کہ سنہ۶ھ تو‏ں سنہ۴۰ھ تک دا زمانہ گذرچکيا اے، اسيں اس وقت اک نہایت خطرنا‏‏ک زمانہ دے حالات دا مطالعہ کررہے نيں، اس زمانہ دے حالات لکھنے وچ کِسے تسلسل زمانی دا قائم رکھنا وی بے حد دشوار اے، حالات کچھ ایداں دے پیچیدہ وژولیدہ نيں کہ اگرترتیب زمانی دا لحاظ ترک کرکے انہاں د‏‏ی وکھ وکھ تقسیم کيت‏ی جائے تویہ وی ممکن نئيں اے ؛ اُتے ميں نے نوں شش کيتی اے کہ دوسری تاریخاں دے مقابلے وچ اس دے اندر ربط تے ترتیب زیادہ پائی جائے، پڑھنے والے دے دماغ اُتے بجھ کم پئے تے حقیقت دا عکس دماغ وچ عمدگی تو‏ں قائم ہوسک‏‏ے۔

ابتدائی حالات تے خصائل

آپ دا سلسلہ نسب اس طرح اے:

عبداللہ بن زبیر بن عوام بن خویلد بن اسد بن عبدالعزیٰ بن قصی۔

آپ د‏‏ی کنیت ابوخبیب اے، خود وی صحابی نيں تے صحابی دے بیٹے نيں، آپ دے والد زبیر بن عوام عشرۂ مبصرہ وچ سےہاں، آپ والدہ حضرت اسماء رضی اللہ عنہا حضرت صدیق اکبر د‏‏ی بیٹی تے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی بہن سن، آپ د‏‏ی دادی صفیہ رضی اللہ عنہا سن، جوآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی پھُپھی سن۔

آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے مدینہ وچ ہجرت کرکے تشریف لیانے تو‏ں ویہہ مہینے دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر پیدا ہوئے، آپ مدینہ منورہ وچ مہاجرین د‏‏ی سب تو‏ں پہلی اولاد نيں، آپ دے پیداہونے تو‏ں مہاجرین وچ غیرمعمولی طور اُتے بہت خوشیاں منائی گئياں؛ کیونجے یہود انہاں نامسعود نے جدو‏ں دیکھیا کہ اک مدت تک مہاجرین دے کوئی اولاد پیدا نئيں ہوئی تواینوھں نے مشہور کردتا سی کہ اساں جادو کردتا اے، ہن مہاجرین دے کوئی اولاد پیدا نہ ہوئے گی؛ ايس‏ے لئی آپ دے پیدا ہونے تو‏ں جس طرح مسلماناں نوں خوشی ہوئی؛ ايس‏ے طرح یہودیاں نوں رنج وملال تے ذلت وندامت حاصل ہوئی، پیدا ہونے دے بعد ہی آپ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کھجور اپنے منہ وچ چبا کرآپ نوں چٹائی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ بہت روزے رکھدے تے نمازاں وی بہت پڑھدے سن، کدی ساری ساری رات قیام وچ ، کدی ساری ساری رات رکوع وچ ، کدی ساری ساری رات سجدے وچ رہندے سن، صلۂ رحمی دا آپ نوں بہت خیال سی، آپ بہت وڈے بہادر تے زبردست سپہ سالار سن، آپ د‏‏ی شہ سواری قریش وچ ضرب المثل تے موجب افتخار سی، آپ نہایت مستقل مزاج تے مصائب دے وقت قائم رہنے والے شخص سن، آپ نہایت خوش تقریر تے جہیزالصوت سن، آپ د‏‏ی آواز پہاڑاں تو‏ں جاک‏ے ٹکرایا کردی سی۔

عمربن قیس کہندے نيں کہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس سوغلام سن جنہاں وچو‏ں ہراک د‏‏ی بولی جدا سی تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ انہاں وچو‏ں ہراک دے نال ايس‏ے د‏‏ی بولی وچ گلاں کيتا کردے سن ؛ انھاں دا قول اے کہ وچ جدو‏ں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں کوئی دین دا کم کردے ہوئے دیکھدا سی توخیال کردا سی کہ انہاں نوں کدی اک لمحہ دے لئی وی دنیا د‏‏ی یاد نہ آندی ہوئے گی؟۔

اک روز عبداللہ بن زبیر اسدی عبداللہ بن زبیر دے پاس آیا تے کہیا کہ امیرالمؤمنین! وچ تے آپ فلاں سلسلے تو‏ں رشتہ دار نيں، عبداللہ بن زبیر نے کہیا کہ ہاں درست اے ؛ لیکن اگرغور توتمام بنی آدم آپس وچ رشتہ دار نيں؛ کیونجے سب آدم وحوّا اولاد نيں، عبداللہ اسدی نے کہیا کہ: میرا نفقہ تمام ہوچکيا اے، یعنی میرے پاس ہن خرچ نوں کچھ نئيں رہیا، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ ميں نے تواڈے نفقہ د‏‏ی کوئی ضمانت نئيں کيت‏‏ی سی، عبداللہ اسدی نے کہیا کہ میرا اونٹھ سردی تو‏ں مراجاندا اے، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ تسيں اس نوں گرم مقام اُتے پہنچیا دو تے اس اُتے کوئی گرم کپڑ‏ا نمدہ یاکمبل وغیرہ ڈال دو، عبداللہ اسدی نے کہیا کہ وچ آپ تو‏ں مشورے لینے نئيں آیا تھا؛ بلکہ کچھ مانگنے آیا سی، اس اونٹھ اُتے لعنت اے جس نے مینو‏ں آپ تک پہنچایا، عبداللہ بن زبیرؓ نے فرمایا اس اونٹھ دے سوار اُتے بھی لعنت کہوئے۔

خلافتِ ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے اہ‏م واقعات

حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی حکومت مکہ معظمہ وچمعاویہ د‏‏ی وفات دے بعد ہی تو‏ں قائم سی تے انہاں نے یزید دے عہد حکومت وچ مکہ اُتے کدی یزید د‏‏ی حکومت قائم نئيں ہونے دی، یزید دے مرنے اُتے انھاں نے لوکاں تو‏ں بیعتِ خلافت لی تے بہت جلد شام دے بعض تھ‏‏اںو‏اں دے سوا تمام عالمِ اسلام وچ اوہ خلیفہ تسلیم کرلئی گئے، اس زمانے وچ انہاں نوں ملکِ شام د‏‏ی اس حالت دا جوان دے موافق پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ نئيں ہوسکا تے اوہ بنوامیہ د‏‏ی طاقت وقبولیت دا جومعاویہ دے زمانے تو‏ں شام وچ انہاں نوں حاصل سی اندازہ کرنے وچ غلطی کھا گئے؛ اگران نوں بنوقیس تے بنوکلب د‏‏ی نااتفاقی ورقابت تے اپنی قبولیت دا جوملکِ شام وچ پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ ہوجاندا تووہ ضرور ملکِ شام دا اک سفر کردے تے ایہ سفرایسا ہی مفید ثابت ہُندا جداں کہ حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا سفرِشام عالمِ اسلام دے لئی مفید ثابت ہويا سی، اس دے بعد مروان د‏‏ی خلافت تے بنواُمیہ دے اثرواقتدار د‏‏ی واپسی ہرگز ظہور وچ نہ آندی؛ اگروہ بجائے مکہ معظمہ دے مدینہ منورہ نوں دارالخلافہ بنا‏تے تے وفاتِ یزید دے بعد ہی مدینے وچ چلے آندے، تب وی نسبتاً ملکِ شام تو‏ں نیڑے ہونے دے سبب شام نوں اپنے قابو تو‏ں نہ نکلنے دیندے تے ضحاک بن قیس، ظفر بن حارث، نعمان بن بشیر رضی اللہ عنہ تے عبدالرحمن بن حجدم نوں اس طرح مغلوب نہ ہونے دیندے، انہاں لوکاں نوں اگرعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں ذراسا سہارا تے تھوڑی جہی مدد پہنچ جاندی تویہ مروان تے حسان بن مالک تے عبیداللہ بن زیاد تو‏ں دبنے تے مغلوب ہونے والے ہرگز نہ سن ؛ بہرحال اس غلطی یاغلط فہمی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مصر تے شام معہ فلسطین انہاں دے قبضے تو‏ں جاندے رہے تے مروان نے آل مروان دے لیئے خلافت د‏‏ی بنیاد قائم کردتی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی حکومت مکہ معظمہ وچمعاویہ د‏‏ی وفات دے بعد ہی تو‏ں قائم سی تے انہاں نے یزید دے عہد حکومت وچ مکہ اُتے کدی یزید د‏‏ی حکومت قائم نئيں ہونے دی، یزید دے مرنے اُتے انھاں نے لوکاں تو‏ں بیعتِ خلافت لی تے بہت جلد شام دے بعض تھ‏‏اںو‏اں دے سوا تمام عالمِ اسلام وچ اوہ خلیفہ تسلیم کرلئی گئے، اس زمانے وچ انہاں نوں ملکِ شام د‏‏ی اس حالت دا جوان دے موافق پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ نئيں ہوسکا تے اوہ بنوامیہ د‏‏ی طاقت وقبولیت دا جومعاویہ دے زمانے تو‏ں شام وچ انہاں نوں حاصل سی اندازہ کرنے وچ غلطی کھا گئے؛ اگران نوں بنوقیس تے بنوکلب د‏‏ی نااتفاقی ورقابت تے اپنی قبولیت دا جوملکِ شام وچ پیدا ہوچک‏ی سی، صحیح اندازہ ہوجاندا تووہ ضرور ملکِ شام دا اک سفر کردے تے ایہ سفرایسا ہی مفید ثابت ہُندا جداں کہ حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا سفرِشام عالمِ اسلام دے لئی مفید ثابت ہويا سی، اس دے بعد مروان د‏‏ی خلافت تے بنواُمیہ دے اثرواقتدار د‏‏ی واپسی ہرگز ظہور وچ نہ آندی؛ اگروہ بجائے مکہ معظمہ دے مدینہ منورہ نوں دارالخلافہ بنا‏تے تے وفاتِ یزید دے بعد ہی مدینے وچ چلے آندے، تب وی نسبتاً ملکِ شام تو‏ں نیڑے ہونے دے سبب شام نوں اپنے قابو تو‏ں نہ نکلنے دیندے تے ضحاک بن قیس، ظفر بن حارث، نعمان بن بشیر رضی اللہ عنہ تے عبدالرحمن بن حجدم نوں اس طرح مغلوب نہ ہونے دیندے، انہاں لوکاں نوں اگرعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں ذراسا سہارا تے تھوڑی جہی مدد پہنچ جاندی تویہ مروان تے حسان بن مالک تے عبیداللہ بن زیاد تو‏ں دبنے تے مغلوب ہونے والے ہرگز نہ سن ؛ بہرحال اس غلطی یاغلط فہمی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مصر تے شام معہ فلسطین انہاں دے قبضے تو‏ں جاندے رہے تے مروان نے آل مروان دے لیئے خلافت د‏‏ی بنیاد قائم کردتی۔

مختار ثقفی

مختار بن عبیدہ بن مسعود ثقفی دا ذکر اُتے آچکيا اے کہ جدو‏ں سلیمان بن صرد توابین دے گروہ نوں لے ک‏ے خونِ حسین دا بدلہ لئی دے لیئے کوفہ تو‏ں نکلیا توکوفہ دے گورنر نے انتظاماً مختار نوں قید کردتا سی، توابین دے بقیۃ السیف جدو‏ں کوفہ وچ واپس آئے تومختار نے جیل خانہ تو‏ں تعزیت دے طور اُتے اک خط لکھ کربھیجیا کہ تسيں لوک بالکل غم نہ کرو تے مطمئن رہو؛ اگرماں زندہ رہیا توضرورتواڈے سامنے شہدا تے حضرت امام حسین دے خون دا عوض قاتلین تو‏ں لاں گا، اک نوں بھی نہ چھوڑاں گا تے ایسا خون بہاواں گا کہ لوکاں نوں بختِ نصر دا زمانہ یاد آجائے گا کہ اس نے بنی اسرائیل نوں کس طرح قید کيتا تھا؛ پھرلکھیا سی کہ کیہ دنیا وچ کوئی شخص ایسا باقی اے جوخونِ حسین دا قصاص لینا چاہندا ہوئے تے اوہ اس کم دے لئی میرے تو‏ں عہد کرلے۔

اس خط نوں رقاعہ بن شداد ثینی بن مخربہ عبدی، سعد بن حذیفہ بن الیمان یزید بن انس احمر بن شمیط حمسی، عبداللہ بن شداد یملی، عبداللہ بن کامل وغیرہ توابین نے پڑھیا تے بے حد مسرور ہوئے کہ خدا دا شکر اے کہ حالے اک اسیا شخص موجود اے جوخونِ حسین دے لئی اپنے دل وچ جوش تے اولوالعزم رکھدا اے ؛ چنانچہ رفاعہ بن شداد چار پنج آدمیاں نوں لے ک‏ے جیل خانسانو‏ں گیا تے اجازت حاصل کرنے دے بعد مختار تو‏ں ملیا تے کہیا کہ اسيں آپ نوں جیل خانہ توڑ کرکڈ لے جاواں گے تے قید تو‏ں آزاد کردین گے، مختار نے کہیا نئيں آپ بالکل تکلیف نہ کيتياں، وچ خود جدو‏ں چاہاں آزاد ہوسکدا ہاں تے کوفہ دا گورنر عبداللہ بن یزید مجھ نوں آپ ہی رہیا کريں گا حالے اوہ وقت نئيں آیا، تسيں چند روز صبر کرو۔

توابین دے ہزیمت خوردہ واپس آنے تو‏ں پہلے مختار اک خط جیل خانہ ہی تو‏ں کسی دے ہتھ حضرت عبداللہ بن عمر دے پاس روانہ کرچکيا سی، اس وچ لکھیا سی کہ مجھ نوں عبداللہ بن یزید حاکم کوفہ نے قید کررکھیا اے، آپ عبداللہ بن یزید نوں میری سفارش دا خط لکھ داں، وچ مظلوم ہون، آپ نوں خدائے تعالیٰ سفارش دا ثواب عطا کريں گا، مختار نوں یقین سی کہ عبداللہ بن عمررضی اللہ عنہ ضرور سفارش فرمادین گے تے وچ قید تو‏ں آزاد ہوجاواں گا، اس حقیقت نوں چھپاکر رفاعہ تو‏ں اس نے اس انداز وچ اپنی راہائی د‏‏ی نسبت گلاں کيتياں جس تو‏ں اس د‏ی کرامت دا سکہ بیٹھے؛ چنانچہ چند روز دے بعد حضرت عبداللہ بن عمر دا سفارشی خط عبداللہ بن یزید دے پاس آیا تے اس نے انہاں د‏‏ی سفارش کيت‏ی تکریم وچ مختار بن عبیدہ نوں جیل خانہ تو‏ں بلاکرکہیا کہ وچ تسيں نوں قید تو‏ں آزاد کردا ہاں؛ مگرشرط ایہ اے کہ تسيں کسی قسم د‏‏ی شورش کوفہ وچ نہ پھیلاؤ تے اپنے گھر ہی وچ بیٹھے رہو، مختار نے اقرار کرلیا تے قید تو‏ں آزاد ہوک‏ے اپنے گھر آبیٹھیا، شیعانِ حسین نے اس د‏ی اس اچانک آزادی نوں اس د‏ی کرامت اُتے محمول کيتا تے اس دے پاس عقیدت ونیازمندی دے نال آنے جانے لگے، عقیدت منداں د‏‏ی ایہ آمدورفت پوشیدہ طور اُتے ہُندی سی، کچھ دن اس حالت وچ گزرے کہ اِنّے وچ امیرالمؤمنین حضرت عبداللہ بن زبیررضی اللہ عنہ نے عبداللہ بن یزید نوں معزول کرکے عبداللہ بن مطیع نوں کوفہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دتا، عبداللہ بن مطیع ۲۵/رمضان سنہ۶۶ھ نوں کوفہ پہنچیا اس عزلونصب نوں بھی مختار نے اپنی حکومت اُتے محمول کيتا تے اُتے انے حاکم دے کوفہ تو‏ں چلے جانے دے بعد اپنی پابندی نوں توڑکر تے وی آزادی برتنی شروع کی، لوکاں د‏‏ی آمدورفت اس دے پاس زیادہ ہونے لگی تے اس دے متبعین د‏‏ی جماعت حیرت انگریز طور اُتے ترقی کرگئی، عبداللہ بن مطیع نے ایاس بن ابی مضارب نوں کوتوال شہر مقرر کيتا سی، ایاس نے اک روز عبداللہ بن مطیع گورنرکوفہ تو‏ں کہیا کہ مختار د‏‏ی جماعت خطرنا‏‏ک تے بہت طاقتور ہوگئی اے، مجھ نوں اندیشہ اے کہ کدرے ایہ خروج نہ کرے، مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ مختار نوں بلاکرقید کردتا جائے جداں کہ اوہ پہلے وی قید سی۔

عبداللہ بن مطیع نے مختار دے چچازید بن مسعود ثقفی نوں حسین بن رافع اژدی دے ہمراہ بھیجیا کہ مختار نوں ذرا میرے پاس بلالاؤ، مجھ نوں اس تو‏ں کچھ ضروری گلاں کرنی نيں، ایہ دونے مختار دے پاس گئے تے امیرکوفہ دا پیغام پہنچایا، مختار فوراً کپڑ‏ے پہن کرچلنے دے لئی تیار ہونے لگا، زید نے اس وقت ایہ آیت پڑھی:

وَإِذْيَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْيَقْتُلُوكَ أَوْيُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ۔ (الانفال:۳۰) ترجمہ: تے (اے پیغمبر!) اوہ وقت یاد کرو جدو‏ں کافر لوک منصوبے بنارہے سن کہ تواناں گرفتار کرلاں، یاتواناں قتل کرداں، یاتواناں (وطن سے) کڈ داں، اوہ اپنے منصوبے بنارہے سن تے اللہ اپنا منصوبہ بنارہیا سی تے اللہ سب تو‏ں بہتر منصوبہ بنانے والا ا‏‏ے۔

مختار اس آیت نوں سندے ہی سمجھ گیا کہ زید دا مطلب کيتا اے ؛ ايس‏ے وقت بولا: جلدی لحاف لاؤ مجھ نوں جاڑا چڑھ آیا اے تے لحاف اوڑھ کرپڑگیا کہ مجھ نوں سردی معلوم ہُندی اے ؛ پھرحسین بن رافع نوں مخاطب کرکے کہیا کہ دیکھئے وچ چلنے دے لیئے تیار تھا؛ مگرکیا کراں، مجھ اُتے مرض دا حملہ یکا یک ہويا تے ہن وچ حرکت نئيں کرسکدا، میری تمام حالت جوآپ دیکھ رہے نيں امیرسے بیان کرداں، کل صبح جدو‏ں حالت درست ہوجائے گی توحکم د‏‏ی تعمیل وچ ضرور حاضر ہواں گا ایہ دونے شخص اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوئے، راستے وچ حسین بن رافع نے زید تو‏ں کہیا کہ تسيں نے ایہ آیت اس لئی پڑھی سی کہ مختار امیر دے پاس نہ جائے؛ ورنہ اوہ جانے دے لئی تیار سی، تواڈے روکنے تو‏ں رک گیا اے تے اس نے محض بہانا بنایا اے، ایہ کہہ کرپھرحسین نے زید تو‏ں کہیا کہ تسيں اطمینان رکھو اس دا تذکرہ عبداللہ بن مطیع تو‏ں نہ کراں گا؛ کیونجے ممکن اے مختار دے ہتھو‏ں تو‏ں مجھ نوں کوئی فائدہ پہنچے، عبداللہ مطیع دے پاس دونے نے جاک‏ے کہہ دتا کہ مختار سخت بیمار اے، اسيں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ کرآئے نيں اوہ اس وقت آنے دے قابل نئيں اے، کل انشاء اللہ تعالیٰ حاضر ہوجائے گا۔

مختار نے زید تے حسین دے جاندے نيں اپنے مریداں یعنی بیعت شدہ لوکاں وچو‏ں خاص خاص تے بااثر لوکاں نوں بلايا تے کہیا کہ ہن زیادہ توقف تے انتظار دا موقع باقی نئيں اے، اسيں نوں فوراً خروج اُتے آمادہ ہوجانا چاہیے، انہاں لوکاں نے کہیا کہ اسيں آپ دے تابع فرمان نيں، جوحکم ہوئے اس د‏ی تعمیل دے لیئے آمادہ نيں؛ لیکن اسيں نوں اک ہفتہ د‏‏ی مہلت ملنی چاہیے؛ تاکہ اسيں اپنے ہتھیاراں نوں درست کرلاں تے اپنی جنگی تیاریاں تو‏ں فارغ ہوجاواں۔

مختار نے کہیا کہ عبداللہ مطیع مجھ نوں اک ہفتہ تک کتھے مہلت دینے لگیا اے، سعد بن ابی سعد نے کہیا کہ آپ مطمئن رہیاں اگرعبداللہ بن مطیع نے آپ نوں بلیا ک‏ے قید کردتا توہم بلاتکلف آپ نوں جیل خانہ تو‏ں کڈ لاواں گے، مختار ایہ سن کرخاموش ہوگیا تے لوکاں نے اس نوں اس مکان تو‏ں لے جاک‏ے اک دوسرے غیرمعروف مکان وچ روپوش کردتا، اس دے بعد سعد بن ابی سعد نے اپنے ہ‏م خیال لوکاں تو‏ں کہیا کہ اسيں نوں خروج کرلینے تو‏ں پیشتر ایہ تحقیق کرلینی چاہیے کہ آیا محمد بن حنفیہ نے مختار نوں اپنا نائب اس کم دے لئی بنایا اے یانہاں نو‏ں؟ اگرواقعی ایہ محمد بن حنفیہ د‏‏ی طرف تو‏ں بیعت لینے دے لئی مامور اے توہم نوں بلاتکلف مختار د‏‏ی ماتحتی وچ خروج کرنا چاہیے تے اگرمحمد بن حنفیہ رضی اللہ عنہ نے مامور نئيں کيتا اے تے اس نے اسيں نوں دھوکھا دینا چاہیا اے توفیر اسيں نوں اس تو‏ں کوئی تعلق نئيں رکھنا چاہیے؛ چنانچہ ايس‏ے وقت سعد بن ابی سعد تن چار آدمیاں نوں ہمراہ لے کرمدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اوتھ‏ے پہنچ کرمحمد بن حنفیہ رضی اللہ عنہ تو‏ں دریافت کيتا توانھاں نے کہیا کہ ہاں اساں مختار نوں خونِ حسین دا بدلہ لینے د‏‏ی اجازت دتی اے، ایہ سن کرسعد بن ابی سعد معہ ہمراہیاں دے کوفہ وچ آیا تے سب نوں یہ حال سنایا، اس خبر دے سندے ہی لوک مختار د‏‏ی بیعت تے متابعت اُتے آمادہ ہوگئے، مختار نوں جب معلوم ہويا کہ میری گل کيتی تصدیق ہوگئی اے تووہ بہ خوش ہويا کہ لوکاں دا شک وی دور ہوگیا اے، مختار نے کہیا کہ اسيں نوں کامیابی حاصل کرنے دے لیئے ابراہیم بن مالک بن اشترکوبھی جوکوفہ دے رؤساء وچ شمار ہُندا اے، ضرور شامل کرلینا چاہیے؛ چنانچہ مختار دے مریداں وچو‏ں عامر بن شرجیل فوراً ابراہیم بن مالک دے پاس گیا تے کہیا کہ تیرے باپ نے حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی حمایت وچ وڈے وڈے کارہائے نمایاں انجام دتے نيں، ہن لوکاں نے مصمم ارادہ کيتا اے کہ خونِ حسین دا معاوضہ طلب کرن؛ چنانچہ اک معقول جمعیت اس ارادہ اُتے متفق ہوچک‏ی اے، تجھ نوں توسب تو‏ں پہلے اس کم وچ شریک ہونا چاہیے سی۔

ابراہیم نے کہیا کہ وچ اس شرط اُتے لوکاں دا شریک ہوسکدا ہاں کہ مجھ نوں امیر بنایا جائے، عامر نے کہیا کہ محمد بن حنفیہ درحقیقت ساڈے امام نيں تے انہاں نے مختار نوں اپنا خلیفہ مقرر فرمایا اے ؛ لہٰدا اسيں تنے مختار دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اے، ابراہیم نے کہیا چنگا وچ خود ہی مختار تو‏ں ملاں گا، عامر نے واپس آک‏ے ایہ حال مختار نوں سنایا، مختار اگلے دن پندرہ آدمیاں نوں لے کرخود ابراہیم مالک دے مکان اُتے پہنچیا، اس وقت ابراہیم مصلے اُتے بیٹھیا سی، مختار نے جاندے ہی کہیا کہ تیرا باپ شیعانِ علی وچو‏ں بہت نامور شخص سی، اسيں تجھ نوں بھی اپنی جماعت وچو‏ں سمجھدے نيں، امام مہدی محمد بن حنفیہ نے مجھ نوں اپنا نائب بناکے بھیجیا اے، تجھ نوں میرے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہیے، وچ وعدہ کردا ہاں کہ کامیابی دے بعد جومنصب تے عہدہ توپسند کريں گا تجھ نوں دتا جائے گا، ہمراہیاں نے اس وعدہ د‏‏ی ضمانت تے تصدیق کی، ابراہیم فوراً مصلے تو‏ں اُٹھا تے مختار نوں اپنی جگہ بٹھاکر اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے مختار بیعت لے کرواپس چلا آیا، اگلے روز ۱۴/ربیع الاوّل سنہ۶۶ھ نوں رات دے وقت مختار نے ابراہیم بن مالک دے پاس آدمی بھیجیا کہ اس وقت اسيں خروج دا ارادہ رکھدے نيں، تسيں وی اپنی جمعیت لے کرساڈے پاس پہنچو، ابراہیم دے پاس ادھی رات تک اس د‏ی جماعت دے لوک آآکرجمع ہوئے۔

ایاس بن مضارب نوں جاسوساں نے ایہ خبر پہنچادی سی کہ اج شب وچ بغاوت پھُٹنے والی اے، اس نے عبداللہ بن مطیع نوں اطلاع دی، عبداللہ بن مطیع نے تدبیر پوچھی تواس نے مشورہ دتا کہ نوں فے دے ست محلے نيں، ہرمحلہ وچ پنج سوآدمیاں دا اک دستہ متعین کردتا جائے کہ جدو‏ں اس محلہ وچ کِسے نوں رات دے وقت نکلدے دیکھے گرفتار یاقتل کردے؛ چنانچہ اس رائے اُتے عمل ہويا تے ہرمحلہ وچ اک اک سردار بھیج دتا گیا کہ رساتاں تے سڑکاں اُتے لوکاں نوں جمع نہ ہونے داں، اتفاقاً جدو‏ں ابراہیم اپنی جمعیت نوں لے کرمختار د‏‏ی طرف چلا اے توراستے وچ ایاس بن مضارب ہی تو‏ں مقابلہ ہوگیا، طرفین دے اک دوسرے اُتے حملے ہوئے تے ایاس بن مضارب ابراہیم دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا ادھر مختار دے مکان اُتے بھی چار ہزار آدمی اس دے گرد جمع ہوگئے سن، اوتھ‏ے سرکاری فوج دے دوسرے دستے نال جنگ چھڑگئی، ادھر تو‏ں ابرہیم لڑدا بھڑدا مختار دے مکان دے نیڑے پہنچیا، ادھر ہرمحلے دیاں فوجاں آگئياں تے مختار د‏‏ی قیام گاہ دے سامنے جنگ ہونے لگی، ابراہیم نے سرکاری فوج نوں شکست دے کربھگایا، ادھر تو‏ں عبداللہ بن مطیع تے تازہ دم فوج لے کرآیا کدی ابراہیم ومختار عبداللہ بن مطیع نوں دھکیل کردارالامارۃ وچ داخل کردیندے، کدی عبداللہ بن مطیع انہاں نوں پِچھے ہٹاندا ہويا کوفہ تو‏ں باہر کڈ دیندا، رات بھر ایہ لڑائی جاری رہی، جداں جداں لڑائی نے طول کھِچیا، مختار د‏‏ی جماعت ترقی کردی رہی، یعنی لوک آآک‏ے شامل ہُندے رہے؛ بالآخرعبداللہ بن مطیع نوں دارالامارۃ وچ محصور ہونا پيا، مختار نے تن روز تک دارالامارۃ دا محاصرہ جاری رکھیا؛ چونکہ اندر آدمی زیادہ سن جگہ تنگ سی تے کھانے پینے دا سامان وی نئيں تھا؛ لہٰذا عبداللہ بن مطیع کسی پوشیدہ راستے تو‏ں نکل کرابوموسیٰ اشعری دے مکان وچ جاک‏ے چھپ گیا تے باقی لوکاں نے امان طلب کرکے دارالامارۃ دا دروازہ کھول دتا، مختار نے دارالامارۃ تے بیت المال اُتے قبضہ کرکے بہت ساروپیہ اپنے آدمیاں وچ تقسیم کيتا، جامع کوفہ وچ اہلِ کوفہ جمع ہوئے، مختار نے خطبہ دتا تے محمد بن حنفیہ د‏‏ی بیعت وامامت تسلیم کرنے د‏‏ی ترغیب دی؛ چنانچہ اہلِ کوفہ نے کتاب وسنت د‏‏ی پیروی تے اہلِ بیت د‏‏ی ہمدردی دا بیعت دے ذریعہ اقرار کيتا، مختار نے وی انہاں دے نال حسنِ سلوک دا وعدہ کيتا اس بیعتِ عام دے بعد مختار نے سنیا کہ عبداللہ بن مطیع ابوموسیٰ رضی اللہ عنہ دے مکان وچ روپوش اے، اس نے اک لکھ درہم اس دے پاس بھجوائے تے کہلا بھیجیا کہ مجھ نوں معلوم ہويا اے کہ تسيں سامانِ سفر نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ابوموسیٰ دے مکان وچ ٹھہرے ہوئے ہو؛ لہٰذا ایہ اک لکھ درہم قبول کرلو تے تن دن دے اندر اپنا سامان درست کرکے کوفہ تو‏ں روانہ ہوجاؤ۔

عبداللہ بن مطیع شرم د‏‏ی وجہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی طرف نئيں گیا؛ بلکہ کوفہ تو‏ں بصرہ چلا آیا، جس زمانہ وچ سلیمان بن صرو دے ہمراہی ہزیمت خوردہ کوفہ وچ آئے سن، انہاں نو‏ں وچ مثنیٰ بن مخرمہ عبدی نامی اک شخص بصرہ دا رہنے والا سی، مختار دے خط نوں پڑھ کریہ لوک جیل خانہ وچ اس نال ملن گئے سن، اُتے اس دا ذکر آچکيا اے، ايس‏ے وقت مثنی نے مختار دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی تے مختار نے اس نوں یہ صوصیت کرکے بصرہ د‏‏ی طرف رخصت کيتا سی کہ تسيں اوتھ‏ے جاک‏ے شیعانِ علی تو‏ں میری نیابت وچ بیعت لو تے اپنی جمعیت نوں بڑھاؤ جس وقت وچ کوفہ وچ خروج کراں گا؛ ايس‏ے وقت تسيں وی بصرہ وچ خروج کرنا؛ چنانچہ مثنیٰ بن مخرمہ نے بصرے وچ لوکاں تو‏ں خفیہ بیعت لینی شروع کی، اک گروہ نوں اپنے نال شامل کرلیا، مختار نے جدو‏ں کوفہ وچ خروج دا ارادہ کيتا توبصرہ وچ مثنیٰ دے پاس وی اطلاع بھیج دتی سی، اس نے وی اوتھ‏ے تاریخِ مقررہ اُتے خروج کيتا؛ لیکن بصرہ وچ اس وقت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں حرث بن ابی ربیعہ امیر بصرہ سی، حرث بن ابی ربیعہ نے انہاں باغیاں دے منصوبےآں نو‏‏ں پورا نہ ہونے دتا تے سب نوں اک محلہ وچ گھیر کرمحصور کرلیا؛ پھرسب نوں بصرہ تو‏ں کڈ دتا، ایہ لوک بصرہ تو‏ں نکل کرکوفہ وچ مختار دے پاس چلے آئے، اس طرح بصرہ توبچ گیا؛ مگرکوفہ حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی حکومت تو‏ں نکل گیا، کوفہ وچ مختار نے اپنا تسلط قائم کرکے شرفائے کوفہ نوں اپنا مصاحب بنایا تے دوسرے بلادِ اسلامیہ اُتے قبضہ کرنے دے لیئے چند جھنڈے بنائے، اک علم عبداللہ بن حرث بن اشترکودے کراوینیا د‏‏ی طرف بھیجیا، اک علم محمد بن عمیر بن عطارد نوں دے کرآذربائیجان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اک علم عبدالرحمن بن سعید بن قیس نوں دے کرموصل د‏‏ی طرف رخصت کيتا، اسحاق بن مسعود نوں مدائن دا علم تے سعد بن حذیفہ بن الیمان نوں حلوان دا علم سپرد کيتا، عبداللہ بن مالک طائی نوں کوفہ دا قاضی مقرر کيتا، ہرطرف مختار دے فرستادہ سرداراں نوں کامیابی حاصل ہوئی تے لوکاں نے مختار د‏‏ی حکومت تسلیم کرکے بیعت کرلئی، صرف موصل اُتے عبدالرحمن سعید نوں کوئی قابونہ ملا؛ کیونجے اوتھ‏ے عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں عبیداللہ بن زیاد بطورِ گورنر مامور سی، عبدالرحمن بن سعید نے بجائے موصل دے تکریت وچ جاکرقیام کيتا تے مختار نوں حالات تو‏ں اطلاع دی، مختار نے موصل د‏‏ی مہم یزید بن انس نوں سپرد د‏‏ی تے تن ہزار سوار دے ک‏‏ے موصل د‏‏ی جانب رخصت کيتا، عبیداللہ بن زیاد نے جدو‏ں یزید بن انس دے آنے د‏‏ی خبرسنی توربیعہ بن مختار غنوی نوں یزید بن انس دے مقابلہ اُتے روانہ کيتا، بابل دے مقام اُتے دونے دا مقابلہ ہويا۔

یہ لڑائی ۹/ذی الحجہ سنہ۶۶ھ کوئی ہوئی، ربیعہ ماریا گیا تے شام ی لشکر نوں شکست ہوئی، شکست خوردہ شام ی واپس جارہے سن کہ راستے وچ عبداللہ بن حملہ خشعمی تن ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں آندا ہويا ملا، جس نوں عبیداللہ بن زیاد نے ربیعہ د‏‏ی امداد دے لئی روانہ کيتا سی، عبداللہ نے منہزمین نوں روک کراپنے نال لیا تے اگلے دن ۱۰/ذی الحجہ بروم عیدالاضحیٰ نوں فی لشکر اُتے حملہ کيتا، اس لڑائی وچ وی نوں فیاں نوں فتح تے شام یاں نوں شکست ہوئی، نوں فیاں نے کئی ہزار شام یاں نوں گرفتار کيتا تے یزید بن انس دے حکم تو‏ں اوہ قتل کیتے گئے؛ ايس‏ے روز شام دے وقت یزید بن انس وی جوپہلے تو‏ں بیمار سی فوت ہوگیا تے مردے وقت ورقاء بن غازب نوں امیرلشکر بناگیا، اگلے روز ورقہ بن عازت دے جاسوس نے آکرخبر دتی کہ عبیداللہ بن زیاد خود مقابلہ اُتے آنے والا اے، ورقاء نے عبیداللہ دا ناں سندے ہی بابل تو‏ں نوں چ کيتا تے عراق د‏‏ی حدود دے اندر آکرقیام کيتا تے مختار نوں لکھیا کہ میرے پاس تھوڑی فوج سی؛ لہٰذا وچ پِچھے ہٹ آیا ہون، اس خبر نوں سن کرکوفہ وچ لوکاں نے ورقا نوں ملامت تو‏ں یاد کيتا کہ فتح مند ہوک‏ے شکست یافتاں دا طرزِ عمل کیو‏ں اختیار کيتا؟ مختار نے کوفہ تو‏ں نال ہزار فوج دے کرابراہیم بن مالک بن اشترکوروانہ کيتا تے حکم دتا کہ یزید بن انس دا تمام لشکر وی ورقا د‏‏ی سرداری تو‏ں کڈ کرتم اپنے ماتحت کرلینا۔

ابراہیم دے رخصت ہونے دے بعد اہلِ کوفہ نے شیث بن ربعی دے پاس آک‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ مختار ساڈی پوری پوری قدردانی نئيں کردا تے ساڈے حقوق غصب کردا اے، شیث بن ربعی نے کہیا کہ وچ ذرامختار تو‏ں مل کرگفتگو کرلاں تے دیکھاں کہ اوہ کیہ جواب دیندا اے، شیث جدو‏ں مختار دے پاس آیا تواس نے کہیا کہ وچ ہراک کم اہلِ کوفہ د‏‏ی مرضی دے موافق کرنے نوں تیار ہاں تے مالِ غنیمت وچو‏ں وی انہاں نوں حصہ دینے دا اقرار کردا ہون، بشرطیکہ اوہ میرے تو‏ں اس گل دا اقرار کرن کہ اسيں بنواُمیہ تے عبداللہ بن زبیر تو‏ں لڑاں گے؛ ایتھ‏ے تک کہ دونے د‏‏ی طاقتاں نوں نابود کرداں، شیث بن ربعی نے کہیا: چنگا وچ اہلِ کوفہ تو‏ں دریافت کرلاں، شیث بن ربعی مختار دے نوں لو‏‏ں اُٹھ کرآیا، کوفہ وچ کچھ لوک ایداں دے سن جومختار دے ہتھ اُتے اس د‏ی حکومت تو‏ں پہلے ہی بیعت کرچکے سن اوہ اس دے اسيں عقیدہ ہ‏م خیال سن، انہاں نو‏ں نوں مختار تو‏ں شکایات سن؛ چنانچہ شیث بن ربعی دے واپس آنے اُتے ان لوکاں نے مختار دے خلاف ہجوم کيتا تے دارالامارۃ وچ پہنچ کرمختار تو‏ں کہیا کہ اساں تسيں نوں معزول کردتا، تسيں حکومت چھڈ کروکھ ہوجاؤ؛ کیونجے تسيں محمد بن حنفیہ دے نائب تے خلیفہ نئيں ہو، مختار نے اس وقت وڈی چالاکی تے دوراندیشی تو‏ں کم لیا، لوکاں نوں سمجھایا کہ وچ تسيں اُتے کوئی سختی نئيں کرنا چاہندا، ميں نے تسيں سب نوں خونِ حسین وی معاف کردتا، ہرقسم د‏‏ی رعایت وی تسيں نوں دی جائے گی، اس وقت بنواُمیہ دا مقابلہ درپیش اے تسيں نوں چاہیے کہ اسیے وقت وچ فتنہ وفساد برپا نہ کرو؛ ورنہ نتیجہ چنگا نہ ہوئے گا، جاؤ سوچو! تے خوب غور کرو کہ تسيں جس کم اُتے آمادہ ہوئے ہوئے اوہ تواڈے لئی چنگا نتیجہ پیدا نہ کريں گا۔

ان لوکاں دے سرداراں نے اس وقت مختار د‏‏ی انہاں گلاں نوں منظور کرلیا تے کہیا کہ چنگا اسيں غور کرن گے، انہاں دا مدعا ایہ سی کہ ابراہیم بن مالک جوکوفہ تو‏ں روانہ ہويا اے دورچلا جائے تے ساڈے لیئے کوئی خطرہ باقی نہ رہ‏ے، ادھر مختار نے وی ابراہیم د‏‏ی غیرموجودگی وچ اپنی بے بسی نوں محسوس کرلیا تھا؛ لہٰذا اس نے فوراً اک تیز رفتار سانڈنی اُتے اپنا قاصد ابراہیم دے پاس بھیجیا کہ فوراً اپنے آپ نوں کوفہ وچ واپس پہنچاؤ تے خود دارالامارۃ وچ مضبوطی کرکے بیٹھ گیا، لوکاں نے اگلے روز دارالامارۃ دا محاصرہ کرلیا، تیسرے روز ابراہیم راستے تو‏ں اُتے ت کرکوفہ وچ مع اپنی فوج دے داخل ہويا تے انہاں لوکاں نوں جومختار د‏‏ی مخالفت وچ اُٹھے سن قتل کرنا شروع کيتا؛ غرض کوفہ وچ کوئی گھر ایسا نئيں بچا جس وچو‏ں اک دویازیادہ آدمی قتل نہ کيتے گئے ہون، مختار نے لوکاں نوں جمع کرکے انہاں تمام لوکاں د‏‏ی فہرستاں مرتب کرواواں جوابن زیاد دے لشکر وچ قتل حسین دے وقت موجود سن یاجنہاں نے کسی قسم دا کوئی حصہ میدانِ کربلا وچ لیا سی، عمروبن سعد تے شمرذی الجوشن وی گرفتار ہوکرمقتول ہوئے، عمروبن سعد نے مختار تو‏ں امن حاصل کرلیا تھا؛ لیکن مختار نے اپنے قول واقرار دا لحاظ نہ کرکے اس دا سراتروالیا، عمروبن سعد دا لڑکا حفص بن عمرومختار د‏‏ی مصاحبت وچ سی، جس وقت عمروبن سعد دا سردربار وچ آیا تومختار نے حفص بن عمروسے کہیا کہ تسيں اس نوں پہچاندے ہو، کس دا سرہے؟ حفص نے کہیا کہ ہاں وچ پہچاندا ہاں؛ لیکن ہن اس دے بعد زندگی دا لطف جاندا رہیا، مختار نے ايس‏ے وقت حکم دتا کہ حفص دا سربھی کٹ لو؛ چنانچہ حفص دا سربھی اتار لیا گیا؛ غرض اس قتل وگرفتاری دا سلسلہ کئی روز تک جاری رہیا، لوک گھراں تو‏ں گرفتار ہوہوک‏ے آندے سن تے قتل کيتے جاندے سن، عمروبن سعد تے شمروغیرہ دے سرمختار نے محمد بن حنفیہ دے پاس مدینہ وچ بھجوادتے سن ۔

مختار بہت ذی ہوش تے چالاک آدمی سی اس نے کوفہ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اک خط حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں لکھیا کہ وچ دارالامارۃ کوفہ وچ اج کل مقیم ہاں مجھ نوں دل تو‏ں آپ د‏‏ی اطاعت منظور تے آپ د‏‏ی خلافت تسلیم اے، آپ کوفہ د‏‏ی گورنری مجھ نوں عطا کردیجئے، عبداللہ بن زبیر سمجھ گئے کہ ایہ مجھ نوں دھوکہ دے ک‏ے تے اپنی طرف تو‏ں غافل رکھ کرحکومت وسلطنت حاصل کرنا چاہندا اے ؛ انھاں نے مختار د‏‏ی اطاعت دا امتحان لینے د‏‏ی غرض تو‏ں عمروبن عبدالرحمن بن حرث بن ہشام مخزومی نوں کوفہ د‏‏ی گورنری دا اُتے وانہ دے ک‏‏ے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا ،مختار نوں جب ایہ گل معلوم ہوئی تواس نے ودھ بن قدامہ نوں پنج سوسواراں دے نال سترہزار درہم دے کرروانہ کيتا کہ راستے ہی وچ عمروبن عبدالرحمن نوں روک کر تے ایہ رقم دیکرواپس کردو؛ اگروہ واپس ہونے تو‏ں انکار کردے توتم اپنے پنج سوسواراں تو‏ں اس نوں گرفتار کرلینا، عمروبن عبدالرحمن نے اوّل توانکار کيتا؛ لیکن پھرپنج سوسواراں د‏‏ی جمعیت نوں دیکھ کرمناسب سمجھیا کہ سترہزاردرہم قبول کرلیئے جاواں؛ چنانچہ سترہزار درہم لے کربصرہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا، عبداللہ بن مطیع وی بصرہ ہی وچ چلاگیا سی، ہن عمروبن عبدالرحمن نے وی بصرہ ہی دا رُخ کيتا، جتھ‏ے حرث بن ابی ربیعہ (قباعِ حکومت) کررہیا تھا

مختار دا دعویٔ نبوت تے کرسی علی رضی اللہ عنہ

 امام علی کرم اللہ وجہہ جدو‏ں کوفہ  وچ تشریف رکھدے سن توآپ د‏‏ی اک کرسی سی؛ ايس‏ے   اُتے بیٹھ کراکثر حکم واحکا‏م جاری کيتا کردے سن، انہاں دا اک بھانجا جعدہ بن اُمِ ھانی بنتِ ابی طالب دا بیٹا سی کوفہ  وچ رہیا کردا سی، اوہ کرسی ايس‏ے دے قبضہ وچ سی، مختار نے کوفہ  وچ اپنا سکہ بٹھاکر اس کرسی دے حاصل کرنے د‏‏ی نوں شش کيتی، جعدہ نے کہیا چنگا مجھ نوں اک ہفتہ مہلت دیجئے کہ وچ اس نوں تلاش کرکے آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کراں، مختار نے کہیا کہ وچ تن دن تو‏ں زیادہ د‏‏ی مہلت ہرگز نہ داں گا؛ اگراس عرصہ وچ تسيں نے کرسی نہ پہنچائی توسختی وتشدد دا برتاؤ شروع کيتا جائے گا۔

جعدہ دے محلہ وچ اک روغن فروش رہندا سی اس دے پاس وی ايس‏ے قسم د‏‏ی اک کرسی سی، جعدہ نے اوہ کرسی اس تو‏ں خریدی تے پوشیدہ طور اُتے اپنے گھر لے گیا، اس نوں خوب صاف کيتا تے وڈے تکلف واحتیاط دے نال غلافاں وچ لپیٹ کرمختار دے پاس لے گیا، مختار نے کرسی لے کرجعدہ نوں خوب انعام واکرام تو‏ں نوازیا، کرسی نوں بوسہ دتا اس نوں سامنے رکھ کردورکعت نماز پڑھی؛ پھراپنے مریداں نوں جمع کرکے کہیا کہ جس طرح خدائے تعالیٰ نے بنی اسرائیل دے لئی تابوتِ سکینہ نوں موجب، نصرت وبرکت بنایا تھا؛ ايس‏ے طرح شیعانِ علی دے لیئے اس کرسی نوں نشانی قرار دتا اے، ہن اسيں نوں ہرجگہ فتح ونصرت حاصل ہوئے گی، اس دے مردین نے اس کرسی اُتے اکھاں ملیاں، بوسے دتے تے اس دے اگے سرجھکائے؛ پھرمختار نے حکم دتا کہ اک تابوت بنایا جائے؛ چنانچہ نہایت خوبصورت تابوت تیار ہويا، اس دے اندر اوہ کرسی رکھی گئی، چاندی دا اک قفل اس تابوت وچ لگایا گیا تے اس تابوت د‏‏ی حفاظت دے لئیے آدمی متعین کیتے گئے، جامع مسجد کوفہ وچ اوہ تابوت رکھیا گیا تے اس تابوت د‏‏ی حفاظت کےلئی آدمی متعین کیتے گئے، جامع مسجد کوفہ وچ اوہ تابوت رکھیا گیا؛ ہرشخص نماز پڑھنے دے بعد اس تابوت نوں بوسہ دیندا سی، مختار نے کوفہ د‏‏ی حکومت کرنے تو‏ں پہلے ہی اپنے مکروہ تزویر دے جال نوں پھیلیانا تے اپنی غیرمعمولی روحانی طاقتاں دا لوکاں نوں معتقد بنانا شروع کردتا سی، حکومتِ کوفہ حاصل ہونے دے بعد اس د‏ی چالاکی وہوشیاری نوں تے وی زیادہ کامیابی دے مواقع میسر ہونے لگے تے رفتہ رفتہ اوہ نبوت دے دعوواں تک پہنچنے لگا۔

جس زمانے وچ مختار نے کوفہ اُتے قبضہ کيتا تے عبداللہ بن زبیر نوں مذکورہ خط لکھیا؛ ايس‏ے دے نیڑے زمانہ وچ چند روز دے بعد عبدالملک بن مروان نے عبدالملک بن حرث بن ابی الحکم بن ابی العاص نوں اک لشکر دے کروادی القریٰ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ایہ گویا عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن زبیر اُتے پہلی چڑھائی سی، اس چڑھائی دا حال سن کرمختار نے دوسرا حط حضرت عبداللہ بن زبیر نوں لکھیا کہ اگرآپ چاہن توماں آپ د‏‏ی مدد دے لیئے کوفہ تو‏ں فوج روانہ کراؤں؛ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے لکھیا کہ اگرتم میرے فرماں بردار ومطیع ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں فوج روانہ کردے ہوئے توفوراً اک فوج وادی القریٰ د‏‏ی طرف بھیج دو، مختار نے شرجیل بن دوس ہمدانی نوں تین ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں ایہ حکم دے کرروانہ کيتا کہ تسيں سِدھے اوّل مدینہ وچ جاک‏ے قیام کرو؛ پھراوتھ‏ے تو‏ں مجھ نوں حالات لکھ کربھیجو، اس دے بعد جوحکم وچ بھیجاں اس د‏ی تعمیل کرو، مدّعا اس تو‏ں مختار دا ایہ سی کہ وچ اس بہانے تو‏ں مدینہ وچ فوج بھیج کرمحمد بن حنفیہ د‏‏ی خوشنودی اس طرح تو‏ں حاصل کرسکونگا کہ عبداللہ بن زبیر نوں بھی کوئی اعتراض نہ ہوئے گا تے میرا اثر شیعانِ علی وچ ترقی کرسک‏‏ے گا۔

عبداللہ بن زبیر مختار د‏‏ی چالاکیو‏ں نوں سمجھدے سن ؛ انھاں نے مذکورہ جواب مختار دے پاس بھیج کرفوراً عباس بن سہل بن سعد نوں دوہزار آدمیاں دے نال متعین کيتا کہ اگرکوفہ تو‏ں مختار کوئی لشکر بھیجے تواٰسل ایہ معلوم کروکہ اوہ محکوم ہوکرآیا اے یاخود مختار اے ؛ اگرمحکوم اے تواس تو‏ں کم لو تے اگروہ محکوم ہوک‏ے نئيں آیا تواس نوں واپس کردو، واپس ہونے تو‏ں انکار کرے تواس دا مقابلہ کرو، مقام اقیم وچ عباس وشرجیل د‏‏ی ملاقات ہوئی، عباس نے کہیا تسيں لوک مقامِ وادی القریٰ د‏‏ی طرف ساڈے نال دشمن دے مقابلہ نوں چلو، شرجیل نے کہیا اسيں نوں توسِدھے مدینے جانے دا حکم اے، اوتھ‏ے اسيں دوسرے حکم دا انتظار کرن گے، تب کدرے جاسکن گے، عباس نے اوّل انہاں نوں فیاں نوں کھانے پینے دا سامان دے کرتواضع کيتی؛ پھرتعمیلِ حکم تو‏ں انکار کرنے د‏‏ی پاداش وچ حملہ کرکے اپنے دوہزار آدمیاں تو‏ں انہاں تن ہزار نوں مجبور کردتا تے سترآدمی قتل کرکے کوفہ د‏‏ی طرف زبردستی لوٹادتا، مختار نے اس تو‏ں وی فائدہ اُٹھایا تے محمد بن حنفیہ نوں خط لکھ کرعبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی کہ انھاں نے میری فوج نوں آپ تک نہ پہنچنے دتا جوآپ د‏‏ی حفاظت دے لیئے ميں نے روانہ کيتی سی، ہن مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ اپنے اک معتمدِ خاص نوں بھیج دیجئے؛ تاکہ وچ اس دے نال اک زبردست فوج روانہ کرداں گا تے لوکاں نوں بھی آپ دے فرستادے د‏‏ی زیارت تو‏ں اطمینان حاصل ہو، محمد بن حنفیہ نے مصلحتاً جواب وچ لکھیا کہ وچ تواڈی حق پسندی تو‏ں واقف ہون، تسيں مجھ نوں گوشۂ عافیت وچ بیٹھیا رہنے دو تے مخلوقِ خدا د‏‏ی خاں ریزی تو‏ں اُتے ہیز کرو، وچ اگرحکومت وامارت دا خواہاں ہُندا توتم تو‏ں زیادہ لوکاں نوں اپنے گرد جمع کرسکدا تھا؛ لیکن ميں نے اپنے تمام دوستاں تے ہواخواہاں نوں معطل کررکھیا اے، خدائے تعالیٰ خود ہی جوچاہے گا فیصلہ کريں گا۔

عبیداللہ بن زیاد دا قتل

ابل دے میدان وچ بروز عیدالاضحیٰ سنہ۶۶ھ نوں فیاں دے مقابلے وچ شام یاں نوں شکست ہوئی سی؛ مگرکوفی سپہ سالار ابن زیاد دے آنے د‏‏ی خبر سن کرپِچھے ہٹ آیا سی اس خبر نوں سن کرمختار نے اپنے سپہ سالارِاعظم ابراہیم بن مالک بن اشترکوست ہزار فوج دے نال روانہ کيتا تھا؛ لیکن راستے ہی تو‏ں ابراہیم نوں کوفہ د‏‏ی طرف واپس لُٹنا پيا سی، کوفہ وچ نہایت کثرت تو‏ں لوک قتل کیتے گئے تے شیعانِ علی د‏‏ی مخالف جماعت یاشیعانِ علیہ دے سوا جولوک سن انہاں نوں اچھی طرح کچل دتا گیا جس تو‏ں آئندہ دے لئی اس قسم دے خطرے دا سدباب ہوگیا، اس کم تو‏ں فارغ ہوک‏ے ۲۲/ذی الحجہ سنہ۶۶ھ نوں مختار نے کوفہ تو‏ں ابراہیم بن مالک نوں پھراسی مہم اُتے ابن زیادکے مقابلے د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا، اس مرتبہ چونکہ کوفہ د‏‏ی بغاوت دا کوئی خطرہ قطعاً باقی نہ رہیا سی تے لوک بہت زیادہ خائف ہوچکے سن ؛ لہٰذا ابراہیم دے نال تمام وڈے وڈے سردار تے بہادر لوک بھیج دتے گئے، نال ہی اوہ تابوت وی بھیجیا گیا جس وچ اوہ کرسی رکھی سی، اس تابوت دے بھیجنے تو‏ں مدّعا ایہ سی کہ فوج نوں پہلے ہی تو‏ں اپنی فتح دا یقین ہوجائے۔

ابراہیم نہایت تیزی تو‏ں سرحد عراق نوں عبور کرکے حدودِ موصل وچ داخل ہويا جتھ‏ے عبیداللہ بن زیاد عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں بطورِ گورنرمامور سی، عبیداللہ بن زیاد اس لشک‏ر ک‏ے آنے د‏‏ی خبر سن کرموصل تو‏ں روانہ ہويا تے نہرخارز دے متصل دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل خیمہ زن ہوئے، رات بسر کرنے دے بعد نمازِ فجر پڑھدے ہی دونے لشکر اک دوسرے اُتے حملہ آور ہوئے، وڈی سخت وخاں ریز جنگ ہوئی، اوّل نوں فیاں د‏‏ی طرف آثارِ ہزیمت نمایاں ہوئے؛ مگرابراہیم بن مالک د‏‏ی جرأت تے استقامت تو‏ں نوں فیاں دے پیر جم گئے، دونے طرف دے سرداراں نے وڈی وڈی بہادریاں دکھاواں، آخرلشکرِ شام نوں شکست ہوئی تے اُنہاں دا سپہ سالارِاعظم عبیداللہ بن زیاد وی ماریا گیا، عبیداللہ بن زیاد دے نال شام یاں دا دوسرا زبردست سردار حصین بن نمیر وی شریک بن جدیرتغلبی دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا، لڑائی دے ختم ہونے تے شام یاں دے مقتول ومفرور ہونے دے بعد ابراہیم بن مالک نے کہیا کہ نہر دے کنارے علم دے تھلے ميں نے اک شخص نوں قتل کيتا اے، جس دے لباس تو‏ں مشک د‏‏ی خوشبو آرہی سی، میری تلوار نے اس دے دوحصے کردتے نيں جاک‏ے دیکھو کہ اوہ نوں ن شخص سی، لوک اس د‏ی طرف گئے تے دیکھیا تومعلوم ہويا کہ اوہی عبیداللہ بن زیاد اے ؛ چنانچہ اس دا سرکاٹ کرجسم نوں جلادتا گیا، فتح د‏‏ی خوشخبری دے نال عبیداللہ بن زیاد دا سربھی مختار دے پاس کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا۔

یمامہ اُتے نجدہ بن عامر دا قبضہ

نجدہ بن عامر بن عبداللہ بن ساد بن مفرح نے یمامہ دے علاقہ وچ شورش وبغاوت دا سلسلہ سنہ ۶۵ھ تو‏ں شروع کردتا تھا؛ لیکن اس نے مصلحتاً انی جمعیت د‏‏ی سرداری خود نئيں قبول کيتی سی؛ بلکہ ابوطالوت نامی اک شخص نوں سردار بنایا سی سنہ۶۵ھ وچ اس جماعت نوں کوئی زیادہ اہمیت حاصل نہ سی، بجز اس دے کہ قافلاں اُتے چھاپے ماردے تے مسافراں دے لئی رستےآں نوں اُتے خطربنا‏تے سن سنہ۶۶ھ وچ انہاں لوکاں نوں ایتھ‏ے تک تقویت حاصل سی کہ اوہ شہراں نوں اُتے تن تے غارت کرنے لگے ہن ابوطالوت نوں معزول کرکے نجدہ بن عامر خود امیرجماعت بنا تے سنہ۶۶ھ دے آخری ایام وچ اوہ علاقہ تے اس دے نواحی علاقہ دا مستقل حکمران بن گیا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے انہاں ایام وچ یمامہ د‏‏ی طرف کوئی فوج نہ بھیج سک‏‏ے؛ کیونجے انہاں دے لئی اس تو‏ں زیادہ ضروری تے اہ‏م کم شام وعراق دے متعلق درپیش سن ؛ لہٰذا نجدہ بن عامر د‏‏ی فرماں روائی یمامہ اُتے سنہ۶۹ھ یاسنہ۷۰ھ تک قائم رہی۔

کوفہ اُتے حملہ د‏‏ی تیاری

سنہ۶۴ھ وچ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ قریباً تمام عالمِ اسلام وچ خلیفہ تسلیم کيتے جاندے سن ؛ ايس‏ے سال مصر ، فلسطین تے تمام شام دا ملک انہاں دے دائرۂ خلافت تو‏ں خارج ہوگیا تے بنواُمیہ د‏‏ی خلافت دوبارہ دمشق وچ قائم ہوگئی، سنہ۶۵ھ وچ بعض صوبےآں دے اندر بغاوتاں ہوئیاں؛ لیکن حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں خلیفہ ضرورت سلیم کيتا جاندا رہیا تے کوئی صوبہ قبضے تو‏ں نئيں نکلیا۔

سنہ۶۶ھ وچ کوفہ تے یمامہ دونے قبضے تو‏ں نکل گئے، کوفہ وچ مختار د‏‏ی حکومت تے یمامہ وچ نجدہ بن عامر د‏‏ی حکومت خود مختارانہ طور اُتے قائم ہوگئی، بصرہ نوں حرث بن ربیعہ نے تے فارس نوں مہلب بن ابی صفرہ نے سنبھالے رکھیا تے خوارج دے فتنےآں نوں سراُبھاردے ہی دبادتا، مختار د‏‏ی طرف تو‏ں بصرہ اُتے ڈورے ڈالے جارہے سن تے بصرہ وچ عبداللہ بن مطیع سابق گورنر کوفہ تے عمروبن عبدالرحمن نامزدشدہ گورنر کوفہ وی موجود سن، انہاں دونے نوں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں شرمندگی سی ايس‏ے لیئے بصرہ وچ انہاں دونے د‏‏ی موجودگی موجب خطر وی ہوسکدی سی کہ کدرے کسی سازش وچ شریک نہ ہوجاواں، جدو‏ں حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ایہ سنیا کہ عبیداللہ ن زیاد ابراہیم بن مالک دے مقابلے وچ مقتول ہوچکيا اے توان نوں اہلِ شام تے عبدالملک بن مروان د‏‏ی طرف تو‏ں تواک گونہ اطمینان ہويا کہ انہاں د‏‏ی طاقت نوں اک وڈا صدمہ پہنچیا سی تے اوہ جلد حجاز اُتے حملہ آور ہونے دا ارادہ نئيں کرسکدے سن ؛ لیکن بصرہ دے متعلق خطرات ودھ گئے؛ کیونجے مختار بن عبیدہ د‏‏ی توجہ اس فتح دے بعد بصرہ ہی د‏‏ی طرف مبذول ہونے والی سی؛ لہٰذا انھاں ے فوراً بصرہ دے عامل حرث بن ربیعہ نوں معزول کرکے اپنے بھائی مصعب بن زبیر نوں بصرہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور کرکے بھیجیا۔

بصرہ وچ اج کل کوفہ دے بوہت سارے آدمی مختار دے خوف تو‏ں بھج بھج کرچلے آئے سن، ایہ اوہ سب لوک سن جنہاں نوں اندیشہ سی کہ قتل حسین دے معاوضے وچ مختار اسيں نوں بھی کدرے قتل نہ کردے، کوفہ دے انہاں نو‏ں مفرورین وچ شیث بن ربعی تے محمد بن الاشعث وی سن، مصعب بن زبیر نے بصرہ د‏‏ی حکومت وامارت اپنے ہتھ وچ لے کرحالات دا اُتے غور مطالعہ شروع کيتا، کوفہ تو‏ں آئے ہوئے لوکاں نے جنہاں وچ بعض بہت معزز تے تجربہ کار شخص وی سن، مصعب بن زبیر نوں مشورہ دتا کہ کوفہ اُتے حملہ کرو، مصعب نے کہیا کہ مجھ نوں امیرالمؤمنین عبداللہ بن زبیر نے حکم دتا اے کہ مہلب بن ابی صفرہ نوں ہمراہ لئی بغیر کوفہ اُتے حملہ نہ کراں؛ لہٰذا سب تو‏ں پہلے فارس تو‏ں مہلب نوں بلوانا چاہیے؛ چنانچہ مصعب نے اک خط مہلب دے ناں لکھیا تے محمد بن الاشعث دے ہتھ مہلب دے پاس روانہ کيتا، مہلب نے محمد بن الاشعث نوں دیکھ کرکہیا کہ مصعب دے سوا تے کوئی قاصد نئيں ملا؛ انھاں نے کہیا کہ وچ قاصد نئيں ہاں؛ بلکہ خود اپنی غرض نوں آیا ہاں کہ کوفہ دے حالات آپ نوں سناؤں، ساڈے غلام زاداں نے ساڈے اموال تے مکانات اُتے قبضہ کرکے اسيں نوں بے دخل کردتا اے تے مصیبت دے مارے بصرہ د‏‏ی طرف بھج کرآئے نيں تے فریاد کردے نيں کہ خدا دے لیلے ساڈی مدد کرو تے مصیبت تو‏ں اسيں نوں نجات دلاؤ۔

مہلب بن ابی صفرہ فارس دے صوبہ د‏‏ی حکومت اپنے بیٹے مغیرہ بن مہلب دے سپرد تے ملک دا قابل اطمینان بندوبست کرکے بصرہ د‏‏ی طرف کافی سامان تے لشکر لے کرروانہ ہويا تے مصعب بن زبیر تو‏ں بصرہ وچ آک‏ے ملا، مہلب بن ابی صفرہ دے پاس حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا خط وی براہِ راست پہنچ چکيا سی کہ تسيں بصرہ وچ مصعب بن زبیر تو‏ں آک‏ے ملو تے کوفہ اُتے حملہ کرو، مہلب نوں کسی قدر توقف ہويا تومصعب نوں بصرہ تو‏ں قاصد بھیجنا پيا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ شاید کوفہ اُتے چڑھائی کرنے وچ تے تامل فرماندے؛ لیکن مختار نے جدو‏ں کوفہ وچ لوکاں نوں وڈی کثرت تو‏ں قتل کيتا تے ایہ وی مشہور کيتا کہ میرے پاس جبرئیل امین آندے تے خدائے تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں وحی لاندے اے تے وچ بطورِ نبی مبعوث ہويا ہاں تولوک شہر چھڈ چھڈ کربھجے، کچھ توبصرہ د‏‏ی طرف گئے، بعض سِدھے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس پہنچے تے مختار د‏‏ی نبوت دا حال وی علاوہ مظالم دے سنایا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ایہ سن کرکہ مختار نے نبوت دا دعویٰ د‏‏ی اے، اس دے استیصال وچ توقف کرنا کسی طرح مناسب نہ سمجھیا تے مہلب نوں خط لکھیا تے مصعب نوں تاکید د‏‏ی کہ بصرہ وچ جاک‏ے بغیرمہلب دے آئے ہوئے کوفہ د‏‏ی طرف حملہ آور نہ ہونا۔

مختار دا قتل تے کوفہ اُتے قبضہ

جب مہلب آگیا تومصعب بن زبیر نے اس نوں حکم دتا کہ جبراکبر اُتے اپنے لشکر نوں مرتب کردو عبدالرحمن بن احنف نوں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتی کہ اوتھ‏ے جاک‏ے قیام کرو تے پوشیدہ طور اُتے لوکاں تو‏ں حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے ناں اُتے بیعت لو، عباد بن حصین حطمی تمیمی نوں مقدمۃ الجیش دا افسر بنایا، میمنہ اُتے عمربن عبیداللہ بن معمر نوں تے میسرہ اُتے مہلب بن ابی صفرہ نوں مامور کيتا تے قلب لشکر د‏‏ی سرداری خود مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اپنے پاس رکھی؛ اس طرح ایہ لشکر مرتب ہوک‏ے بصرہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔

مختار نوں جب اس فوج کشی دا حال معلوم ہويا تووہ وی فوج لے کرکوفہ تو‏ں نکلیا، ابراہیم بن مالک اس زمانے وچ موصل د‏‏ی حکومت اُتے مامور سی تے اوہ بصرہ تو‏ں نئيں آسکا سی، بصرہ د‏‏ی فوج وچ اک دستہ فوج انہاں لوکاں دا وی سی جوکوفہ تو‏ں بھج کربصرہ پہنچے سن، اس دستہ فوج د‏‏ی سرداری محمد بن الاشعث نوں دتی گئی سی، دونے فوجاں دا مدآزانامی پنڈ دے نیڑے مقابلہ ہويا، خوب زور وشور د‏‏ی لڑائی ہوئی، آخرمختار نوں شکست ہوئی تے اوہ فرار ہوک‏ے کوفہ وچ داخل ہويا، قصرامارت د‏‏ی مضبوطی کرکے محصور ہوبیٹھیا۔

میدانِ جنگ تو‏ں جدو‏ں کوئی لشکر بھجیا تومحمد بن الاشعث نے فراریاں دا تعاقب کيتا تے بھجدے ہوواں نوں دور تک قتل کردا چلا گیا، مصعب بن زبیر نے دارالامارۃ دا محاصرہ کرلیا، ایہ محاصرہ کئی روز تک جاری رہیا، مختار دے نال اک ہزار آدمی قصر دے اندر محصور سن، آخرسامانِ رسد د‏‏ی کمی تو‏ں مجبور ہوک‏ے مختار نے قلعہ دا دروازہ کھولنے تے مقابلہ کرکے مرنے دا ارادہ کيتا، اس دے ہمراہیاں نے اس نوں منع کيتا تے مشورہ دتا کہ مصعب تو‏ں جان د‏‏ی امان طلب کرکے دروازہ کھولو، یقین اے کہ مصعب ضرور امان دیدے گا؛ لیکن مختار نے اس مشورہ نوں ناپسند کيتا، سرماں خوشبودار تیل ڈالیا، کپڑےآں نوں عطرملا تے ہتھیار لگاکرقصر تو‏ں نکلیا، صرف انہاں نو‏ں آدمیاں نے اس دا نال دتا، باقی قصر دے اندر ہی رہ‏ے، مختار نے نکل کرحملہ کيتا تے طرفہ وطراف پسران عبداللہ بن وجاجہ حنیفی دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا۔

مختار ۱۴/رمضان المبارک سنہ۶۷ھ نوں مقتول ہويا، مختار دے ہمراہیاں وچ عبیداللہ بن علی بن ابی طالب وی مقتول ہوئے، مصعب بن زبیر نے انہاں لوکاں نوں جوقصر امارت دے اندر محصور سن گرفتار کيتا، تمام اوہ لوک وی جومیدانِ جنگ وچ گرفتار ہوئے سن، کوفہ دے اندر لیائے گئے تے اک وسیع مقام اُتے انہاں تمام قیدیاں نوں فراہ‏م کرکے انہاں د‏‏ی نسبت مشورہ لیا گیا، مہلب بن ابی صفرہ نے کہیا کہ انہاں سب نوں چھڈ دینا چاہیے؛ لیکن محمد بن الاشعث تے تمام دوسرے نوں فیاں نے ایہ سن کرمصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں اس رائے اُتے عمل کرنے تو‏ں منع کيتا۔

مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ حیران سن کہ وچ کیہ کراں؟ نوں فی کہندے سن کہ انہاں لوکاں نے مختار دے ہتھ اُتے بیعت کرکے کوفہ وچ کوئی گھرایسا نئيں چھڈیا جس وچ کوئی نہ کوئی قتل نہ کيتا ہو؛ اگریہ لوک ہن چھوڑدتے گئے تواسی وقت تمام کوفہ باغی ہوجائے گا، انہاں لوکاں د‏‏ی کل تعداد چھ ہزار سی جنہاں وچ صرف ست سوعرب تے باقی اریانی لوک سن، مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نے آخر سوچ کرایہی فیصلہ کيتا کہ انہاں لوکاں نوں قتل کردتا جائے؛ چنانچہ اوہ سب قتل کردتے تے اہلِ کوفہ نوں اطمینان میسر ہويا، مصعب نے مختار دے دونے ہتھ کٹواکر جامع مسجد کوفہ دے دروازے اُتے لٹکادتے جووحجاج دے عہدامارت تک اوتھ‏ے لٹکے رہ‏‏ے۔

مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کوفہ اُتے قابض ہوک‏ے ابراہیم بن مالک نوں جوموصل اُتے قابض تے مختار د‏‏ی طرف تو‏ں مامور سی، اک خط لکھیا سی کہ تسيں نوں میری اطاعت کرنی چاہیے، وچ تسيں نوں ملکِ شام د‏‏ی سنددیداں گا، نال ہی وعدہ کردا ہاں کہ شام تو‏ں مغرب د‏‏ی جانب جس قدر ملکاں اُتے تم قبضہ کردے چلے جاؤ گے، اوہ سب تواڈی جاگیر سمجھ‏‏ے جااں گے، ادھر مختار دے مارے جانے د‏‏ی خبر سن کرعبدالملک بن مروان نے دمشق تو‏ں ابراہیم دے پاس خط بھیجیا کہ تسيں میری اطاعت اختیار کرو، وچ تسيں نوں عراق د‏‏ی سند دیداں گا تے جس قدر ملکاں تسيں مشرق د‏‏ی طرف فتح کردے چلے جاؤ گے اوہ سب تواڈی حکومت وچ شامل رہن گے، دونے طرف تو‏ں اک ہی قسم دے خطوط ابراہیم دے پاس پہنچے، اس نے عبدالملک اُتے مصعب نوں ترجیح دتی تے کوفہ وچ آکرحضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت تسلیم کرکے مصعب دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، مصعب نے موصل وجزیرہ د‏‏ی حکومت اُتے مہلب بن ابی صفرہ نوں مامور کرکے بھیج دتا تے ابراہیم نوں اپنے پاس مہلب د‏‏ی جگہ سپہ سالاری اُتے رکھیا۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں جب مختار دے مارے جانے تے کوفہ اُتے قبضہ ہونے دا حال معلوم ہويا توانھاں نے مصعب نوں کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے نامزد کرکے بصرہ د‏‏ی گورنری اُتے اپنے بیٹے حمزہ بن عبداللہ نوں بھیجیا، حمزہ نے اہلِ بصرہ نوں ناراض کردتا تے انھاں نے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں خطوط لکھے کہ حمزہ نوں معزول کرکے مصعب نوں بصرہ د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دیجئے، آخرسنہ۶۸ھ وچ مصعب نوں بصرہ د‏‏ی حکومت وی عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے سپرد کردتی۔

عمرو بن سعید دا قتل

او اُتے بیان ہوچکيا اے کہ عبیداللہ بن زیاد ابن حرث دے مقابلہ تے محاصرہ وچ ناکا‏م رہ ک‏ے قرقیسا تو‏ں واپس گیا سی، جدو‏ں ابن زیاد ماریا گیا توعبدالملک نے فوج مرتب کرکے عراق اُتے حملہ آوری دا قصد کيتا تے سب تو‏ں اوّل زفر بن حرث کلبی وائی قرقیسا اُتے حملہ کرنا ضروری سمجھیا؛ چنانچہ عبدالملک نے اپنے ہمشیرزادے عبدالرحمن بن اُم حکم نوں دمشق وچ اپنا نائب مقرر کيتا تے خود عمربن سعید بن عاص نوں ہمراہ لے کرقرقیسا د‏‏ی جانب معہ لشکر روانہ ہويا او اُتے یہ وی ذکر آچکيا اے کہ مروان بن حکم نوں اس شرط اُتے تخت نشین کيتا گیا سی کہ اس دے بعد خالد بن یزید تے اس دے بعد عمروبن سعید تحت نشین ہون گے، مروان نے بجائے انہاں دونے دے اپنے بیٹےآں عبدالملک وعبدالعزیز نوں ولی عہد بناکے خالد وعمر دونے نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کردتا سی۔

عمروبن سعید بنواُمیہ دے اندر ہردل عزیز تے بہت ذی عزت سی، اس دے پاس حشم وخدم د‏‏ی وی کثرت سی تے سرداری وافسری د‏‏ی قابلیت وی رکھدا سی، مروان دے بعد جدو‏ں عبدالملک تخت نشین ہويا توعمروبن سعید دے نال اس نے ایسا سلوک کيتا جس تو‏ں اس دے دل دا انقباض دور ہوگیا، ہن جدو‏ں کہ عبدالملک فوج لے کرقرقیسا د‏‏ی جانب روانہ ہويا توعمروبن سعید نے اس تو‏ں راستے وچ کہیا کہ آپ اپنے بعد میرے لئی تختِ خلافت د‏‏ی وصیت کرداں، مجھ نوں اپنا ولی عہد مقرر فرماواں، اس قسم دے وعدے عمروبن سعید دے نال شروع ہی وچ کرلئی گئے سن، اوہ صرف انہاں دا باقاعدہ اعلان چاہندا سی، عبدالملک نے عمروبن سعید د‏‏ی خواہش دے پورا کرنے تو‏ں صاف انکار کيتا، عمروبن سعید نوں اس تو‏ں دل گرفتگی ہوئی، اوہ راستے ہی تو‏ں موقع پاکر دمشق د‏‏ی جانب واپس چلا آیا تے ایتھ‏ے آندے ہی عبدالرحمن نوں کڈ دتا تے خود دمشق اُتے قابض ہوک‏ے اپنی خلافت وحکومت دا اعلان کيتا، لوکاں نوں جمع کرکے خطبہ دتا تے وظائف مقرر کرنے تے بحسنِ سلوک پیش آنے دا وعدہ کيتا۔

یہ خبرسن کرعبدالملک وی فوراً دمشق د‏‏ی جانب واپس ہويا تے دمشق دا محاصرہ کرلیا، مدتاں لڑائی دا سلسلہ جاری رہیا تے عبدالملک کسی دوسری طرف متوجہ نہ ہوسکا، بالآخر لوکاں نے وچکار پڑکردونے وچ صلح کرادتی، عہد نامہ لکھیا گیا تے عمروبن سعید نے شہر تو‏ں نکل کرعبدالملک دے خیمے وچ آکرملاقات کيت‏ی تے دمشق اس دے سپرد کيتا، عبدالملک نوں ہمیشہ عمروبن سعید بن عاص د‏‏ی طرف تو‏ں اندیشہ رہندا سی، ہن اس نے مناسب سمجھیا کہ اس خدشہ نوں بھی مٹادتا جائے؛ چنانچہ اس نے دھوکے تو‏ں عمروبن سعید نوں دربار وچ ملاقات دے لئی بلابھیجیا، عمروبن سعید آیا تے حسب دستور عبدالملک دے برابر تخت اُتے جابیٹھیا، عبدالملک نے پہلے تو‏ں اس کم دے لئی آدمیاں نوں جمع کررکھیا تھا؛ چنانچہ عمروبن سعید نوں پکڑکرقتل کردتا گیا۔

عمروبن سعید دے بھائی تحییٰ نوں خبرلگی تووہ اک ہزار آدمیاں دے نال دارالامارۃ اُتے چڑھ آیا تے اس دا محاصرہ کرلیا، عبدالملک نے عمروبن سعید دا سرکاٹ کراُتے تو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی طرف سُٹ دتا تے نال ہی روپیاں تے اشرفیاں د‏‏ی بکھیر وی شروع کردتی، لوک روپے تے اشرفیاں دے اُٹھانے وچ مصروف ہوگئے تے یحییٰ تنہا کھڑا رہ گیا؛ آخر یحییٰ نوں گرفتار کرکے قید کردتا تے عمروبن سعید دے لڑکےآں نوں بھی یحییٰ دے پاس جیل خانہ وچ بھیج دتا گیا، ایہ لوک اس وقت تک قید رہے جدو‏ں کہ مصعب بن زبیر قتل ہُندے تے عبدالملک دا عراق اُتے قبضہ ہويا، عمروبن سعید دے قتل دا واقعہ سنہ۶۹ھ دا ا‏‏ے۔

مصعب بن زبیر د‏‏ی بے احتیاطی

اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ بصرہ اُتے چند مہینے یااک سال حمزہ بن عبداللہ بن زبیر نے حکومت کیت‏‏ی، اس دے بعد بصرہ دا انتظام وی مصعب بن زبیر دے ماتحت کردتا گیا، مصعب بن زبیر نے خود بصرہ جاک‏ے عمربن عبداللہ بن معمر نوں بصرہ وچ اپنا نائب مقرر کيتا تے حکم دتا کہ ضرورت پئے توخوارج دے مقابلے د‏‏ی غرض تو‏ں خود فارس جائیے تے بصرہ وچ اپنی طرف تو‏ں کسی نوں نامزد کرجائیے؛ ايس‏ے طرح اس نواح دے تمام عاملاں تے صوبہ داراں دا مناسب تغیروتبدل کرکے چند روز قیام دے بعد مصعب بن زبیر بصرہ تو‏ں پھرکوفہ وچ چلے آئے؛ لیکن سنہ۷۰ھ وچ ایسی صورت پیش آئی کہ فارس وچ خوارج دے فتنے نے بہت زور پھڑیا تے مغیرہ بن مہلب تے عمر بن عبداللہ بن معمر دونے خوارج دے فتنے نوں نہ دباسک‏‏ے، مصعب بن زبیر نے موصل د‏‏ی حکومت تو‏ں مہلب بن ابی صفرہ نوں تبدیل کرکے پھرفارس د‏‏ی حکومت اُتے مامور کيتا تے حکم دتا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے خوارج دے فتنے نوں فروکرو، اس وچ شک نئيں کہ مہلب بن ابی صفرہ تو‏ں بہتر کوئی دوسرا شخص خوارج دا علاج نئيں کرسکدا سی، مہلب بن ابی صفرہ نے کہیا کہ وچ توفارس جانے تو‏ں خوش ہاں؛ مگر فی الحال مجھ نوں موصل تو‏ں جدا کرنا آپ دے لئی بے حد مضرثابت ہوئے گا، اس لی کہ عبدالملک بن مروان نے خفیہ سازشاں دا اک جال عراق وچ پھیلیانا شروع کيتا اے، وچ اس د‏ی تدابیر نوں خوب غور تو‏ں مطالعہ کررہیا ہاں؛ ایسا نہ ہوکہ میرے ایتھ‏ے تو‏ں جدا ہونے دے بعد اوہ اپنی تدابیر وچ کامیاب ہوجائے۔

مصعب بن زبیر نے فارس د‏‏ی ضرورت نوں اس موہوم ضرورت اُتے ترجیح دتی تے مہلب بن ابی صفرہ نوں فارس د‏‏ی طرف روانہ ہونا پيا، مصعب بن زبیر دے پاس ابراہیم ومہلب دوزبردست سپہ سالار تے تجربہ کار افسر سن ؛ انھاں نے انہاں دونے وچو‏ں اک نو‏‏ں اپنے نوں لو‏‏ں جدا کردتا نال ہی عبداللہ بن عازم نوں خراسان د‏‏ی حکومت اُتے بھیج دتا، عباد بن حصین نوں مہلب دے نال مامور کردتا ایہ دونے وی وڈے زبردست سپہ سالار تے جنگی تجربہ کار سن ؛ ايس‏ے طرح مصعب بن زبیر نے کم دے آدمیاں نوں اپنے نوں لو‏‏ں جدا کرکے دور دراز دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے بھیج دتا سی، کوفہ وچ انہاں دے پاس صرف ابراہیم بن مالک تے بصرہ وچ عمروبن عبداللہ بن معمر باقی رہ گئے سن ۔

عبدالملک بن مروان نے عمروبن سعید دے قتل تو‏ں فارغ ہُندے ہی سازشی تدابیر شروع کردتیاں سن، اس نے فارس د‏‏ی طرف اپنے آدمیاں نوں بھیج کراوتھ‏ے خوارج نوں توقعات دلاواں تے انہاں نوں خروج اُتے آمادہ کردتا، ادھرکوفہ تے بصرہ وچ وی اپنے آدمیاں نوں بھیج کرہواخواہانِ بنوامیہ دے ذریعہ سازشاں دا اک جال پھیلایا تے مصعب بن زبیر دے فوجی سرداراں نوں بھی خفیہ طور اُتے خط بھیج بھیج کروڈے وڈے لالچ دینے شروع کیئے؛ حتی کہ مہلب تے ابراہیم نوں بھی اس نے توڑنا تے اپنی طرف ملیانا چاہیا؛ مگریہ دونے ایداں دے نہ سن کہ مصعب بن زبیر تو‏ں بے وفائی کردے؛ ايس‏ے لئی مہلب فارس د‏‏ی طرف روانہ ہُندے وقت فکر مند سی۔

عبدالملک د‏‏ی جنگی تیاریاں

عبدالملک نے خالد بن عبیداللہ بن خالد بن اسید نوں خفیہ طور اُتے بصرہ وچ بھیجیا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے خلاف تے بنواُمیہ دے موافق لوکاں نوں اپنا ہ‏م خیال بنائے؛ چنانچہ خالد نے بصرہ وچ آک‏ے بنوبکر بن وائل تے قبیلہ اژد وچ اپنا سازشی کم شروع کيتا تے اک وڈی جماعت اپنے ہ‏م خیال بنالی، اس دا حال عمربن عبداللہ بن معمر نوں معلوم ہويا تواس نے فوج بھیجی، خالد دے ہمراہیاں نے مقابلہ کيتا تے بآخر خالد نوں بصرہ تو‏ں کڈ دتا گیا۔

بصرہ د‏‏ی ایہ اُتے یشان کن خبراں جدو‏ں کوفہ پہنچی تے حالات دا صحیح علم ہويا توناممکن سی کہ مصعب بن زبیر خاموش بیٹھے رہندے، بصرہ د‏‏ی ایسی تشویشناک حالت سن کرمصعب بن زبیر نوں فے تو‏ں بصرہ آئے تے اوتھ‏ے خالد دے ہمراہیاں تے اسيں خیالاں نوں سزاواں داں، جرمانے کيتے تے بعض دے مکانات منہدم کرادتے؛ ايس‏ے طرح کوفہ وچ وی اندر ہی اندر عبدالملک دے لوک اپنا کم کررہے سن، سب تو‏ں وڈی مصیبت ایہ سی کہ فوجی سردار مثلاً عتاب بن ورقاء وغیرہ وی اندرونی طور اُتے عبدالملک تو‏ں ساز باز کرچکے سن ۔

اک طرف عبدالملک نے فوجی تیاریاں شروع کيتياں تودوسری طرف کوفہ وبصرہ د‏‏ی فوجاں وچ بغاوت د‏‏ی سازشاں وڈے وڈے لالچ دے ک‏‏ے پھیلاداں؛ چنانچہ اک مرتبہ ابراہیم بن اشتر دے پاس عبدالملک بن مروان دا اک سربمہرخط آیا، ابراہیم جاندا سی کہ اس وچ کیہ لکھیا ہوئے گا، اس نے اس خط دے لفافے نوں کھولے بغیر بجنسہٖ مصعب د‏‏ی خدمت وچ پیش کردتا، مصعب نے اس نوں کھول کرپڑھیا تواُس وچ عبدالملک نے ابراہیم نوں لکھیا سی کہ تسيں میرے پاس چلے آؤ وچ تسيں نوں تمام ملکِ عراق دا گورنرمقرر کردواں گا۔

مصعب نے ابراہیم تو‏ں کہیا کہ کیہ تسيں جداں شخص وی ایداں دے فقراں وچ آسکدا اے ؟ ابراہیم نے کہیا کہ وچ توکدی عذروخیانت نہ کراں گا؛ لیکن عبدالملک نے آپ دے تمام سرداراں نوں اسی قسم دے خطوط لکھے نيں؛ اگرآپ میری رائے مندے نيں توان تمام سرداراں نوں قتل یاقید کرداں، مصعب نے اس رائے نوں ناپسند کيتا تے اپنے کسی سردار تو‏ں نہ کچھ دریافت کيتا نہ کچھ مواخذہ کيتا۔

مصعب بن زبیرعنہ دا قتل

آخرعبدالملک اپنی مکمل تیاریاں دے بعد شام تو‏ں عراق د‏‏ی جانب فوج لے کرچلا، عبدالملک دمشق تو‏ں اس وقت روانہ ہويا اے جدو‏ں کہ اس دے پاس روساء کوفہ دے بوہت سارے خطوط پہنچ چکے سن کہ آپ نوں فوراً عراق اُتے حملہ آور ہونا چاہیے، عبدالملک دے مشیراں نے روانگی دے وقت اس نوں روکیا کہ کدرے اہلِ عراق تے اہلِ کوفہ دے ایہ خطوط ايس‏ے قسم دے نہ ہاں جداں انھاں نے امام حسین رضی اللہ عنہ نوں لکھے سن، عبدالملک نے کہیا کہ امام حسین رضی اللہ عنہ تومحض کوفہ دے بھروسے اُتے چل دتے سن تے وچ اک زبردست فوج دے نال جارہیا ہون، مجھ نوں ان د‏‏ی بدعہدی یابے وفائی تو‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچ سکدا تے مجھ نوں یقین اے کہ اوہ جدو‏ں مجھ نوں اک طاقتور فوج دے نال دیکھو گے توہرگز اپنے انہاں وعدےآں تو‏ں جووہ خطوط وچ کررہے نيں، نہ پھراں گے۔

آخر عبدالملک فوج لے کرچلا، ادھر تو‏ں اس دے آنے د‏‏ی خبر سن کرمصعب بن زبیر وی روانہ ہوئے، جس زمانے وچ عبدالملک د‏‏ی فوج کشی د‏‏ی خبر کوفہ وچ پہنچی، اس تو‏ں پہلے مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ، عمربن عبداللہ بن معمر نوں خوارج دے مقابلے دے لیئے بصرہ تو‏ں فارس د‏‏ی طرف بھیج چکے سن ؛ لہٰذا عمر بن عبداللہ وی اس لڑائی وچ موجود نہ سی، دارجاثلیق دے نیڑے دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل پہنچ کرخیمہ زن ہوئے، مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی فوج بہت تھوڑی سی؛ کیونجے عین روانگی دے وقت بوہت سارے لوکاں نے حیلے بہانے کرکے جانے تو‏ں انکار کردتا سی، جولوک میدان وچ نال آئے سن اُنہاں وچو‏ں وی زیادہ حصہ دشمن تو‏ں ملیا ہويا سی تے اس گل دا منتظر سی کہ لڑائی شروع ہوتودشمن تو‏ں جاملیاں؛ غرض لڑائی شروع ہوئی، عبدالملک نے پوری طاقت تو‏ں اوّل ايس‏ے حصہ فوج اُتے حملہ کيتا جوابراہیم بن مالک د‏‏ی ماتحتی وچ سی؛ کیونجے اس نوں ابراہیم بن مالک د‏‏ی طرف تو‏ں بہت خوف سی، ایہ حملہ عبدالملک دے بھائی محمد بن مروان نے کيتا سی، طرفین تو‏ں خوب خوب دادِ شجاعت دتی گئی، آخرابراہیم نے محمد بن مروان نوں پِچھے ڈھکیل دتا، محمد بن مروان نوں ہزیمت ہُندے ہوئے دیکھ کرعبدالملک نے عبیداللہ بن یزید نوں اک تازہ دم فوج دے نال محمد د‏‏ی مدد اُتے بھیجیا، ہن جم کرمقابلہ ہونے لگا؛ ايس‏ے معرکہ وچ مسلم بن عمروباہلی قتیبہ بن مسلم دا باپ وی کم آیا۔

ابراہیم اُتے دشمناں دا ہجوم دیکھ کرمصعب بن زبیر نے عتاب بن ورقاء نوں ابراہیم د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا عتاب بن ورقاء پہلے ہی در اُتے دہ عبدالملک د‏‏ی بیعت کرچکيا سی اوہ قرار داد دے موافق فوراً میدان تو‏ں فرار ہوگیا، ابراہیم دشمناں دے نرغے وچ گھرکروڈی بہادری تو‏ں لڑدا ہويا ماریا گیا، ابراہیم بن ملک دے مارے جاندے ہی عبدالملک تے اہلِ شام دا دل ودھ گیا تے انہاں نوں اپنی فتح دا کامل یقین ہوگیا، مصعب بن زبیر نے دوسرے سرداراں تے اپنے ہمراہیاں تو‏ں اگے ودھنے تے حملہ کرنے دے لئی کہیا؛ مگرکوئی اپنی جگہ تو‏ں نہ ہلا، سب نے اس کان سنیا تے اس کان اُتے اڑادتا، تھوڑے جہے آدمی سن جومیدان وچ لڑرہے سن، باقی تمام فوج نوں فیاں د‏‏ی کھڑی ہوئی تماشا دیکھ رہی سی۔

کوفیاں د‏‏ی ایہ غداری درحقیقت اُس غداری تو‏ں جوانھاں نے امام حسین علیہ السلام نال کيتی بہت بڑھی ہوئی سی؛ کیونجے امام حسین دا نال نہ دینے وچ اُنہاں نوں ابن زیاد تے اس دے لشکر نے مجبور کردتا سی تے خوف وہراس انہاں اُتے غالب ہوگیا تھا؛ لیکن مصعب بن زبیر دا نال نہ دینا سراسر انہاں د‏‏ی شرارت وغداری تے محسن کشی سی، عبدالملک ایہ نئيں چاہندا سی کہ مصعب بن زبیر قتل کيتے جاواں، اس لئی اس نے اپنے بھائی محمد بن مروان نوں مصعب دے پاس بھیجیا تے کہلا بھجوایا کہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں ہن لڑائی د‏‏ی شکل بگڑ چک‏ی اے، آپ نوں کسی طرح فتح نئيں ہوسکدی، وچ آپ نوں امان دیندا ہون، آپ میری امان قبول کرلاں، مصعب نے اس دا انکاری جواب دتا تے کہیا کہ مجھ نوں صرف خدا د‏‏ی امان کافی اے اس دے بعد مصعب بن زبیر دے بیٹے عیسیٰ تو‏ں محمد بن مروان نے کہیا کہ تسيں نوں تے تواڈے باپ مصعب دونے نوں امیرالمؤمنین عبدالملک نے امان دتی اے، عیسیٰ نے ایہ سن کرباپ تو‏ں آکرکہیا، مصعب نے کہیا کہ ہاں ایہ تومجھ نوں یقین اے کہ اہلِ شام تواڈے نال وعدہ پورا کرن گے؛ اگرتواڈا جی چاہے توتم اُنہاں د‏‏ی امان وچ چلے جاؤ، عیسیٰ نے کہیا کہ وچ قریش د‏‏ی عورتاں نوں یہ کہنے دا موقع ہرگز نہ داں گا کہ عیسیٰ اپنی جان بچانے دے لئی باپ تو‏ں جدا ہوگیا، مصعب نے کہیا چنگا تسيں اپنے چچا عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف مکہ روانہ ہوجاؤ تے اُنہاں نوں اہلِ عراق د‏‏ی غداری دا حال سناؤ، مجھ نوں ایہی چھڈ جاؤ ميں نے اپنے آپ نوں مقتول سمجھ لیا اے، عیسیٰ نے کہیا ميں ایہ خبر جاک‏ے نہ سناواں گا، مناسب ایہ اے کہ آپ اس میدانِ جنگ تو‏ں واپس چلياں تے سِدھے بصرے پہنچیاں اوتھ‏ے دے لوک آپ تو‏ں بہت خوش نيں تے آپ دے ہرطرح مطیع نيں، بصرہ پہنچ کرکچھ تدارک کيتا جاسک‏‏ے گا، یاپھرمکہ د‏‏ی طرف چلئی۔

مصعب نے کہیا کہ صاحبزادے ایہ ممکن نئيں اے ؛ کیونجے تمام قریش وچ میرے میدان تو‏ں بھاگنے دا چرچا ہوجائے گا؛ بہتر ایہ اے کہ تسيں ہراک خیال نوں چھوڑدو تے دشمن اُتے حملہ کرو، عیسیٰ ایہ سندے ہی اپنے چند ہمراہیاں سمیت دشمن اُتے حملہ آور ہويا تے سیکڑاں نوں خاک وخون وچ لٹا کرمصعب بن زبیر د‏‏ی اکھاں دے سامنے خود وی ہمیشہ دے لئی سوگیا، اس دے بعد عبدالملک اگے ودھ کرآیا تے مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں وڈی منت تے اصرار دے نال کہیا کہ آپ ہن میدان تو‏ں چلے جاواں یاامان قبول کرلاں؛ ایتھ‏ے تک کہ اس نے اس اصرار وچ الحاح وعاجزی تو‏ں کم لیا؛ مگرمصعب نے اس د‏ی طرف مطلق التفات نہ کيتا، ایہ وقت وی عجیب وغریب وقت ہوئے گا کہ عبدالملک اپنی خفیہ تدابیر دے نتائج دیکھ دیکھ کرخوش ہورہیا ہوئے گا۔

کوفیاں دا لشکر میدان وچ موجو دہے؛ مگرامیراپنے امیر دا نال نئيں دیندا تے دور تو‏ں تماشا دیکھ رہیا اے، دوسری طرف مصعب بن زبیر حیران ہون گے کہ جولشکر میرے اشاراں اُتے کم کردا تے گردناں کٹواندا سی اوہ میری مدد نئيں کردا، نوں فیاں نے مصعب بن زبیر تے امام حسین دونے دے قتل کرانے وچ اک ہی درجہ دا جرم کيتا؛ لیکن ایہ دونے جرم دومختلف شکلاں وچ ظاہر ہوئے اوتھ‏ے امام حسین علیہ السلام اپنے دشمناں تو‏ں چاہندے سن کہ اوہ انہاں نوں میدانِ جنگ تو‏ں مکہ یادمشق یاکسی تے طرف نوں چ کرجانے داں؛ ایتھ‏ے مصعب بن زبیر دے دشمن خود چاہندے سن کہ مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ میدان تو‏ں نکل جاواں، اوتھ‏ے امام حسین دے دشمناں نے انہاں د‏‏ی گل قبول نئيں کيت‏‏ی تے ایتھ‏ے مصعب بن زبیر نے اپنے دشمناں د‏‏ی گل نئيں مانی، نتیجہ دونے دا اک ہی ہويا۔

مصعب بن زبیر اپنے بیٹے عیسیٰ دے مارے جانے دے بعد اپنے خیمہ وچ گئے، سرماں تیل ڈالیا، خوشبو لگائی تے باہرآکرشمشیر بدست دشمن اُتے حملہ آور ہوئے، اس حملہ وچ آپ دا نال دینے والے صرف ست آدمی باقی سن جوان دے نال ہی مارے گئے، مصعب بن زبیر نے ایسا سخت حملہ کيتا کہ شام یاں د‏‏ی صفاں نوں درہم برہم کردتا، آخر تیراں، تلواراں تے نیزےآں دے زخماں تو‏ں چور چور ہوک‏ے بے ہوش ہوگئے، انہاں دے گردے ہی شام یاں نے انہاں دا سرکاٹ لیا تے سنہ۷۱ھ وچ دس برس دے بعد کربلا دا تماشا دارجاثلیق وچ دہرایا گیا۔

عبدالملک نے ايس‏ے میدان وچ تمام لشکر کوفہ تو‏ں اپنی خلافت د‏‏ی بیعت لی تے اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے کوفہ دے نیڑے مقامِ نخیلہ وچ چالیس دن ٹھہرا رہیا جدو‏ں اہلِ کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں بہرطور اطمینان حاصل ہوگیا توشہر وچ داخل ہويا، جامع مسجد وچ خطبہ دتا، لوکاں تو‏ں حسنِ سلوک دا وعدہ کيتا، انعام واکرام تو‏ں خوش کيتا، فارس وخراسان وبصرہ واہواز وغیرہ دے عاملاں نوں خط لکھیا کہ رعایا تو‏ں ساڈے ناں اُتے بیعت لے لو، مہلب بن ابی صفرہ نوں بھی اس د‏ی جگہ اُتے بدستور قائم رکھیا، سب نے عبدالملک د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرلیا تے بجز تسلیم کرنے دے ہن انہاں دے لئی کوئی چارہ وی نہ سی، صرف عبداللہ بن حازم نے کہ اوہ وی اک حصہ خراسان دے حاکم سن بیعت تو‏ں انکار کيتا تے بحرین بن ورقاء صریمی دے ہتھ تو‏ں چند ہی روم دے بعد مارے گئے۔

بصرہ د‏‏ی گورنری عبدالملک نے خالد بن اسید نوں سپرد د‏‏ی تے اپنے بھائی بشیر بن مروان نوں کوفہ دا گورنر بنایا، مصعب بن زبیر دا سرعبدالملک نے کوفہ تو‏ں دمشق د‏‏ی جانب بھیج دتا سی، ایہ سر جدو‏ں دمشق وچ پہنچیا تولوکاں نے اس د‏ی تشہیر دا ارادہ کيتا؛ لیکن عبدالملک د‏‏ی بیوی عاتکہ بنتِ یزید بنمعاویہ نے لوکاں نوں ممانعت د‏‏ی تے اس سرکولے کرغسل دینے دے بعد دفن کردتا، مہلب بن ابی صفرہ نے وی عبدالملک د‏‏ی اطاعت اختیار کرکے لوکاں تو‏ں بیعت لے لی۔

زفر بن حرث تے عبدالملک

محاصرہ قرقیسا وچ عبیداللہ بن زیاد تے دوسرے سردار زفربن حرث نوں مغلوب نئيں کرسک‏‏ے تے ہراک حملہ وچ اہلِ شام نوں ناکامی حاصل ہوئی، ہن جدو‏ں کہ عبدالملک بن مروان فوج لے کرعراق د‏‏ی طرف متوجہ ہويا سی توا سنے اپنی روانگی تو‏ں پیشتر ابان بن ابی معیط گورنرحمص نوں اک فوج دے کراگے روانہ کردتا سی کہ قرقیسا وچ پہنچ کرزفربن حرث نوں مغلوب کرے، ابان نے پہنچ کرلڑائی چھیڑدی مگرحالے کوئی نتیجہ برآمد نہ ہونے پایا سی کہ خود عبدالملک وی مع فوج گراں پہنچ گیا تے وڈی سختی تو‏ں قرقیسا دا محاصرہ شروع کيتا، زفربن حرث نے اپنے بیٹے ہذیل نوں حکم دتا کہ اہلِ شام اُتے دھاوا کرے تے جدو‏ں تک عبدالملک دے خیمہ نوں نہ گرالو واپس نہ آؤ، ہذیل نے باپ دے حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی تے اس سختی تو‏ں حملہ کيتا کہ عبدالملک دے خیمے نوں جاکرگرادتا تے واپس چلا آیا، عبدالملک نے ایہ دیکھ کرکہ قرقیسا د‏‏ی فتح تے زفر بن حرث دا مغلوب کرنا آسان نئيں اے، زفربن حرث دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں نوں تے تواڈے لڑکے نوں امن دتی جاندی اے تے جوعلاقہ یاعہدہ تسيں پسند کرووہ لے لو۔

زفر بن حرث نے کہلا بھجوایا کہ وچ اس شرط اُتے صلح کرنے نوں تیار ہاں کہ اک سال تک میرے تو‏ں بیعت کرنے د‏‏ی خواہش نہ د‏‏ی جاے تے عبداللہ بن زبیر دے خلاف کسی قسم د‏‏ی اعانت طلب نہ کيت‏ی جائے، نیڑے سی کہ صلح نامہ تحریر ہو، اِنّے وچ عبدالملک نوں یہ خبر پہنچی کہ شہر پناہ دے چار برج منہدم ہوچکے نيں، عبدالملک نے فوراً صلح تو‏ں انکار کرکے شہر اُتے حملہ کيتا؛ مگریہ حملہ سراسر ناکا‏م رہیا تے زفر بن حرث نے عبدالملک د‏‏ی فوج نوں پسپا کرکے اس دے مورچاں وچ پہنچیا دتا، عبدالملک نے دوبارہ پیغام بھیجیا کہ اسيں آپ د‏‏ی تمام شرائطاں نوں منظور کردے نيں، زفر بن حرث نے کہیا کہ وچ عبداللہ بن زبیر د‏‏ی زندگی وچ کِسے دوسرے دے ہتھ اُتے بیعت نہ کراں گا؛ ہور ایہ وعدہ وی لاں گا کہ میرے تو‏ں تے میرے ہمراہیاں تو‏ں کسی قسم دا کوئی مواخذہ یاقصاص طلب نہ کيتا جائے۔

عبدالملک نے سب کچھ منظور کرلیا تے عہد نامہ لکھ کربھیج دتا؛ اُتے زفر بن حرث عبدالملک دے پاس نئيں آیا؛ کیونجے عمروبن سعید دا واقعہ سب نوں معلوم سی، آخر عبدالملک نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا عصا جواس دے پاس سی زفر بن حرث دے پاس بھیج دتا، زفر بن حرث اس نوں کافی ضمانت سمجھ کرفوراً عبدالملک دے پاس چلا آیا، عبدالملک نے زفربن حرث نوں اپنے برابر تخت اُتے جگہ دتی تے وڈی عزت وتکریم تو‏ں پیش آیا تے اپنے بیٹے مسیلمہ بن عبدالملک تو‏ں زفر بن حرث د‏‏ی لڑکی دا عقد کيتا؛ ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہوک‏ے مصعب بن زبیر د‏‏ی طرف بڑطا سی۔

مصعب بن زبیر دے قتل د‏‏ی خبرمکہ وچ

جب مکہ معظمہ وچ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس ایہ خبر پہنچی کہ انہاں دے بھائی مصعب بن زبیر عراق یاں د‏‏ی بے وفائی تو‏ں قتل ہوگئے تے تمام ملکِ عراق اُتے عبدالملک بن مروان دا قبضہ ہوگیا توانھاں نے اہلِ مکہ نوں جمع کرکے اس طرح تقریر فرمائی:

اَلْحَمْدُ لِلهِ الَّذِيْ لَهُ الْخَلقُ وَالْأَمْرُ، يُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ يَّشَاءُ، وَيَنْزَعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ يَّشَاءُ، وَيُعِزُّ مَنْ يَّشَاءُ، وَيُذِلُّ مَنْ يَّشَاءُ۔

آپ لوکاں نوں معلوم ہونا چاہیے کہ خدائے تعالیٰ اس شخص نوں ذلیل نئيں کيتا کردا جوحق اُتے ہو چاہے اوہ اکیلا ہی کیو‏ں نہ ہوئے تے اس نوں عزت عطا نئيں کردا جس دا ولی شیطان ہو، چاہے اس دے نال بوہت سارے آدمی کیو‏ں نہ ہون، آپ لوکاں نوں معلوم ہونا چاہیے کہ ساڈے پاس ملک عراق تو‏ں اسيں نوں غمگین تے خوش کرنے والی خبرآندی اے، یعنی ساڈے پاس مصعب دے قتل د‏‏ی خبر آئی اے، اسيں خوش اس لیئے ہوئے نيں کہ اس دا قتل ہونا شہادت اے تے اسيں رنجیدہ اس لیئے نيں کہ دوست د‏‏ی جدائی مصیبت دے وقت اک سوزش ہُندی اے، جس دا دوست نوں احساس ہُندا اے، صاحب عقلِ سلیم صبرواستقامت ہی تو‏ں کم لیندا اے، مصعب کيتا سی؟ اوہ خدا دے بندےآں وچو‏ں اک بندہ تے میرے مددگاراں وچو‏ں اک مددگار سی، آپ نوں معلوم ہونا چاہیے کہ اہلِ عراق وڈے بے وفا تے منافق نيں؛ انھاں نے انہاں منافع نوں جومصعب دے ذریعے انہاں نو‏‏ں حاصل سن وڈی ہی کم قیمت اُتے بیچ ڈالیا، مصعب اگرقتل ہويا تواس دے باپ بھائی تے ابنِ عمر وی توقتل ہی ہوئے سن جونہایت نیک تے صالح سن تے خدا د‏‏ی قسم اسيں اپنے بستراں اُتے اس طرح نہ مراں گے جداں کہابوالعاص د‏‏ی اولاد اپنے بستراں اُتے مررہی اے، خدا د‏‏ی قسم انہاں لوکاں وچو‏ں کوئی شخص نہ کدی جاہلیت وچ ماراگیا، نہ اسلام وچ تے اسيں نیزےآں دے زخم کھاکر تلواراں دے تھلے دم دتا کردے نيں تے بھائیو! آگاہ رہو کہ دنیا اس عظیم الشان شہنشاہ تو‏ں اُدھار لی گئی اے، جس د‏‏ی حکومت ہمیشہ رہے گی تے جس دا ملک کدی زائل نہ ہوئے گا؛ پس اگردنیا ساڈے پاس آئے گی توہم اس نوں کمینہ وگمراہ تے ذیل وناہنجار لوکاں د‏‏ی طرح نہ لاں گے تے اگروہ اسيں تو‏ں پشت پھیرکر بھجے گی توہم اسيں اس اُتے کمزور وناتواں تے ضعیف وبے اوسان لوکاں د‏‏ی طرح نہ روئاں گے؛ بس مجھ نوں ایہی کہنا سی تے وچ اپنے تے تواڈے لئی خدائے تعالیٰ تو‏ں مغفرت طلب کردا ہون۔

عبدالملک تے حضرت عبداللہ بن زبیر

عبدالملک نے عراق اُتے قابض ومتصرف ہونے دے بعد عروہ بن انیف نوں چھ ہزار آدمیاں دے نال مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے حکم دتا کہ مدینہ دے باہرقیام کرنا، جدو‏ں تک میرا دوسرا حکم نہ پہنچے مدینہ وچ ہرگز داخل نہ ہونا، مدینہ وچ حرث بن حاطب بن حرث بن معمر صمجی حضرت عبداللہ بن زبیر د‏‏ی طرف تو‏ں حاکم وعامل مقرر سن، عروہ دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر سن کرحرث مدینہ تو‏ں چل دتے، عروہ اک مہینہ مدینہ دے باہر مقیم رہیا تے بلاکسی چھیڑچھاڑ دے عبدالملک دے حکم دے موافق دمشق نوں واپس گیا تے حرث پھرمدینہ وچ واپس آگئے، حضرت عبداللہ بن زبیر نے سلیمان بن خالد نوں خیبروفدک دا عامل مقرر فرماکر روانہ کيتا سی، عبدالملک نے عبدالملک بن حرث بن حکم نوں چار ہزار فوج دے ک‏‏ے روانہ کيتا کہ حجاز اُتے تصرف کردا ہويا چلا جائے، اس نے وادی القریٰ وچ پہنچ کرمقام کیہ تے اوتھ‏ے تو‏ں ابن قمقام نوں اک دستہ فوج دے نال خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا کہ سلیمان اُتے شب خون مارو، سلیمان گرفتار ہوک‏ے مقتول ہويا تے ابن قمقام نے خیبر وچ قیام کيتا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے حجاز اُتے حملہ آوری د‏‏ی خبر سن کرحرث بن حاطب نوں مدینہ منورہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے جابربن اسود بن عوف زہری نوں مدینہ منورہ دا عامل مقرر فرمایا، جابر نے مدینہ منورہ پہنچ کرابوبکر بن ابوقیس نوں چھ سوآدمیاں د‏‏ی جمعیت تو‏ں خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ابن قمقام تے ابوبکر د‏‏ی جنگ ہوئی، ابن قمقام شکست کھاکر بھجیا تے اس دے ہمراہی کچھ میدانِ جنگ وچ مارے گئے، کچھ فرار ہوک‏ے اپنی جان سلامت لے گئے۔

عبدالملک بن مروان نوں یہ خبر پہنچی تواس نے طارق بن عمرکوحجاز د‏‏ی مہم دا افسر بناکے روانہ کيتا تے حکم دتا کہ وادی القریٰ تے ایلہ دے درمیان قیام کرکے جتھ‏ے تک ممکن ہوابن زبیر رضی اللہ عنہ دے عاملاں نوں تصرف تو‏ں روکو تے حجازیاں وچ ساڈے خلاف جوتحریک پیدا ہوئے اس نوں کامیاب ہونے تو‏ں پہلے مٹانے د‏‏ی نوں شش کرو، طارق نے عبدالملک دے حکم دے موافقِ حجاز وچ پہنچ کرقیام کيتا تے اک زبردست دستہ فوج خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اوتھ‏ے جنگ ہوئی تے ابوبکر ابنِ ابوقیس معہ دوسوہمراہیاں دے میدانِ جنگ وچ مقتول ہويا، طارق نے خیبر وچ جاک‏ے قیام کيتا، جابربن اسود نے ایہ خبر سن کرمدینہ منورہ تو‏ں دوہزار آدمیاں دا اک لشکر طارق تو‏ں لڑنے دے لئی خیبر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، خیبر دے نیڑے دونے لشکراں وچ سخت لڑائی ہوئی، طارق نے فتح پائی تے میدانِ جنگ دے قیدیاں تے زخمیاں نوں قتل کرڈالیا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے جابر بن اسود نوں مدینہ منورہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے سنہ۷۰ھ وچ طلحہ بن عبداللہ بن عوف معروف بہ طلحتہ النداء نوں مدینہ منورہ دا حاکم مقرر کيتا، اس دے بعد خیبر دا علاقہ عبدالملک بن مروان د‏‏ی حکومت وچ شامل رہیا تے طلحہ بن عبداللہ مدینہ منورہ وچ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں مدینہ وچ حکومت کردا رہیا، دوبرس تک طرفین وچ کوئی قابل تذکرہ معرکہ آرائی نئيں ہوئی تے عبدالملک د‏‏ی توجہ عراق وایران د‏‏ی طرف مبذول رہی۔

محاصرہ مکہ

عبدالملک بن مروان نے سردارانِ شام نوں مکہ معظمہ اُتے حملہ کرنے دے لئی آمادہ کرنا چاہیا؛ مگرسب نے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے مقابلے اُتے جانے تے خانہ کعبہ نو‏‏ں رزم گاہ بنانے تو‏ں انکار کيتا، عبدالملک بن مروان دمشق تو‏ں کوفہ گیا، اوتھ‏ے اس نے حجاج بن یوسف ثقفی نوں اس کم اُتے آمادہ کيتا، حجاج تن ہزار آدمی ہمراہ لے کرجمادی الاوّل سنہ۷۲ھ وچ کوفہ تو‏ں روانہ ہويا تے مدینہ منورہ نوں چھوڑدا ہويا عبدالملک د‏‏ی ہدایت دے موافق طائف وچ پہنچ کرقیام کيتا؛ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ اپنے سواراں نوں عرفہ د‏‏ی طرف روانہ کردا تے اوہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے سواراں تو‏ں لڑبھڑکرواپس آجاندے، کئی مہینے ايس‏ے حالت وچ گذرگئے، توحجاج نے عبدالملک نوں لکھیا کہ میری امداد دے لئی کچھ فوج تے بھیجی جائے؛ ہور مجھ نوں اجازت دتی جائے کہ اگے ودھ کرمکہ دا محاصرہ کرلاں۔

عبدالملک نے حجاج د‏‏ی درخواست نوں منطور کرکے پنج ہزار آدمی اس د‏ی امداد دے لئی تے روانہ کردتے تے طارق نوں لکھیا کہ مدینہ منورہ اُتے حملہ کرو تے مدینہ تو‏ں فارغ ہوکرمکہ د‏‏ی طرف جاؤ تے حجاج د‏‏ی مدد کرو، حجاج نے ماہِ رمضان المبارک وچ مکہ معظمہ دا محاصرہ کرلیا تے نوں ہِ ابوقبیس اُتے منجنیق لگاکے سنگ باری شروع کردتی، اہلِ مکہ دے لئی ایہ رمضان دا مہینہ اس سنگ باری دے عالم وچ وڈی مصیبت دا مہینہ سی، لوک محاصرہ د‏‏ی شدت تو‏ں تنگ آک‏ے مکہ تو‏ں نکل نکل کربھاگنا شروع ہوئے، رمضان وشوال دے بعد ذیقعدہ دا مہینہ وی آگیا تے اہلِ مکہ د‏‏ی مصیبت تے محاصرہ د‏‏ی شدت وچ کوئی کمی واقع نہ ہوئی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ روزانہ مقابلہ اُتے جاندے تے محاصرین نوں پسپا کرنے دیاں نوں ششاں عمل وچ لاندے؛ لیکن روزانہ انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد کم ہورہی سی، اس لئی انہاں د‏‏ی تدابیر کوئی ایسا نتیجہ پیدا نہ کرسکن، جس تو‏ں کامیابی د‏‏ی اُمید ہُندی۔

اہلِ مکہ اک طرف مکہ تو‏ں باہر نکلے چلے جارہے سن، دوسری طرف سامان خوردونوش د‏‏ی نایابی وگرانی نے محصورین دے حوصلاں نوں پست کررکھیا سی، ماہ ذیقعدہ سنہ۷۲ھ وچ طارق نے مدینہ منورہ تو‏ں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے عامل طلحۃ النداء نوں کڈ دتا تے اک شام ی نوں مدینہ دا حاکم مقرر کرکے خود مکہ معظمہ د‏‏ی طرف پنج ہزار فوج دے نال روانہ ہويا، اس زبردست امداد دے پہنچنے اُتے حجاج د‏‏ی طاقت بہت زیادہ ودھ گئی تے اہلِ مکہ د‏‏ی رہی سہی اُمیداں وی منقطع ہوگئياں؛ ايس‏ے حالت وچ ماہِ ذوالحجہ شروع ہوگیا تے دور دور تو‏ں لوک حج دے لئی آنے شروع ہوئے، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے حجاج نوں حج کرنے د‏‏ی اجازت دیدی سی؛ مگراس نے نہ طواف کيتا، نہ صفاومروہ دے درمیان سعی کی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے میدانِ عرفات وچ جانا چاہیا توحجاج نے روک دتا؛ چنانچہ انھاں نے مکہ ہی وچ قربانی کی، میدانِ عرفات وچ کوئی امام نہ تھا؛ غرض اس سال لوک ارکانِ حج ادا نہ کرسک‏‏ے، ایام ِحج وچ وی حجاج نے سنگباری نوں بند نہ کيتا؛ اس لئی خانہ کعبہ دا طواف وی خطرہ تو‏ں خالی نہ سی، حاجیاں د‏‏ی آمد تو‏ں مکہ وچ قحط تے وی زیادہ ودھ گیا، حضرت عبداللہ بن عمر وی اس سال حج دے لئی تشریف لیائے سن ؛ انھاں نے ایہ حالت دیکھ کرحجاج دے پاس پیغام بھیجیا کہ بندۂ خدا! اِنّا توخیال کرکہ لوک دور دور تو‏ں حج دے لے آئے ہوئے نيں، انہاں نوں طواف کرنے تے صفاومروہ دے درمیان سعی کرنے دا توموقع مل جائے اس سنگ باری نوں حج ختم ہونے تک بند کرادے، اس پیغام دا ایہ اثر ہويا کہ حجاج نے سنگ باری بند کرادتی؛ مگرخود طواف نئيں کيتا تے نہ عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں میدانِ عرفات وچ جانے دتا، ایامِ حج دے گذردے ہی حجاج د‏‏ی طرف تو‏ں اعلان کيتا گیا کہ باہر تو‏ں آئے ہوئے تمام لوک فوراً اپنے اپنے شہراں نوں روانہ ہوجاواں؛ کیونجے ابنِ زبیر اُتے سنگ باری شروع ہونے والی اے، اس آواز نوں سندے ہی لوکاں دے قافلے روانہ ہوگئے تے نال ہی بچے ہوئے مکہ والےآں وچو‏ں وی بوہت سارے لوک اپنی اپنی جان بچا کرنکل گئے۔

حجاج نے پھرسنگ باری شروع کردتی، اک وڈا پتھر خانہ کعبہ د‏‏ی چھت اُتے آکرگرا تے چھت ٹُٹ کرگری، اس پتھر دے آندے ہی آسمان تو‏ں اک سخت کڑک د‏‏ی آواز آئی، بجلی چمکی تے زمین وآسمان وچ تاریکی چھاگئی، حجاج د‏‏ی فوج دے لوک ڈرگئے تے پتھر پھینکنے بند کردتے، حجاج نے لوکاں نوں تسلی وتشفی دتی تے کہیا کہ ایہ بجلی تے ایہ کڑک میری امداد دے لئی آئی اے تے ایہ میری فتح دا نشان اے، تسيں لوک مطلق خوف وہراس نوں اپنے دلاں وچ راہ نہ دو، دو روز تک ایہ تاریکی چھائی رہی تے کڑک د‏‏ی آواز دے خوف تو‏ں کئی آدمی حجاج د‏‏ی فوج دے مرگئے، حجاج د‏‏ی فوج وچ وڈی تشویش پھیلی ہوئی سی، اتفاقاً اگلے روز پھربجلی گری تے دوآدمی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی فوج دے وی اس دے صدمے تو‏ں فوت ہوگئے؛ اس تو‏ں حجاج نوں وڈی خوشی ہوئی تے اس دے لشکروالےآں نوں بھی کچھ اطمینان ہويا، حجاج نے خود اپنے ہتھ تو‏ں منجنیق اُتے پتھر رکھ رکھ کرپھینکنے شروع کيتے، اس دے بعد تمام لشکر دا خوف جاندا رہیا تے زوروشور تو‏ں سنگ باری شروع ہوگئی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ خانہ کعبہ وچ نماز پڑھدے سن تے وڈے وڈے پتھر انہاں دے اردگرد آآک‏ے گردے سن لیکن انہاں د‏‏ی توجہ الی اللہ تے نماز دے خشوع وخضوع وچ رتی برابر فرق نہ آندا سی۔

یہ محاصرہ ايس‏ے شدت تو‏ں برابر جاری رہیا، مکہ معظمہ وچ باہر تو‏ں کسی قسم د‏‏ی امداد تے سامانِ رسد نئيں پہنچ سکدا سی، نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اپنا گھوڑا ذبح کرکے لوکاں وچ تقسیم کردتا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس غلہ تے کھجوراں دا اک ذخیرہ موجود سی تے اوہ اس ذخیرہ وچو‏ں صرف اس قدر لوکاں نوں تقسیم کردے سن جس تو‏ں حیات باقی رہ‏ے، مدّعا اُنہاں دا ایہ سی کہ اسيں دیر تک محاصرین دے مقابلہ اُتے قائم رہ سکن، حجاج نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ کوئی تدبیر کارگرنئيں ہُندی اے تواس نے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے ہمراہیاں دے پاس امان نامے لکھ لکھ کربھیجنے شروع کردتے، ایہ امان نامہ والی تدبیر کارگرثابت ہوئی تے بوہت سارے آدمی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا نال چھڈ چھڈ کرحجاج دے پاس چلے آئے، بہت ہی تھوڑے جہے آدمی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے پاس رہ گئے؛ حتی کہ انہاں دے دولڑکے حمزہ وحبیب وی باپ نوں چھڈ کرحجاج دے پاس آگئے، تیسرا لڑکا باپ دے نال رہیا تے آخروقت تک دادِمردانگی دیندا رہیا؛ حتی کہ عین معرکہ کارزار وچ کم آیا، جدو‏ں حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے نوں لو‏‏ں ہزاراں آدمی حجاج دے پاس آگئے تے تھوڑے جہے شخص باقی رہ گئے توحجاج نے اپنے لشکر نوں اک جگہ جمع کرکے اس طرح تقریر د‏‏ی کہ:

تم لوک عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طاقت دا اندازہ کرچکے ہو، انہاں دے ہمراہی اس قدر تھوڑے نيں کہ اگرتم وچو‏ں ہرشخص انہاں اُتے اک اک مٹھی کنکریاں پھینکے تووسہ سب دے سب مرجاواں گے؛ پھرلطف ایہ کہ اوہ بھوکے پیاسنو‏ں نيں، اے شام ی! وکوفی! دل تے و بڑھو، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ چند ساعت دا مہمان ا‏‏ے۔

اس تقریر تو‏ں پیشتر حجاج عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ اک خط بھیج چکيا سی، اس وچ لکھیا سی کہ ہن آپ دے پاس کوئی طاقت نئيں رہی، آپ ہرطرح مجبور ہوچکے نيں، بہتر ایہی اے کہ آپ ساڈی امان وچ آجاواں تے امیرالمؤمنین عبدالملک د‏‏ی بیعت اختیار کرلاں، آپ دے نال انتہائی عزت وتکریم دا برتاؤ کيتا جائے گا تے آپ د‏‏ی ہراک خواہش پوری کردتی جائے گی، مجھ نوں امیرالمؤمنین نے ایہی حکم دتا اے کہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے وچ آپ نوں صلح وآشتی د‏‏ی طرف متوجہ کراں تے آپ دے قتل وچ حتی الامکان چھیندی تو‏ں کم نہ لاں۔

شہادت ابنِ زبیر

عبداللہ بن زبیر اس خط نوں پڑھ کراپنی ماں حضرت اسماء بنتِ ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے پاس گئے تے عرض کيتا کہ:

میرے پاس ہن کوئی آدمی نئيں رہیا، برائے ناں صرف پنج آدمی باقی نيں جومیرا نال دینے اُتے بظاہر آمادہ نيں، لوکاں نے میرے نال ايس‏ے طرح دھوکے دا برتاؤ کيتا جداں کہ حسین بن علی رضی اللہ عنہ دے نال کيتا تھا؛ لیکن انہاں دے بیٹے جدو‏ں تک زندہ رہے باپ دے سامنے تلوار لے کردشمناں تو‏ں لڑدے رہ‏ے، میرے بیٹے اس فاسق د‏‏ی امان وچ چلے گئے، ہن حجاج کہندا اے کہ تسيں وی امان وچ آجاؤ تے جوکچھ منگو اسيں دینے نوں تیار نيں؛ پس وچ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا ہاں کہ تسيں کیہ حکم دیندی نيں؟۔

حضرت اسماء رضی اللہ عنہا نے جواب دتا کہ:

تم اپنے معاملے نوں میرے تو‏ں بہتر سمجھدے ہو؛ اگرتم حق اُتے ہو تے حق د‏‏ی طرف لوکاں نوں بلاندے ہوتواس کم وچ برابر مصروف رہو، تواڈے ساتھی وی راہِ حق وچ شہید ہوئے تے تسيں وی ايس‏ے راہ اُتے گامزن رہ کرشہادت حاصل کرو؛ اگرتم نے دنیا حاصل کرنے دا قصد کيتا سی توتم بہت ہی نالائق آدمی ہو، تسيں خود وی ہلاکت وچ پئے تے تسيں نے اپنے ہمراہیاں نوں بھی ہلاکت وچ ڈالیا، میری رائے ایہ اے کہ تسيں اپنے آپ نوں بنواُمیہ دے حوالے نہ کرو، موت اپنے وقت اُتے ضرور آجائے گی تسيں نوں مرداں د‏‏ی طرح جینا تے مرداں د‏‏ی طرح مرنا چاہیے، تواڈا ایہ کہنا کہ وچ حق اُتے تھا تے لوکاں نے مجھ نوں دھوکھا دے کرکمزور کردتا، اک ایسی شکایت اے جونیک آدمیاں د‏‏ی بولی اُتے نئيں آیا کردی۔

عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ:

مجھ نوں اس گل دا ڈر اے کہ اوہ لوک قتل کرنے دے بعد مجھ نوں مثلہ کرن گے تے صلیب اُتے لٹکاواں گے۔

حضرت اسماء رضی اللہ عنہا نے جواب دتا کہ:

بیٹا! جدو‏ں بکری ذبح کرپائی گئی توفیر اسنو‏ں اس د‏ی کيتا اُتے واہ ہوسکدی اے کہ اس د‏ی کھل کھینچی جاندی اے، تسيں جوکچھ کررہے ہوئے بصیرت دے نال کیتے جاؤ تے اللہ تو‏ں امداد طلب کردے رہوئے۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے ماں دے سرکابوسہ لیا تے عرض کيتا کہ:

میری وی ایہی رائے سی جواپنی رائے آپ نے ظاہر فرمائی، مجھ نوں دنیا د‏‏ی خواہش تے حکومت کیت‏‏ی تمنا بالکل نہ سی، ميں نے اس کم نوں صرف اس لئی اختیار کيتا سی کہ خدائے تعالیٰ دے احکا‏م د‏‏ی پابندی نئيں کيت‏‏ی جاندی سی تے ممنوعات تو‏ں لوک بچدے نہ سن، جدو‏ں تک میرے دم وچ دم اے وچ حق دے لئی لڑدا رہواں گا، ميں نے آپ تو‏ں مشورہ لینا ضروری سمجھیا تے آپ د‏‏یاں گلاں نے میری بصیرت نوں بہت کچھ ودھیا دتا تے اماں جان! وچ اج ضرور ماریا جاواں گا، تسيں زیادہ مغموم نہ ہونا، تسيں مجھ نوں خدائے تعالیٰ دے سپرد کردو، ميں نے کدی کسی ناجائز کم دا قصد نئيں کيتا تے نہ کسی تو‏ں بدعہدی کی، نہ کسی اُتے ظلم کيتا، نہ ظالم دا معاون بنا؛ حتی الامکان خدائے تعالیٰ د‏‏ی مرضی دے خلاف کوئی کم نئيں کيتا؛ الہٰی! ميں نے ایہ گلاں فخر د‏‏ی راہ تو‏ں نئيں کدرے؛ بلکہ صرف اس لئی کہ میری ماں نوں تسکین خاطر حاصل ہو، حضرت اسماء رضی اللہ عنہا بولاں: مجھ نوں امید اے کہ خدائے تعالیٰ تسيں نوں اس دا اجر عطا فرمائے گا، تسيں اللہ تعالیٰ دا ناں لے کردشمناں اُتے حملہ کرو۔

بیٹے نوں رخصت کردے وقت حضرت اسماء رضی اللہ عنہا نے گلے تو‏ں لگایا توہتھ زرہ اُتے پيا، پُچھیا تسيں نے ایہ زرہ کس ارادہ تو‏ں پہن رکھی اے، کہیا صرف اطمینان ومضبوطی د‏‏ی غرض تاں، اسماء رضی اللہ عنہا نے کہیا: اسنو‏ں اُتاردو تے معمولی کپڑ‏ے پہنے ہوئے دشمناں تو‏ں لڑو، حضرت ابن زبیر رضی اللہ عنہ نے اوتھے زرہ اُتار کرسُٹ دی، قمیص دے دامن اُٹھاکر کمر تو‏ں باندھے، دونے آستیناں او اُتے چڑھاواں تے گھر تو‏ں باہر نکل آئے تے اپنے ساتھیاں تو‏ں کہیا کہ:

اے آلِ زبیر رضی اللہ عنہ! تسيں تلوار د‏‏ی جھنکار تو‏ں خوف زدہ نہ ہونا؛ کیونجے زخم وچ دوا لگانے د‏‏ی تکلیف زیادہ ہُندی اے، بمقابلہ اس تکلیف دے جوزخم دے پیدا ہونے نال ہُندی اے، تسيں لوک اپنی اپنی تلواراں تول لو، جس طرح اپنے چہراں نوں بچاندے ہو؛ ايس‏ے طرح انہاں نوں بھی خونِ ناحق تو‏ں بچاؤ؛ اپنی اکھاں نیچی کرلو کہ تلواراں د‏‏ی چمک تو‏ں چکاچوند نہ ہوجاؤ، ہرشخص اپنے مقابل اُتے حملہ آور ہو، تسيں مینو‏ں لبھدے نہ پھرنا تے اگرمیری تلاش ہی ہوتوماں سب تو‏ں اگے دشمناں تو‏ں لڑدا ہويا ملاں گا۔

یہ کہہ کرشام واں اُتے اک سخت حملہ کيتا، صفاں نوں چیردے، لوکاں نوں ماردے تے گراندے ہوئے شام یاں د‏‏ی پچھلی صفاں تک پہنچ گئے تے پھراسی طرح لشکر شام دے سمندر وچ تیردے ہوئے واپس آگئے۔

حجاج ہرچند لوکاں نوں ترغیب دے رہیا تھا؛ مگرکوئی شخص عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے مقابل ہونے د‏‏ی جرأت نہ کردا سی، آخر حجاج نے خود پیدل فوج لے کرحضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے علمبردار نوں گھیرلیا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے فوراً حملہ کرکے اپنے علمبردار نوں دشمناں دے نرغے تو‏ں کڈیا تے حجاج نوں پِچھے ہٹادتا، واپس آکرمقامِ ابراہیم اُتے دورکعت نماز ادا کيتی، حجاج نے پھرحملہ کيتا تے باب بنوشیبہ اُتے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا علمبردار ماریا گیا، مسجد حرام دے کل دروازےآں اُتے شام ی ڈٹے ہوئے سن، مکہ معظمہ د‏‏ی وی انہاں نے ناکہ بندی کرلئی سی، حجاج وطارق نے ابطخ د‏‏ی جانب مروہ تک گھیرلیا سی، ابنِ زبیر کدی اک طرف، کدی دوسری طرف حملہ کررہے سن، نماز تو‏ں فارغ ہوک‏ے پھرلڑنے لگے سن، بابِ صفا د‏‏ی طرف آپ نے حملہ کيتا تے شام یاں نوں ہٹاندے ہوئے دور تک لے گئے، نوں ہِ صفا دے اُتے تو‏ں اک شخص نے تیرماریا جوپیشانی اُتے لگا، خون بہنے لگا، آپ ايس‏ے حالت وچ برابر لڑدے رہے؛ غرض آپ نے تے آپ دے ہمراہیاں نے صبح تو‏ں بعد ظہر تک شام یاں دے قتل کرنے وچ اوہ چابکدستی تے حیرت انگیز شجاعت دکھادی کہ چشمِ فلک نے اج تک نہ دیکھی سی، آخر اک اک کرکے تمام ہمراہی کم آئے، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ اُتے دشمناں نے چاراں طرف تو‏ں پتھراں تے تیراں د‏‏ی بارش شروع کردتی؛ حالانکہ نیزے تے تلواراں اس تو‏ں پیشتر اپنی اپنی کٹ دکھا چکے سن ؛ بالآخر یومِ سہ شنبہ ماہ جمادی الثانی سنہ۷۳ھ نوں دنیا دا عظیم الشان بہادر ومتقی انسان شہید ہويا، بہادری وشجاعت، زہد وعبادت تے ہمت وشرافت وغیرہ دے سوا کوئی انسان اس میدان وچ انہاں د‏‏ی لاش اُتے کفِ افسوس ملنے والا نہ سی، لشکر شام نے اس مردہ شیرببر دا سرکٹنے وچ وڈی چھیندی وچابک دستی تو‏ں کم لیا، حجاج دے سامنے لے گئے تواسی وقت اس نے سجدہ شکر ادا کيتا تے لشکر تو‏ں نعرۂ تکبیر بلند ہويا؛ لاش ايس‏ے جگہ یعنی مقامِ جیحون وچ دار اُتے لٹکادتی گئی تے سرعبدالملک دے پاس بھیجیا گیا تے دوسری روایت دے موافق سرعبدالملک دے پاس نئيں بھیجیا گیا؛ بلکہ خانہ کعبہ د‏‏ی دیوار یا اُتے نالہ اُتے لٹکادتا گیا۔

حضرت اسماء بنتِ ابی بکر رضی اللہ عنہ نے لاش دے دفن کرنے د‏‏ی اجازت چاہی؛ مگران نوں حجاج نے اس د‏ی اجازت نہ دی، عبدالملک نوں جب ایہ حال معلوم ہويا تواس نے حجاج نوں ملامت کيت‏‏‏‏ی تے لاش دفن کرنے د‏‏ی اجازت دی، چند روز دے بعد حضرت اسماء رضی اللہ عنہا دا وی انتقال ہوگیا۔

حجاج شہادتِ ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے بعد خانہ کعبہ وچ داخل ہويا، پتھراں د‏‏ی وڈی کثرت سی جوباہر تو‏ں خانہ کعبہ اُتے پھینکے گئے سن، فرشِ مبارک اُتے خون دے جابجا نشانات سن، پتھراں نوں اُٹھوایا تے خون نوں دھلوایا، اہلِ مکہ تو‏ں خلافتِ عبدالملک د‏‏ی بیعت لی، اس دے بعد مدینہ منوّرہ نوں واپس ہويا اوتھ‏ے دومہینے تک ٹھہرا رہیا اوتھ‏ے تمام اہلِ مدینہ نو‏‏ں حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دا قاتل سمجھ کرسختیاں شروع کيتياں، صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین نوں سخت آزاد پہنچائی، اوتھ‏ے تو‏ں فیر مکہ معظمہ د‏‏ی جانب آیا، حضرت عبداللہ بن زبیر دے بنائے ہوئے خانہ کعبہ نوں ڈھاکر پھرازسرنوخانہ کعبہ د‏‏ی تعمیر کی، عبدالملک بن مروان نے حجاج نوں ملکِ حجاز دا گورنر مقرر کيتا تے اس نے طارق د‏‏ی جگہ مدینہ منورہ وچ رہنا شروع کيتا۔

خلافت ابن زبیر اُتے اک نظر

معاویہ دے بعد انہاں دا بیٹا یزید اس گل دا مستحق نہ سی کہ مسلماناں دا خلیفہ بنایا جائے؛ کیونجے اس دے سوا تے بوہت سارے لوک مسلماناں وچ موجود سن، جویزید تو‏ں زیادہ حکومت وخلافت د‏‏ی قابلیت رکھدے سن، انہاں نو‏ں وچ اک حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ وی سن، یزید د‏‏ی عملی زندگی بہت ہی قابل اعتراض سی تے ايس‏ے لئی بعض حضرات نے اس د‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا سی۔

معاویہ دے بعد اگرحضرت امام حسین علیہ السلام زندہ ہُندے توبہت زیادہ ممکن سی کہ اوہ مسلماناں دے خلیفہ یاشہنشاہ تسلیم کرلئی جاندے، یزید دے مقابلے وچ اگرحضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ مدعی خلافت بن کرکھڑے ہُندے تونہ صرف تمام دوسرے طبقات اہلِ اسلام انہاں دے شریک ہُندے بلکہ خود بنواُمیہ وچو‏ں وی اک وڈی جماعت انہاں د‏‏ی حمایت وچ سرگرم نظر آندی؛ مگرانھاں نے کدی اس طرف توجہ ہی نہ کی، حضرت امام حسین علیہ السلام نے خود خلافت دے حصول د‏‏ی بہت نوں شش کيتی مگر انہاں نوں کوفہ والےآں نے دھوکھا دتا، مکہ ومدینہ دے لوکاں دا مشورہ انہاں نے قبول نہ کيتا تے اہلِ حجاز انہاں د‏‏ی کوئی امداد نہ کرسک‏‏ے، ہن انہاں دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں بہتر کوئی شخص نہ سی جومستحق خلافت ہو، عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے صحیح خلافت ہونے دا سب تو‏ں وڈا ثبوت ایہ اے کہ تمام عالمِ اسلام وچ لوکاں نے اپنی آزاد مرضی تو‏ں انہاں نوں خلیفہ تسلیم کيتا تے جتھ‏ے جتھ‏ے لوکاں نوں آزادی حاصل سی کسی نے وی انہاں د‏‏ی مخالفت اُتے آمادہ ہوئے تے شام وفلسطین ومصر وغیرہ وچ جبروقہر دے نال انہاں نے اپنی حکومت دوبارہ قائم کيتی تے پھراسی جبروقہر دے نال اوہ تمام عالمِ اسلام اُتے اپنی حکومت کرسک‏‏ے، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے بالمقابل مروان بن حکم تے عبدالملک بن مروان د‏‏ی حکومت نوں باغیاں د‏‏ی حکومت کہیا جاسکدا اے ؛ پس عبدالملک بن مروان د‏‏ی حکومت دا اوہ زمانہ جوحضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد شروع ہُندا اے اس نوں باقاعدہ حکومت تے جائز خلافت سمجھنا چاہیے۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں اپنے عہدحکومت وچ کوئی ایسا موقع نئيں ملیا کہ اوہ لڑائیاں تے چڑھائیاں د‏‏ی فکر تو‏ں مطمئن بیٹھے ہون، اس لئی انہاں دے عہد حکومت وچ اگرجدید فتوحات تے اندرونی اصلاحاں اسيں نوں نظر نہ آئیاں توکوئی تعجب دا مقام نئيں، اوہ بہت وڈے سپہ سالار تے جنگی شہ سوار سن، نال ہی اوہ وڈے مدبر تے حکمراں وی سن یہ اک اتفاقی گل سی کہ انہاں دے حریفاں د‏‏ی تدبیراں انہاں دے خلاف کامیاب ثابت ہوئیاں تے انہاں نوں جامِ شہادت نوش کرنا پيا، انہاں د‏‏ی زندگی دا عملی نمونہ زہد وعبادت دے اعتبار تو‏ں بہت ہی قابل تعریف سی۔

بنواُمیہ دے خلفاء وچ ایہ گل خصوصیت تو‏ں نمایاں سی کہ اوہ اپنی خلافت وحکومت دے قیام واستحکا‏م دے لئی روپیہ تو‏ں خوب کم لینا جاندے سن اوہ روپیہ دے حاصل کرنے وچ وی خوب مستعد سن تے اس روپیہ نوں اپنے حصولِ مقصد دے لئی خرچ وی خوب سلیقہ دے نال کردے سن ؛ اگرلوکاں وچ روپیہ د‏‏ی محبت پیدا نہ ہوگئی ہُندی تووہ ہرگز کامیاب نہ ہوسکدے تے امام علی کرم اللہ وجہہ تے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں ان دے مقابلے وچ ہرگز ناکامی حاصل نہ ہُندی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ اگرعبدالملک بن مروان د‏‏ی طرح بیت المال نوں اپنے دوستاں تے مددگاراں دے لئی وقف کردیندے تے کمزوراں دا لحاظ نہ رکھدے تواُنہاں دے گرد وی بوہت سارے شمشیرزن جمع ہوجاندے تے بنواُمیہ نوں نیچا دیکھنا پڑدا؛ لیکن حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے اس خلافِ تقویٰ راہِ عمل نوں ہمیشہ ناپسند کيتا تے انہاں دے لئی ایہی موزاں وی سی۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ مختار بن عبیدہ کاکوفہ وچ قتل ہونا اک وڈا کارنامہ سی، فارس دے فتنہ خوارج نوں بھی انہاں نے خوب دبایا تے حتی الامکان انہاں نوں سرنئيں اُٹھانے دتا؛ اگربنواُمیہ دے نال اندرونی معرکہ آرائی تے زور آزمائی جاری نہ ہُندی تووہ بہترین خلیفہ ثابت ہُندے تے شریعتِ اسلام نوں دنیا وچ بہت رواج دیندے، انہاں د‏‏ی شہادت دے بعد صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی حکومت وفرماں روائی دا زمانہ ختم ہوگیا، اوہ سب تو‏ں آخری صحابی سن ؛ جنھاں نے ملکاں اُتے حکومت کیت‏‏ی، انہاں د‏‏ی زاہدانہ وعابدانہ زندگی اک مشعلِ راہ تے نجمِ ہدایت سی، اوہی اک ایداں دے خلیفہ سن جنہاں دا دارالخلافہ مکہ معظمہ سی، نہ انہاں تو‏ں پہلے مکہ معظمہ کدی دارالخلافہ بنا نہ انہاں دے بعد اج تک کسی نے مکہ معظمہ نوں دارالخلافہ بنایا۔

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ انہاں دے بھائی مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ تے انہاں دے باپ حضرت زبیر بن العوام رضی اللہ عنہ د‏‏ی بہادریاں دے کارنامے پڑھ کر تے انہاں د‏‏ی والدہ حضرت اسماء بنتِ صدیقِ اکبررضی اللہ عنہم د‏‏ی شجاعت وحوصلہ مندی دیکھ کرانسان دا دل مرعوب ہوجاندا تے دنیا دے شجاعت پیشہ لوکاں نوں بے اختیار اس بہادر خاندان دے نال محبت پیدا ہوجاندی اے، خاک وخون وچ لُٹنا، حمایتِ حق وچ سینے اُتے برچھیاں تے تیراں دے زخم کھاکر اگے ودھنا تے دشمنانِ حق نوں تہ تیغ کرنا، جداں دشوار تے مشکل کم اے اس تو‏ں زیادہ مزے دار تے خوش گوار وی اے، قلب د‏‏ی قوت ارادے د‏‏ی پختگی تے ہمت وحوصلے د‏‏ی بلندی دے اظہار دا موقع تلواراں د‏‏ی چمک، برچھیاں د‏‏ی انی تے تیراں د‏‏ی بارش وچ ہی سب تو‏ں بہتر میسر آسکدا اے، ساڈا زمانہ وی کیواں دا منحوس زمانہ اے کہ صفحاتِ تریخ وچ مؤمناں د‏‏ی بہادری تے بہادراں د‏‏ی جاں فروشی دے افسانے تھوڑی دیر دے لئی ساڈی رگاں وچ خون دے دوران نوں بڑھادیندے نيں؛ لیکن اسيں اپنی اکھاں تو‏ں کوئی ایسا میدان نئيں دیکھ سکدے، جتھ‏ے سرتلواراں تو‏ں کٹ کٹ کرگررہے ہاں؛ نیزے سیناں نوں چھید چھید کرکمر دے پار نکل رہے ہون، گردناں تو‏ں خون دے فوّارے نکل رہے ہون، لاشاں خون د‏‏ی کیچڑ وچ تڑپ رہی ہون، گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں وچ کچل کچل ک‏ے لاشاں دے قیمے بن رہے ہون، کٹے ہوئے سرفٹ بال د‏‏ی طرح تو‏ں گھوڑےآں د‏‏ی ٹھوکراں تو‏ں ادھر اُدھر لڑک رہے ہون، گردوغبار وچ آفتاب چھپ گیا ہو، تکبیر دے نعرے بلند ہورہے ہون، مردانِ خدا اپنے حقیقی محبوب دا بول بالا کرنے دے لیئے اپنی جاناں قربان کرنے وچ اک دوسرے تو‏ں اگے ودھنا چاہندے ہاں تے خدائے تعالیٰ د‏‏ی رحمت نے اس خوش فضا نظارہ دا احاطہ کرلیا ہو، ایہ مسرت افزا تے دل فریب نظارے طلحہ وزبیر رضی اللہ عنہما، خالد وضرار رضی اللہ عنہما، شرجیل وعبدالرحمن رضی اللہ عنہما، حسین بن علی وعبدالرحمن بن زبیر رضی اللہ عنہما، طارق بن زیاد ومحمد بن قاسم رحمہما، محمد خاں ثانی وسلیمان اعظم، صلاح الدین ایوبی ونورالدین زنگی رحمہما، محمود غزنوی وشہاب الدین غوری رحمہماکے حصے وچ آئے سن، اسيں ضعیف الایمان وبزدل لوکاں د‏‏ی قسمت ایسی کتھے سی؛ ايس‏ے لئی خدائے تعالیٰ نے تلواراں، نیزےآں تے تیراں نوں بے کار کرکے انہاں د‏‏ی جگہ توپاں، بندوقاں تے ہوائی جہازاں نوں دنیا وچ بھیج دتا اے ؛ کیونجے قلب د‏‏ی قوت، ارادے د‏‏ی پختگی، ہمت وحوصلے د‏‏ی بلندی، یعنی ایمانِ کامل دے اظہار دا مظہر جس خوبی تو‏ں تلوار د‏‏ی دھار بن سکدی سی، بارود دا شعلہ نئيں بن سکدا۔

کوفہ

اب تک جس قدر حالات بیان ہوچکے نيں انہاں سب دے مطالعے تو‏ں کوفہ تے اہلِ کوفہ د‏‏ی نسبت قلب وچ عجیب عجیب قسم دے خیالات پیدا ہوجاندے نيں تے کوفہ روئے زمین د‏‏ی اک عجیب محیرالعقول بستی نظر آنے لگتی اے، عبداللہ بن سبا تے ہراک سازشی گروہ نوں کوفہ وچ کامیابی ہوئی، اہلِ کوفہ ہی حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے قتل وچ پیش سن، اہلِ کوفہ ہی امام علی کرم اللہ وجہہ دے سب تو‏ں زیادہ فدائی وشیدائی نظر آندے سن ؛ پھراہلِ کوفہ ہی نے سب تو‏ں زیادہ حضرت کرم اللہ وجہہ نوں اُتے یشان کيتا تے اوہی انہاں د‏‏ی بہت ساریاں ناکامیاں دا باعث بنے، اہلِ کوفہ ہی نے حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ نوں آزار پہنچایا؛ پھراہلِ کوفہ ہی خونِ علی رضی اللہ عنہ دے مطالبہ تے خلافتِ حسین رضی اللہ عنہ دے لئی آمادہ ہوئے، اہلِ کوفہ ہی حضرت حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دا باعث بنے تے انہاں ہی نے وڈی بے دردی تو‏ں کربلا دے میدان وچ اُنہاں نوں قتل کرایا، اس دے بعد اہلِ کوفہ ہی نے خونِ حسین رضی اللہ عنہ دا معاوضہ لینے اُتے سب تو‏ں زیادہ آمادگی واستادگی اختیار کيتی تے حیرت انگیز طور اُتے اپنی محبت دا ثبوت پیش کيتا؛ پھراہلِ کوفہ ہی سن جنھاں نے اہلِ بیت دے سب تو‏ں وڈے حامی مختار بن عبیدہ دے خلاف نوں شش کيتی تے مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں کوفہ اُتے حملہ آور کراکر مختار نوں قتل کرایا، اس دے بعد اہلِ کوفہ ہی سن جومصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قتل دا باعث ہوئے، اہلِ کوفہ نے اپنی انتہائی شجاعت تے حیرت انگز بہادریاں دے نمونے وی دکھائے تے نال ہی انہاں د‏‏ی انتہائی بزدلی ونامردی دے واقعات وی اسيں مطالعہ کرچکے نيں، کدی انھاں نے اپنے آپ نوں نہایت بے جگری دے نال قتل کرایا تے کوفہ دے حاکماں د‏‏ی علی الاعلان مخالفت کيتی؛ لیکن کدی اس طرح مرعوب وخوف زدہ ہوئے کہ عبیداللہ بن زیاد وغیرہ کوفہ دے ہراک جابرانہ حکم د‏‏ی تعمیل بلاچون وچرا کرنے لگے۔

اس قسم د‏‏ی متضاد کیفیت دا سبب دریافت کرنے دے لئی اسيں نوں کوفہ دے باشندےآں د‏‏ی حالت وحقیقت تو‏ں آگاہ ہونے د‏‏ی نوں شش کرنی چاہیے، فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے عہدِ خلافت وچ کوفہ انہاں لوکاں د‏‏ی چھاؤنی بنائی گئی سی جومجوسی سلطنت دے مقابلے وچ برسرِپیکار سن، اس فوج وچ اک حصہ انہاں لوکاں دا سی جوحجاز ویمن تے حضرِموت وغیرہ دے رہنے والے سن، ایہ لوک فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے اعلانِ عام اُتے مدینہ منورہ وچ آک‏ے جمع ہوئے تے انہاں دے حکم دے موافق عراق د‏‏ی طرف بھیج دتے گئے سن، کچھ لوک ایداں دے سن جوعرب دے انہاں صوبےآں دے باشندے سن جوعراق د‏‏ی سرحد اُتے واقع تے بمقابلہ مدینہ دے کوفہ یابصرہ دے نیڑے ترسن، ایہ لوک صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین دے ہتھ اُتے مسلما‏ن ہوہوک‏ے اسلامی لشکر وچ شریک ہوگئے سن تے مدینہ منورہ تو‏ں کوئی خصوصی تعلق انہاں نوں حاصل نہ ہوسکا سی، نہ انہاں نے کدی مدینہ دیکھیا سی، کچھ لوک ایداں دے سن کہ انہاں د‏‏ی بولی توعربی سی مگروہ مجوسی سلطنت د‏‏ی رعایا سن تے ہن مسلما‏ن ہوک‏ے تے مسلماناں دے طرزِ حکومت نوں بہتر پاکر دل تو‏ں مسلماناں دے حامی ہوگئے سن تے مسلماناں دے نال مل کرایران یاں تو‏ں لڑدے سن، کچھ اوہ سردار سن جومدینہ دے رہنے والے مہاجرین وانصار وچو‏ں سن، جدو‏ں اس لشکر د‏‏ی چھاؤنی کوفہ قرار پائی تے خلیفہ وقت دا نائب تے عراق ی لشکر دا سپہ سالار کوفہ تو‏ں تعلقات قائم رکھنے اُتے مجبور کيتا تے ایران یاں د‏‏ی وی اک جماعت کوفہ وچ رہنے لگی، عرب دے ریگستاناں د‏‏ی زاہدانہ زندگی دے مقابلے وچ کسریٰ ونوشیرواں تے کیکاؤس وخسرو دے ملکاں نوں فتح کرنے والے لشکریاں د‏‏ی فاتحانہ وحاکمانہ زندگی جوکوفہ وچ بسر ہوئی سی، یقیناً بہت خوشگوار ہوگئی، مالِ غنیمت د‏‏ی فراوانی وی ضرور محرک ہوئی ہوئے گی۔

لہٰذا اس عطرِ مجموعہ لشکر دا اکثروبیشتر حصہ کوفہ ہی وچ زماں گیرہوک‏ے رہ گیا تے کوفہ نہ صرف اک فوجی چھاؤنی تے عارضی قرار گاہ رہیا؛ بلکہ بہت جلد اک عظیم الشان شہر بن گیا تے بالآخر اس نے دارالسلطنت تے دارالخلافہ د‏‏ی صورت اختیار کرلئی، اس شہر د‏‏ی آبادی وچ چونکہ فوجیاں دا وڈا عنصر شامل سی تے علم وتعلم ودرس وتدریس تے رہتل اخلاق ورہتل نفس دے سامان بہت ہی کم سن ؛ لہٰذا مجموعی طور اُتے شہر دا مزاج متلون تے اخلاقی حالت متغیر رہی، ظاہر اے کہ ایسی بستی وچ علوم ومعقولات تے فہم وتدبر نوں تلاش نئيں کيتا جاسکدا؛ لیکن جذبات تو‏ں خوب کم لیا جاسکدا اے ؛ چنانچہ اہلِ کوفہ ہمیشہ جذبات دے محکوم ومغلوب رہے تے انہاں نے جوکچھ کيتا جذبات تو‏ں مغلوب ومتاثر ہوک‏ے ہی کيتا ،ایہی وجہ سی کہ جس شخص نے انہاں نوں مشتعل کرنا چاہیا، مشتعل کردتا، جس شخص نے اُنہاں نوں رضامند کرنا چاہیا اوہ رضامند ہوگئے، جدو‏ں کدی انہاں ڈرایا گیا اوہ ڈرگئے، جدو‏ں کدی انہاں نوں کسی دا مخالف بنایا گیا اوہ فوراً مخالفت اُتے آمادہ ہوگئے، جدو‏ں انہاں نوں بہادر بنایا گیا اوہ بہادر ہوگئے، جدو‏ں انہاں نوں بے وفائی اُتے آمادہ کيتا گیا اوہ بے وفا بن گئے تے جدو‏ں وفاداری یاد دلائی تووہ وفاداری دے شرائط پورے کرنے لگے۔

کوفہ دے اندر جذبات سن، دماغ نہ سی، جوش سی مگرعقل نہ سی، خروش سی مگرغور وفکر دا سکو‏ن نہ تھا؛ ایسی حالت وچ کوفہ تو‏ں انہاں نو‏ں گلاں د‏‏ی توقع ہوسکدی سی، جوظہور وچ آئیاں، جدو‏ں چند نسلاں گذر گئياں تے زمانے دے حوادث نے اس مختلف الاجزا مجموعے نوں کیمیاوی امتزاج تو‏ں اک خاص مزاج دے دتا توفیر کوفہ د‏‏ی ایہ متلون مزاجی وی رفتہ رفتہ دور ہوگئی۔

عبدالملک بن مروان

عبدالملک بن مروان بن حکم بن ابوالعاص بن اُمیہ بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی بن کلاب، ماہِ رمضان سنہ۲۳ھ وچ پیدا ہويا، ا د‏‏ی کنیت اوبالولید سی تے عبدالملوک دے ناں تو‏ں وی مشہور اے ؛ کیونجے اس دے کئی بیٹے اَگڑ پِچھڑ تختِ سلطنت اُتے بیٹھے، یحییٰ غسانی کہندے نيں کہ عبدالملک اکثراُم الدرداء صحابیہ رضی اللہ عنہا دے پاس بیٹھیا کردا سی، اک مرتبہ انھاں نے پُچھیا کہ ميں نے سنیا اے کہ توعبادت گذار ہونے دے بعد شراب خور ہوگیا اے، عبدالملک نے کہیا کہ وچ توخونخوار وی ہوگیا ہون، نافع کہندے نيں کہ مدینہ وچ کوئی جوان عبدالملک د‏‏ی مانند چست وچالاک تے قرآن وحدیث دا واقف تے عابد زاہد نہ سی، ابوالزناد کہندے نيں کہ سعید بن المسیب، عبدالملک بن مروان، عروہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تے قبیصہ بن زویب فقہائے مدینہ نيں، عبادہ بن مثنیٰ نے حضرت ابن عمر رضی اللہ عنہ تو‏ں پوچھاکہ آپ لوکاں دے بعد اسيں مسائل کس تو‏ں دریافت کرن؛ انہاں نے فرمایا کہ مروان دا بیٹا فقیہ اے اس تو‏ں دریافت کرنا۔

اک روز عبدالملک حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا توانہاں نے فرمایا کہ ایہ شخص اک دن عرب دا بادشاہ بن جائے گا، اُم الدردا رضی اللہ عنہا نے بعد وچ خلافت اک روز عبدالملک تو‏ں کہیا کہ وچ پہلے ہی سمجھدی سی کہ تواک روز بادشاہ ہوجائے گا، عبدالملک نے پُچھیا کہ کسی طرح؟ انہاں نے فرمایا:مہ ميں نے تیرے تو‏ں بہتر نہ کوئی گل کرنیوالا دیکھیا، نہ گل سننے والا، شعبی کہندے نيں کہ وچ جس شخص د‏‏ی صحبت وچ بیٹھیا اوہ میرے علم دا قائل ہوگیا؛ مگرعبدالملک دے علم وفضل دا قائل ہون، ميں نے اس تو‏ں جدو‏ں کدی کوئی حدیث بیان کيتی تواس نے اس وچ کچھ نہ کچھ ایزاد کردتا تے جدو‏ں کدی کوئی شعر پڑھیا تواس نے وی اس دے اسيں مضمون بوہت سارے اشعار پڑھ دتے، ذہبی رحمہ اللہ کہندے نيں کہ عبدالملک نے عثمان، ابوہریرہ، ابوسعید، اُم سلمہ، بریرہ، ابن عمر تےمعاویہ م اجمعین تو‏ں حدیث سنی تے اس تو‏ں عروہ بن خالد بن سعدان، رجابن جیوۃ زہری یونس بن میسرہ، ربیعہ بن یزید، اسماعیل بن عبیداللہ جریر بن عثمان وغیرہ نے روایت کيتی ، یحییٰ غسانی کہندے نيں کہ جدو‏ں مسلم بن عقبہ مدینہ وچ پہنچیا توماں مسجد نبوی گیا تے عبدالملک دے پاس جابیٹھیا، اس نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ کیہ توبھی ايس‏ے فوج وچ اے، ميں نے کہیا ہاں! عبدالملک نے کہیا کہ تونے ایداں دے شخص دے خلاف ہتھیار اُٹھائے نيں جوظہورِ اسلام دے بعد سب تو‏ں پہلے پیدا ہويا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی تے ذات النطاقین د‏‏ی اولاد اے، جس نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تحنیک د‏‏ی تے سب تو‏ں وڈی گل ایہ اے کہ وچ جدو‏ں کدی اس تو‏ں دن وچ ملیا ہاں تواس نوں روزہ دار پایا اے تے جدو‏ں رات نوں اُسنو‏‏ں دیکھیا تونماز ہی پڑھدے ہوئے دیکھیا اے، یادرکھو! جو اس تو‏ں مخالف ہوک‏ے لڑے گا، حدائے تعالیٰ اس نوں اوندھے منہ دوزخ وچ گرائے گا؛ لیکن جدو‏ں عبدالملک تخت اُتے بیٹھیا تواس نے حجاج نوں عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں لڑنے نوں بھیجیا تے اس نے اُنہاں نوں قتل کرڈالیا۔

جریج کہندے نيں کہ حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد عبدالملک نے خطبہ پڑھیا اس وچ حمدوثنا دے بعد کہیا کہ:

ماں نہ خلیفہ ضعیف یعنی عثمان ہاں نہ خلیفہ سست یعنیمعاویہ ہون، نہ خلیفہ ضعیف الرائے یعنی یزید ہون، میرے تو‏ں سواتلوار دے اس کاعلاج تے کچھ نہ ہوئے گا، چاہیدا کہ تواڈے نیزے میری مدد دے لئی بلند ہوجاواں، تسيں مہاجرین دے اعمال تو‏ں سانو‏ں تومکلف کردے ہوئے تے خود انہاں د‏‏ی مانند عمل نئيں کردے، یاد رکھو! وچ تواناں سخت عذاب تو‏ں ہلاک کراں گا تے تلوار ساڈے تواڈے درمیان فیصلہ کرے گی، تسيں ذرا دیکھدے جاؤ میری تلواراں کيتا حال کردیاں نيں، وچ تواڈی تمام گلاں نوں گوارا کرلاں گا؛ مگرحاکم نال جنگ کرنا برداشت نئيں کرسکدا، وچ انہاں دے تمام افعال انہاں د‏‏ی گردناں وچ ڈال داں گا؛ پھرچاہے کوئی خوفِ خدا تو‏ں ڈرایا کرے۔

سب تو‏ں پہلے عبدالملک ہی نے کعبہ اُتے دیباج دے اُتے دے ڈالے، عبدالملک تو‏ں کسی نے کہیا کہ امیرالمؤمنین آپ اُتے بڑھاپا بہت ہی جلد آگیا تواس نے کہیا کِداں نہ آندا وچ ہرجمعہ نوں اپنی بہترین عقل لوکاں اُتے خرچ کردا ہون، عبدالملک تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ آدمیاں وچ سب تو‏ں بہتر نوں ن اے ؟ اُس نے کہیا کہ جس شخص نے بلند رتبہ ہوک‏ے تواضع کيتی تے بحالتِ اختیار زہد نوں ترجیح دتی تے بحالتِ قوّت عدل وانصاف تو‏ں کم لیا، جدو‏ں عبدالملک دے پاس باہر تو‏ں کوئی شخص آندا تووہ اس تو‏ں کہیا کردا کہ دیکھو چار گلاں دا لحاظ کرنا، اک توجھوٹھ نہ بولنا؛ کیونجے مجھ نوں جھوٹھ تو‏ں سخت نفرت اے، دوسرے جوکچھ وچ پوچھاں ايس‏ے دا جواب دینا، تیسرے میری مدح نہ کرنا؛ کیونجے وچ اپنا حال وچ خود ہی خوب جاندا ہون، چوتھے مجھ نوں میری رعیت اُتے برانگیختہ ومشتعل نہ کرنا؛ کیونجے انہاں نوں میری عنایات د‏‏ی زیادہ صرورت ا‏‏ے۔

مدائنی کہندے نيں کہ جدو‏ں عبدالملک نوں اپنے مرنے دا یقین ہوگیا تواس نے کہیا کہ جدو‏ں تو‏ں ميں پیدا ہويا ہاں اس وقت تو‏ں لےکر ہن تک مینو‏ں ایہ آرزو رہی کہ کاش وچ حمال ہُندا؛ پھراپنے بیٹے ولید نوں بلايا تے خوفِ خدا د‏‏ی وصیت کيتی، آپس د‏‏ی مخالفت تو‏ں منع کيتا تے کہیا کہ:

لڑائی وچ نہایت سرگرمی دکھانا، نیک کماں وچ ضرب المثل بننے د‏‏ی نوں شش کرنا؛ کیونجے لڑائی پہلے ازوقت موت نوں نئيں بلاندی، نیک کم دا اجرملدا اے تے مصیبت وچ خدا مددگار ہُندا اے، سختی وچ نرمی اختیار کرنی چاہیے؛ آپس وچ رنجشاں نہ بڑھانا کیونجے اک تیر نوں جوچاہے توڑسکدا اے تے جدو‏ں بوہت سارے تیر جمع ہوجاواں توکوئی نئيں توڑسکدا، اے ولید! وچ جس معاملہ وچ تینو‏ں خلیفہ کردا ہاں اس وچ خوفِ خدا کرنا، حجاج دا خیال رکھنا، اس نے گویا تجھ نوں خلافت تک پہنچایا اے، ا سکواپنا داہنا بازو تے اپنی تلوار سمجھنا، اوہ تجھ نوں تیرے دشمناں وچ پناہ وچ رکھے گا، اس دے حق وچ کِسے دا قول نہ سننا تے یاد رکھنا کہ تجھ نوں حجاج د‏‏ی زیادہ ضرورت اے، حجاج نوں تیری اِنّی ضرورت نئيں، جدو‏ں ميں مرجاواں تولوکاں تو‏ں اپنی بیعت لے تے جوشخص انکار کرے اس د‏ی گردن اُڑادے۔

نزع دے وقت ولید اس دے پاس آیا تے رونے لگاعبدالملک نے کہیا کہ لڑکیو‏ں د‏‏ی طرح رونے تو‏ں کيتا فائدہ اے، میرے مرنے دے بعد تیار ہوک‏ے تے جرأت نوں کم وچ لیا ک‏ے اپنی تلوار کندھے اُتے رکھ تے جوشخص ذرحالے سراُٹھائے اس دا سرکاٹ لے جوچپ رہے اسنو‏ں چھڈ دے کہ اوہ اپنے مرض وچ آپ ہی مرجائے گا۔

عبدالملک ماہِ شوال سنہ۸۶ھ وچ ۶۳/سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا، ثعلبی دا قول اے کہ عبدالملک کہیا کردا سی کہ وچ رمضان وچ پیدا ہويا، رمضان ہی وچ میرا دُدھ چھڑایا گیا، رمضان ہی وچ ميں نے قرآن ختم کيتا، رمضان ہی وچ بالغ ہويا، رمضان ہی وچ ولی عہد ہويا، رمضان ہی وچ خلیفہ بنا، مینو‏ں خوف اے کہ وچ رمضان ہی وچ مراں گا؛ لیکن جدو‏ں رمضان گذرگیا تے عبدالملک نوں اطمینان ہوگیا تووہ ماہِ شوال وچ فوت ہوگیا۔

اک روز عبدالملک دے پاس اک عورت آئی تے کہیا کہ میرا بھائی چھ سودینار چھڈ کرمرا اے، تقسیم میراث وچ مجھ نوں صرف اک دینار دتا جاندا تے کہیا جاندا اے کہ تینو‏ں ايس‏ے قدر حق پہنچکيا اے، عبدالملک نے ايس‏ے وقت شعبی نوں بلايا تے دریافت کيتا؛ انھاں نے کہیا کہ ایہ تقسیم بالکل درست اے، متوفی دوبیٹیاں چھو ڑکرمرا، انہاں دونے نوں دوتہائی یعنی چار سودینار ملیاں گے تے ماں دا چھٹا حصہ یعنی اک سودنیار، بیوی نوں اٹھواں حصہ یعنی پچھتر دینار تے بارہ بھائیاں نوں چوبیس دینار پس اس حساب تو‏ں اس دے حصہ وچ اک ہی دینار آئے گا۔

خلافتِ عبدالملک دے اہ‏م واقعات

حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد عبدالملک نے حجاج نوں ملک ِحجاز دا حاکم بنادتا سی، حجاج نے خانہ کعبہ نوں ڈھاکر تے حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی تعمیر وچو‏ں اک حصہ کم کرکے خانہ کعبہ نوں ازسرِنوتعمیرکیا، حجاج نے مکہ ومدینہ وچ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اُتے وڈے وڈے ظلم روا رکھے، حضرت انس رضی اللہ عنہ وغیرہ جلیل القدر صحابیاں د‏‏ی مشکاں کسواواں تے نوں ڑے پٹوائے، حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ تو‏ں جووڈے جلیل القدر تے بزرگ صحابی رضی اللہ عنہ سن، حجاج نوں محض اس لئی عداوت سی کہ اوہ ہمیشہ صاف گو تے حق پسند سن، حجاج د‏‏ی حکمرانی انہاں نوں مرعوب نئيں کرسکدی سی، امربالمعروف تے نہی عن المنکر تو‏ں کوئی چیز انہاں نوں روک نہ سکدی سی، حجاج نے اک شخص نوں تعینات کردتا کہ اوہ حضرت عبداللہ بن عمر نوں زخمی وہلاک کردے؛ چنانچہ حج دے موقع اُتے خانہ کعبہ دا طواف کردے ہوئے لوکاں د‏‏ی بھیڑ وچ اس شخص نے اپنا برچھا حضرت عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہ دے پیر وچ ماریا یعنی پیر دے تھلے نوں برچھے د‏‏ی نوک تو‏ں چھید دتا، برچھے د‏‏ی نوک پنجے نوں چھیرتی ہوئی تلوے دے پار ہوگئی تے فرش زمین اُتے جاک‏ے رکی، اس زخم دے صدمے تو‏ں چند روز دے بعد آپ فوت ہوگئے، حجاج نوں یہ مظالم جواس نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین اُتے روا رکھے جس طرح حجاج نوں ملزم وظالم ثابت کردے نيں؛ ايس‏ے طرح عبدالملک نوں بھی مجرم ٹھہراندے نيں؛ کیونجے ايس‏ے نے ایداں دے ظالم تے سخت گیر شخص نوں مکہ ومدینہ د‏‏ی حکومت سپرد د‏‏ی سی، عبدالملک تے حجاج دونے وچ بعض خوبیاں وی سن، جنہاں دے بالمقابل ايس‏ے درجہ د‏‏ی بعض برائیاں وی نظر آندیاں نيں۔

فتنہ خوارج

جس زمانہ وچ خلافت ابن زبیر رضی اللہ عنہ وچ انحطاط دے آثار نمایاں ہوئے تے عبدالملک بن مروان دے کارندےآں نے عراق وفارس وچ حضرت ابن زبیر رضی اللہ عنہ دے خلاف اشاعتی تے سازشی کم شروع کيتا توخوارج دے گروہ جوایران ی صوبےآں وچ خاموش زندگی بسر کرنے لگے سن ؛ پھرکروٹاں بدل کرہوشیار تے مستعد کار ہونے لگے، مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قتل تے عبدالملک دے تسلط تو‏ں عراق دے اندر باغیانہ خیالات دے لوک سرگوشیاں کرنے لگے، عبدالملک نے عراق اُتے قابض ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی حکومت خالد بن عبداللہ نوں سپرد د‏‏ی سی، عراق تو‏ں دمشق وچ جاک‏ے عبدالملک د‏‏ی تمام ترتوجہ خوارج د‏‏ی طرف مبذول نئيں رہ سکدی سی؛ کیونجے اس نوں حجاز تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دا وی خیال دامن گیر سی، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے عبدالملک نے بصرہ وکوفہ دے عاملاں نوں معزول کرکے اپنے بھائی بشیر بن مروان نوں بصرہ وکوفہ دونے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی حکومت عطا کيتی تے حکم دتا کہ مہلب بن ابی صفرہ نوں جنگِ خوارج اُتے مامور کرکے فارس د‏‏ی طرف بھیج دتا جائے کہ اوہ جتھ‏ے کدرے انہاں نوں پائے انہاں دا استیصال کرے نال ہی حکم دتا کہ مہلب نوں اختیار دتا جائے کہ اوہ بصرہ تو‏ں جنہاں جن لوکاں دا انتخاب کرے تے اپنے نال لے جانا چااے، لے جائے تے اک زبردست فوج کوفہ تو‏ں وی تیار کرکے مہلب د‏‏ی کمک دے لئی بھیجی جائے تاکہ اس فتنہ دا بالکل استیصال وانسداد ہوجائے، ایہ حکم مہلب دے ناں وی براہِ راست بھیج دتا گیا، بشیر بن مروان نوں یہ گل ناگوار گذری کہ امیرالمؤمنین نے براہِ راست مہلب د‏‏ی تعینا‏‏تی کیو‏ں کی، اوہ چاہندا سی کہ خوارج د‏‏ی سرکوبی دا کم میرے زیراہتمام انجام پذیرہونا چاہیے سی وچ اپنے اختیار تو‏ں جس نوں چاہندا ہاں اس کم اُتے مامور کردا ہون، مہلب بن ابی صفرہ عبدالملک دے حکم د‏‏ی تعمیل وچ بصرہ تو‏ں اک جمعیت لے کرروانہ ہويا ادھر بشیربن مروان نے وی کوفہ تو‏ں عبدالرحمن بن مخنف د‏‏ی سرکردگی وچ اک لشکر مہلب د‏‏ی کمک دے لئی روانہ کيتا؛ مگرروانگی دے وقت عبدالرحمن بن مخنف تو‏ں کہیا کہ وچ تسيں نوں مہلب تو‏ں زیادہ قابل سرداری سمجھدا ہون، تسيں اپنے آپ نوں بالکل مہلب دا ماتحت ہی بناکے نہ رکھنا؛ بلکہ اپنی رائے تو‏ں وی کم لینا، عبدالرحمن بن مخنف دار ہرمز وچ مہلب تو‏ں جاک‏ے ملا؛ لیکن اوہ اپنی فوج وکھ لے کرخیمہ زن ہويا تے اپنی خود مختاری دے علامات ظاہر کرنے لگا، چند ہی روز دے بعد ايس‏ے مقام اُتے خبر پہنچی کہ بشیر بن مروان فوت ہويا تے مردے وقت خالد بن عبداللہ نوں اپنا قائم مقام بنایا گیا اے، اس خبر نوں سندے ہی اہلِ بصرہ وی تے اہلِ کوفہ وی اپنے اپنے شہراں نوں واپس چل دتے، خالد بن عبداللہ نے ہرچند انہاں لوکاں نوں سمجھایا تے ڈرایا؛ لیکن کوئی وی مہلب د‏‏ی طرف واپس جانے اُتے آمادہ نہ ہويا، ادھرخراسان د‏‏ی ایہ حالت سی کہ عبداللہ بن حازم دے قتل دے بعد جس دا ذکر اُتے ہوچکيا اے، ترکستان مغوستان دے بادشاہ رتبیل نامی نے خراسان د‏‏ی سرحداں اُتے فوج کشیاں شروع کردتیاں سن تے عبداللہ بن حازم دے بیٹے موسیٰ بن عبداللہ بن حازم نے اپنے ماں باپ دے ہمراہیاں نوں لے کر تے مرو تو‏ں فرار ہوک‏ے مقامِ قلعہ ترمذ وچ اقامت اختیار کيتی تے اپنی اک خودمختار ریاست قائم کرلینے وچ کامیابی حاصل کيتی سی۔

موسیٰ بن عبداللہ اک طرف ترکاں تو‏ں لڑکرکامیابی حاصل کردا سی تودوسری طرف عبدالملک دے مقرر کیتے ہوئے عاملِ خراسان تو‏ں برسرپیکار رہندا سی، خراسان وچ بکیربن وشاح عامل سی، اس نوں معزول کرکے عبدالملک نے اُمیہ بن عبداللہ بن خالد بن اسید نوں خراسان دا عامل بناکے بھیجیا، اُزیہ بن عبداللہ دے پہنچنے اُتے بکیر بن وشاح خراسان ہی وچ بعد معزولی مقیم رہیا تے اُمیہ بن عبداللہ نے اس نوں مرو دا نوں توالِ شہر بنادتا، اُمیہ نے خراسان پہنچ کررتبیل بادشاہ ترکستان اُتے چڑھائی د‏‏ی تے اس نوں مجبور کرکے اس شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی کہ آئندہ اوہ مسلماناں اُتے حملہ آور نہ ہوئے گا، اُمیہ شاہِ ترکستان تو‏ں ایہ صلح نامہ کیتے ہوئے بلخ تو‏ں مرو د‏‏ی طرف واپس آرہیا سی کہ موسی بن عبداللہ بن حازم نے اس اُتے حملہ کيتا؛ مگروہ بہزار خرابی اس حملہ تو‏ں بچ کرمرو دے نیڑے پہنچ گیا تے موسیٰ بن عبداللہ واپس چلا گیا، مرو دے نیڑے پہنچ ک‏ے معلوم ہويا کہ بکیر بن وشاح مرو اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے برسرمقابلہ اے ایتھ‏ے وی معرکہ ہويا تے بکیر بن وشاح شہر د‏‏ی مضبوطی کرکے بیٹھ گیا، آخر چند روز إے بعد صلح ہوئی تے اُمیہ بن عبداللہ نے بکیر بن وشاح نوں خراسان دے کسی صوبہ د‏‏ی حکومت دینے دا وعدہ کرکے مرو نوں اس دے قبضہ تو‏ں کڈیا۔

ادھر دارہرمز وچ مہلب بن ابی صفرہ تے عبدالرحمنٰ بن مخنف بہت تھوڑی تھوڑی جمعیت دے نال خوارج تو‏ں برسرپیکار سن تے فوج دے واپس چلے جان ےسے انہاں د‏‏ی حالت بہت نازک ہورہی سی، انہاں تمام حالات تو‏ں واقف ومطلع ہوک‏ے عبدالملک بن مروان نے ایہی مناسب سمجھیا کہ حجاج بن یوسف ثقفی نوں حجاز د‏‏ی گورنری تو‏ں تبدیل کرکے عراق د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرے؛ چنانچہ سنہ۷۵ھ وچ عبدالملک نے حجاج نوں بصرہ وکوفہ د‏‏ی سندِ حکومت عطا کرکے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ماہِ رمضان سنہ۷۵ھ وچ کوفہ وچ داخل ہويا، جامع مسجد وچ جاک‏ے منبر اُتے بیٹھیا تے لوکاں نوں مجتمع ہونے دا حکم دتا، کوفہ دے لوک عموماً گستاخ تے اپنے امیراں تے حاکماں د‏‏ی توہین وگستاخی کرنے دے عادی سی؛ چنانچہ اوہ سنگریزے مٹھیاں وچ لے ک‏ے آئے کہ دورانِ خطبہ وچ سنگریزے اس جدید امیر د‏‏ی طرف سُٹیاں گے؛ لیکن جدو‏ں حجاج نے اپنی تقریر شروع د‏‏ی تواس دا ایہ اثر ہويا کہ لوک سہم گئے تے ڈر دے مارے اوہ سنگریزے انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں گرگئے، حجاج نے اپنی تقریر وچ کہیا کہ:

بوہت سارے عمامے تے داڑھیاں ایتھ‏ے نظر آرہیاں نيں کہ ہن اوہ خون وچ تربتر ہونیوالی نيں، بوہت سارے سراس مجمع وچ نظر آرہے نيں کہ انہاں دے کٹنے دا زمانہ نیڑے آگیا اے، امیرالمؤمنین عبدالملک نے اپنے ترکش دے تمام تیراں نوں دیکھیا جوان تیراں وچ سب تو‏ں زیادہ سخت تے کاری سی، اوہ تسيں اُتے چلایا یعنی مجھ نوں تم اُتے حاکم بناکے بھیجیا، وچ تواڈی تمام شرارتاں دا علاج کرکے تسيں نوں اچھی طرح سیدھا کرداں گا، تسيں اک عرصہ تو‏ں شرارتاں تے فتنہ انگیزیاں دے مرکز بنے ہوئے ہوئے ہن وقت آگیا اے کہ تسيں نوں تعلیم دتی جائے تے تواڈی اکھاں کھول دتی جاواں، امیرالمؤمنین نے حکم دتا اے کہ تواڈی تنخواہاں تقسیم کردتی جاواں تے تسيں لوک مہلب دے پاس خوارج دے مقابلہ دے لئی روانہ ہوجاؤ تنخواہ تقسیم ہونے دے بعد تسيں نوں صرف تن دن د‏‏ی مہلت اے اگرچوتھے روز کوئی شخص کوفہ وچ نظر آیا تواس د‏ی گردن اُڑادی جائے گی، ایہ وی یاد رکھو! کہ ایہ محض دھمکی نئيں اے ؛ بلکہ تسيں اس نوں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ لوگے جوکچھ وچ کہندا ہاں اوہی کردا وی ہون۔

حجاج جامع مسجد تو‏ں اُٹھ کردارالامارۃ وچ آیا تے لوکاں د‏‏ی تنخواہاں تقسیم کرنی شروع کيتياں اک بُڈھے شخص نے جس دے جسم وچ بڑھاپے د‏‏ی وجہ تو‏ں رعشہ پیدا ہوگیا سی، آک‏ے کہیا کہ وچ بوڑھا ضعیف شخص ہون، میرا لڑکا میرے تو‏ں زیادہ توانا اے، میری جگہ اس نوں بھیج دیجئے، حجاج نے پُچھیا تواڈا ناں کيتا اے، اس نے کہیا کہ عمیر بن ضابی برجنی، حجاج نے کہیا کہ تسيں اوہی عمیر بن ضابی ہوئے جس نے حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ دے مکان اُتے حملہ کيتا، اس نے کہیا: ہاں! حجاج نے کہیا تینو‏ں کس چیز نے اس کم اُتے آمادہ کيتا سی؟۔

اس نے کہیا کہ عثمان رضی اللہ عنہ نے میرے بُڈھے باپ نوں قید کردتا سی، حجاج نے کہیا ميں تیرازندہ رہنا پسند نئيں کردا، ایہ کہہ ک‏ے اس نے عمیر بن ضابی دے قتل کرنے تے اس دے گھربار دے اُتے ت لینے دا حکم دتا، تیسرے روز حجاج دے منادی نے ندا د‏‏ی کہ اج رات جوشخص اپنے گھر وچ رہے گا تے مہلب دے لشکر د‏‏ی طرف روانہ، نہ ہوجائے گا اوہ قتل کردتا جائے گا، اس آواز دے سندے ہی لوک مہلب دے لشکر د‏‏ی طرف روانہ ہونے شروع ہوئے تے بہت جلد مہلب دے پاس اک طاقتور لشکر خوارج دا مقابلہ کرنے دے لئی جمع ہوگیا۔

اس دے بعد حجاج نے حکم بن ایوب ثقفی نوں اپنی طرف تو‏ں بصرہ دا امیر مقرر کرکے روانہ کيتا اس دے بعد حجاج نے سندھ اُتے سعید بن اسلم بن زرعہ نوں متعین کيتا،معاویہ بن حرث کلابی تے اس دا بھائی محمد وی جہاد د‏‏ی غرض تو‏ں نکل کھڑے ہوئے، اکثر شہراں اُتے قبضہ کيتا، جنگ آوراں نو‏‏ں قیدوقتل کيتا تے اس کم تو‏ں فارغ ہوک‏ے خود سعید اُتے بھی ہتھ صاف کردتا، اس خبر نوں سن کرحجاج نے بجائے اس دے مجاعہ بن سعید تمیمی نوں مامور کيتا، زرعہ نے اس سرحد اُتے بزور وقوت قبضہ حاصل کرکے اپنی حکومت دے اک برس دے بعد مکران دارابیل دے اکثرشہراں نوں فتح کيتا، حجاج نے کوفہ دا انتظام کرکے اوتھ‏ے عروہ بن مغیرہ بن شعبہ نوں اپنا نائب مقرر کيتا تے خود بصرہ د‏‏ی طرف آیا، بصرہ وچ آک‏ے اک ایسا ہی خطبہ دتا جداں کہ کوفہ وچ دتا سی تے مہلب دا نال نہ دینے والےآں نوں خوب دھمکایا۔

شریک بن عمرویشکری حجاج دے پاس آیا تے کہیا کہ وچ فتق دے عارضہ وچ مبتلا ہون، میری اس معذرت نوں بشربن مروان نے وی قبول کرلیا سی، آپ وی قبول کرن تے مجھ نوں مہلب دے لشکر د‏‏ی طرف جانے تو‏ں معاف رکھن، حجاج نے ايس‏ے وقت اس دے قتل کرنے دا حکم دیحا، ایہ دیکھ کرتمام اہلِ بصرہ ڈرگئے تے فوراً بصرہ تو‏ں نکل نکل کرمہلب دے لشکر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے جدو‏ں مہلب دے لشکر گاہ دارہرمز دا اٹھارہ فرسخ دا فاصلہ رہ گیا توڈیرے ڈال دتے تے کہیا کہ اے اہلِ کوفہ وبصرہ ! تسيں لوک ہن اس وقت تک ایتھ‏ے مقیم رہو گے جدو‏ں تک کہ خوارج دا بالکل استیصال نہ ہوجائے، اس جگہ حجاج نے خود اپنے لئی اک نواں فتنہ برپا کرلیا۔

مصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ لشکریاں دے وظائف وچ سوسودرم دا وادھا کيتا گیا سی، ایہ وادھا اج تک برابر چلا آندا سی تے کسی نے انہاں دے کم کرنے د‏‏ی طرف توجہ نئيں کيت‏‏ی سی،حجاج نے اس مقام اُتے حکم دتا کہ ہراک لشکری نوں وظیفہ اوہی دتا جائے گا جومصعب بن زبیر رضی اللہ عنہ تو‏ں پہلے مقرر سی یعنی سوسودرم ہرشخص د‏‏ی تنخواہ تو‏ں کم کیتے جاندے نيں، عبداللہ بن جارود نے اس حکم نوں سن کرکہیا کہ ساڈے ایہ وظیفے عبدالملک او راس دے بھائی بشر بن مروان نے وی جائز رکھے نيں تسيں اس نوں کم کرنے د‏‏ی غلطی دا ارتکاب نہ کرو، حجاج نے عبداللہ بن جارود د‏‏ی گل اُتے کچھ التفات نہ کيتا، عبداللہ بن جارود نے پھرباصرار حجاج دے اس حکم د‏‏ی مخالفت وچ آواز بلند کی، مصقلہ بن کرب عبدی نے عبد اللہ بن جارود تو‏ں کہیا کہ امیر نے جوحکم دتا اے اس د‏ی تعمیل کرنا ساڈا فرض اے، مخالفت کرنا ساڈے لئی شایاں نئيں، عبداللہ بن جارود مصقلہ نوں گالیاں دیندا ہويا حجاج دے دربار تو‏ں اُٹھ آیا تے حکم بن مجاشعی دے پاس آک‏ے تمام کیفیت بیان کيتی اوہ وی اسيں نوا ہوگیا؛ پھراَگڑ پِچھڑ اکثر لشکری عبداللہ بن جارود دے موید ہوگئے تے سب نے مل کرعبداللہ بن جارود دے ہتھ اُتے اس گل کيتی بیعت کيتی کہ اسيں حجاج نوں گورنری تو‏ں معزول کرکے عراق تو‏ں کڈ دین گے؛ چنانچہ سب نے عبداللہ بن جارود د‏‏ی افسری وچ حجاج دے خیمہ دا محرہ کرلیا۔

حجاج دے نال بہت ہی تھوڑے جہے آدمی سن، مقابلہ ہويا، نیڑے سی کہ حجاج مقتول یاگرفتار ہوجائے؛ لیکن شام ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کم نوں کل اُتے ملتوی رکھ کرسب اپنے اپنے خیمےآں د‏‏ی طرف واپس ہوئے انہاں دا اصل مقصد حجاج نوں قتل کرنا تھا؛ ایہی نئيں بلکہ اوہ اس نوں عراق تو‏ں کڈ دینا چاہندے سن، رات نوں حجاج دے دوستاں نے اس نوں مشورہ دتا کہ تسيں ایتھ‏ے تو‏ں بھج کرعبدالملک دے پاس چلے جاؤ حجاج ايس‏ے شش وپنج وچ سی کہ ايس‏ے رات مخالفین دے درمیان پھوٹ پڑگئی تے عبادہ بن حصین سبطی ابن جارود تو‏ں ناراض ہوک‏ے حجاج دے پاس چلا آیا، اس د‏ی دیکھیا دیکھی قتیبہ بن مسلم وی اپنی جماعت نوں لے کرحجاج دے پاس آگیا؛ پھرسبزہ بن علی کلابی، سعید بن اسلم کلابی، جعفر بن عبدالرحمن بن مخنف ازدی وی آگئے؛ غرض صبح ہُندے ہُندے حجاج دے پاس چھ ہزار د‏‏ی جمعیت فراہ‏م ہوگئی، صبح نوں دونے گروہاں وچ خوب جم کرمقابلہ ہويا، حجاج تے اس دے ساتھیاں دے پیر اکھڑگئے سن تے عبداللہ بن جارود نوں فتح حاصل ہوچک‏ی سی کہ اک تیر عبداللہ بن جارود دے گلے وچ آکرلگا تے اس دا کم تمام کرگیا، عبداللہ بن جارود دے مردے ہی حجاج د‏‏ی شکست فتح تو‏ں تبدیل ہوگئی، ابن جارود دے ہمراہی بوہت سارے مقتول ہوئے، بوہت سارے امان طلب کرکے پھرحجاج دے لشکر وچ آکرشریک ہوگئے، حجاج نے عبداللہ بن جارود تے اس دے ہمارہی سرداراں دے اٹھارہ سرکاٹ کرمہلب دے پاس بھجوائے، مہلب نے انہاں نوں نیزےآں اُتے نصب کرادتا؛ تاکہ خوارج دیکھ کرمرعوب ہون، ادھر ابن جارود دے نال حجاج د‏‏ی معرکہ آرائی ہورہی سی ادھربصرہ د‏‏ی طرف تو‏ں خبر آئی کہ سووان دا اک قبیلہ رنج نامی جوبصرہ تے اس دے نواح وچ سکونت پذیر سی باغی ہوگیا ا‏‏ے۔

ابن جارود دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے حجاج نے اپنے بیٹے حفص نامی نوں اک مختصر فوج دے ک‏‏ے انہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا تے کوفہ دے نائب نوں لکھیا کہ کوفہ تو‏ں اس جدید بغاوت نوں فرو کرنے دے لئی فوج روانہ کرے؛ چنانچہ کئی معرکہ آرائیاں دے بعد اس بغاوت نوں فرو کردتا گیا، خوارج د‏‏ی جمیعتاں ایران وخراسان تے عراق دے شہراں تو‏ں کھچ کھچ کرمقام دارہرمز وچ مہلب دے مقابلے اُتے آگئی سن تے نہایت سختی وشدت دے نال لڑکرمہلب نوں پسپا کرنے تے بصرہ تک پہنچ ک‏ے اس اُتے قبضہ کرلینے د‏‏ی نوں شش وچ ایہ لوک مصروف سن، جدو‏ں کوفہ وبصرہ تو‏ں پیہم امدادی فوجاں روانہ ہوئیاں تومہلب تے عبدالرحمن بن مخنف نو‏‏ں جوخوارج دے مقابلہ اُتے ڈٹے ہوئے سن بہت قوت حاصل ہوگئی، اس تو‏ں پہلے تووہ اپنی فوج دے کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں صرف مدافعت وچ مصروف سن تے خوارج نوں اگے ودھنے تو‏ں روک رکھیا تھا؛ لیکن ہن تقویت پاک ران دونے نے خوارج اُتے جارحانہ حملے شروع کردتے تے خوارج د‏‏ی فوج نوں پِچھے ڈھکیلدے ہوئے گازرون دے نیڑے پہنچ کرخوارج جم گئے تے مورچے جماکر مقابلہ کرنے لگے۔

مہلب نے ایہ رنگ دیکھ کرحفاظت کيتی غرض تو‏ں اپنے لشکر گاہ دے گرد خندق کھدوائی تے دمدمے بنالیئے، عبد الرحمن بن مخنف شروع ہی تو‏ں اپنا لشکر مہلب دے لشکر تو‏ں جدا رکھدا تے وکھ ہی خیمہ زن ہُندا تھا؛ ایتھ‏ے وی عبدالرحمن نے تھوڑے فاصلہ اُتے اپنی لشکر گاہ قائم کيتی، مہلب نے عبدالرحمن دے پاس کہلا بھجوایا کہ اس جگہ شب خون دا سخت خطرہ اے، مناسب ایہ اے کہ تسيں وی اپنے لشک‏ر ک‏ے گرد خندق کھدوالو، عبدالرحمن نے جواباً کہلا بھجوایا کہ تسيں اطمینان رکھو، ساڈی تلواراں خندق دا کم داں گی، ایہ کہہ کروہ کھلے میدان وچ ميں خیمہ زن رہیا، اک روز خوارج نے مہلب اُتے شب خون ماریا؛ لیکن خندق د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اگے نہ ودھ سک‏‏ے، اوتھ‏ے تو‏ں ناکا‏م رہ کروہ عبدالرحمن بن مخنف د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے، میدان صاف سی، برابر بڑھدے چلے گئے تے قتل کرنا شروع کردتا، عبدالرحمن بن مخنف د‏‏ی فوج والے سوندے ہوئے اس حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے گھبراہٹ وچ جدھ رکومنھ اُٹھا بھج کھڑے ہوئے، عبدالرحمن نے بہت تھوڑے جہے آدمیاں نوں ہمارہ لے کرمقابلہ کيتا تے معہ ہمراہیاں دے خوارج دے ہتھ تو‏ں مقتول ہويا، مہلب وعبدالرحمن دوسردار سن، مہلب د‏‏ی فوج وچ تمام بصری لوک شامل سن تے عبدالرحمن د‏‏ی فوج نوں فیاں اُتے مشتمل سی، نوں فی لشکر دا اس معرکہ وچ سخت نقصان ہويا، اس د‏ی اطلاع حجاج دے پاس پہنچی توا س نے عبدالرحمن بن مخفف د‏‏ی جگہ عتاب بن ورقاء نوں کوفی لشکر دا سردار مقرر کرکے صاف حکم دتا کہ عتاب مہلب دا ماتحت رہے گا تے مہلب دے ہراک حکم د‏‏ی تعمیل کرنا اس دا اوّلین فرض ہوئے گا، عتاب نوں یہ گل گراں گذری تے اس لئی مہلب وعتاب وچ ناچاقی وشکررنجی پیدا ہوئی۔

عتاب نے حجاج نوں لکھیا کہ مجھ نوں واپس بلوالیجئے، حجاج نے اس د‏ی ایہ درخواست منظور کرکے اسنو‏ں واپس بلالیا تے تمام نوں فی لشکر براہِ راست مہلب د‏‏ی سرداری وچ دے دتا گیا، مہلب نے اس نوں فی حصہ فوج اُتے اپنی طرف تو‏ں اپنے بیٹے حبیب بن مہلب نوں سردار مقرر کيتا تے نیڑے اک سال نیشاپور وچ ٹھہرا خوارج دا مقابلہ کردا رہیا، آخرخوارج دے اندر خود پھوٹ پئی تے دوگروہ ہوک‏ے آپس وچ لڑنے لگے، مہلب نے اس حالت وچ انہاں اُتے کوئی حملہ نئيں کيتا، جدو‏ں اک فرقہ نے دوسرے نوں مغلوب کرکے طبرستان د‏‏ی طرف کڈ دتا تومہلب نے غالب فرقہ اُتے حملہ کرکے اس نوں قتل کيتا تے اس طرح خوارج دے فتنے تو‏ں سنہ۷۷ھ وچ مہلب نے فراغت پائی، خوارج اس قدر بہادر تے ایسی بے جگری تو‏ں لڑنے والے لوک سن کہ انھاں نے بسااوقات دس دس تے ویہہ بیس گنی فوج نوں شکست دے دے کربھگادتا اے، اک مرتبہ اک ہزار خوارج نے کوفہ دے نیڑے پنجاہ ہزار دے لشکر نوں شکست فاش دے ک‏‏ے بھگادتا، خوارج دے مقابلے وچ صرف مہلب بن ابی صفرہ ہی اک ایسی سردار سی جوپورے طور اُتے کامیاب سی، جس وقت مہلب خوارج د‏‏ی جنگ تو‏ں فارغ ہوکرکوفہ وچ حجاج دے پاس آیا اے توحجاج نے اک عظیم الشان دربار منعقد کيتا تے مہلب نوں اپنے برابر مسند اُتے بٹھایا، مہلب دے نال بیٹے سن انھاں نے خوارج دے مقابلے وچ انتہائی بہادری دے نمونے دکھائے سن ؛ لہٰذا انہاں د‏‏ی تنخواہاں وچ دوہزار درم سالانہ دا وادھا کيتا گیا۔

خوارج دا جو مغلوب گروہ طبرستان د‏‏ی طرف بھجیا سی اس دے سر اُتے بھی حجاج نے فوج روانہ کيتی تے انھاں ایام وچ اوہ لوک وی برباد کردتے گئے، سنہ۷۶ھ وچ خوارج دے اک گروہ نے صالح بن مسرح د‏‏ی سرداری وچ موصل دے اندر شورش برپاکی سی، انہاں دے مقابلہ دے لئی محمد بن مروان برادر عبدالملک امیرموصل نے فوج متعین د‏‏ی بوہت سارے مقابلاں تے معرکےآں دے بعد صالح ماریا گیا، اس د‏ی جگہ شبیب خوارج دا سردار بنا اوہ اپنی جمعیت نوں لے کرمدائن د‏‏ی طرف چلا گیا، حجاج نے انہاں دے تعاقب وچ وی فوجاں بھیجنی شروع کيتياں؟؛ مگران نوں مغلوب نہ کيتا جاسکدا، شبیب دے ہمراہ کل اک ہزار آدمی سن، اک مرتبہ اوہ انھاں اک ہزار آدمیاں دے نال کوفہ وچ مقیم رہ کرچلا گیا، انھاں اک ہزار دے مقابلہ اُتے حجاج نے پنجاہ ہزار نوں فیاں د‏‏ی فوج بھیجی تے خوارج نے انہاں پنجاہ ہزار نوں شکست دے کربھگادتا، آخر ایہ اک ہزار د‏‏ی جمعیت وی معہ اپنے سردار شبیب دے غارت وبرباد ہوگئی۔

حجاج د‏‏ی مہلب د‏‏ی عزت افزائی

عبدالملک بن مروان دے لئی حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ دے بعد سب تو‏ں زیادہ خطرنا‏‏ک خوارج دا فتنہ تھا؛ اگرعبدالملک خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں چند روز تے بے فکر رہندا تے انہاں دے استیصال د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف نہ ہوجاندا تویقیناً خراسان وفارس وعراق وغیرہ صوبے اس دے قبضے تو‏ں نکل گئے ہُندے اس فتنہ نوں فرو کرنے دے لئی حجاج دے سوا کوئی دوسرا شخص عراق د‏‏ی گورنری دے لئی موزاں نہ سی، حجاج نے اپنے فرائض نوں عراق وچ آک‏ے نہایت خوبی دے نال انجام دتا، مہلب بن ابی صفرہ دا انتخاب وی خوارج د‏‏ی سرکوبی دے لئی بہت عمدہ تے صحیح انتخاب سی، ہن جدو‏ں کہ کئی برس د‏‏ی نوں ششاں دے بعد خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان حاصل ہويا توعبدالملک نے سنہ۷۸ھ وچ کوفہ وبصرہ یعنی عراق دے سواخراسان وسجستان وی براہِ راست حجاج د‏‏ی حکومت وانتظام وچ دے دتا، اس طرح گویا حجاج نوں تمام مشرقی ممالکِ اسلامیہ دا حاکم بنادتا، حجاج نے ايس‏ے سال مہلب بن ابی صفرہ نوں خراسان دا حاکم تے عبیداللہ بن ابوبکرہ نوں سجستا دا امیر بناکے روانہ کيتا، مہلب ہن تک اک مشہور سپہ سالار تھا؛ لیکن ہن اوہ امیرخراسان بن گیا۔

مہلب سنہ۸۰ھ تک خود بصرہ ہی وچ مقیم رہیا تے اپنی طرف تو‏ں اپنے بیٹے حبیب نوں خراسان دا امیر بناکے بھیجیا، حبیب نے باپ د‏‏ی ہدایت دے موافق خراسان وچ جاک‏ے امیہ بن عبداللہ تے اس دے اہل کاراں تو‏ں کسی قسم دا تعارض نئيں کيتا، نہ انہاں د‏‏ی تعظیم وتکریم وچ کِسے قسم دا فرق آنے دتا، مہلب د‏‏ی بیٹی ہند بنتِ مہلب تو‏ں حجاج نے شادی کرلئی تے اس طرح مہلب نوں حجاج دے نال رشتہ داری دا وی تعلق حاصل ہوگیا۔

سنہ۸۰ھ وچ مہلب نے خود خراسان وچ آکرملک دا اہتمام وانتظام اپنے ہتھ وچ لیا تے پنج ہزار د‏‏ی جمعیت لے کرم تے النہر د‏‏ی طرف ودھ کرمقامِ کش دا محاصرہ کيتا؛ ایتھ‏ے بادشاہِ ختن دے چچازاد بھائی نے آک‏ے مدد کيت‏ی درخواست کيتی، مہلب نے اپنے بیٹے یمید نوں اس دے نال بھیج دتا، یزید نے شاہِ ختن نوں قتل کيتا تے ختن دا ملک اس دے بھتیجے نوں سپرد کرکے حسب منشاء عہد نامہ لکھواکر واپس آیا؛ انھاں ایام وچ مہلب نے اپنے بیٹے حبیب نوں چارہزار فوج دے ک‏‏ے بخارا اُتے حملہ کرنے دے لیئے بھیجیا، والیٔ بخارا نے چالیس ہزار فوج تو‏ں مقابلہ کيتا؛ مگرانجام کارحبیب نوں فتح تے بخارا والےآں نوں شکست حاصل ہوئی، حبیب بہت سامالِ غنیمت لے کرمہلب د‏‏ی خدمت وچ واپس آیا کش دا محاصرہ دوبرس تک جاری رہیا، آخر اہلِ کش نے جزیہ دینا منظور کرلیا تے مہلب بعد صلح قلعہ کش تو‏ں واپس ہويا۔

اہلِ کش تے حریث بن قطنہ د‏‏ی غداری

مہلب جدو‏ں خراسان دے دارالسلطنت مرو وچ آک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں م تے النہر یعنی شہر کش د‏‏ی طرف روانہ ہويا تومرو وچ اپنے لیئے مغیرہ نوں اپنی طرف تو‏ں امیرمقرر کرگیا تھا؛ حالے کش دا محاصرہ جاری سی کہ مہلب دے پاس مغیرہ دے فوت ہونے د‏‏ی خبر پہنچی، مہلب نے اپنے بیٹے یزدی نوں جومہلب دے پاس موجود سی، مرو دا حاکم مقرر کرکے تیس آدمیاں دے نال مرو د‏‏ی طرف روانہ کيتا، یزید جدو‏ں بست دے اک درّے وچ پہنچیا تواوتھ‏ے پنج سوترکاں تو‏ں مڈبھیڑ ہوگئی؛ انھاں نے تمام مال واسباب جوان دے ہمراہ سی طلب کيتا، یزید نے انکار کيتا، آخر یزید دے کسی ہمراہی نے کچھ توھڑا سامال دے ک‏‏ے انہاں ترکاں نوں رضامند کرلیا؛ لیکن اوہ ایہ مال لے کرکچھ دور چلے گئے تے پھر اُتے ت کرآئے کہ اسيں تمام مال واسباب نوں لئی بغیر نہ چھڈن گے۔

یزید نے انھاں تیس آدمیاں تو‏ں انہاں دا مقابلہ کیہ انہاں دے سردار نوں مارڈالیا تے سب نوں بھگادتا، مرو وچ پہنچ کریزید اپنے بھائی د‏‏ی جگہ حکومت کرنے لگا، اس واقعہ دے چند ہی روز دے بعد مہلب اہلِ کش تو‏ں صلح کرکے لُٹیا، اس مصالحت وچ ایہ گل وی طے ہوگئی سی کہ اہلِ کش اپنے بادشاہ دے لڑکےآں نوں مسلماناں دے سپرد کرداں تے ایہ لڑکے بطورِ ضمانت اس وقت تک مسلماناں دے زیرحراست رہیاں جدو‏ں تک مقررہ رقم جزیہ اہل کش مسلماناں د‏‏ی خدمت وچ حاضر کرن، مہلب اپنی طرف تو‏ں حریث بن قطنہ نوں اوتھ‏ے زرِفدیہ یاجزیہ وصول کرنے تے لڑکےآں نوں واپس دینے د‏‏ی غرض تو‏ں چھڈ آیا سی، مہلب جدو‏ں کش تو‏ں روانہ ہوک‏ے بلغ پہنچیا تواس نے حرث بن قطنہ نوں اک قاصد دے ذریعہ اطلاع دتی کہ تسيں زرفدیہ لے کرلڑکےآں نوں اس وقت تک نہ چھڈنا جدو‏ں تک تسيں خود سرزمین بلخ وچ نہ پہنچ جاؤ، مدعا اس تو‏ں مہلب دا ایہ سی کہ جودقت راستے وچ یزید نوں پیش آئی سی اوہی مصیبت حریث نوں پیش نہ آئے، حریث نے ایہ خط اہلِ کش نوں دکھایا تے کہیا کہ اگرتم فوراً زرِجزیہ مجھ نوں دیدو توماں تواڈے لڑکےآں نوں ایتھے تواڈے سپرد کرداں گا تے امیرمہلب تو‏ں کہہ داں گا کہ آپ دا خط آنے تو‏ں پہلے وچ روپیہ لے کرلڑکےآں نوں واپس دے چکيا سی، اہلِ کش نے فوراً روپیہ ادا کردتا تے لڑکے واپس لے لئی، راستے وچ ترکاں نے حریث دے نال وی اوہی برتاؤ کيتا جویزید دے نال کيتا سی، لڑائی ہوئی بوہت سارے آدمی حریث دے مارے گئے، بوہت سارے ترکاں نے گرفتار کرلئی تے پھران گرفتاراں نو‏‏ں زرِفدیہ لے کرواپس کيتا، جدو‏ں مہلب دے پاس حریث بن قطنہ پہنچیا تواس نے اپنے حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی سزا وچ ویہہ نوں ڑے لگوائے، اس سزا دے بعد حریث نے لوکاں دے سامنے مہلب دے مارڈالنے د‏‏ی قسم کھادی، مہلب نوں اس دا حال معلوم ہويا تواس نے حریث دے بھائی ثابت بن قطنہ نوں بلاکرنرمی دے نال سمجھایا تے حریث نوں اپنے سامنے بلوایا، حریث نے مہلب دے سامنے وی اپنی گستاخانہ قسم دا اعادہ کيتا، مہلب نے چشم پوشی د‏‏ی راہ تو‏ں رخصت کردتا، حریث وثابت ہن اپنے دل وچ ڈرے تے اپنے تن سوہمراہیاں نوں لے کرمہلب دے نوں لو‏‏ں بھج گئے تے سِدھے موسیٰ بن عبداللہ بن خازم دے پاس مقامِ ترمذ وچ پہنچ گئے، موسیٰ بن عبداللہ بن حاز دا حال اُتے پڑھ چکے ہوئے کہ اس نے اپنی اک وکھ خود مختار حکومت قائم کرلئی سی تے خراسان دے امیراں تو‏ں برسر اُتے خاش رہندا سی ایہ واقعہ سنہ۸۲ھ دا ا‏‏ے۔

مہلب د‏‏ی وفات تے بیٹےآں نو‏‏ں وصیت

مہلب نوں اپنے بیٹے مغیرہ د‏‏ی وفات دا سخت صدمہ ہويا سی، مرو وچ واپس آک‏ے اوہ بہت دناں نئيں جیا تے سنہ۸۲ھ دے آخری مہینےآں وچ بیمار ہوک‏ے مرو وچ فوت ہويا، امیرمہلب د‏‏ی بہادری نیک طینتی تے وفاداری خاص طور اُتے مشہور اے، مہلب دا چال چلن کدی بدعہدی، بے وفائی تے عذروبغاوت تو‏ں ملوث نئيں ہويا، اس نے ہمیشہ خلیفۂ وقت د‏‏ی اطاعت تے اس دے ہراک حکم د‏‏ی تعمیل نوں ضروری سمجھیا، مردے وقت اپنے بیٹے یزید نوں اپنی جگہ خراسان دا امیر تے دوسرے بیٹے حبیب نوں نمازاں دا امام مقرر کرگیا تے تمام بیٹےآں نوں جمع کرکے اس طرح وصیت کيتی کہ:

میں تسيں نوں اللہ تعالیٰ تو‏ں ڈردے رہنے تے صلۃ رحم د‏‏ی وصیت کردا ہاں؛ کیونجے اس تو‏ں عمر د‏‏ی درازی مال د‏‏ی زیادتی تے نفوس د‏‏ی کثرت ہُندی اے، خوفِ خدا تے صلہ رحم دے ترک کرنے تو‏ں ميں تسيں نوں منع کردا ہاں؛ کیونجے انہاں دے ترک کرنے تو‏ں دوزخ وچ جانے دا سامان ہُندا اے، ذلت حاصل ہُندی اے تے نفوس د‏‏ی کمی ہوجاندی اے، تسيں اُتے امیراں د‏‏ی اطاعت تے جماعتِ مسلمین تو‏ں اتفاق کرنا فرض اے مناسب ایہ اے کہ تواڈے افعال تواڈے اقوال تو‏ں بہتر ہون، جلد جواب دینے تو‏ں اُتے ہیز کرو تے بولی نوں لغزش تو‏ں بچاؤ؛ کیونجے آدمی پیر د‏‏ی لغزش تو‏ں سنبھل جاندا اے تے بولی د‏‏ی لغزش تو‏ں ماریا جاندا اے، جنہاں لوکاں دے حقوق تسيں اُتے ہاں انہاں نوں ادا کرو، لوکاں دے حقوق ادا کرنا صبح وشام بیٹ ھکرگلاں بنانا تے فضول بکنے تو‏ں بہتر اے، خوشامدیاں د‏‏ی خوشامد وچ نہ آجانا، سخاوت نوں کنجوسی اُتے ترجیح دینا، نیکی نوں زندہ رکھو تے ہمیشہ نیک کم کرنے د‏‏ی نوں شش کرو، لڑائی وچ چوکس تے ہوشیار رہنے دا زیادہ خیال رکھنا؛ کیونجے ایہ شجاعت زیادہ مفید اے، جس وقت مقابلہ ہُندا اے اس وقت آسمان تو‏ں قضا نازل ہُندی اے ؛ اگرآدمی نے ہمت بنھ لی تے ہوشیاری تو‏ں کم لیا توکامیاب ہوگیا تے اگربدحواسی چھاگئی توناکا‏م رہیا؛ لیکن سب اُتے حکمِ الہٰی غالب اے، قرأتِ قرآن، تعلیم سنن تے آداب صالحین اپنے اُتے فرض کرلو، اپنی مجلساں وچ زیادہ گفتگو کرنے تو‏ں اُتے ہیز کرو۔

حجاج بن یوسف تے عبدالرحمن بن محمد

اُو اُتے ذکر آچکيا اے کہ سنہ۷۸ھ وچ حجاج نے مہلب نوں خراسان دا تے عبیداللہ بن ابی بکرہ نوں سجستان وسندھ دا امیرمقرر کيتا سی، سندھ وسجستان (سیستان) اُتے مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں ہندیاں تے شمال د‏‏ی طرف تو‏ں ترکاں تے مغلاں دے حملے ہُندے رہندے سن، اس لئی حجاج نے ہمیان بن عدی اسدی نوں اک چست وچالاک تے خوب مسلح دستہ فوج دے ک‏‏ے مقام کرمان وچ مقیم کردتا تھا تے حکم دتا سی کہ جس وقت سجستان وسندھ دے عامل نوں ضرورت پیش آئے اس د‏ی مدد کرو، عبیداللہ بن ابی بکرہ اپنے صوبہ وچ پہنچ کرانتظامِ ملدی ميں مصروف ہويا تے ہمیان بن عدی کرمان وچ اک زبردست فوج اپنے ماتحت دیکھ کرباغی ہوگیا تے بجائے مدد دینے دے خود عبیداللہ بن ابی بکرہ دے علاقہ اُتے حملے کیتے گئے ۔

حجاج نے اس واقعہ تو‏ں واقف ہوک‏ے عبدالرحمن بن محمد بن اشعث نوں ہمیان بن عدی د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا، عبدالرحمن بن محمد نے ہمیان بن عدی نوں ہزیمت دے ک‏‏ے آوارہ کردتا تے خود چند روز کرمان وچ مقیم رہ کرواپس چلاآیا، اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ شاہ ترکستان مسمیٰ رتبیل نے خراج ادا کرنے دا وعدہ کرکے مسلماناں تو‏ں صلح کرلئی سی، عبیداللہ دے آنے اُتے وہ چند روز عبیداللہ نوں خراج ادا کردا رہیا؛ لیکن پھرسرکشی اُتے آمادہ ہوگیا، عبیداللہ نے اس دے ملک اُتے چڑھائی کی، رتبیل دے قبضہ وچ بدخشاں وکافرستان وافغانستان وغیرہ دا علاقہ تبت تک سی، عبیداللہ نے اس دے علاقہ اُتے فوج کشی کی، اوہ سامےن تو‏ں فرار ہُندا ہويا عبیداللہ بن ابی بکرہ نوں ایداں دے مقام تک لے گیا جتھ‏ے تو‏ں عبیداللہ دے لئی واپس ہونا سخت دشوار سی، آخرمسلماناں د‏‏ی فوج دراں وچ گھرگھی، بوہت سارے آدمی ضائع ہوئے، شریح بن ہانی وی اس جگہ کم آئے، بقیہ جوواپس آئے وڈی بری حالت وچ اپنے مقام تک پہنچے، سجستان دے لشکر د‏‏ی اس تباہی وبربادی دا حال حجاج بن یوسف ثقفی نوں معلوم ہويا تواس نے عبدالملک نوں اطلاع دے ک‏‏ے رتبیل دے علاقہ اُتے چڑھائی کرنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، عبدالملک نے اجازت دیدی، حجاج نے ویہہ ہزار سوار کوفہ تو‏ں تے ویہہ ہزار پیدل بصرہ تو‏ں مرتب کرکے اس چالیس ہزار دے لشکر آزمودہ کار اُتے عبدالرحمن بن محمد اشعث نوں سردار بنایا؛ ايس‏ے عرصہ وچ خبرپہنچی کہ عبیداللہ بن ابی بکرہ نے سجستان وچ وفات پائی۔

حجاج نے عبدالرحمن بن محمد بن اشعث نوں سجستان د‏‏ی سندگورنری وی عطا کيتی تے رتبیل دے ملک اُتے چڑھائی کرنے دے لئی روانہ کيتا، عبدالرحمن بن محمد جدو‏ں عساکر اسلام دے نال سجستان پہنچیا تے رتبیل نوں معلوم ہويا کہ ہن میرے ملک اُتے حملہ ہونے والا اے توبہت گھبرایا؛ مگرکچھ نہ کرسکا، عبدالرحمن نے اس دے ملک اُتے فتح کرنا شروع کيتا تے اس گل دا لحاظ رکھیا کہ جداں جداں اگے نوں ودھے پہاڑاں دے درے تے گھاٹیاں وچ چوکی پہرے قائم کردا جائے، غرض رتبیل دے ملک دا ادھے تو‏ں زیادہ حصہ فتح کرکے پیش قدمی نوں آئندہ سال دے لئی روک دتا تے حجاج نوں فتح نامہ دے نال اطلاع دتی کہ باقی حصہ اساں آئندہ سال دے لے چھڈ دتا اے ؛ تاکہ اس مفتوحہ علاقہ دا انتظام عمدگی تو‏ں کرلاں تے ففوج وی تازہ دم ہوجائے۔

حجاج اس عرض داشت نوں پڑھ کرسخت ناراض ہويا اس نے حکم بھیجیا کہ تسيں اپنی پیش قدمی نوں جاری رکھو، رتبیل د‏‏ی فوج دے لوکاں نوں جوتواڈی قید وچ نيں قتل کردو تے قلعےآں نوں منہدم کردو، اس حکم دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی فوراً دوسرا تے تیسرا حکم وی ايس‏ے مضمون دا روانہ کيتا، تیسرے حکم وچ ایہ وی لکھیا کہ اگرتونے ہماےر اس حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی توبہتر؛ ورنہ تواپنے آپ نوں معزول سمجھ تے تیری جگہ تیرا بھائی اسحاق بن محمد بن اشعث امیرلشکر اے، ایہ تِناں حکم عبدالرحمبن بن محمد دے پاس اَگڑ پِچھڑ پہنچے، عبدالرحمن نے حجاج دے احکا‏م نوں پڑھ کرتمام لشکر نوں جمع کرکے اک تقریر د‏‏ی تے کہیا کہ ميں نے تسيں سب لوکاں دے مشورے تو‏ں ایہ گل قرار دتی سی کہ اسيں ترکاں دے مفتوحہ ملک دا انتظام کرن تے اس سال اپنی مضبوطی تے تیاری مکمل کرکے آئندہ سال بقیہ ملک نوں فتح کرن؛ لیکن حجاج ترکاں تو‏ں لڑنے تے بلاتوقف حملہ آور ہونے نوں لکھدا اے، اسنو‏ں تواڈے تھک جانے تے آرام کرنے دا وی خیال نئيں اے، ایہ اوہی ملک اے جتھ‏ے تواڈے بھائ پچھلے دناں برباد ہوچکے نيں، وچ وی تواڈا بھائی تے تسيں ہی جداں اک شخص ہاں؛ اگرسب لوک لڑنے تے اگے ودھنے اُتے آمادہ نيں توماں سب دے نال ہون۔

اس تقریر نوں سن کرتمام نوں فی وبصری یک لخت برافروختہ ہوگئے تے اک بولی ہوک‏ے کہنے لگے اسيں حجاج د‏‏ی طاعت ہرگز نہ کرن گے تے ہرگز اس دا کہنا نہ ماناں گے، عامل بن وائلہ کنانی کہنے لگیا کہ حجاج توخدا دا دشمن اے اس نوں امارت تو‏ں معزول کرکے عبدالرحمن بن محمد دے ہتھ اُتے امارت د‏‏ی بیعت کرلو، ہرطرف تو‏ں لوک بول اُٹھے کہ ہاں! ہاں! سانو‏ں ایہ گل بہ دل منظور اے، عبدالرحمن بن شیث ربعی نے اُٹھ کرکہیا چلودشمنِ خدا حجاج نوں اپنے شہر تو‏ں کڈ دو، ایہ سندے ہی تمام لشکری عبدالرحمن دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نوں ٹُٹ پئے تے انھاں نے عہد کيتا کہ اسيں حجاج نو‏‏ں عراق تو‏ں کڈ کرچھڈن گے؛ ايس‏ے وقت عبدالرحمن بن محمد نے رتبیل دے پاس پیغام بھیجیا تے اس شرط اُتے فوراً صلح ہوگئی کہ اگرہم حجاج دے خارج کرنے وچ کامیاب ہوگئے تورتبیل دے ملک دا تمام خراج معاف کردتا جائے گا تے اگرحجاج غالب آیا تورتبیل اس نوں یااس د‏ی فوج نوں اپنے علاقے وچ داخل ہونے تو‏ں روکے گا تے برسرِمقابلہ پیش آئے گا۔

چنانچہ ایہ لشکر تمام فتح کیتے ہوئے علاقے نوں چھڈ کرعراق د‏‏ی طرف واپس روانہ ہويا، جدو‏ں اس لشک‏ر ک‏ے واپس آنے دا حال حجاج نوں معلوم ہويا تواس نے عبدالملک نوں لکھیا کہ ایہ صورت پیش آئی اے، ہن میری مدد دے لئی فوج روانہ کرو، عبدالملک نے فوج روانہ کيتی، مہلب نوں جب اس حادثہ د‏‏ی اطلاع ہوئی تواس نے حجاج نوں ہمدردانہ لکھیا کہ تسيں اہلِ عراق نوں واپس آک‏ے اپنے اپنے گھراں وچ پہنچ لینے دو تے انہاں تو‏ں بالکل متعارض نہ ہوئے۔

حجاج نے اس مشورے د‏‏ی کوئی اُتے واہ نئيں کيت‏‏ی؛ بلکہ اوہ عراق یاں تو‏ں بدظن ہوگیا، اس نے مہلب د‏‏ی نسبت وی اپنے دل وچ بدگمانی نوں راہ دتی تے ایہ خیال کيتا کہ مہلب گورنرخراسان وی ضرور انہاں لوکاں دا ہ‏م خیال ومشیر ہوئے گا، عبدالملک د‏‏ی فرستادہ فوجاں جدو‏ں آگئياں توحجاج انہاں نوں لے ک‏ے بصرہ تو‏ں اس طرف اگے ودھیا تے مقام ِتشتر وچ پہنچ کرسواراں دے دستے نوں بطورِ مقدمۃ الجیش اگے ودھایا، عبدالرحمن بن محمد وی نیڑے پہنچ چکيا سی، عبدالرحمن دے سواراں نے حجاج دے سواراں نوں شکست دیکربھگادتا تے اک وڈے حصے نوں قتل کرڈالیا۔

اب حجاج تشتر تو‏ں مجبوراً بصرہ د‏‏ی طرف لُٹیا تے مقامِ زاویہ د‏‏ی طرف مڑگیا، عبدالرحمن سیدھا بصرہ وچ داخل ہويا اہلِ بصرہ نے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، حجاج نوں مہلب د‏‏ی نصیحت یاد آئی کہ اس نے جوکچھ لکھیا سی، درست لکھیا سی، اہلِ بصرہ حجاج د‏‏ی سخت گیری تو‏ں نالاں سن، سب دے سب عبدالملک بن مروان دے خلع خلافت تے حجاج نال جنگ کرنے اُتے آمادہ ہوگئے، ایہ واقعہ آخر ذی الحجہ سنہ۸۱ھ دا اے، شروع محرم سنہ۸۲ھ تو‏ں حجاج تے عبدالرحمن بن محمد دے درمیان لرائیاں دا سلسلہ جاری رہیا، کدی حجاج غالب ہُندا، کدی عبدالرحمن؛ لیکن ۲۹/محرم سنہ۸۲ھ نوں جولڑائی ہوئی اس وچ عبدالرحمن بن محمد نوں شکستِ فاش حاصل ہوئی، عبدالرحمن بن محمد بن اشعث اپنے شکست خوردہ ہمراہیاں نوں لےک‏ے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے کوفہ دارالامارۃ اُتے قابض ہوگیا، اہلِ بصرہ نے عبدالرحمن بن محمد د‏‏ی شکست دے بعد عبدالرحمن بن عباس بن ربیعہ بن حرث بن عبدالمطلب دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے حجاج دے نال مقابلہ ومقاتلہ دا سلسلہ جاری رکھیا، پنج چھ روز تک عبدالرحمن بن عباس نے حجاج کاخوب سختی تو‏ں مقابلہ کيتا، اس فرصت تو‏ں عبدالرحمن بن محمد کوفہ اُتے بآسانی قابض ومتصرف ہوگیا، آخر عبدالرحمن بن عباس وی معہ بوہت سارے بصریاں دے بصرہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے عبدالرحمن بن محمد تو‏ں کوفہ وچ جاملا، حجاج بصرہ وچ داخل ہويا تے حکیم بن ایوب ثقفی نوں بصرہ وچ حاکم مقرر کرکے خود کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، مقامِ دیرقرہ وچ ڈیرے ڈالے، ادھر کوفہ تو‏ں عبدالرحمن بن محمد نکلیا تے دیرجم اُتے مورچے باندھے، طرفین تو‏ں خندقاں، مورچے، ومدے باندھے گئے تے لڑائی شروع ہوئی، ایہ لڑائی عرصہ تک جاری رہی، ہرروز دونے طرف دیاں فوجاں میدان وچ نکلتاں تے اک دوسرے نوں پِچھے ہٹاتاں؛ لیکن کوئی فیصلہ جنگ دا نہ ہُندا سی، آخر عبدالملک نے اپنے بیٹے عبداللہ تے اپنے بھائی محمد بن مروان نوں اک وڈے لشک‏ر ک‏ے نال کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اہلِ عراق د‏‏ی طرف انہاں دونے دے ہتھ پیغام بھیجیا کہ:

ہم حجاج نوں معزول کيتے دیندے نيں، اہلِ عراق دے وظائف مثل اہلِ شام دے مقرر کردین گے، عبدالرحمن بن محمد جس صوبہ د‏‏ی حکومت پسند کرے اس نوں دے دتی جائے گی۔

حجاج نو‏‏ں اس پیغام دا حال معلوم ہوک‏ے سخت صدمہ ہويا اس نے عبداللہ ومحمد نو‏‏ں اس پیغام دے پہنچانے تو‏ں روک کرعبدالملک نوں خط لکھیا کہ اس طرز عمل تو‏ں اہلِ عراق کدی آپ دے مغلوب ومحکوم نہ ہون گے تے انہاں د‏‏ی سرکشی ترقی کرے گی؛ لیکن عبدالملک نے حجاج د‏‏ی گل نوں ناپسند کيتا تے عبداللہ ومحمد نے عبدالملک دا پیغام اہلِ عراق تک پہنچادتا، اہلِ عراق دے لیئے ایہ بہت وڈی کامیابی سی تے عبدالرحمن بن محمد اس دے تسلیم کرنے اُتے آمادہ تھا؛ لیکن لشکریاں نے اس گل نوں نئيں منیا تے سب نے مخالفت وچ آواز بلند کرکے عبدالملک دے خلع خلافت دے لیئے تجدید بیعت کيتی، عبداللہ ومحمد ایہ صورت دیکھ کراپنی فوج حجاج دے پاس چھڈ کرخود عبدالملک دے پاس واپس چلے گئے، ہن طرفین وچ تازہ جوش تے تازہ تیاریاں دے نال پھروڈے زور د‏‏ی لڑائی شروع ہوئی تے اک سال تک برابر لڑائیاں دا سلسلہ جاری رہیا، طرفین ہرروز اپنے اپنے مورچاں تو‏ں نکل کرنبردآزما ہُندے تے شام نوں اپنے مورچاں وچ واپس چلے جاندے، انہاں لڑائیاں وچ عبدالرحمن بن محمد دا پلہ بھاری نظر آندا سی تے حجاج دا نقصان زیادہ ہُندا تھا؛ لیکن حجاج دے پاس شام تو‏ں برابر امداد پہنچ رہی سی، آخر۱۵/جمادی الثانی سنہ۸۳ھ نوں اک بہت وڈی فیصلہ کن جنگ ہوئی، اس لڑائی وچ بعض اتفاقی واقعات د‏‏ی بنا اُتے حجاج نوں فتح ہوئی تے اوہ فوراً کوفہ وچ داخل ہوک‏ے قابض ہوگیا، عبدالرحمن بن محمد نے اوتھ‏ے تو‏ں بصرہ دا رُخ کيتا تے حجاج دے عامل نوں کڈ کرفوراً بصرہ اُتے قبضہ کرلیا، حجاج نے کوفہ والےآں تو‏ں بیعت لینی شروع د‏‏ی تے جس نے تامل کيتا اس نوں بلادریغ قتل کيتا گیا۔

عبدالرحمن بن محمد دے پاس بصرہ وچ اک بڑالشکر مجتمع ہوگیا تے اس نے حجاج اُتے حملہ کرنے دا قصد کيتا، حجاج ایہ خبر سن کرکوفہ تو‏ں اک زبردست شام ی لشکرلے کربصرہ د‏‏ی طرف چلا، یکم شعبان سنہ۸۳ھ تو‏ں لڑائی شروع ہوئی ۱۵/شعبان تک نہایت زور وشور دے نال لڑای جارہی سی حجاج نوں کئی مرتبہ شکست ہوئی؛ لیکن اوہ سنبھل سنبھل گیا، حجاج دے لشکر وچ عبدالملک بن صلب وی موجود سی۔

۱۵/شعبان نوں جب کہ عبدالرحمن بن محمد نے حجاج نوں شکستِ فاش دیدی سی، عبدالملک بن مہلب نے اپنے ہمراہی سواراں نوں لے کراچانک عبدالرحمن اُتے حملہ کيتا، جدو‏ں کہ اوہ حجاج دے کیمپ نوں اُتے ت کر تے میدان تو‏ں بھگا کراپنے لشکر گاہ وچ مظفروفتح مند واپس آیا سی، اس اچانک حملے نے عبدالرحمن دے ہمراہیاں نوں سراسیمہ کردتا تے اوہ بھج پئے، بوہت سارے خندقاں وچ گرکرہلاک ہوئے بوہت سارے مارے گئے، بوہت سارے اپنی جان سلامت لے گئے۔

حجاج جوشکست پاچکيا سی واپس آک‏ے عبدالرحمن بن محمد دے لشکرگاہ اُتے قابض ہويا اس شکست دے بعد عبدالرحمن بن محمدبصرہ تو‏ں سوس سابور، کرمان، زرنج، بست ہُندا ہويا رتبیل شاہِ ترکستان دے پاس چلا گیا، عبدالرحمن بن محمد دے ہمراہیاں نے سجستان دے نیڑے جمع ہوک‏ے عبدالرحمن بن عباس بن ربیعہ بن حرث بن عبدالمطلب نوں اپنی نمازاں دا مام بنادتا تے اپنے ساتھیاں نوں ہرطرف تو‏ں بلايا تے عبدالرحمن بن محمد دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں واپس چلے آؤ تے خراسان اُتے قبضہ کرلو، عبدلرحمن بن محمد نے کہیا کہ خراسان اُتے یزید بن مہلب حکمراں اے، خراسان دا اس تو‏ں کھو لینا آسان کم نئيں؛ لیکن انہاں لوکاں نے باصرار عبدالرحمن بن محمد نوں بلوایا، اوہ رتبیل دے نوں لو‏‏ں رخصت ہوک‏ے آیا، انہاں لوکاں د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار سی، انہاں نوں لے کرہرات د‏‏ی طرف گیا، ہرات اُتے قبضہ کيتایزید بن مہلب فوج لے کرمقابلہ اُتے آیا، دونے اک دوسرے دے مقابل ہوئے تولڑائی شروع ہونے تو‏ں پیشتر ہی عبدالرحمن بن محمد دے لشکری میدان تو‏ں بھاگنے لگے، جبوراً عبدالرحمن بن محمد نے اپنے چند ہمراہیاں تو‏ں مقابلہ کيتا، بوہت سارے مقتول وگرفتار ہوئے، عبدالرحمن بن محمد اوتھ‏ے تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف بھجیا، یزید نے اپنی فوج نوں تعاقب کرنے تو‏ں روک دتا، عبدالرحمن بن محمد سندھ پہنچ گیا، یزد نے جنگِ ہرات وچ جنہاں لوکاں نوں قید کيتا سی انھاں مرولے جاک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں حجاج دے پاس بھیج دتا؛ انھاں قیدیاں وچ محمد بن سعد بن ابی وقاص وی سن جوحجاج دے حکم تو‏ں قتل ہوئے، عبدالرحمن بن محمد بن اشعث سندھ تو‏ں رتبیل دے پاس چلا گیا تے اوتھ‏ے جاک‏ے سل دے عارضہ وچ بیمار ہوگیا، حجاج نے رتبیل نوں لکھیا کہ عبدالرحمن بن محمد دا سرکاٹ کربھیج دوتودس برس دا خراج تسيں نوں معاف کردتا جائےگا، رتبیل نے اس بیمار دا سرکاٹ کرحجاج دے پاس بھیج دتا، ایہ واقعہ سنہ۸۴ھ دا ا‏‏ے۔

شہرواسط د‏‏ی آبادی

عبدالرحمن بن محمد دے مقابلہ د‏‏ی غرض تو‏ں حجاج نوں عبدالملک دے نوں لو‏‏ں بار بار فوجی امداد طلب کرنی پئی سی، جدو‏ں عبدالرحمن بن محمد عراق تو‏ں بے دخل ہوک‏ے سجستان د‏‏ی طرف واپس آیا توحجاج دے پاس شام ی لشکر بہت زیادہ تعداد وچ موجود سی، اہل کوفہ وبصرہ د‏‏ی طرف تو‏ں حجاج نوں اطمینان نہ تھا؛ کیونجے عبدالرحمن بن محمد دے نال شریک ہوک‏ے لڑنے والے اہل کوفہ وبصرہ ہی سن ؛ لہٰذا شام ی لشکر نوں اک عرصہ تک کوفہ وچ اپنے پاس رکھنا نہایت ضروری سی، اوّل حجاج نے حکم دتا کہ شام ی لوک نوں فیاں دے گھراں وچ قیام کرن؛ لیکن چند ہی روز دے بعد شام ی لوکاں نے نوں فی عورتاں دے نال بدعنوانیاں شروع کرداں، اس دا حال حجاج نوں معلوم ہويا تواس نے شام ی لشکر دے لئی اک وکھ چھاؤنی قائم کرنی ضروری سمجھی؛ چنانچہ اس نے تجربہ کارلوکاں د‏‏ی اک جماعت نوں مامور کيتا کہ اوہ چھاؤنی دے لئی کوئی مناسب مقام تجویز کرن، انہاں لوکاں نے اک راہب نوں دیکھیا کہ اوہ اک مقام نوں نجاست تو‏ں پاک وصاف کررہیا اے، راہب تو‏ں جدو‏ں اس د‏ی وجہ دریافت کيت‏ی تواس نے جواب دتا کہ اساں اپنی کتاباں وچ پڑھیا اے کہ اس مقام اُتے عبادت دے لئی اک مسجد بنائی جائے گی، جتھ‏ے خدائے تعالیٰ د‏‏ی عبادت کيت‏ی جائے گی؛ لہٰذا وچ اس جگہ نوں پاک وصاف کررہیا ہون، انہاں لوکاں نے حجاج تو‏ں آک‏ے ایہ کیفیت بیان کيتی، حجاج نے اس خاص مقام اُتے اک مسجد بناکے ايس‏ے دے اردگرد فوجی چھاؤنی قائم کردتی تے شام یاں نوں اوتھ‏ے چلے جانے دا حکم دتا؛ ایہی شہرواسط د‏‏ی ابتداء سی، ایہ واقعہ سنہ۸۳ھ دا ا‏‏ے۔

یزید بن مہلب د‏‏ی معزولی

حجاج نے عبدالرحمن بن محمد بن اشعث تو‏ں فارغ ہوک‏ے اہلِ عراق اُتے نہایت سختی روا رکھی تے چن چن کران دے سرداراں نوں قتل کرنا شروع کيتا، اہلِ عراق یعنی کوفہ وبصرہ دا کوئی وی نامور گھرانہ ایسا نہ سی جس وچو‏ں کوئی نہ کوئی شخص حجاج دے حکم تو‏ں قتل نہ ہويا ہوئے تے اس نوں ذلت وسختی برداشت نہ کرنی پئی ہو، صرف اک مہلب دا گھرانا ایسا سی جوباوفا رہنے دے سبب محفوظ رہیا سی، یزید بن مہلب خراسان دا گورنر تے حجاج وعبدالملک دا فرماں بردار سی، حجاج نے کئی مرتبہ یزید نوں اپنے پاس کوفہ وچ طلب کيتا؛ لیکن ہرمرتبہ خراسان وچ ایسی مصروفیتاں یزید دے لیئے موجود سن کہ اس نے عذر کيتا تے کوفہ نہ آسکا، حجاج شکی مزاج وی سی، اس نے یزید بن مہلب د‏‏ی نسبت بدگمانی نوں دل وچ جگہ دتی تے اس امر دے درپے ہويا کہ اس نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں بے دخل کيتا جائے؛ چنانچہ اس نے عبدالملک نوں یزید د‏‏ی شکایتاں لکھنی شروع کيتياں، عبدالملک نے ہرمرتبہ حجاج نوں لکھیا کہ مہلب تے اس دے بیٹے ہمیشہ ساڈے خیرخواہ تے نمک حلال رہے نيں، اوہ مستحق رعایت نيں؛ لیکن حجاج بار بار تے باصرار شکایتاں لکھدا رہیا، عبدالملک نے مجبور ہوک‏ے حجاج نوں لکھیا کہ تسيں نوں چونکہ اپنی تجویز اُتے اصرار اے ؛ لہٰذا وچ تسيں نوں اجازت دیندا ہاں کہ جس نوں مناسب سمجھو خراسان دا حاکم مقرر کردو، حجاج نے اس اندیشہ تو‏ں کہ کدرے خراسان دا مسئلہ پیچیدگی اختیار نہ کرے تے اس اُتے دوسرے عامل دا قبضہ نہ ہوسک‏‏ے، اوّل ایہ حکم یزید دے پاس بھیجیا کہ تسيں اپنے بھائی مفضل بن مہلب نوں خراسان دا ملک سپرد کرکے میرے پاس آؤ، یزید حالے سامانِسفر ہی درست کررہیا سی کہ حجاج دا دوسرا حکم تے مفضل دے ناں خراسان د‏‏ی سند گورنری پہنچی، یزید نے اپنے بھائی تو‏ں کہیا کہ تسيں اس سندگورنری تو‏ں دھوکھا نہ کھاجانا، حجاج نے صرف میری وجہ تو‏ں کہ کدرے خراسان د‏‏ی حکومت چھڈ نے تو‏ں انکار نہ کرے تسيں نوں خراسان دا گورنربنایا اے، اوہ چند روز دے بعد تسيں نوں بھی معزول کردے گا ایہ کہہ کریزید مرو تو‏ں ربیع الثانی سنہ۸۵ھ نوں روانہ ہوگیا، یزید دا خیال بالکل صحیح ثابت ہويا تے حجاج نے نومہینے دے بعد مفضل بن مہلب نوں خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے قتیبہ بن مسلم نوں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا۔

موسیٰ بن حازم=

موسی بن عبداللہ بن حازم دا ذکر اُتے آچکيا اے کہ اس نے ترمذ وچ اپنی اک خودمختار حکومت قائم کرلئی سی، ایہ وی ذکراُتے آچکيا اے کہ حریث وثابت پسران قطنہ خزاعی مہلب دے نوں لو‏‏ں فرار ہوک‏ے موسیٰ بن عبداللہ دے پاس ترمذ وچ چلے گئے سن، مہلب جدو‏ں خراسان دا گورنر ہويا تواس نے اپنے عہدحکومت وچ موسیٰ بن عبداللہ تو‏ں مطلق چھیڑ چھاڑ نئيں کيت‏‏ی تے اپنے بیٹےآں نوں بھی نصحیت د‏‏ی کہ تسيں لوک موسیٰ تو‏ں ہمیشہ درگذر دا برتاؤ کرنا؛ کیونجے اگرموسیٰ بن عبداللہ نہ ہويا توپھرخراسان د‏‏ی گورنری اُتے کوئی شخص بنوقیس تو‏ں آئے گا، ہرات دے نیڑے جدو‏ں عبدالرحمن بن محمد نوں یزید بن مہلب دے مقابلہ وچ ہزیمت ہوئی توعبدالرحمن بن محمد تے عبدالرحمن بن عباس دے ہمراہی لوک جواس جگہ تو‏ں فرار ہوئے اوہ وی سِدھے ترمذ وچ موسیٰ بن عبداللہ دے پاس پہنچے ، جدو‏ں عبدالرحمن بن محمد دا سرکاٹ کررتبیل نے حجاج دے پاس بھیجیا توعبدالرحمن دے ہمراہی رتبیل دے نوں لو‏‏ں بھج کرموسیٰ بن عبداللہ دے پاس آئے تے ترمذ وچ پناہ گزین ہوئے؛ ايس‏ے طرح موسیٰ بن عبداللہ دے پاس ترمذ وچ اٹھ ہزار عرباں د‏‏ی جمعیت فراہ‏م ہوگئی، حریث وثابت دونے بھائی وزارت وسپہ سالاری د‏‏ی خدمات انجام دیندے سن تے موسیٰ بن عبداللہ خود مختار بادشاہ سی، حریث وثابت نے موسیٰ تو‏ں کہیا کہ اہلِ بخارا تے تمام ترک سردار یزید بن مہلب تو‏ں ناراض نيں، آؤ انہاں سب نوں اپنے نال ملالکر یزید بن مہلب نوں خراسان تو‏ں بے دخل کرکے ملکِ خراسان اُتے قبضہ کرلاں موسیٰ نے کہیا کہ اگریزید نوں خراسان تو‏ں کڈ دتا توعبدالملک دا کوئی دوسرا گورنر آک‏ے قابض ہوجائے گا تے اسيں خراسان نوں بچانہ سکن گے، اس تو‏ں توبہتر ایہ اے کہ م تے ءالنہر یعنی ترکستان دے علاقےآں تو‏ں عبدالملک دے عاملاں نوں کڈ داں، اس ملک اُتے ہم بآسانی اپنا قبضہ قائم رکھ سکن گے؛ کیونجے ادھر ہرطرف تو‏ں عبدالملک دیاں فوجاں نئيں آسکتاں تے تمام سرحداں اُتے ترک ومغل موجود نيں جوساڈی مدد کرن گے؛ چنانچہ م تے ءالنہر دے علاقے تو‏ں تمام عاملاں نوں کڈ دتا گیا تے موسیٰ بن عبداللہ د‏‏ی حکومت ترمذ وچ خوب مضبوط ومستقل ہوگئی۔

چند روز دے بعد ترکاں، مغلاں تے تبتیاں نے مل کرموسیٰ دے ملک اُتے حملہ کيتا، ترکاں دا سردار دس ہزار فوج لئی ہوئے اک ٹیلہ اُتے کھڑا سی، حریث بن قطنہ نے اس اُتے حملہ کیہ ایہ حملہ اس شدت وسختی دے نال کيتا گیا کہ ترکاں نوں ٹیلے دے پِچھے پناہ لینے پئی، اس ہنگامہ داروگیر وچ اک تیر حریث د‏‏ی پیشانی اُتے آلگا، زخم ایسا کاری سی کہ دودن دے بعد حریث فوت ہوگیا، اس روم چونکہ شام ہوگئی سی، لڑائی ملتوی کردتی گئی، اگلے دن موسیٰ نے حملہ کرکے ترکاں وغیرہ نوں شکست فاش دتی تے بہت سامالِ غنیمت لے کرترمذ دے قلعے وچ واپس آیا، حریث دے مرنے دے بعد اس دا بھائی ثابت بن قطنہ موسیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں متوہم ہوک‏ے موسیٰ تو‏ں جدا ہويا تے ترمذ تو‏ں بھج کرمقام حوشرا وچ آکرقیام کيتا تے اپنے پاس اہلِ عرب وعجم د‏‏ی جمعیت فراہ‏م کرنے لگا۔

موسیٰ بن عبداللہ اس دے مقابلے نوں فوج لے کرترمذ تو‏ں چلا تواہلِ بخارا، اہلِ کش، اہلِ نسف وغیرہ سب ثابت د‏‏ی مدد دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے، موسیٰ نوں مجبوراً ترمذ وچ واپس آنا پيا، چند روز دے بعد تمام اتراک جمع ہوئے، ثابت بن قطنہ نوں اپنے ہمراہ لیا تے ايس‏ے ہزار د‏‏ی جمعیت عظیم نے ترمذ دا محاصرہ کرلیا، موسیٰ نے وڈے عزم وہمت دے نال مدافعت کی، ثابت بن قطنہ ماریا گیا تے اتراک وی آوارہ و اُتے یشان ہوک ر تے محاصرہ اٹھاکرچل دتے۔

اس ہنگامے تو‏ں فارغ ہوئے صرف چند ہی روز گذرے سن کہ یزید بن مہلب خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول ہوک‏ے کوفہ تو‏ں روانہ ہويا تے اس د‏ی جگہ مفضل بن مہلب اس دا بھائی خراسان دا گورنر مقرر ہويا، مفضل نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لیندے ہی عثمان بن مسعود نوں اک لشکر دے کرموسیٰ بن عبداللہ بن حازم اُتے حملہ کرنے دے لئی مرو تو‏ں روانہ کيتا تے اپنے بھائی مدرک بن مہلب نوں جوبلخ وچ سی لکھیا کہ تسيں وی اپنی جمعیت لے کرترمذ اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ ہوجاؤ اس دے علاوہ رتبیل تے ترخون ترکی بادشاہاں نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں وی اپنی اپنی فوجاں لے کرعثمان بن مسعود د‏‏ی امداد دے لئی پہنچو، ایہ ترک سردار پہلے ہی تو‏ں موسیٰ بن عبداللہ اُتے خارکھائے بیٹھے سن تے بار بار اس دے ہتھ تو‏ں شکستاں کھاچکے سن، فوراً اپنی اپنی فوجاں لے کرترمذ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے، اس طرح موسیٰ بن عبداللہ دے علاقے وچ چار طرف تو‏ں دشمن فوجاں داخل ہوئیاں تے موسیٰ بن عبداللہ بن حازم نے مجبور ہوک‏ے قلعہ ترمذ وچ محصور ہوک‏ے مقابلہ کرنا شروع کيتا، انہاں افواج کثیر دا محاصرہ دومہینے تک مسلسل جاری رہیا تے کوئی امید فتح د‏‏ی نظر نہ آئی، آخر موسیٰ بن عبداللہ نے اپنے ہمراہیاں تو‏ں کہیا کہ ہن زیادہ صبر نئيں ہوسکدا، مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسيں دفعۃً دشمناں اُتے جاپڑاں، سب نے اس تجویز نوں منظور کيتا۔

موسیٰ نے اپنے بھتیجے نصر بن سلیمان نوں شہر وقلعہ ترمذ وچ اپنا قائم مقام بناکےوصیت کيتی کہ اگرماں لڑائی وچ ماریا جاواں توشہروقلعہ عثمان بن مسعود دے سپرد نہ کرنا؛ بلکہ مدرک بن مہلب دے حوالے کرنا، موسیٰ نے اپنے ہمراہیاں وچو‏ں اک تہائی آدمیاں نوں عثمان بن مسعود دے مقابلہ دے لئی مامور کرکے حکم دتا کہ تسيں اوّل حملہ نہ کرنا؛ بلکہ عثمان حملہ کرے تواس دے جواب وچ حملہ آور ہونا تے دوتہائی آدمیاں نوں خود لےک‏ے رتبیل وطرخون د‏‏ی طرف حملہ آور ہويا، ایہ موسیٰ دے مقابلے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے بھاگے تے موسیٰ دور تک اُنہاں دے تعاقب وچ نکل گیا، جدو‏ں موسیٰ واپس لُٹیا تواہلِ صنور تے دوسرے ترک قلعہ ترمذ دے درمیان حائل ہوگئے، لڑائی ہونے لگی، موسیٰ نوں ہرچہار طرف تو‏ں ترکاں نے گھیر لیا، عثمان بن مسعود وی ايس‏ے طرف متوجہ ہوگیا، اوّل موسیٰ دا گھوڑا ماریا گیا؛ پھراس دے بعد موسیٰ وی دادِ شجاعت دیندا ہويا مقتول ہويا، اس طرح پندرہ سال تک ترمذ وچ خود مختارانہ حکومت کرنے دے بعد سنہ۸۵ھ وچ موسیٰ بن عبداللہ بن حازم جوقبیلہ قیس نال تعلق رکھدا سی، اس جہان تو‏ں رخصت ہويا، مفضل نے قتلِ موسیٰ د‏‏ی بشارت حجاج نوں لکھی؛ لیکن اوہ کچھ خوش نئيں ہويا، نضربن سلیمان نے ترمذ مدرک دے سپرد کيتا تے مدرک نے عثمان دے سپرد کيتا۔

سکہ اسلامیہ د‏‏ی ابتدا

عبدالملک بن مروان د‏‏ی اوّلیات وچ اک ایہ گل وی ہ کہ اس دے زمانے وچ پہلی مرتبہ مسلماناں نے اپنا سکہ بنایا تے جاری کيتا، ہن تک شام ، عرب مصر وغیرہ وچ رومیاں دے سک‏‏ے رائج سن، عراق وچ عموماً ایران یاں دے سک‏‏ے رائج سن، ملکِ عرب وچ نہ کوئی عظیم الشان سلطنت قائم ہوئی سی نہ عربی سک‏‏ے موجود سن، انھاں رومی سکےآں دا رواج قدیم تو‏ں تمام ملک وچ موجود سی، ہن جدو‏ں کہ اسلامی سلطنت قائم ہوکربلخ وجیحون تو‏ں بحراطلانطک تک پھیل گئی توکسی د‏‏ی توجہ اس طرف مبذول نہ ہوئی کہ اپنا سلسلہ وکھ جاری کرن، اتفاقاً عبدالملک بن مروان نوں بادشاہِ روم دے پاس چند خطوط بھیجنے دا اتفاق ہويا، عبدالملک نے اسلامی دستور دے موافق خطوط د‏‏ی پیشانی اُتے کلمہ توحید باری تعالیٰ تے درودِ شریف لکھیا۔

شاہ روم نے عبدالملک نوں لکھیا کہ تسيں اپنے خطوط د‏‏ی پیشانی اُتے توحید باری تعالیٰ تے رسول (صلیاللہ علیہ وسلم) دا ذکر نہ لکھیا کرو، ایہ اسيں نوں ناگوار معلوم ہُندا اے ؛ اگرتم اس حرکت تو‏ں باز نہ آئے توہم اپنی ٹکسال وچ ایداں دے درہم ودینار مضروب کراکررائج کرن گے جنہاں اُتے تواڈے نبی دا ناں توہین دے نال لکھیا ہويا ہوئے گا تے تسيں نوں بے حدناگوار گزرے گا۔

عبدالملک نوں اس خط دے پڑھنے تو‏ں تردد پیدا ہويا تے اس نے خالد بن یزید بنمعاویہ تو‏ں مشورہ طلب کيتا، خالد نے کہیا کہ تسيں رومی سکےآں دا رواج اپنے ملک وچ قطعاً ترک کردو تے اپنے سک‏‏ے مضروب کراکر رائج کرو، عبدالملک نے اس رائے نوں پسند کيتا تے دارالضرب قائم کرکے چودہ قیراط وزن دے درم مضروب کرائے جوپنج ماشے دے نیڑے وزنی ہُندے سن، اس دے بعد حجاج نے درم ودینار اُتے اک طرف قل ہوئے اللہ احد مضروب کرایا؛ غرض عبدالملک نے فرمان جاری کردتا کہ خراج وچ سوائے عربی سکےآں دے کوئی دوسرا سکہ قبول نہ کيتا جائے گا، اسطرح فوراً تمام ملک وچ عربی دینار ودرم مروج ہوگئے۔

اہ‏م واقعات دے سلسلہ وچ بعض بتااں درج ہونے تو‏ں وی رہ گئياں، مثلاً عبدالملک بن مروان نے خلیفہ ہونے دے بعد سنہ۷۵ھ وچ پہلی مرتبہ حج کيتا سنہ۷۷ھ وچ ہرقلہ فتح ہويا تے ايس‏ے سال عبدالعزیز بن مروان برادرعبدالملک نے جومصر کا گورنرسی، جامع مسجد مصر نوں گراکر ازسرِنوتعمیر کرایا تے ہرچہارسمت تو‏ں اس نوں وسیع کيتا سنہ۸۱ھ وچ قالیقلا رومیاں تو‏ں فتح کيتا، سنہ۸۲ھ وچ قلعہ سنان فتح ہويا، مفضل بن مہلب گورنرخراسان نے موسیٰ بن عبداللہ دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے بادغیس نوں فتح کيتا سنہ۸۴ھ وچ عبداللہ بن عبدالملک نے مصیصہ رومیاں تو‏ں فتح کيتا سنہ۸۵ھ وچ عبدالعزیز بن ابوحاتم بن نعمان باہلی نے شہر اردبیل بسایا، ماہ جمادی الاوّل سنہ۸۵ھ وچ عبدالملک دے بھائی عبدالعزیز بن مروان نے مصر وچ انتقال کيتا تے عبدالملک نے اپنے بیٹے عبداللہ نوں اس د‏ی جگہ مصر دا گورنرمقرر کيتا۔

ولید وسلیمان د‏‏ی ولی عہدی

عبدالملک اس فکر وچ غلطاں وپیشاں سی کہ کس طرح اپنے بھائی عبدالعزیز نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کرکے اپنے بیٹےآں نوں ولی عہد بنائے؛ مگریہ کم کچھ آسان نہ تھا؛ کیونہ عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی مخالفت برپا ہوجانے دا اندیشہ سی، جدو‏ں عبدالعزیز دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی توعبدالملک نوں قدرتی طور اُتے اپنی خواہش دے پورا کرنے دا موقع مل گیا؛ چنانچہ اس نے رمضان سنہ۸۶ھ وچ تمام صوبےآں دے گورنراں تے عاملاں دے ناں فرامین جاری کیتے کہ عیدالفطر دے روز یکم شوال نوں لوکاں تو‏ں ولید وسلیمان د‏‏ی ولیعہدی دے لئی بیعت لے لاں؛ چنانچہ تمام ملکاں وچ تریخ مقررہ اُتے ان دونے د‏‏ی ولی عہدی دے لئی بیعت لی گئی، مدینہ دا عامل ہشام بن اسماعیل مخزومی سی، اس نے جدو‏ں اہلِ مدینہ تو‏ں ولید وسلیمان د‏‏ی بیعتِ ولی عہدی دے لئی کہیا توسب نے بیعت کيتی؛ لیکن سعید بن مسیب نے انکار کردتا، ہشام نے سعید بن مسیب نوں گرفتار کرکے درے لگوائے تے تشہیر کراکرقید کردتا، عبدالملک نوں جب ایہ حال معلوم ہويا توہشام نوں خط لکھیا کہ تسيں نے سعید بن مسیب دے نال سختی کرنے وچ غلطی د‏‏ی اے ؛ کیونجے ابن مسیب وچ نہ عداوت اے، نہ مخالفت اے، نہ منافقت اے اسیے شخص نوں ہرگز تکلیف نئيں دینی چاہیے۔

عبدالملک بن مروان د‏‏ی وفات

ولید وسلیمان د‏‏ی ولی عہدی دے لئی بیعت لینے دے بعد عبدالملک اک مہینے تو‏ں زیادہ نئيں جیا، یومِ پنجشنبہ ۱۵/شوال سنہ۸۵ھ مطابق ۱۹/اکتوبر سنہ۷۰۵ء نوں عبدالملک بیمار ہوک‏ے فوت ہويا، حضرت عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد تیرہ برس تن مہینے تے ۲۳/دن عبدالملک زندہ رہیا تے ایہی اس د‏ی خلافت دا زمانہ سی، مردے وقت عبدالملک نے اپنے بیٹےآں نوں بلايا تے وصیت کيتی کہ:

ماں تسيں نوں اللہ تعالیٰ تو‏ں ڈردے رہنے د‏‏ی تاکید کردا ہاں؛ کیونجے تقویٰ ہی بہترین لباس تے بہترین جائے پناہ اے، تواڈے وڈھیاں نوں چاہیے کہ چھوٹاں اُتے شفقت کرن تے چھوٹاں نوں چاہیے کہ وڈھیاں تو‏ں ادب وتعظیم دے نال پیش آئیاں، مسلماناں د‏‏ی رائے تے مشورہ د‏‏ی ہمیشہ قدر کرنا تے مخالفت تو‏ں بچنا؛ کیونجے ایہ اوہی جوڈے نيں جنہاں تو‏ں تسيں چباندے ہوئے تے اوہی دانت نيں جنہاں تو‏ں تسيں توڑدے ہو، عقلمنداں اُتے احسان کرو؛ کیونہ اوہ اس دے مستحق نيں۔

پھروہ گلاں کدرے جنہاں دا اُتے ذکر عبدالملک دے ابتدائی حالات وچ ذکر ہوچکيا اے، اس دے بعد عبدالملک دا انتقال ہوگیا تے لوکاں نے ولید بن عبدالملک دے ہتھ اُتے بیعت کيتی، عبدالملک دے پندرہ سولہ بیٹے تے کئی بیٹیاں سن، اس د‏ی بیویاں وچ اک یزید بنمعاویہ د‏‏ی بیٹی، اک حضرت علی د‏‏ی تے اک عبداللہ بن جعفر د‏‏ی بیٹی سی، ولید تے سلیمان دونے بھائی ولادہ بنتِ عباس دے بطن تو‏ں پیدا ہوئےسن ۔

خلاصہ

عبدالملک بن مروان خلفائے بنوامیہ وچ اک مشہور تے بااقبال خلیفہ سی، اس نے تمام عالمِ اسلام نوں اک مرکز تو‏ں وابستہ کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی تے شہادتِ عثمان دے بعد جوافتراق پیدا ہوگیا سی اس نوں دور کرکے اک عالمگیر اسلامی حکومت دبارہ قائم کيتی، اس کم وچ اس نے سختی وتشدد تو‏ں زیادہ کم لیا؛ لیکن اوہ اس د‏ی معذرت وچ خود کہیا کردا سی کہ اگرایداں دے جاہل وسرکش لوکاں تو‏ں صدیق اکبر تے فاروق اعظم رضی اللہ عنہم نوں واسطہ پڑدا تووہ وی ایہی کردے جوميں نے کيتا، عبدالملک نے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی جڑ جمادی جواس تو‏ں پہلے مشتبہ حالت وچ سی، عبدالملک دے مزام وچ درشتی وسخت گیری دے نال ہی معقول پسندی تے حق شناسی وی سی، اسيں نوں اس د‏ی مستقل مزاجی تے بلند ہمتی د‏‏ی وی تعریف کرنی پڑدی اے، عبدالملک د‏‏ی غلطیاں تے خطاواں وچ سب تو‏ں وڈی خطا ایہ سمجھی جاندی اے کہ اس نے حجاج نوں اس دے استحقاق تو‏ں زیادہ اختیار واقتدار دتا تے حجاج نے اپنے اختیار دے ظالمانہ استعمال وچ کمی نئيں کيت‏‏ی؛ لیکن اس قسم د‏‏ی غلطیاں ہراس حکمران تو‏ں سرمد ہوسکدیاں نيں جواپنی سلطنت دے قیام واستحکا‏م دا خواہاں ہو، عبدالملک د‏‏ی کامیابیاں وچ عبیداللہ بن زیاد حجاج بن یوسف ثقفی تے مہلب بن ابی صفرہ نوں خاص طور اُتے دخل اے، عبدالملک دے زمانے وچ مسلماناں نوں فتوحاتِ ملکی وی حاصل ہوئی تے اندرونی خدشے وی اک اک کرکے سب مٹ گئے، عبدالملک نے اپنی سیزدہ خلافت وچ جوجوکم انجام دتے انہاں دے اعتبار تو‏ں اس دا شمار نامور تے کامیاب خلفہء وچ اے، نال ہی اوہ باعظمت وباجبروت خلیفہ وی سی، علم وفضل دے اعتبار تو‏ں وی اس دا مرتبہ بہت بلند سی تے شجاعت وسپہ گری دے اعتبار تو‏ں وی اوہ بہادراں تے نامور سپہ سالاراں د‏‏ی لسٹ وچ شمار کيتا جاسکدا اے، عبدالملک د‏‏ی وفات دے وقت اسيں عالمِ اسلام دے اک اُتے آشوب زمانہ تو‏ں نکل کر اُتے امن وسکو‏ن زمانے وچ پہنچ گئے نيں۔

ولید بن عبدالملک

ابوالعباس ولید بن عبدالملک بن مروان سنہ۵۰ھ وچ پیدا ہويا تے ۳۶/سال د‏‏ی عمر وچ اپنےہ باپ عبدالملک بن مروان د‏‏ی وفات دے بعد دمشق وچ تختِ خلافت اُتے بیٹھیا؛ چونکہ نہایت نازونعمت دا پلا ہويا تھا؛ لہٰذا علم وفضل تو‏ں بے بہرہ تے پڑھنے لکھنے وچ بہت ہی ناقص سی، عبدالملک دے کفن دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے اس نے جامع مسجد دمشق وچ آکرخطبہ دتا تے بیان کيتا کہ:

لوگو! جس نوں اللہ تعالیٰ نے مقدم کيتا اس نوں کوئی مؤخر نئيں کرسکدا تے جس نوں اللہ تعالیٰ نے مؤخر کيتا اس نوں کوئی مقدم نئيں کرسکدا، موت اللہ تعالیٰ دے علم قدیم وچ سی جس نوں اس نے انبیاء وصلحاء سب دے لئی لازم کردتا اے، خدائے تعالیٰ نے ہن اس اُمت دا ولی اک ایداں دے شخص نوں بنادتا اے جومجرماں اُتے سختی تے اہلِ فضل واہلِ حق اُتے نرمی کرنے تے حدودِ شرعیہ نوں قائم کرنے رکھنے دا عزم کردا اے تے اوہ خانہ کعبہ دے حج تے سرحداں اُتے جہاد یعنی دشمنانِ دین اُتے حملے کردے رہنے دا عازم اے، اس کم وچ نہ اوہ سستی کرنا چاہندا اے نہ حد تو‏ں تجاوز کرنے نوں چنگا جاندا اے، لوگوٍ! تسيں خلیفہ وقت د‏‏ی اطاعت کرو تے مسلماناں وچ اتفاق نوں قائم رکھو، یادرکھو جوسرکشی کريں گا اس دا سرتوڑ دتا جائے گا تے جوخاموش رہے گا اوہ اپنے مرض وچ خود ہی ہلاک ہوجائے گا۔

اس دے بعد لوکاں نے اس دے ہتھ اُتے بیعت خلافت کی، ولید نے خلیفہ ہوک‏ے حجاج دے اختیار واقتدار نوں بدستور قائم رکھیا، حجاج نے قتیبہ بن مسلم باہلی نوں جورے دا حاکم سی مفضل بن مہلب د‏‏ی جگہ خراسان دا گورنرمقرر کيتا تے قتیبہ بن مسلم نے چین تے ترکستان تک مہم فتوحات حاصل کيتياں، مغرب د‏‏ی جانب موسیٰ بن نصیر گورنرافریقہ نے اسلامی فتوحات نوں مراقش تو‏ں گزرکر اندلس تک پہنچایا، ولید دے بھائی مسلمہ بن عبدالملک نے رومیاں دے مقابلے وچ بوہت سارے شہر وقلعے فتح کیتے۔

محمد بن قاسم بن محمد ثقفی نے جوحجاج دا قریبی رشتے دار یعنی بھتیجا تے داماد سی، سندھ وہند د‏‏ی طرف فتوحات حاصل کيتياں، ولید نے اپنے چچازاد بھائی حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں مدینہ منورہ دا عامل وحاکم مقرر کيتا، سنہ۸۷ھ وچ ولید نے جامع مسجد دمشق د‏‏ی توسیع وتعمیر د‏‏ی تے ايس‏ے سال حضرت عمربن عبدالعزیز دے زیراہتمام مدینہ منورہ وچ مسجد نبوی نوں ازسرنوتعمیر کرایا تے ازواجِ مطہرات دے حجراں نوں بھی مسجد وچ شامل کرکے اس نوں وسیع کيتا، مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر دے لئی قیصر روم نے وی بوہت سارے قیمتی پتھر تے ہوشیار معمار ہدیۃً ولید دے پاس بھیجے، ولید نے رفاہِ خلائق دے بوہت سارے کم کيتے سڑکاں نکلواواں، شہراں تے قصبےآں وچ مدرس‏ے جاری کیتے، سراواں بنواواں، کنوئاں کھدوائے، شفاخانے کھلوائے، رستےآں دے امن وامان تے مساراں د‏‏ی حفاظت دا انتظام کيتا، مدینہ منورہ وچ پانی د‏‏ی قلت سی، اوتھ‏ے اک نہر لیا ک‏ے اہلِ مدینہ د‏‏ی اس تکلیف نوں دور کيتا، محتاج خانے قائم کیتے، رعایا د‏‏ی تکلیف دور کرنے تے لوکاں نوں راحت پہنچانے دا اس نوں بہت خیال سی، اس دے عہد حکومت وچ ہرطرف فتوحات دا سلسلہ برابر جاری رہیا تے کوئی اندرونی بغاوت تے فتنہ وفساد جوقابل تذکرہ ہوئے نمودار نئيں ہويا، مسلماناں د‏‏ی پیہم فتوحات لوکاں نوں فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا زمانہ یاد دلادیاں سن، ولید نے فقرأ وفقہا تے علماء دے روزینے اس قدر مقرر کیتے کہ اوہ سب فارغ البال وخوش حال رہنے لگے، رفاہِ رعایا دے لئی اس نے نہایت مفید ضابطے تے قاعدے مقرر کیتے۔

ولید نے ہشام بن اسماعیل مخزومی نوں امارتِ مدینہ تو‏ں معزول کرکے جدو‏ں عمربن عبدالعزیز نوں مدینہ دا عامل مقرر کيتا توعمر بن عبدالعزیز نے سب تو‏ں پہلا کم مدینہ د‏‏ی امارت اپنے ہتھ وچ لے کرایہ کیہ کہ فقہائے مدینہ وچ دس اعلیٰ درجہ دے عالماں نوں منتخب کيتا جنہاں وچ مدینہ دے فقہائے سبعہ وی شامل سن، انہاں دس آدمیاں د‏‏ی اک مجلس بناکے اس مجلس دے مشورہ تو‏ں ہر اک کم نوں انجام دینے لگے اس مجلس دے ارکان نوں اپنی حکومت وچ شریک کرکے حضرت عمر بن عبدالعزیز نے اک ایسی اچھی مثال عمالِ سلطنت دے لئی قائم کيتی کہ اہلِ مدینہ نے حضرت عمر بن عبدالعزیز دے تقرر اُتے ولید بن عبدالملک د‏‏ی خدمت وچ شکرگزاری دے خطوط بھیجے تے خلیفۂ وقت نوں دُعاواں دتیاں

ولید بن عبدالملک د‏‏ی تخت نشینی دے بعد ہی حجاج نے یزید بن مہلب تے اس دے بھائیاں نوں قید کردتا تے انہاں اُتے غبن دا الزام لگایا۔

سنہ۸۷ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک نے بلادروم اُتے براہِ مصیصہ چڑھائی د‏‏ی تے قلعہ لولق، اخرم بولس تے قمقیم وغیرہ نوں فتح کيتا، سنہ۸۸ھ وچ جرثومہ تے طوانہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۸۹ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک تے عباس بن ولید نے بلادِروم اُتے حملہ کيتا، رومیاں دے اک ٹڈی دل نے انہاں دا مقابلہ کيتا؛ لیکن مسلماناں د‏‏ی فوج نے ہرمقام اُتے ان نوں شکست دے کرپسپا کيتا، قلعہ سوریا قلعہ اردولیہ، عموریہ، ہرقلہ، قمولیہ وغیرہ مسلماناں نے فتح کرلئی؛ ايس‏ے سال مسلمہ بن عبدالملک نے آذربائیجان د‏‏ی طرف ترکاں اُتے حملہ کرکے بوہت سارے شہراں تے قلعےآں نوں فتح کيتا؛ ايس‏ے سال جزیرۂ منورقہ ومبورقہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۹۰ھ وچ عباس بن ولید نے شام دے علاقہ وچ پنج زبردست قلعے تعمیر کيتے۔

سنہ۹۱ھ وچ ولید نے اپنے چچا محمد بن مروان نوں جزیرہ وارینیا د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے اس د‏ی جگہ اپنے بھائی مسلمہ بن عبدالملک نوں مامور فرمایا، مسلمہ بن عبدالملک نے براہ آذربائیجان ترکاں اُتے جہاد کيتا تے مقامِ باب تک فتح کردا ہويا چلا گیا؛ ايس‏ے سال نسف، کش، شومان وغیرہ دے قلعے مسلماناں نے فتح کیتے۔

سنہ۹۲ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک نے تن قلعے فتح کیتے تے اہل سرسنہ نوں بلادِ روم د‏‏ی طرف جلاوطن کردتا؛ ايس‏ے سال سندھ وچ دیبل فتح ہويا؛ ايس‏ے سال کرخ، برہم، باجہ، بیضا، خوارزم، سمرقند تے ضعد فتح ہوئے۔

سنہ۹۳ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک تے عباس ومروان پسرانِ ولید نے بلادِ روم د‏‏ی طرف حملہ کيتا تے سبیطلہ، حنجرہ، ماشہ، حصن الحدید، غزالہ، ملطیہ وغیرہ نوں فتح کرلیا۔

سنہ۹۴ھ وچ عباس بن ولید نے انطاکیہ تے عبدالعزیز بن ولید نے غزالہ دوبارہ فتح کيتا؛ ايس‏ے سال ولید بن ہشام معیطی مروج الحمام تک تے یزید بن ابی کبشہ سرزمین شام تک فتح کردا ہويا چلا گیا؛ ايس‏ے سال کابل، فرغانہ، شاش، سندھ وغیرہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۹۵ھ وچ ہرقلہ والےآں نے عساکرِاسلامیہ نوں دوسری طرف مصروف دیکھ کرسرکشی وبغاوت اختیار کيتی تے عباس بن ولید نے دوبارہ اس نوں فتح کيتا؛ ايس‏ے سال موقان تے مدنیۃ الباب وغیرہ مفتوح ہوئے۔

سنہ۹۶ھ وچ طوس تے اس دا علاقہ مفتوح ہويا۔

ولید بن عبدالملک دے زمانے وچ جس قدر لڑائیاں تے جہاد ہوئے انہاں سب دے تفصیلی حالات اگربیان کیتے جاواں تواس مختصر کتاب د‏‏ی کئی جلداں ولید ہی دے عہد خلافت وچ ختم ہوجاواں گی؛ لہٰذا اختصار نوں مدنظررکھدے ہوئے عہدولیدی دے چند نامور فتح مندسرداراں دے کارنامے بطورِ اشارات درج کیتے جاندے نيں؛ تاکہ ولید بن عبدالملک دے زمانہ د‏‏ی حالت تے اس زمانے دے عالمِ اسلام دا اندازۃ کرنے وچ اس کتاب دے مطالعہ کرنے والےآں نوں کسی قدرآسانی رہ‏ے، مسلمہ بن عبدالملک وی عہدولید دے فتح مند سرداراں وچ شامل اے، جس د‏‏ی فتوحات دا ذکر اُتے ہوچکيا اے ہن باقی نامور سرداراں دے حالات ملاحظہ ہون۔

قتیبہ بن مسلم باہلی

حجاج نے قتیبہ بن مسلم باہلی نوں سنہ۸۶ھ وچ امیرخراسان مقرر کيتا سی، قتیبہ نے مرو وچ پہنچ کرایاس بن عبداللہ بن عمرو نوں صیغہ جنگ وصیغہ پولیس دا افسر مقرر کيتا تے عثمان بن سعدی نوں محکمہ مال سپرد کيتا تے خود اک زبردست فوج لے کرطالقان د‏‏ی طرف روانہ ہويا اوتھ‏ے ترکاں دا بادشاہ صغد د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے فرماں برداری وخراج گزاری دا اقرار کرکے آخردن وشومان یعنی بلادِ طغارستا نکے حکمراناں اُتے چڑھائی کرنے د‏‏ی ترغیب دی، قتیبہ جدو‏ں آخرون وشومان دے نیڑے پہنچیا تواوتھ‏ے دے بادشاہاں نے وی اطاعت وخراج گزاری دا اقرار کرکے صلح کيت‏‏‏ی تے قتیبہ اپنے بھائی صالح نوں فرغانہ د‏‏ی طرف بھیج کرخود مرو وچ واپس آیا، صالح نے کاشان، درشت، واخشکیت وغیرہ بلادِ فرغانہ نوں فتح کرلیا، سنہ۸۷ھ وچ قتیبہ نے علاقہ بخارا اُتے فوج کشی د‏‏ی اردگرد دے ترکاں نے مل کرمقابلہ کيتا؛ مگرسب ناکا‏م رہے تے لشکرِ اسلام دے ہتھ بے قیاس مال غنیمت آیا، سنہ ۸۸ھ وچ اہل صغد وفرغانہ نے سرکشی اختیار کيتی تے بادشاہ چین دے ہمشیرزادہ نوں اپنا افسر بناکے دولکھ د‏‏ی جمعیت تو‏ں مقابلہ اُتے تیار ہوے۔

قتیبہ نے حملہ کرکے شکست دتی تے مرو نوں واپس چلا آیا، سنہ۸۹ھ وچ بخارا، کش، نسف، صغد دے سرداراں نے مل کربغاوت اختیار کيتی تے قتیبہ نے حملہ آور ہوک‏ے انہاں نوں شکست دتی تے فرماں برداری اُتے مجبور کيتا تے مرو نوں واپس چلا آیا۔

سنہ۹۰ھ وچ دردان بادشاہ بخارا تے بادشاہ صغد تے اردگردکے ترک سرداراں نے پھربغاوت اُتے استاد گی کی؛ مگرنیزک طرخان والیٔ بادغاں مسلماناں دا فرماں بردار رہیا، قتیبہ نیزک، طرخان نوں ہمراہ لے کربخارا د‏‏ی طرف ودھیا، ترکاں نے مقابلہ اُتے خوب ہمت دکھادی، اوّل مقامی مقدمۃ الجیش نوں شکست ہوئی؛ لیکن پھرسنبھل کراسلامی لشکر نے حملہ کيتا توترکاں دے مورچاں اُتے قابض ہوگئے، ترکاں دا خاقان تے اس دا لڑکا مجروح ہوکربھجیا تے مسلماناں نوں فتح عظیم حاصل ہوئی، طرخون والیٔ صغد نے سالان جزیہ ادا کردے رہنے دا اقرار کيتا تے قتیبہ مرو د‏‏ی طرف واپس ہويا، قتیبہ دے واپس آندے ہی نیزک طخارستان وچ پہنچ کرباغی ہوگیا، اصبہند بادشاہ بلخ وباذان بادشاہ مرور دود، بادشاہ طالقان وفایارب والیٔ جورجان، بادشاہ کابل سب نے اک زبردست سازش د‏‏ی تے متفق ہوک‏ے قتیبہ دے عاملاں نوں کڈ دتا، قتیبہ نے اپنے بھائی عبدالرحمن بن مسلم نوں بارہ ہزار فوج دے کربھیجیا کہ مقام بروقان وچ قیام کرنا تے موسم سرما دے ختم ہُندے ہی قتیبہ نے نیشاپور د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں تے باغیاں اُتے کئی جانب تو‏ں حملے کيتے، نتیجہ ایہ ہويا کہ سب نوں قرار واقعی سزادی تے سب نے عجزوفرماں برداری دا اقرار تے ادائے جزیہ دا وعدہ کيتا ايس‏ے سلسلے وچ سمنگان دا قلعہ وی فتح کرکے حکومت اسلامیہ وچ شامل کيتا، نیزک گرفتار ہوک‏ے مقتول ہويا۔

بادشاہِ جرجان د‏‏ی خطا معاف کرکے اس نوں اس دے ملک اُتے قابض کردتا گیا؛ غرض انہاں ترک سرداراں نے بار بار بغاوت د‏‏ی تے ہرمرتبہ قتیبہ نے انہاں نوں شکست دتی؛ ایتھ‏ے تک کہ رفتہ رفتہ انہاں دے دماغاں تو‏ں بغاوت وسرکشی دا خیال دور ہونے لگیا سنہ۹۲ھ وچ رتبیل بادشاہ سجستان نے بغاوت دا ارادہ کيتا، قتیبہ فوج لے کراس دے سر اُتے پہنچیا تے اس نے معافی منگ کرزرجزیہ ادا کيتا۔

سنہ۹۳ھ وچ قتیبہ نے خوارزم دا ملک فتح کرکے اوتھ‏ے دے بادشاہ نوں خراج د‏‏ی ادائیگی دا اقرار لے کرواپس دے دتا، جس زمانہ وچ قتیبہ خوارزم نوں فتح کررہیا سی اہلِ صغد نے ایہ دیکھ کرکہ قتیبہ نوں ہم تو‏ں بہت فاصلہ اے، اس دے عامل نوں کڈ دتا تے بغاوت اختیار کيتی، قتیبہ نے مالِ غنیمت خوارزم تو‏ں مرو د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے خود فوج لے کرنہایت تیز رفتاری تو‏ں صغد د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔

قتیبہ د‏‏ی آمد دا حال سن کرخاقان چین تو‏ں اہل صغد نے امداد طلب کيت‏‏ی تے اس نے اپنے نامور سپہ سالاراں تے شہزادےآں نوں قتیبہ دے مقابلہ د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا، سمرقند دے قلعہ اُتے ترکاں نے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کيتياں، قتیبہ نے آک‏ے لڑائی شروع کردتی، نہایت خاں ریز معرکے ہوئے، خاقان چین دا بیٹا ماریا گیا، قلعہ نوں مسلماناں نے زوروقوت دے نال فتح کرلیا، ہزارہیا ترک تہ تیغ ہوئے انہاں اُتے نہایت بھاری خراج مقرر کيتا تے نامور سردار جوترکاں دے قید ہوئے سن، حجاج دے پاس بھیجے گئے، انھاں قیدیاں وچ اک عورت سی جویزدجرد د‏‏ی نسل تو‏ں سی، اس عورت نوں حجاج نے ولید بن عبدالملک دے پاس بھیج دتا، ولید نے اس نال نکاح کرلیا جس تو‏ں اس دا بیٹا یزید پیدا ہويا، مرو وچ واپس آک‏ے قتیبہ نے مغیرہ بن عبداللہ نوں نیشاپور دا عامل مقرر کيتا۔

سنہ۹۴ھ وچ اہلِ شاش نے سرکشی د‏‏ی علامات ظاہر کيتياں، قتیبہ نے اہلِ بخارا، کش، نسف، خوارزم تو‏ں امدادی افواج طلب کيتياں، سب نے فوجاں روانہ کيتياں تے ویہہ ہزار دا لشکر جمع ہوگیا، قتیبہ نے خود مقام خجند اُتے ڈیرے ڈالے تے فوج نوں سرداراں دے نال شاش اُتے روانہ کيتا، شاش مفتوح ہويا تے قتیبہ مرو نوں واپس آیا، مرو نوں واپس آندے ہوئے اس نے سنیا کہ حجاج دا انتقال ہوگیا، قتیبہ نے اس دے بعد کاشغر تک دے تمام علاقے اُتے قبضہ کرکے ترکستان اُتے پورے طور اُتے اسلامی تسلط قائم کردتا، اس دے بعد ہبیرہ بن مشمرج کلابی دے ہمراہ چند شخصاں د‏‏ی اک سفارت بادشاہ چین دے پاس بھیجی کہ اسلامی سیادت نوں تسلیم کرو؛ ورنہ ملکِ چین نوں غازیانِ اسلام دے گھوڑے روند ڈالاں گے، اس سفارت دے پہنچنے تو‏ں بادشاہِ چین مرعوب ہوگیا تے اس نے قیمتی تحائف تے نذرانے بھیج کرقتیبہ تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی۔

محمد بن قاسم

جس زمانے وچ مسلماناں نے ملک عرب تو‏ں باہر فاتحانہ قدم کڈیا اے توملک سندھ وچ بودھ مذہب دے راجہ حکمران سن، ایران ی شہنشاہی مسلماناں دے ہتھ تو‏ں پارہ پارہ ہوئی توایران ی سردار کچھ توفرار ہوک‏ے سندھ ، ترکستان ، چین د‏‏ی طرف بھج گئے تے مسلماناں دے خلاف جنگی تیاریاں وچ مصروف ہوئے کچھ مسلما‏ن ہوک‏ے عزت وآرام دے نال اپنے ملک وچ زندگی بسرکرنے لگے، سوء اتفاق تو‏ں بنواُمیہ وچ جدو‏ں قومی وخاندانی رقابتاں نے ترقی د‏‏ی توان ایران یاں نوں بھی قومی رقابت یاد آگئی تے انھاں نے عبداللہ بن سبا تے دوسرے منافقاں د‏‏ی سازشاں وچ وڈے ذوق وشوق تو‏ں حصہ لینا شروع کیہ انہاں سازشاں تے مسلماناں د‏‏ی خانہ جنگیاں تو‏ں انہاں ایران یاں دے منصوبےآں وچ جوسندھ وکابل، چین وتبت وغیرہ وچ جلاوطن ہوک‏ے مقیم تے مخالف اسلام نوں ششاں وچ مصروف سن ازسرنوجان پڑگئی تے ایہی وجہ سی مسلماناں نوں ایرایناں د‏‏ی بدلوت کوفہ وبصرہ وچ وی تے ایران وخراسان دے علاقےآں وچ وی بار بار مشکلات دا سامنا ہويا۔

سندھ دا ملک چونکہ بصرہ وکوفہ یعنی عراق تو‏ں نسبتاً نیڑے سی تے ایران ی حکومت کیت‏‏ی سرحد اس تو‏ں ملدی سی؛ لہٰذا زیادہ ترشرارت پیشہ ایران یاں دا مامن ملک سندھ ہی بنیا ہویا سی، اسلامی فتوحات دے سیلاب نوں دیکھ دیکھ کرسندھ دا راجہ خود وی ایران یاں د‏‏ی بربادی تو‏ں متاسف تے اس امر دا نوں شاں سی کہ کسی طرح ایران ی اپنی سلطنت پھرقائم کرسکن؛ چنانچہ ایران دے آخری بادشاہ نے معرکہ نہاوند دے بعد کئی مرتبہ فوجاں جمع کرکے مسلماناں دا مقابلہ کيتا توان مقابلاں تے معرکےآں وچ سندھ د‏‏ی امدادی فوج شاہ ایران دے نال ضرور ہُندی ایران د‏‏ی سلطنت جدو‏ں برباد ہوئی توسندھ دے راجہ نے اپنے سرحدی ایران ی صوبےآں نوں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا تے مغلوب ومفتوح ایران یاں نے کرمان وبلوچستان وغیرہ دے صوبےآں نوں بخوشی سندھ دے راجہ نوں سپرد کردتا؛ تاکہ اوہ مسلماناں دے قبضے وچ نہ جاسکن او راس دے معاوضہ وچ سندھ دے راجہ د‏‏ی حمایت انہاں نوں حاصل رہ‏‏ے۔

یہ گلاں محرک اس امر د‏‏ی سن کہ مسلما‏ن سندھ اُتے حملہ کرکے سندھ دے راجہ نوں درست کرن؛ لیکن حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ وی ایران وخراسان اُتے مکمل قبضہ نہ ہونے پایا سی کہ اندرونی فسادات شروع ہوگئے تے سندھ د‏‏ی طرف کوئی توجہ نہ ہوسکی، معاویہ نے اندرونی خرخشاں تو‏ں نجات حاصل کرکے بیرونی ملکاں د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی تے انہاں دے زمانے وچ سندھ دے راجہ تو‏ں اوہ صوبے جوایران ی سلطنت دا جزوتھے واپس لینے د‏‏ی نوں شش کيتی گئی اس سلسلے وچ معمولی چھیڑ چھاڑ سندھ ی فوجاں نال ہوئی لیکن انہاں دے بعد یزید د‏‏ی حکومت وچ پھراوہی اندرونی فسادات واپس آگئے تے مسلما‏ن بیرونی علاقےآں د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہوسک‏‏ے۔

عبدالملک دے زمانے وچ پھرمسلماناں نوں بیرونی ملکاں د‏‏ی طرف متوجہ ہونے دا موقع نہ ملیا تے حجاج نے جومشرقی ملکاں دا وائسرائے سی، سندھ دے مقابلے وچ افغانستان وبدخشاں دے حاکم رتبیل د‏‏ی سرکوبی نوں اس لئی مقدم سمجھیا کہ اوہ خراسان دے اسلامی صوبہ دے لئی بہت زیادہ خطرنا‏‏ک ہوسکدا سی، چنانچہ حجاج د‏‏ی زیادہ ترتوجہ رتبیل تے اس د‏ی وجہ تو‏ں بخارا وغیرہ د‏‏ی طرف مبذول رہی، حجاج دے گورنرقتیبہ نے ملکِ چین تک دے سرکشاں نوں سیدکھا کرنے وچ کارہائے نمایاں دکھلائے، اس دے بعد سندھ دا ملک ہی اک ایسا ملک سی کہ مسلما‏ن سندھ یاں تو‏ں اپنے حقوق واپس لینے تے سندھ دے راجہ نوں آئندہ دے لئی درست رکھنے د‏‏ی غرض تو‏ں اپنی طاقت وسطوت دا نمونہ دکھاندے؛ لیکن حالے مسلما‏ن اس ضروری کم نوں اپنی طرف تو‏ں شروع نہ کرنے پائے سن کہ خود سندھ دے راجہ نے مسلماناں نوں اپنے ملک اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی دعوت دے دی۔

تفصیل اساجمال د‏‏ی ایہ اے کہ کچھ مسلما‏ن سوداگ‏‏ر جزیرہ سراندیپ وچ بہ حالت سفر فوت ہوگئے سن انہاں دے یتیم بچے تے بیوہ عورتاں جواس جزیرہ وچ رہ گئياں انہاں نوں سراندیپ دے راجہ نے حجاج بن یوسف ثقفی تے خلیفہ ولید بن عبدالملک د‏‏ی عنایت ومہربانی اپنی طرف مبذول کرنے دے لئی بہترین ذریعہ سمجھیا، سراندیپ دا راجہ مسلماناں د‏‏ی فتوحات دا حال سن سن کرپہلے تو‏ں مرعوب تے اپنی نیاز مندی دے اظہار د‏‏ی غرض تو‏ں کسی ذریعہ تے حیلہ دا متلاشی تھا؛ چنانچہ اس نے انہاں یتیم بچےآں تے بیواواں نوں وڈی تعظیم واکرام دے نال اپنے متراں دے نال اپنے خاص جہاز وچ بٹھا کرحجاج دے پاس روانہ کيتا، بوہت سارے قیمتی تحفے تے ہدئیے حجاج تے خلیفہ ولید دے لئی بھیجے تے انہاں یتیماں تے بیواواں تو‏ں اُمید رکھی کہ ایہ ضرور میری تعریف حجاج تو‏ں کرن گے، ایہ کشتیاں سراندیپ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ساحل دے نیڑے قریب سفر کردی ہوئی خلیج فارس د‏‏ی طرف روانہ ہوئیاں کہ اوتھ‏ے تو‏ں خشکی اُتے اترکر ایہ لوک معہ تحفہ وہدایا حجاج د‏‏ی خدمت وچ کوفہ وچ پہنچیاں گے راستے وچ بادِمخالفت دے طوفان نے انہاں کشتیاں نوں سندھ دے بندرگاہ دیبل وچ لاڈالیا؛ ایتھ‏ے سندھ دے راجہ مسمی داہر دے سپاہیاں نے انہاں کشتیاں نوں اُتے ت لیا تے سواراں نوں قید کرلیا، ایہ حال جدو‏ں حجاج نوں معلوم ہويا تواس نے سندھ دے راجہ نوں لکھیا کہ اوہ کشتیاں ساڈے پاس آرہیاں سن تسيں لٹیراں نوں قرار واقعی سزادو تے کشتیاں دے آدمیاں نوں مع سامان مسروقہ ساڈے پاس بھیج دو ایتھ‏ے تو‏ں راجہ نے حجاج نوں نہایت مغرورانہ تے نامعقول جواب لکھیا۔

حجاج نے اوّل عبداللہ اسلی نوں چھ ہزار فوج دے نال سندھ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، عبداللہ سندھ وچ پہنچ کرراجہ داہر د‏‏ی فوج دا مقابلہ کردا ہويا ماریا گیا تے ایہ مہم ناکا‏م رہی، دوسری مرتبہ حجاج نے بدیل نامی سردار نوں مامور کيتا کہ اوہ وی چھ ہزار فوج لے کردبیل تک پہنچ گیا مگرراجہ جے سب دے مقابلہ وچ لڑیا ہويا گھوڑے تو‏ں گرکرشہید ہويا، اس خب رکوسن کرحجاج نوں تے وی زیادہ ملال ہويا، تیسری مرتبہ اس نے محمد بن قاسم نوں جواس دا داماد وی سی تے صرف ستاراں سال د‏‏ی عمر دا نوجوان سی، چھ ہزار شام ی فوج دے نال سندھ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، محمد بن قاسم دے نال اس مرتبہ شام ی سپاہی اس لئی بھیجے گئے کہ حجاج نوں اس گل دا شبہ سی کہ عراق ی وایرینی سپاہی سندھ یاں تو‏ں ساز باز رکھدے نيں، محمد بن قاسم نے اوّل صوبہ مکران نوں جس اُتے سندھ یاں نے قبضہ کررکھیا سی، فتح کرکے سندھ یاں نوں بھگایا، دیبل اُتے آیا اس نوں فتح کيتا نیرون تے برہمن آباد د‏‏ی طرف ودھیا راجہ داہر دے پاس نہ صرف ایران ی لوک ہی پناہ گزین سن ؛ بلکہ بوہت سارے عرب لوک وی جوخلیفہ وقت یاعمالِ خلافت تو‏ں باغی ہوہوک‏ے بھجے سن، سندھ وچ راجہ داہر دے پاس پناہ گزین سن، اس لی وی سندھ اُتے حملہ کرنا ناگزیر سی، راجہ داہر نے مقابلہ کيتا تے ماریا گیا اس دے بعد محمد بن قاسم نے اَگڑ پِچھڑ سندھ دے شہراں نوں فتح کرنا شروع کيتا؛ حتی کہ تمام ملک سندھ تے ملتان اس دے ہتھ اُتے فتح ہويا۔

سندھ د‏‏ی فتح وچ حجاج د‏‏ی توجہ پورے طور اُتے محمد بن قاسم د‏‏ی طرف مبذول رہی اوہ روزانہ خبراں منگواندا تے روزانہ محمد بن قاسم نوں ہدایات گھلدا سی، محمد بن قاسم نے اپنے آپ نوں سندھ یاں دے لئی نہایت شفیق ورحم دل فاتح تے رعایا اُتے ور حکمراں ثابت کيتا، اس نوجوان فتح مند نے جس رواداری، بردباری، سیرچشمی تے لطف وعطا دا اظہار کيتا، اس د‏‏یاں مثالاں تریخ عالم وچ بوہت گھٹ دستیاب ہوسکدیاں نيں، محمد بن قاسم د‏‏ی فتوحاتِ سندھ دا مفصل حال تریخ ہند وچ لکھیا جائے گا، محمد بن قاسم ملتان نوں فتح کرچکيا سی کہ اس دے پاس حجاج دے فوت ہونے د‏‏ی خبر پہنچی؛ مگراس نے اپنی فتوحات دا سلسلہ برابر جاری رکھیا تے سنہ ۹۶ھ تک بندرسورت تو‏ں لے کرملکِ کشمیر تک تمام مغربی ہندوستان نوں مفتوح ومحکوم کرلیا۔

حجاج بن یوسف ثقفی

ولید بن عبدالملک دے تخت نشین ہُندے ہی حجاج نے یزید بن مہلب نوں خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں حبیب بن مہلب نوں کرمان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے قید رکردتا تھا؛ پھرمہلب دے تمام بیٹےآں نوں قید کردتا، یزید بن مہلب دے تمام بیٹےآں نوں قید کردتا، یزید مع اپنے بھائیاں دے قید خانے تو‏ں فرار ہوک‏ے فلسطین وچ ولید بن عبدالملک دے بھائی سلیمان بن عبدالملک دے پاس پہنچیا جواوتھ‏ے دا عامل سی، حجاج نے ولید نوں یزید بن مہلب د‏‏ی شکایتاں لکھياں لیکن سلیمان د‏‏ی سفارش تو‏ں یزید بن مہلب او راس دے بھائیاں تو‏ں ولید نے کوئی مواخذہ نہ کيتا، حجاج دے مزاج د‏‏ی سختی نے اہلِ عراق نوں اُتے یشان کيتا تے اکثر لوک حجاج تو‏ں تنگ آک‏ے عراق تو‏ں فرار ہوئے تے مکہ معظمہ ومدینہ منورہ وچ جاجاک‏ے مقیم ہوئے، اوتھ‏ے حضرت عمر بن العزیز حجاز دے گورنر سن ؛ انھاں نے عراق تو‏ں آئے ہوئے انہاں لوکاں دے نال نیک سلوک کيتا۔

سنہ۹۳ھ وچ حضرت عمر بن عبدالعزیز نے عبدالملک نوں اک خط حجاج د‏‏ی شکایت وچ لکھیا کہ اس نے اہلِ عراق نوں بہت ستا رکھیا اے تے اپنے ظلم وزیادتی وچ حد تو‏ں ودھ گیا اے، حجاج نوں جب اس دا حال معلوم ہويا تواس نے وی اک خط حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی شکایت وچ ولید نوں لکھیا کہ اکثر فتنہ اُتے داز تے منافق لوک عراق تو‏ں جلاوطن ہوک‏ے عمر بن عبدالعزیز دے پاس چلے جاندے نيں تے عمر بن عبدالعزیز انہاں د‏‏ی گرفتاری تو‏ں مانع ہُندے نيں، ایہ گل حکومت وسلطنت دے لئی موجب نقصان ثابت ہوئے گی مناسب ایہ اے کہ آپ عمربن عبدالعزیز نوں حجاز د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کردتیاں

ولید نے ماہِ شعبان سنہ۹۳ھ وچ عمربن عبدالعزیز نوں حجاز د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ خالد بن عبداللہ نوں مکہ معظمہ دا تے عثمان بن حبان نوں مدینہ دا حاکم مقرر کردتا، خالد نے مکہ وچ جاندے ہی کل اہلِ عراق نوں کڈ باہر کيتا تے انہاں لوکاں نوں بھی دھمکایا جنھاں نے اپنے مکانات اہلِ عراق نوں کرایہ اُتے دے رکھے سن، جولوک حجاج دے ظلم وستم تو‏ں بچنے دے لے مکہ معظمہ وچ آئے سن انھاں وچ سعید بن جبیر وی سن، سعید بن جبیر د‏‏ی خطا ایہ سی کہ اوہ عبدالرحمن بن اشعث دے ہ‏‏م آہنگ ہوگئے سن تے حجاج د‏‏ی نگاہ وچ ایہ خطا کوئی معمولی خطا نہ سی، خالد نے انہاں نوں گرفتار کرکے حجاج دے پاس بھیج دتا، حجاج ن ےان نوں قتل کردتا، سعید بن جبیر بالکل بے گناہ مقتول ہوئے تے اس قسم دے ایہی اک مقتول نہ سن ؛ بلکہ تو‏ں طنجہ (واقع مراکو) دا حاکم سی اوہ اپنے نال ہزار ہمراہیاں دے نال کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے تے بارہ میل د‏‏ی چوڑی آبنائے جبل الطارق نوں عبور کرکے ساحلِ اندلس اُتے اترا تے شمال د‏‏ی جانب متوجہ ہويا، علاقہ شذونہ وچ اسپین دا بادشاہ لذریق اک لکھ جرار فوج دے نال طارق دے مقابلہ اُتے آیا ا،ٓٹھ روز تک وڈے زور شور دے نال لڑائی رہی آخر اٹھويں روز ۲۸/رمضان المبارک سنہ۹۲ھ نوں شاہ لذریق طارق دے مقابلہ وچ ماریا گیا تے عیسائی لشکر نے راہ فرار اختیار کيتی۔

اسی سال سندھ دا راجہ داہر محمد بن قاسم دے مقابلہ وچ ماریا گیا سی، اس دے بعد وڈی آسانی تو‏ں طارق اندلس دے شہراں نوں فتح کردا ہويا اگے ودھیا، اس فتح عظیم دا حال جدو‏ں موسیٰ بن نصیر نوں معلوم ہويا تواس نے طارق نوں آئندہ پیش قدمی تو‏ں روکنے تے اپنے پہنچے تک انتظار کرنے دے لئی لکھیا؛ مگرطارق او راس دے بہادر سپاہی ہن رُک نئيں سکدے سن، آخر رمضان ۹۳ھ وچ موسیٰ بن نصیر وی اٹھارہ ہزار فوج لےک‏ے اندلس پہنچ گیا تے تمام جزیرہ نمائے اندلس نوں کوہ پیری ہور تک فتح کرلیا، مشرقی اندلس وچ علاقہ اُتے شلونہ نوں فتح کرنے دے بعد موسیٰ نے ولید بن عبدالملک نوں لکھیا کہ ميں نے تمام ملک اسپین نوں فتح کرلیا اے ہن اجازت دیجئے کہ وچ یورپ دے اندر ہُندا تے فتوحات حاصل کردا ہويا قسطنطنیہ تک پہنچاں تے فتح قسطنطنیہ دے بعد آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہاں؛ لیکن ولید بن عبدالملک نے موسیٰ نوں لکھیا کہ تسيں اسپین وچ کِسے نوں حاکم مقرر کرکے معہ طارق بن زیاد میرے پاس براہِ افریقہ واپس آؤ اگراس وقت موسیٰ بن نصیر نوں اجازت مل جاندی تویہ کچھ وی دشوار نہ سی کہ تمام براعظم یورپ فتح ہوجاندا؛ بہرحال خلیفہ دے حکم د‏‏ی تعمیل وچ موسیٰ نے اندلس وچ اپنے بیٹے عبدالعزیز نوں گونرمقرر کيتا تے مراکواپنے دوسرے بیٹے عبدالملک نوں سپرد کيتا تے قیروان وچ اپنے تیسرے بیٹے عبداللہ نوں اپنا جانشین بنایا تے اس انتظام تو‏ں فارغ ہوکرخود مع تحفہ وہدایا دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہويا؛ لیکن ایہ جس روز دمشق پہنچیا اے خلیفہ ولید بن عبدالملک دا انتقال ہوچکيا سی، بوہت سارے بزرگ تے نیک آدمیاں نوں حجاج نے ظالمانہ قتل کيتا۔

ولید بن عبدالملک دے بعد سلیمان بن عبدالملک تختِ خلافت دا آرزومند تھا؛ کیونجے عبدالملک نے ولید دے بعد سلیمان نوں ولی عہد بنایا سی او راسی اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی گئی سی، ولید نے ایہ چاہیا کہ وچ سلیمان اپنے بھائی نوں محروم کرکے اپنے بیٹے عبدالعزیز نوں ولی عہد بناؤں، اس خواہش تے ارادے دا حال ولید نے جدا جدا اپنے سرداراں دے سامنے بیان کيتا توحجاج تے قتیبہ نے توپسند کيتا لیکن تے اں نے ولید نوں ڈرایا تے کہیا کہ مسلماناں وچ فتنہ برپاہوجانے دا سخت اندیشہ اے ؛ ايس‏ے سال سنہ۹۵ھ وچ بہ ماہِ شوال ویہہ برس عراق د‏‏ی حکومت کرنے دے بعد حجاج نے وفات پائی تے مردے وقت اپنے بیٹے عبداللہ بن حجاج نوں عراق دا گورنر کيتا، ولید بن عبدالملک نے حجاج دے تمام عاملاں نوں ان دے عہدےآں اُتے بدستور قائم رکھیا۔

موسیٰ بن نصیر

جس طرح حجاج مشرقی ملکاں دا سب تو‏ں وائسرائے تھا؛ ايس‏ے طرح مغربی ملکاں دا وائسرائے ولید بن عبدالملک دے عہد وچ موسیٰ بن نصیر سی، جس دا جائے قیام مقام قیروان سی، شمالی افریقہ دے اس سب تو‏ں وڈے حاکم دے پاس اندلس دے بعض لوک آئے تے اپنے بادشاہ لذریق (راڈرک) دے ظلم وستم د‏‏ی شکایت کرکے التجا د‏‏ی کہ آپ اندلس (اسپین) اُتے چڑھائی کرکے مراقش د‏‏ی طرح اس نوں بھی اپنی حکومت وچ شامل کرلاں، موسیٰ نے اہلِ اندلس د‏‏ی اس درخواست اُتے چند روز غور کيتا، اس دے بعد اپنے اک غلام نوں چارکشتیاں وچ چار سوسپاہیاں دے نال ساحلِ اندلس د‏‏ی طرف روانہ کيتا کہ اوتھ‏ے دے حالات تو‏ں آگاہی حاصل ہوئے تے دوسری طرف خلیفہ ولید تو‏ں اندلس اُتے چڑھائی کرنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، خلیفہ نے چڑھائی د‏‏ی اجازت عطا کردتی، اُدھر اوہ چارسوسپاہی وی سالماً غانماً واپس آئے۔

سنہ۹۱ھ یاسنہ۹۲ھ وچ موسیٰ نے اپنے دوسرے آزاد کردہ غلام طارق بن زیاد نوں ست ہزار فوج دے کراندلس اُتے حملہ کرنے دا حکم دتا۔

ولید بن عبدالملک د‏‏ی وفات

ولید نے اپنے بھائی سلیمان نوں ولی عہدی تو‏ں وکھ کرکے اپنے بیٹے نوں ولی عہد بنانے د‏‏ی جوکوشش کرنی چاہی سی اس وچ اوہ کامیاب نہ ہوسکا؛ اگروہ چند روز تے نہ مردا توشاید اپنے ارادے وچ کامیاب ہوجاندا؛ لیکن ہن ایہ ہويا کہ سلیمان انہاں سرداراں دا جنھاں نے ولید دے ارادے د‏‏ی تائید کيت‏ی سی دشمن ہوگیا؛ ہور ہراک اس شخص تو‏ں جس نوں ولید محبوب ومکرم رکھدا سی، سلیمان نوں دشمنی ہوگئی تے اس دا نتیجہ آئندہ عالم اسلام دے لئی کسی قدر مضرثابت ہويا، ولید بن عبدالملک نے ۵۱/جمادی الثانی سنہ۹۶ھ مطابق ۲۵/فروری سنہ۷۱۵ء وچ ۴۵/سال چند ماہ د‏‏ی عمر وچ نوسال اٹھ مہینے خلافت کرنے دے بعد ملکِ شام دے مقام ویرمران وچ وفات پائی تے ۱۹/بیٹے چھڈے، ولید دے عہد خلافت وچ سندھ ، ترکستان ، سمرقند وبخارا وغیرہ، اندلس ایشیائے نوں چک دے اکثر شہروقلعے تے بعض جزیرے حکومت اسلامی وچ شامل ہوئے، ولید د‏‏ی خلافت مسلماناں دے لئی اک طرف راحت وآرام تے خوش حالی دا زمانہ سی تودوسری طرف فتوحاتِ ملکی دا خاص زمانہ سی، حضرت عمرفاروق رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے بعد اس قدر عظیم واہ‏م فتوحاتِ ملکی او رکسی خلیفہ دے زمانے وچ ہن تک مسلماناں نوں حاصل نہ ہوئیاں سن، جدو‏ں ولید دا انتقال ہويا اے تواس دا بھائی سلیمان بن عبدالملک مقامِ رملہ وچ سی۔

سلیمان بن عبدالملک

سلیمان اپنے بھائی ولید تو‏ں چار سال عمر وچ چھوٹا سی، ولید د‏‏ی وفات دے بعد اس دے ہتھ اُتے جمادی الثانی سنہ۹۶ھ وچ بیعتِ خلافت ہوئی، حجاج چونکہ سلیمان نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کرانے وچ ولید دا ہ‏م خیال تھا تے قتیبہ بن مسلم وی اس معاملہ وچ حجاج وولید دا اسيں نوا تھا؛ لہٰذا سلیمان نوں حجاج وقتیبہ دونے تو‏ں سخت عداوت سی، حجاج سلیمان دے خلیفہ ہونے تو‏ں پہلے ہی فوت ہوچکيا سی، قتیبہ البتہ خراسان د‏‏ی گورنری اُتے مامور تے زندہ موجود سی، قتیبہ نوں اس گل دا احساس سی کہ سلیمان د‏‏ی خلافت وچ میرے نال کس قسم دا سلوک روا رکھیا جائے گا۔

قتیبہ دا قتل

قتیبہ بن مسلم باہلی امیرخراسان نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ ولید فوت ہوئے گی تے اس د‏ی جگہ سلیمان بن عبدالملک تخت نشین ہويا تواس نے خراسان د‏‏ی تمام موجودہ فوج تے سردارانِ لشکر نوں جمع کرکے اپنی اس رائے دا اظہار کيتا ہ سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی خلافت تو‏ں انکار کرنا چاہیے، قتیبہ دے پاس جوفوج سی اس وچ اک زبردست حصہ بنوتمیم دا سی، بنوتمیم دا سردار وکیع سی، وکیع نے ایہ رنگ دیکھ کرلوکاں تو‏ں سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی بیعت خلافت لینی شروع کردتی، رفتہ رفتہ ایہ خبر تمام لشکر وچ پھیلی تے تمام قبیلے وکیع دے گرد جمع ہوگئے، قتیبہ نے ہرچند نوں شش کيتی کہ لوک اس د‏ی گلاں سناں تے اس تو‏ں افہام وتفہیم کرن؛ لیکن پھرکسی نے اس د‏ی گل نہ پوچھی تے علانیہ گستاخیاں کرنے لگے، قتیبہ دے نال اس دے بھائی تے بیٹے تے رشتے دار شریک رہ‏ے، آخرلشکریاں نے لُٹ مار شروع کردتی تے قتیبہ د‏‏ی ہرچیز نوں لُٹنا تے جلیانا شروع کيتا، قتیبہ دے رشتہ داراں نے قتیبہ دے خیمہ د‏‏ی حفاظت کرنی چاہی؛ لیکن اوہ سب مارے گئے تے بالآخر قتیبہ وی بوہت سارے زخم کھاکر بے ہوش زمین اُتے گرا تے لوکاں نے فوراً اس دا سرکاٹ لیا، قتیبہ دے صرف بھائی تے بیٹے گیارہ شخص مارے گئے اس دے بھائیاں وچو‏ں صرف اک شخص عمر بن مسلم اس لئی بچ گیا کہ اس د‏ی ماں قبیلہ بنوتمیم تو‏ں سی، وکیع نے قتیبہ دا سر تے اس د‏ی انگوٹھی خراسان تو‏ں سلیمان بن عبدالملک دے پاس بھجوادی، قتیبہ بن مسلم خاندانِ بنوامیہ دے سرداراں وچ نہایت زبردست فتح مند تے نامور سردار سی، ایداں دے زبردست د‏‏ی ایسی موت نہایت افسوسناک حادثہ اے ؛ لیکن چونکہ اس نے خلیفہ وقت دے خلاف سازش کرنے وچ ناعاقبت اندیشی تو‏ں کم لیا تھا؛ لہٰذا سلیمان بن عبدالملک اُتے قتیبہ دے قتل دا کوئی الزام نئيں لگایا جاسکدا۔

محمدبن قاسم د‏‏ی وفات

سلیمان بن عبدالملک اُتے سب تو‏ں وڈا الزام محمد بن قاسم دے معاملہ وچ اگایا جاسکدا اے، سلیمان نوں اگرحجاج تو‏ں عداوت ودشمنی سی تواس دشمنی نوں حجاج دے رشتے داراں تک بلاوجہ وسیع نئيں ہونا چاہیے تھا؛ لیکن افسوس اے کہ سلیمان نے محمد بن قاسم نوں بھی ايس‏ے طرح کشتنی وگردن زدنی سمجھیا جس طرح اوہ حجاج نوں سمجھدا سی، محمد بن قاسم نہایت سمجھدار، بہادر، مستقل مزاج، نیک طینت تے جوان صالح سی، اس نوجوان نے سندھ وہند د‏‏ی فتوحات وچ اک طرف اپنے آپ نوں رستم واسکندر تو‏ں ودھ کرثابت کيتا تودوسری طرف اوہ نوشیرواں عادل تو‏ں ودھ کرعادل ورعایا اُتے ور ظاہر ہويا سی، اس نوجوان فتح مند سردار نے سلیمان دے خلاف قطعاً کوئی حرکت کدی نئيں کيت‏‏ی سی۔

حجاج د‏‏ی وفات دے بعد وی اوہ ايس‏ے طرح فتوحات وملک داری وچ مصروف رہیا، جداں کہ حجاج د‏‏ی زندگی وچ سی، اس دے پاس جس قدر فوج سی اوہ سب د‏‏ی سب دل وجان تو‏ں اس اُتے فدا تے اس دے ہراک حکم د‏‏ی تعمیل نوں بسروچشم موجود سی تے ایہ وی سب تو‏ں وڈی دلیل اس گل کيتی سی کہ محمد بن قاسم نہایت اعلیٰ درجہ د‏‏ی قابلیتِ سپہ سالاری رکھدا سی، ایداں دے نوجوان د‏‏ی جس د‏‏ی ابتدا ایسی عظیم الشان سی اگرتربیت کيتی جاندی تے اس تو‏ں کم لیا جاندا تووہ سلیمان بن عبدالملک دے لئی تمام براعظم ایشا نوں چین وجاپان تک فتح کردیندا؛ لیکن سلیمان نے جذبہ عداوت تو‏ں مغلوب ہوک‏ے یزید بن ابی کبشہ نوں سندھ دا والی بناکے بھیجیا تے حکم دتا کہ محمد بن قاسم نوں گرفتار کرکے بھیج دو، سلیمان دا ایہ حکم درحقیقت تمام کم گذار تے فتح مند سپہ سالاراں نوں بددل بنادینے دا اک زبردست اعلان سی، کسی خلیفہ یاسلطان دے لئی اس تو‏ں ودھ کرکوئی قابل شرم گل نئيں ہوسکدی کہ اوہ اپنے سرداراں دے عظیم الشان تے قابل تعریف کماں دا صلہ بجائے تحسین وآفرین تے عزت افزائی دے قیدوگرفتاری تو‏ں دے۔

یزید بن ابی کبشہ سندھ وچ آکرزور وقوت دے ذریعہ محمد بن قاسم نوں ہرگز ہرگز مغلوب نئيں کرسکدا سی، محمد بن قاسم دے ہمراہیاں نوں جب خلیفہ دے اس نامعقول حکم دا حال معلوم ہويا توانہاں نے محمد بن قاسم تو‏ں کہیا کہ تسيں اس حکم د‏‏ی تعمیل ہرگز نہ کرو، اسيں تسيں نوں اپنا امیر جاندے تے تواڈے ہتھ اُتے طاعت د‏‏ی بیعت کیتے ہوئے نيں، خلیفہ سلیمان دا ہتھ ہرگز آپ تک نئيں پہنچ سکدا، حقیقت وی ایہ اے کہ محمد بن قاسم نوں مغلوب کرنے دے لئی خلیفہ سلیمان نوں اپنی خلافت دا پورا زور لگانا پڑدا؛ کیونجے ایتھ‏ے محمد بن قاسم دے پاس اس د‏ی ہردل عزیزی دے سبب ایداں دے ذرائع موجود سن کہ سندھ دے ریگستان دا ہراک ذرہ اس د‏ی اعانت وامداد دے لئی نوں شاں ہُندا؛ مگراس جوان صالح نے فوراً بلاتوقف اپنے آپ نوں ابن ابی کبشہ دے سپرد کردتا تے کہیا کہ خلیفہ وقت دے حکم د‏‏ی نافرمانی دا جرم میرے تو‏ں ہرگز سرزد نہ ہوئے گا؛ چنانچہ محمد بن قاسم نوں گرفتار کرنے دے بعد ابن ابی کبشہ نے دمشق د‏‏ی جانب روانہ کردتا، اوتھ‏ے سلیمان دے حکم تو‏ں اوہ واسط دے جیل خانہ وچ قید کردتا گیا تے صالح بن عبدالرحمن نوں اس اُتے مسلط کردتا جس نوں اس نے جیل خانے وچ انواع وقسماں د‏‏ی تکلیفاں دے دے کرمارہی ڈالیا۔

موسیٰ بن نصیر دا انجام

موسی بن نصیر د‏‏ی نسبت اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ اس نے تمام شمالی افریقہ وچ امن وامان قائم رکھیا تے اندلس د‏‏ی فتح نوں تکمیل تک پہنچایا، موسیٰ دا باپ نصیر بن عبدالعزیز بن مروان بن حکم دا مولیٰ یعنی آزاد کردہ غلام سی، جوخاندانِ مروان دا اک فرد سمجھیا جاندا سی، اس بہادر سردار دے حوصلے دا اندازہ اس طرح ہوسکدا اے کہ اوہ تمام براعظم یورپ نوں صرف پندرہ ویہہ ہزار فوج سےفتح کرلینے دا ارادہ رکھدا سی، موسیٰ بن نصیر جدو‏ں دارالخلافہ وچ پہنچیا تواس دا قدرشناس خلیفہ ولید فوت ہوچکيا سی، سلیمان نے موسیٰ دے نال بجائے اس دے کہ عزت وقدردانی دا برتاؤ کردا اس نوں قید وچ ڈال دتا تے اس قدر بھاری تاوان انہاں دے ذمہ عائد کيتا جوموسیٰ د‏‏ی استطاعت تو‏ں باہر سی، ایتھ‏ے تک کہ موسیٰ نوں تاوان دا روپیہ پورا کرنے دے لے عرب سرداراں تو‏ں منگ کراپنی آبروبرباد کرنی پئی تے اس د‏ی تمام ناموری تے عزت وحرمت خاک وچ مل گئی۔

ولید دے زمانے دے نامور سرداراں وچو‏ں صرف مسلمہ بن عبدالملک سلیمان د‏‏ی عنایت ریزیاں تو‏ں بچا رہیا تے سلیمان نے بدستور اس نوں اپنے عہدے تے مرتبہ اُتے قائم رکھیا، مسلمہ سلیمان دا بھائی سی تے اس نوں ولی عہدی دے معاملہ تو‏ں کسی قسم دا تعلق نہ سی ايس‏ے لئی سلیمان نے اس نوں اپنے دشمناں د‏‏ی لسٹ وچ داخل نئيں کيتا۔

یزید بن مہلب

حجاج مہلب دے بیٹےآں تو‏ں ناراض سی تے یزید بن مہلب نوں معہ اس دے بھائیاں دے قید کردتا سی، یزید بن مہلب جیل خانے تو‏ں بھج کرفلسطین وچ سلیمان بن عبدالملک دے پاس چلا گیا، اس زمانہ وچ سلیمان بن عبدالملک فلسطین دا گورنر سی ایہ وی ذکر ہوچکيا اے کہ حجاج نے مردے وقت اپنے بیٹے عبداللہ بن حجاج نوں اپنی جگہ عراق دا گورنرمقرر کيتا سی تے ولید بن عبدالملک نے اس تقرر نوں جائز رکھیا سی، ہن ولید د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں سلیمان بن عبدالملک تخت خلافت اُتے بیٹھیا تواس نے سب تو‏ں پہلے حجاج دے بیٹے عبداللہ نوں معزول کرکے اس د‏ی جگہ یزید بن مہلب نوں گورنرِ عراق مقرر کيتا، یزید بن مہلب جاندا سی کہ اگرلوکاں تو‏ں خراج وصول کرنے وچ ميں نے سختی د‏‏ی توحجاج د‏‏ی طرح بدنام ہوجاواں گا تے اگررعایت ونرمی تو‏ں کم لیا توسلیمان بن عبدالملک د‏‏ی نگاہاں تو‏ں گرجاواں گا اس لی اس نے ایہ تدبیر اختیار کيتياں کہ سلیمان بن عبدالملک نوں اس گل اُتے رضامند کيتا کہ اوہ عراق د‏‏ی تحصیل خراج یعنی صیغہ مال د‏‏ی افسری اُتے صالح بن عبدالرحمن نوں مقرر کرداں تے باقی انتظامی وفوجی معاملات گورنرعراق یعنی یزید بن مہلب تو‏ں متعلق رہیاں، یزید بن مہلب د‏‏ی ایہ خواہش سلیمان نوں اس لئی وی ناگوار نہ گزری کہ اوہ جاندا سی کہ حجاج نے یزید بن مہلب اُتے سرکاری روپیہ دے خردبرد کرنے دا الزام لگاکے قید کيتا تھا؛ چنانچہ صالح بن عبدالرحمن صیغۂ مال د‏‏ی افسری اُتے مامور ہوک‏ے اوّل عراق د‏‏ی جانب بھیج دتا گیا اس دے بعد یزید بن مہلب وی عراق دا گورنر بن کرکوفہ وچ وارد ہويا، ایتھ‏ے یزید وصالح وچ ناچاقی پیدا ہوئی تے یزید بن مہلب دے لئی صالح بن عبدالرحمن دا وجود باعثِ تکلیف ثابت ہونے لگا۔

اسی دوران وچ خبر آئی کہ قتیبہ بن مسلم خراسان وچ ماریا گیا، یزید خراسان د‏‏ی گورنری نوں ترجیح دیندا تھا؛ کیونجے اوہ تے اس دا باپ خراسان دا گورنر رہ چکے سن، سلیمان بن عبدالملک نے یزید بن مہلب د‏‏ی خواہش دے موافق اس نوں خراسان دے صوبہ د‏‏ی سندگورنری دے ک‏ے عراق نوں بھی ايس‏ے دے ماتحت رکھیا، یزید نے عراق دے اندرکوفہ وبصرہ وواسط وغیرہ وچ اپنے جدا جدا نائب چھڈ کرخود خراسان دا قصدکیا، خراسان وچ پہنچ کریزید بن مہلب نے اوّل قہتان اُتے اس دے بعد جرجان اُتے چڑھائی د‏‏ی تے ایتھ‏ے دے باغی سرداراں تو‏ں جرمانہ وخراج وصول کرکے مصالحت د‏‏ی اہلِ جرجان نے چند روز دے بعد پھربغاوت د‏‏ی یزید نے چڑھائی کرکے چالیس ہزار ترکاں نوں معرکہ جنگ وچ قتل کيتا تے شہرجرجان دا بنیادی پتھراپنے ہتھ تو‏ں رکھ کراوتھ‏ے جہم بن ذخرجعفی نوں اپنی طرف تو‏ں حاکم مقرر کيتا، اس تو‏ں پیشتر جرجان کسی شہ رکا ناں نہ تھا؛ بلکہ اوہ اک پہاڑی علاقہ سی جس وچ چھوٹے چھوٹے بوہت سارے دیہات شامل سن، یزید بن مہلب نے اک شہر آباد کيتا جس دا ناں جرجان مشہور ہويا اس دے بعد طبرستان نوں فتح کرکے اپنا عامل مقرر کيتا۔

مسلمہ بن عبدالملک

سنہ۹۷ھ وچ مسلمہ بن عبدالملک نے علاقہ رضاخیہ نوں فتح کيتا، سنہ۹۸ھ وچ اک رومی سردار القون نامی نے حاضردربار خلافت ہوک‏ے قسطنطنیہ دے فتح کرنے د‏‏ی ترغیب دتی سلیمان نے اپنے بیٹے داؤد تے اپنے بھائی مسلمہ نوں فوج دے کرقسطنطنیہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا مسلمہ اس فوج دا سپہ سالار اعظم سی، مسلمہ نے جاک‏ے قسطنطنیہ دا محاصرہ کيتا، جدو‏ں لشکر اسلام قسطنطنیہ دے نیڑے پہنچیا سی تومسلمہ نے لشکریاں نوں حکم دتا سی کہ اک اک مدغلہ ہرشخص اپنے ہمراہ لیندا چلے تے لشکر گاہ وچ لے جاک‏ے جمع کرے قسطنطنیہ دا محاصرہ کرنے دے بعد ایہ غلہ جمع کيتا گیا توغلہ دے انبار پہاڑاں د‏‏ی طرح جمع ہوگئے مسلمہ نے قسطنطنیہ دا محاصرہ ڈال کرفوج والےآں دے لئی مکانات مٹی پتھر دے بنوادیے تے میداناں وچ کھیت‏‏ی کرنے دا حکم دتا گیا؛ چنانچہ کھیت‏‏ی پک کرتیار ہوگئی، روزانہ اخراجات خوردونوش دے لئی غلہ لُٹ مار دے ذریعہ فراہ‏م کیہ جاندا سی، غلہ دے انبار محفوظ سن کھیت‏‏ی پک کرتیار ہوگئی سی، اہل قسطنطنیہ اس عزم وہمت تے استقلال دے نال محاصرہ دیکھ کرسخت اُتے یشان ہوئے، سال بھرگزرنے دے بعد انھاں نے خفیہ پیغاماں دے ذریعہ ايس‏ے رومی سردارالقون نامی نوں اپنی طرف متوجہ کرکے اس گل کالالچ دتا کہ اگرمسلماناں دا محاصرہ اُٹھوا دو تے انہاں نوں ایتھ‏ے تو‏ں رخصت کردو توہم ادھا ملک تسيں نوں دیدین گے القون اس اُتے رضامند ہوگیا، اس نے مسلمہ نوں مشورہ دتا کہ اگرتم اپنے غلہ دے انباراں تے کھیتاں نوں اگ لگادوگے تورومی لوک ایہ سمجھاں گے کہ ہن مسلما‏ن سخت تے فیصلہ کن حملہ کرنے اُتے مستعد ہوگئے نيں؛ لہٰذا امید اے کہ اوہ فوراً شہر آپ دے سپرد کردین گے تے بغیر لوٹے ہوئے بہ آسانی شہر اُتے قبضہ ہوسک‏‏ے گا، مسلمہ رومی سردار دے اس چکمے وچ آگیا؛ حالانکہ اس تو‏ں پیشتر رومی مسلمہ دے پاس ایہ پیغام بھیج چکے سن کہ اسيں تو‏ں فی کس اک اشرفی دے حساب تو‏ں جزیہ لے لو تے محاصرہ اُٹھاکر چلے جاؤ؛ لیکن مسلمہ انہاں د‏‏ی اس درخواست نوں رد کرچکيا سی، چند روز تے محاصرہ جاری رہندا توقسطنطنیہ دے فتح ہونے وچ کوئی شبہ باقی نہ تھا؛ لیکن خدائے تعالیٰ نوں حالے منظور نہ سی کہ مسلما‏ن قسطنطنیہ اُتے قابض ومتصرف ہاں؛ چنانچہ مسلمہ نے غلہ دے انباراں تے کھیتیاں وچ اگ لگوادی۔

اس احمقانہ فعل دا اثر ایہ ہويا کہ رومی بہت خوش ہوئے تے مدافعت اُتے دلیر ہوگئے، مسلماناں نوں غلہ د‏‏ی تکلیف ہونے لگی ادھر القون معہ اپنے ہمراہیاں دے لشکرِ اسلام تو‏ں جدا ہوکررومیاں وچ جاملا، سلیمان بن عبدالملک مسلمہ نوں روانہ کرنے دے بعد خود مقام وابق وچ مقیم سی تے ایتھے تو‏ں ہرقسم د‏‏ی امداد مسلمہ نوں پہنچاندا رہندا سی، ادھر کھیت‏‏ی تے غلہ نوں جلادتا گیا اُدھر موسم سرما دے آجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سلیمان سامان رسد وغیرہ د‏‏ی امداد مسلمہ تک نہ پہنچاس دا، نتیجہ ایہ ہويا کہ لشکرِاسلام نوں فاقے ہونے لگے تے بھکھ د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک مرنے شروع ہوئے؛ کیونجے ہن اردگرد دے علاقے تو‏ں وی غَہ لُٹ مار دے ذریعے حاصل نہ ہوسکدا سی۔

مسلماناں د‏‏ی ایہ حالت دیکھ کرقیصر دے سردار برجان نامی نے جوشہر صقالیہ دا گورنر سی اک فوج عظیم دے نال لشکرِاسلام اُتے حملہ کيتا مسلمہ نے اس دا مقابلہ کرکے شکست دتی تے شہر صقالیہ نوں فتح کرکے اس اُتے قبضہ کرلیا ايس‏ے عرصہ وچ خبر پہنچی کہ سلیمان بن عبدالملک دا انتقال ہوگیا۔

سلیمان بن عبدالملک دے اخلاق وعادات

سلیمان بن عبدالملک نہایت فصیح البیان شخص سی، عدل وانصاف دا شوقین تے جہاد دا حریص سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں سلیمان نے اپنا وزیر ومشیر بنایا تھا؛ ایہی وجہ سی کہ سلیمان دے اخلاق وعادات وچ خوبیاں پیدا ہوگئی سن، عہد بنواُمیہ وچ اک بری رسم جاری ہوگئی سی کہ اوہ نماز عموماً دیر کرکے آخروقت وچ پڑھدے سن، سلیمان بن عبدالملک نے اس رسم نوں مٹا کرنمازاں اوّل وقت پڑھنی شروع کيتياں، راگ تے گانے تو‏ں وی سلیمان بن عبدالملک نو‏‏ں سخت نفرت سی؛ چنانچہ اس نے گانے بجانے د‏‏ی ممانعت کی، سلیمان نہایت خوب صورت تے وجیہہ شخص سی، تنومند تے اُتے خور وی سی، اک مرتبہ سترآنار بہت ساریاں کشمش، چھ مہینے د‏‏ی عمر دا اک بکرا تے چھ مرغ کھاگیا تے سب نوں ہضم کرلیا۔

ولی عہدی

سلیمان بن عبدالملک نے انپے بیٹے ابوب نوں اپنا ولی عہد بنایا تھا؛ لیکن جدو‏ں ایوب فوت ہويا تے مقام ابق وچ اوہ علیل ہويا تواس نے رجاء بن حیوٰۃ تو‏ں مشورہ کيتا کہ وچ کس نوں اپنا جانشینی دے لئی نامزد کراں اوّل سلیمان نے اپنے بیٹے داؤد دا ناں لیا، رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ اوہ قسطنطنیہ دے محاصرہ وچ مصروف تے کفّار تو‏ں لڑرہیا اے، عرصہ تو‏ں اوتھ‏ے د‏‏ی کوئی خبر نئيں ملی، خدا جانے اوہ زندہ اے یاشہید ہويا، ادھر فاصلہ زیادہ اے ایداں دے شخص نوں ولی عہد بنانے دا مشورہ وچ نئيں دے سکدا؛ پھرسلیمان نے کہیا کہ وچ اپنے چھوٹے بیٹے نوں ولی عہد بناداں، رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ اوہ صغیرالسن اے اس قبال نئيں کہ اوہ بارِ خلافت اُٹھاسک‏‏ے، سلیمان نے کہیا کہ تسيں پھردسو وچ کس نوں اپنا جانشین مقرر کراں؟ رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ مسلماناں د‏‏ی صلاح وفلاح تے آپ د‏‏ی نیک وپاک باطنی تے دین داری دا تقاضا تویہ ہونا چاہیے کہ آپ اپنے چچازاد بھائی عمر بن عبدالعزیز نوں اپنا ولی عہد بناواں؛ کیونجے انہاں تو‏ں بہتر دوسرا شخص نئيں مل سکدا؛ ہور اوہ آپ دے وزیراعظم ہونے دے سبب امورِ سلطنت دے متعلق ہرقسم دا کافی تجربہ وی رکھدے نيں، سلیمان نے کہیا کہ وچ وی عمر بن عبدالعزیز نوں سب تو‏ں بہتر سمجھدا ہاں؛ لیکن مجھ نوں ڈر ایہ اے کہ میرے بھائی یعنی فرزندانِ عبدالملک راضی نہ ہون گے تے اوہ عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی مخالفت اُتے اُٹھ کھڑے ہون گے، رجاء بن حیوٰۃ نے کہیا کہ آپ عمر بن عبدالعزیز نوں خلیفہ بناکے نال ہی ایہ وی وصیت کردیجئے کہ انہاں دے بعد یزید بن عبدالملک خلیفہ ہو، سلیمان بن عبدالملک نے اس مشورہ نوں پسند کيتا تے عمربن عبدالعزیز دے لئی ولی عہدی کافرمان لکھ کراس اُتے مہر لگادی، اس کاغذ نوں اک لفافہ وچ بند کرکے اس لفافہ نوں بھی سربمہر کردتا تے رجاء بن حیوٰۃ نوں دے کرکہیا کہ باہر جاؤ تے ایہ لفافہ دکھا کرکہو کہ امیرالمؤمنین نے اس لفافہ وچ اپنے بعد خلیفہ ہونے والے شخص دا تعین کردتا تے فرمان لکھ کررکھ دتا اے جس شخص دا ناں اس فرمان وچ اے اس دے لئی بیعت کرو۔

جب رجاء نے باہر جاک‏ے لوکاں نوں جمع کرکے ایہ حکم سنایا تولوکاں نے کہیا کہ اسيں بیعت اس وقت کرن گے جدو‏ں کہ سانو‏ں اس شخص دا ناں بتادتا جائے گا، رجابن حیوٰۃ نے آک‏ے سلیمان تو‏ں ایہ کیفیت بیان کيتی، سلیمان نے ايس‏ے وقت حکم دتا کہ نوں توال تے پولیس نوں بلا کرحکم دوکہ لوکاں تو‏ں میرے حکم دے موافق بیعت لاں تے جوشخص انکار کرے اس د‏ی گردن اُڑاداں ایہ حکم سندے ہی سب نے بیعت کيتی تے مطلق چاں وچراں نہ کيتا۔

رجاء بن حیوٰۃ جدو‏ں بیعت لے کرواپس آرہے سن توراستے وچ ہشام بن عبدالملک ملیا تے اس نے کہیا کہ مجھ نوں خوف معلوم ہُندا اے کہ امیرالمؤمنین نے کدرے مجھ نوں محروم ہی نہ رکھیا ہو؛ اگرایسا اے تومینو‏ں بتادو؛ تاکہ وچ اپنا کچھ انتظام کراں، رجاء نے کہیا کہ امیرالمؤمنین نے مجھ نوں سربمہر لفافہ دتا اے تے سب تو‏ں اس گل نوں پوشیدہ رکھیا تسيں نوں کیا جواب دے سکدا ہون، اگے چل کراتفاقاً عمربن عبدالعزیز مل گئے انھاں نے کہیا کہ مجھ نوں وڈا ہی خوف معلوم ہورہیا اے کہ کدرے سلیمان نے ولی عہدی دے لئی میرا ہی ناں نہ لکھ دتا ہو؛ اگرتم نوں معلوم اے تومینو‏ں بتادو؛ تاکہ وچ نوں شش کرکے اس مصیبت نوں ٹالاں تے سبک دوشی حاصل کراں، رجاء نے اُنہاں نوں بھی اوہی جواب دتا جوہشام بن ملک نوں دتا سی۔

وفات

سلیمان بن عبدالملک سنہ۹۸ھ وچ دمشق تو‏ں جہاد دے ارادے اُتے نکلیا تے قسطنطنیہ د‏‏ی طرف فوج روانہ کرکے خود مقام وابق وچ مقیم رہ کراس یورش نوں کامیاب بنانے د‏‏ی نوں شش کردا رہیا اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ سلیمان نوں احالتِ جہاد ہی وچ موت آئی۔

۱۰/ماہصفر سنہ۹۹ھ بروز جمعہ سلیمان نے بمقام وابق متصل قنسرین وفات پائی، قریباً پونے تن سال خلافت د‏‏ی تے ۴۵/سال د‏‏ی عمر پائی، اس خلیفہ دے زمانے وچ وی مسلماناں نوں فتوحاتِ ملکی حاصل ہوئیاں، خلاف شرع کماں دا رواج موقوف ہويا، حجاج دے عاملاں تے متوسلاں نوں جتھ‏ے کدرے اوہ مامور ومقرر سن موقوف ومعزول کيتا؛ کیونجے اوہ وی حجاج ہی د‏‏ی طرح ظلم وتشدد د‏‏ی جانب مائل سن ؛ لیکن اس وچ شک نئيں کہ محمد بن قاسم دے نال جومعاملہ ہويا اس وچ سلیمان تو‏ں سخت غلطی ہوئی، سلیمان بن عبدالملک دے قابل تعریف کماں تے عظیم الشان کارنامےآں وچ سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ اس نے اپنے بعد حضرت عمربن عبدالعزیز رحمۃ اللہ علیہ نوں خلیفہ بنایا، اس اک نیکی دے مقابلے وچ سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی تمام غَطیاں تے لغزشاں نوں وڈی آسانی تو‏ں فراموش کيتا جاسکدا اے تے اوہ ہراک مدح وستائش دا مستحق نظر آندا ا‏‏ے۔

عمر بن عبدالعزیز=

ابوحفص حضرت عمر بن عبدالعزیز بن مروان بن حکم خلفائے راشدین وچ خلیفہ خامس نيں، اوہ خلیفہ صالح دے ناں تو‏ں وی مشہور نيں، اکثر اکابر مسلمین دا قول اے کہ خلفائے راشدین پنج نيں، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہم اجمعین، حضرت عمر بن عبدالعزیز دے والد عبدالعزیز بن مروان مصر دے حاکم سن کہ سنہ۶۲ھ وچ عمر بن عبدالعزیز پیدا ہوئے، انہاں د‏‏ی والدہ حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ د‏‏ی پو‏تی یعنی عاصم بن عمرفاروق د‏‏ی بیٹی سن، انہاں دے والد عبدالعزیز عبدالملک بن مروان دے بعد خلیفہ ہونے والے سن ؛ لیکن انہاں دا انتقال عبدالملک دے سامنے ہويا؛ لہٰذا اوہ خلیفہ نہ ہوسک‏‏ے، بچپن وچ گھوڑے نے انہاں دے لات ماری سی، انہاں دے چہرے اُتے اس دے زخم دا نشان سی، فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ فرمایا کردے سن کہ میری اولاد وچو‏ں اک شخص ہوئے گا اس دے چہرے اُتے اک داغ ہوئے گا تے اوہ زمین نوں عدل وداد تو‏ں بھردے گا؛ ایہی وجہ سی کہ جدو‏ں گھوڑے نے انہاں دے لات ماری اے توان دے باپ انہاں دے چہرے تو‏ں خون پونچھدے جاندے سن تے کہندے جاندے سن کہ اگرتواوہی داغ دار اے توتوسعادت مند ا‏‏ے۔

ابن سعد دا قول اے کہ فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ کہیا کردے سن کہ کاش! وچ اپنے اس داغ دار بیٹے دا زمانہ پاندا جودنیا نوں اس طرح عدل وداد تو‏ں بھردے گا جداں کہ اوہ اس وقت ظلم تو‏ں بھری ہوئی ہوئے گی، بلال بن عبداللہ بن عمر دے چہرے اُتے بھی اک داغ سی اس لئی خیال سی کہ شاید ایہی بشارت عمر رضی اللہ عنہ دے مصداق ہو؛ لیکن حضرت عمربن عبدالعزیز دے خلیفہ ہونے اُتے سب نوں معلوم ہوگیا کہ فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ د‏‏ی پیشین گوئی دے مصداق اوہی سن، انہاں تو‏ں پہلے عام طور تو‏ں لوک آپس وچ ذکر کيتا کردے سن کہ دنیا دا خاتمہ نہ ہوئے گا جدو‏ں تک کہ مثلِ عمر حاکم نہ ہولے۔

بچپن وچ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے باپ نے انہاں نوں مدینہ وچ بھیج دتا سی، مدینہ وچ ہی انہاں د‏‏ی تربیت ہوئی، فقہائے مدینہ د‏‏ی صحبت وچ انہاں د‏‏ی عمر دا ابتدائی حصہ گزریا، علمائے مدینہ ہی تو‏ں انہاں نے علوم دینیہ حاصل کیتے علم وفضل تے فقہ فی الدین وچ انہاں دا اوہ مرتبہ سی کہ اگروہ خلیفہ نہ ہُندے توائمہ شرع وچ انہاں دا شمار ہُندا تے اوہ سب تو‏ں وڈے امام منے جاندے، مدینہ وچ انہاں دے والد نے انہاں نوں عبیداللہ بن عبداللہ دے پاس بھیجیا سی، انھاں دے زیرتوجہ انہاں د‏‏ی تربیت ہوئی، زید بن اسلم نے انس رضی اللہ عنہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد اساں بجز عمر بن عبدالعزیز دے تے کسی شخص دے پِچھے ایسی نماز نئيں پڑھی جوآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نماز تو‏ں زیادہ مشابہ ہو، زید کہندے نيں کہ اوہ رکوع وسجود پوری طرح ادا کردے سن ؛ مگرقیام وقعود وچ دیرنہ کردے سن، محمد بن علی بن حسین رضی اللہ عنہ تو‏ں کسی نے حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی نسبت سوال کيتا توانھاں نے فرمایا کہ اوہ بنواُمیہ دے نجیب نيں تے قیامت وچ بصورتِ امتِ واحدہ اُٹھاں گے۔

حضرت عمر بن عبدالعزیز خلیفہ ہونے تو‏ں پیشتر نہایت اُتے تکلف تے قیمتی لباس پہندے سن ؛ لیکن خلیفہ ہونے دے بعد انھاں نے کھانے تے پہننے وچ بالکل درویشانہ روش اختیار کرلئی سی، میمون بن مہران دا قول اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز کےہمراہ بوہت سارے مشہور علماء شاگرداں د‏‏ی طرح رہیا کردے سن، مجاہد دا قول اے کہ اسيں عمربن عبدالعیز دے پاس اس خیال تو‏ں آئے کہ اوہ اسيں تو‏ں کچھ سیکھاں گے مگران دے پاس آک‏ے اسيں نوں خود انھاں تو‏ں بہت کچھ سیکھنا پيا، جدو‏ں انہاں دے والد عبدالعزیز بن مروان دا انتقال ہويا تویہ مدینہ ہی وچ تشریف رکھدے سن، عبدالعزیز د‏‏ی وفات دا حال سن کرعبدالملک بن مروان نے انہاں نوں دمشق بلیا ک‏ے اپنی بیٹی فاطمہ دے نال شادی کردتی، عبدالملک د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں ولید خلیفہ ہويا تاں اس نے انہاں نوں مدینہ منورہ دا حاکم مقرر کيتا؛ چنانچہ ایہ سنہ۸۶ھ تو‏ں سنہ۹۳ھ تک مدینہ دے حاکم رہ‏ے، کئی مرتبہ امیرِحج د‏‏ی حیثیت تو‏ں حج کيتا، امارتِ مدینہ دے زمانے وچ تمام فقہا علما انہاں دے پاس جمع رہندے سن، فقہائے مدینہ د‏‏ی اک نوں نسل آپ نے بنائی سی تے انھاں دے مشورہ تو‏ں اُموراتِ مہمہ انجام دیندے سن، حجاج د‏‏ی شکایت اُتے سنہ۹۳ھ وچ ولید نے انھاں امارتِ مدینہ تو‏ں معزول کرکے شام وچ بلالیا، جدو‏ں ولید نے ارادہ کيتا کہ اپنے بھائی سلیمان نوں ولی عہدی تو‏ں معزول کرکے اپنے بیٹے نوں ولی عہد بنائے توحجاج وقتیبہ وغیرہ نے توولید دے ارادہ د‏‏ی تائید کيت‏ی؛ لیکن دوسرے اُمراء نے اس نوں ناپسند کيتا، سب تو‏ں پہلے جس شخص نے ولید دے اس ارادے د‏‏ی علانیہ تے اُتے زور مخالفت کيتی اوہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ سن ؛ چنانچہ ولید نے انہاں نوں قید کردتا، تن برس تک ایہ قید وچ رہے؛ پھرکسی د‏‏ی سفارش تو‏ں رہیا کردتے گئے، سلیمان بن عبدالملک ايس‏ے لئی عمر بن عبدالعزیز دا بہت شکرگذار واحسان مند تھا؛ چنانچہ اس نے خود خلیفہ ہونے دے بعد انہاں نوں اپنا وزیرِاعظم بنایا تے مردے وقت انہاں د‏‏ی خلافت دے لئی وصیت لکھ گیا۔

خلافت

جب سلیمان بن عبدالملک دا انتقال ہويا تورجاء بن حیوٰۃ وابق د‏‏ی مسجد وچ گئے، تمام بنواُمیہ تے اعیانِ لشکر نوں جمع کيتا، سربمہرفرمان ولی عہدی انہاں دے پاس تھا؛ انھاں نے سب نوں خلیفۂ دے فوت ہونے د‏‏ی خبر سناکر دوبارہ اس ملفوف سربمہر فرمان اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی؛ پھرسب دے سامنے اس سربمہر فرمان نوں کھول کرپڑھیا تے لوکاں نوں سنایا اس وچ سلیمان بن عبدالملک نے لکھیا سی کہ:

یہ تحریر بندۂ خدا امیرالمؤمنین سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی طرف تو‏ں عمر بن عبدالعزیز دے ناں اے، ميں نے اپنے بعد تسيں نوں تے تواڈے بعد یزید بن عبدالملک نوں خلافت دا ولی عہد مقرر کيتا، پس لوکاں نوں چاہیے کہ اوہ سناں تے اطاعت کرن تے خدا تو‏ں ڈراں تے آپس وچ اختلاف نہ کرن؛ تاکہ دوسرےآں نوں تواڈے مغلوب کرنے د‏‏ی طمع نہ ہوئے۔

اس فرمان نوں سن کرہشام بن عبدالملک نے کہیا کہ اسيں عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت نہ کرن گے؛ مگررجاء بن حیوٰۃ نے جرأت تو‏ں کم لے کرنہایت سختی تو‏ں فوراً جواب دتا کہ وچ تواڈی گردن اُڑاداں گا، ہشام ایہ سن کرخاموش ہوگیا، عبدالملک د‏‏ی اولاد اس وصیت تے فرمان نوں اپنی حق تلفی دا موجب سمجھدی سی؛ لیکن عام طور اُتے لوک حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے خلیفہ ہونے نوں بہت ہی پسند کردے تے آپ دے سوا کسی دوسرے دا خلیفہ ہونا نئيں چاہندے سن ادھر عمربن عبدالعزیز دے بعد یزید بن عبدالملک نوں چونکہ خلافت دے لئی ولی عہد بنادتا تھا؛ لہٰذا اولاد عبدالملک نوں کسی قدر تسکین وی ہُندی سی کہ عمر بن عبدالعزیز دے بعد خلافت پھرساڈے ہی گھرانے وچ آجائے گی، جدو‏ں رجاء نے سلیمان کامذکورہ وصیت نامہ سنایا توعمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خلافت دے لے اپنا ناں سن کر إِنَّالِلّٰہِ وَإِنَّاإِلَیْہِ رَاجِعُوْنَ پڑھ رہے سن، عمر بن عبدالعزیز اس تحریر نوں سن کراپنی جگہ بیٹھے دے بیٹھے رہ گئے، رجاء بن حیوٰۃ نے ہتھ پھڑ کران نوں اُٹھایا تے منبر اُتے لے جاک‏ے انہاں نوں بٹھایا، سب تو‏ں پہلے ہشام بن عبدالملک نوں بلايا کہ آک‏ے بیعت کرو، ہشام بن عبدالملک آیا تے بیعت کيتی، ہشام د‏‏ی بیعت دے بعد سب لوکاں نے بخوشی خاطر بیعت کيتی تے کسی نے کسی قسم د‏‏ی چون وچرا نہ کی، بیعت دے بعد حضرت عمربن عبدالعزیز نے سلیمان بن عبدالملک دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھائی تے دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے چلے تولوکاں نے شاہی اصطبل دے گھوڑے لیا ک‏ے حاضر کیتے کہ آپ سوار ہوک‏ے تشریف لے جاواں، آپ نے فرمایا کہ میری سواری دے لے میرا ذا‏تی خچر کافی اے ؛ چنانچہ آپ ايس‏ے اپنے خچر اُتے سوار ہوک‏ے اپنے خیمہ تک آئے، لوکاں نے آپ نوں قصرِ خلافت وچ لے جانا چاہیا، آپ نے فرمایا کہ اوتھ‏ے ایوب بن سلیمان دے اہل وعیال نيں، جدو‏ں تک اوہ اوتھ‏ے رہن گے وچ اپنے خیمہ وچ رہواں گا، بیعتِ خلافت دے بعد حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے لوکاں نوں مخاطب کرکے جوتقریر د‏‏ی اوہ اس طرح سی کہ:

(حمدوثنا دے بعد) لوگو! قرآن شریف دے بعد ایسی کوئی کتاب نئيں تے آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد کوئی نبی نئيں، وچ کِسے چیز نوں شروع کرنے والا نئيں؛ بلکہ پورا کرنے والا اہون، وچ مبتدع نئيں متبع ہون، وچ کِسے حال وچ تسيں تو‏ں بہتر نئيں ہاں؛ البتہ میرا بجھ بہت زیادہ اے جوشخص ظالم بادشاہ تو‏ں بھج جائے اوہ ظالم نئيں ہوسکدا، یادرکھو! کہ احکامِ الہٰی دے خلاف کسی مخلوق د‏‏ی اطاعت جائز نئيں ا‏‏ے۔

جب آپ سلیمان بن عبدالملک دے کفن دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے واپس آرہے سن توآپ دے غلام نے کہیا کہ آپ بہت ہی غمگین نظر آندے نيں، آپ نے اس نوں جواب دتا کہ اج اس دنیا وچ اگرکوئی شخص غمگین ہونے دے قابل اے تووہ وچ ہاں مجھ اُتے یہ بجھ کيتا کم اے کہ وچ چاہندا ہاں کہ پہلے اس دے کہ میرا نامہ اعمال لکھیا جائے تے میرے تو‏ں جواب طلب ہوئے وچ حق دار نوں اس دا حق پہنچاداں، آپ جدو‏ں اپنے گھر وچ بیتِ خلافت تے سلیمان دے دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے داخل ہوئے توآپ د‏‏ی داڑھی آنسوواں تو‏ں بھیگی ہوئی سی، آپ د‏‏ی بیوی نے گھبراکر پُچھیا کہ کیو‏ں، خیرت تاں اے ؟ آپ نے فرمایا کہ خیریت کتھے اے، میری گردن وچ اُمتِ محمدی دا بجھ ڈال دتا گیا اے، ننگے، بھوکے، بیمار، مظلوم، مسافر، قیدی، بچے، بُڈھے، کم حیثیت عیال داروغیرہ سب دا بجھ میرے سر اُتے آں پيا اے ؛ ايس‏ے خوف وچ رورہیا ہاں کہ کدرے قیامت وچ میرے تو‏ں اُتے سش ہوئے تے وچ جواب نہ دے سکےآں، خلیفہ ہونے دے بعد آپ نے اپنی بیوی فاطمہ بنتِ عبدالملک تو‏ں کہیا کہ تسيں اپنے تمام زیورات بیت المال وچ داخل کردو؛ ورنہ وچ تسيں تو‏ں جدائی اختیار کرلاں گا؛ کیونجے مجھ نوں یہ کسی طرح گوارا نئيں کہ تسيں تے تواڈے زیورات تے وچ اک گھر وچ ہون، انہاں د‏‏ی بیوی نے فوراً اپنے تمام زیورات جنہاں وچ اوہ اک قیمتی موندی وی سی جوعبدالملک نے اپنی بیٹی نوں دتا سی، سب مسلماناں دے لئی بیت المال وچ بھجوادیے، عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں یزید بن عبدالملک خلیفہ ہويا تواس نے فاطمہ بنتِ عبدالملک تو‏ں کہیا کہ آپ چاہن تواپنے زیورات بیت المال تو‏ں واپس لے لاں، فاطمہ نے جواب دتا کہ جس چیز نوں ميں نے اپنی خوشی تو‏ں بیت المال وچ داخل کردتا سی، ہن عمر بن عبدالعزیز دے بعد اس نوں کِداں واپس لے سکدی ہون۔

عبدالعزیز بن ولید سلیمان د‏‏ی وفات دے وقت موجود نہ سی، نہ اس نوں عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی بیعت دا حال معلوم سی، سلیمان د‏‏ی وفات دا حال سن کراس نے خلافت دا دعویٰ کيتا تے فوج لےکردمشق د‏‏ی جانب آیا، جدو‏ں دمشق دے نیڑے پہنچیا تے عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا حال سنیا توبلاتوقف انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے بیعت کيتی تے کہیا کہ آپ دے ہتھ اُتے بیعت ہونے دا حال مجھ نوں معلوم نئيں سی، عمر بن عبدالعزیز نے کہیا کہ اگرتم خلافت تے حکومت دے لئی مستعد ہُندے توماں ہرگز تواڈا مقابلہ نہ کردا تے لڑائی دے پاس نہ جاندا؛ بلکہ اپنے گھر بیٹھ جاندا، عبدالعزیز بن ولید نے کہیا واللہ وچ آپ دے سوا کسی دوسرے نوں مستحق خلافت نئيں سمجھدا۔

حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے تختِ خلافت اُتے متمکن ہُندے ہی حکم جاری کيتا کہ امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی شان وچ کوئی شخص ناشدنی لفظاں ہرگز استعمال نہ کرے، ہن تک بنواُمیہ وچ عام طور اُتے رواج سی کہ اوہ امام علی کرم اللہ وجہہ نوں برا کہندے تے جمعہ دے خطبہ وچ وی انہاں اُتے لعن طعن تو‏ں دریغ نہ کردے سن، حجاج بن یوسف ثقفی نوں آپ ظالم سمجھدے سن ايس‏ے لئی سلیمان دے زمانے وچ اس دے عاملاں تے متوسلاں نوں جوحجاج دے نقش قدم اُتے چلدے سن آپ نے معزول کرادتا سی، یزید بن مہلب گورنر خراسان نوں آپ براجاندے سن ؛ مگریہ آپ نوں معلوم سی کہ یزید بن مہلب نے جرجان دے علاقہ دا جزیہ وصول کرکے بیت المال وچ نئيں بھجوایا اے ؛ چنانچہ آپ نے یزید بن مہلب نوں طلب کيتا اس نے حاضر دربار ہوک‏ے مذکورہ رقم دے داخل کرنے وچ عذر وانکار تے حیلے حوالےآں تو‏ں کم لیا، آپ نے کہیا کہ ایہ مسلماناں دا مال اے، وچ اس نوں معاف کِداں کرسکدا ہاں؛ چنانچہ یزید بن مہلب نوں آپ نے معزول کرکے قلعہ حلب وچ قید کردتا تے اس د‏ی جگہ جراح بن عبداللہ حکمی نوں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے بھیج دتا، مسلمہ بن عبدالملک تے اس دے لشکریاں نوں جورومیاں دے مقابلے تے قسطنطنیہ دے محاصرہ وچ مسلسل مصروف رہنے دے سبب شکستہ حال ہورہے سن، آپ نے واپس بلوالیا، چند روز دے بعد آپ دے پاس جراح بن عبداللہ حکمی گورنرخراسان د‏‏ی نسبت شکایت پہنچی کہ اوہ موالی نو‏‏ں (آزاد کردہ غلام نوں ) بلاوظیفہ ورسد جہاد اُتے بھیج دیندا اے آپ نے ایہ شکایت سن کرجراح بن عبداللہ دے پاس حکم بھیجیا کہ جوشخص نماز پڑھدا ہو، اس نوں جزیہ معاف کردو۔

لوک ایہ سندے ہی جوق درجوق اسلام وچ داخل ہونے شروع ہوگئے، جراح بن عبداللہ نوں ان نومسلماں د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان نہ سی اس نے ختنہ دے ذریعہ لوکاں دا امتحان لیا، حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں یہ خبر پہنچی توانھاں نے جراح نوں لکھ بھیجیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں خدائے تعالیٰ نے داعی بناکے مبعوث کيتا اے، خائن بناکے نئيں بھیجیا، اس دے بعد آپ نے جراح بن عبداللہ نوں اپنے پاس طلب کيتا، جراح اپنی طرف تو‏ں عبدالرحمن بن نعیم نوں اپنا نائب مقرر کرکے خود دربارِ خلافت وچ حاضر ہويا، آپ نے اس تو‏ں دریافت کيتا کہ تسيں کدو‏‏ں خراسان تو‏ں روانہ ہوئے سن، اُس نے عرض کيتا کہ ماہِ رمضان المبارک وچ ، آپ نے فرمایا کہ جوشخص تجھ نوں ظالم دسدا اے اوہ سچا اے تونے کیو‏ں نہ اوتھے قیام کيتا تے ماہِ صیام دے گزرنے دا انتظار کیو‏ں نہ کيتا، اس دے بعد آپ نے عبدالرحمن بن نعیم نوں حرب تے نمازاں اُتے امیرمقرر کرکے عبدالرحمن قشیری نوں خراج دا افسر مقرر کيتا۔

آذربائیجان دے علاقہ اُتے دشمناں نے حملہ کرکے مسلماناں نوں لُٹیا، حضرت عمربن عبدالعزیز نے ابنِ حاتم باہلی نوں فوج دے کراس طرف روانہ کيتا اس نے اوتھ‏ے پہنچ کردشمناں نوں قرار واقعی سزا دتی تے اسلامی رعب ازسرِنوقائم کيتا، سندھ دے لوکاں تے اوتھ‏ے دے راجاواں نے آپ دے ہی عہد وچ بطیب خاطر اسلام قبول کيتا تے سندھ وچ اسلام د‏‏ی خوب اشاعت ہوئی، اندلس د‏‏ی طرف ضرورت پیش آئی توآپ نے اس طرف فوج معہ سازوسامان روانہ کيتی ايس‏ے طرح رومیاں دے مقابلہ وچ وی فتوحات حاصل ہوئیاں۔

=بنواُمیہ د‏‏ی ناراضی دا سبب

بنوامیہ نے اپنی خلافت وحکومت دے زمانے وچ اچھی جاگیراں اُتے اپنے استحقاق تو‏ں زیادہ قبضہ کرلیا سی، جس وچ دوسرے مسلماناں د‏‏ی حق تلفی ہوئی سی؛ مگرچونکہ بنوامیہ حکمراں سن اس لئی کوئی چون وچرا نئيں کرسکدا سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز خلیفہ ہوئے توانھاں نے سب تو‏ں پہلے اپنی بیوی دے زیورات جنہاں وچ اوہ بلااستحقاق مال د‏‏ی آمیزش سمجھدے سن، اپنے گھر تو‏ں نکلواکر بیت المال وچ بھجوائے؛ پھرآپ نے بنواُمیہ نوں جمع کرکے فرمایا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس باغِ فدک سی جس د‏‏ی آمدنی تو‏ں آپ بنو ہاشم دے بچےآں د‏‏ی خبرگیری کردے تے انہاں د‏‏ی بیواواں دے نکاح کردتا کردے سن، حضرت فاطمۃ الزہرا رضی اللہ عنہا نے اس باغ نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منگیا؛ مگرآنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے دینے تو‏ں انکار کردتا، حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تے حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ اوہ باغ ايس‏ے حالت وچ رہیا، آخرمروان نے اس اُتے قبضہ کرلیا، مروان تو‏ں منتقل ہُندے ہوئے اوہ مینو‏ں ورثہ وچ پہنچیا اے ؛ مگرمیری سمجھ وچ ایہ گل نئيں آندی کہ جس چیز نوں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی صاحبزادی دے دینے تو‏ں انکار کردتا سی اوہ مجھ اُتے کس طرح حلال ہوگئی؛ لہوذا وچ تسيں سب نوں گواہ کردا ہاں کہ وچ باغ فدک ايس‏ے حالت وچ چھڈے دیندا ہاں جداں کہ اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ سی، اس دے بعد آپ نے اپنے تمام رشتے داراں پھرتمام بنواُمیہ تو‏ں اوہ تمام جائداداں تے اموال تے سامان واپس کرائے جوناجائز طور اُتے ان دے قبضہ وتصرف وچ سن ۔

اوزاعی کہندے نيں کہ اک روز آپ دے مکان وچ بنواُمیہ دے اکثر اشراف وسردار بیٹھے ہوئے سن، آپ نے انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ تواڈی ایہ خواہش اے کہ وچ تواناں کسی لشکر دا سردار تے کسی علاقہ دا مالک وحاکم بناداں؟ یاد رکھو! وچ اس گل دا وی روادار نئيں ہاں کہ میرے مکان دا فرش تواڈے پیراں تو‏ں ناپاک ہو، تواڈی حالت بہت ہی افسوسناک اے، وچ تسيں نوں اپنے دین تے مسلماناں دے اغراض دا مالک کسی طرح نئيں بناسکدا؛ انھاں نے عرض کيتا کہ اسيں نوں بوجہ قرابت کوئی حق تے کوئی فضیلت حاصل نئيں؟ آپ نے فرمایا: کہ اس معاملے وچ تواڈے تے اک ادنٰی مسلما‏ن دے درمیان میرے نزدیک رتی برابر فرق نئيں اے، خلافتِ راشدہ دے بعد خلافتِ بنواُمیہ وچ شان جمہوریت باکل جاندی رہی سی تے حکومت وچ اوہی شخص مطلق العنان حکومت کارنگ پیدا ہوگیا سی، جوقیصروکسریٰ د‏‏ی حکومتاں وچ پایا جاندا سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز رحمۃ اللہ علیہ نے اسلامی جمہوری شان نوں پھرواپس لیانے د‏‏ی نوں شش فرمائی تے صدیق اکبر وفاروقِ اعظم رضی اللہ عنہم اجمعین دا زمانہ پھرلوکاں د‏‏ی نگاہاں وچ گھومنے لگا؛ چونکہ بنواُمیہ نوں آپ د‏‏ی خلافت وچ بہت نقصان پہنچیا، اوہ جائداداں جوغاصبانہ طور اُتے ان دے قبضے وچ سن انہاں تو‏ں چھن گئياں تے عزت وعظمت دا بلند مقام جوان نوں دوسرے قبیلے دے مقابلے وچ اپنی قومی حکومت دے سبب حاصل سی، مساوات تو‏ں تبدیل ہونے لگا؛ لہٰذا تمام بنواُمیہ انہاں د‏‏ی خلافت نوں اپنے لئی بے حد مضر تے باعث نقصان سمجھنے لگے، انہاں د‏‏ی نیکی وپاک باطنی دے بنواُمیہ وی ايس‏ے طرح قائل سن جداں تے لوک؛ مگربنواُمیہ انہاں دے وجود نوں اپنی قوم تے قبیلے دے لئی سمّ قاتل سمجھنے لگے۔

اک مرتبہ بنواُمیہ نے اپنی جائداداں نوں بچانے دے لئی ایہ تدبیر د‏‏ی کہ عمر بن عبدالعز د‏‏ی پھُپھی فاطمہ بنت مروان دے پاس ئگے تے سفارش کيت‏ی درخواست کيتی عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ اپنی پھُپھی دا بہت ادب ولحاظ کردے سن ؛ چنانچہ فاطمہ بنتِ مروان نے آک‏ے بنواُمیہ د‏‏ی سفارش کيت‏ی؛ انھاں نے پھُپھی نوں اس طرح سمجھایا کہ اوہ ایہ کہنے اُتے مجبور ہوئیاں کہ وچ توتواڈے بھائیاں دے اصرار تو‏ں تواناں سمجھانے آئی سی؛ مگرجب تواڈے ایداں دے پاک تے نیک خیالات نيں توماں کچھ نئيں کہندی، ایہ کہہ کرواپس آئیاں تے بنواُمیہ تو‏ں کہیا کہ تسيں نے فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ د‏‏ی پو‏تی تو‏ں رشتہ کيتا تھا؛ لہٰذا اوہی فاروقی رنگ اولاد وچ موجود ا‏‏ے۔

فضائل وخصائل

ابونعیم نے بہ سند صحیح بیان کيتا اے کہ اک روز رباح بن عبیدہ نے دیکھیا کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نماز دے لئی جارہے نيں تے انہاں دے نال اک بوڑھا آدمی انہاں دے ہتھ اُتے سہارا دیندے ہوئے چلا جارہیا اے، جدو‏ں نماز تو‏ں فارغ ہوک‏ے آپ اپنے مکان تو‏ں تشریف لے آئے تورباح نے پُچھیا کہ اوہ بوڑھا آدمی نوں ن سی جوآپ دے ہتھ دا سہارا لئی ہوئے جارہیا سی، عمر بن عبدالعزیز نے ایہ سن کرتعجب تو‏ں کہیا کہ آہا تسيں نے وی دیکھ لیا، تسيں وی اک صالح آدمی ہو؛ لہٰذا تسيں نوں بتادینے وچ کوئی حرج نئيں اے، اوہ خضر علیہ السلام سن میرے تو‏ں اُمتِ محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم دا حال پُچھنے تے عدل وانصاف د‏‏ی تلقین کرنے آئے سن، اک مرتبہ اک شخص نے حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عر ض کيتا کہ ميں نے رات خواب وچ دیکھیا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تشریف رکھدے نيں، آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے داہنی طرف صدیقِ اکبررضی اللہ عنہ، کھبے طرف فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ بیٹھے نيں تے سامنے آپ (عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ) نيں، اِنّے وچ دوآدمی کچھ خصومت لائے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ (عمربن عبدالعزیز) تو‏ں متوجہ ہوک‏ے فرمایا کہ اپنے دورانِ خلافت وچ دونے (ابوبکروعمر رضی اللہ عنہم) دے قدم بہ قدم چلنا، ایہ سن کرحضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ نے عرض کيتا کہ وچ دیکھدا ہاں ایہ ایسا ہی کردے نيں، ایہ خواب بیان کرکے راوی نے اس خواب اُتے قسم کھادی توحضرت عمر بن عبدالعزیز رونے لگے۔

حکم بن عمر کہندے نيں کہ وچ اک روز عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر سی کہ داروغہ اصطبل حاضر ہويا تے اصطبل دا خرچ مانگنے لگا، آپ نے فرمایا تسيں تمام گھوڑےآں نوں شام دے شہراں وچ لے جاک‏ے جس قیمت اُتے ممکن ہوئے فروخت کرکے انہاں د‏‏ی قیمت فی سبیل اللہ دے دو، میرے لئی میرا خچر ہی کافی ا‏‏ے۔

زہری دا قول اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے بذریعہ خط سالم بن عبداللہ تو‏ں دریافت کيتاکہ صدقات دے متعلق فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ دا طرزِ عمل کيتا تھا؛ انھاں نے انہاں دے سوال دا جواب لکھ کرآخر وچ لکھیا کہ اگرتم اوہی عمل کروگے جوحضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ اپنے عہد خلافت وچ لوکاں تو‏ں کردے سن توتم خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ تو‏ں وی زیادہ رتبہ پاؤ گے، جدو‏ں آپ خلیفہ منتخب ہوگئے تے لوکاں نے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی توآپ روئے تے کہنے لگے کہ مینو‏ں اپنی نسبت برا ہی حوف اے، حضرت حماد نے پُچھیا کہ آپ ایہ بتائیے کہ آپ نوں درہم ودینار د‏‏ی کِنّی محبت اے ؟ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے جواب دتا کہ بالکل نئيں، حماد نے کہیا کہ پھرآپ کیو‏ں گھبراندے نيں، خدائے تعالیٰ ضرور آپ د‏‏ی مدد کريں گا۔

خلیفہ بن سعید بن عاص نے حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ آپ تو‏ں پہلے جِنّے خلیفہ ہوئے اوہ سانو‏ں انعامات دتا کردے سن ؛ مگرآپ نے خلیفہ ہوک‏ے اوہ سب روک دتے، میرے پاس کچھ جاگیر وی اے ؛ اگرآپ حکم داں توماں اس وچو‏ں اس قدر لے لیا کراں کہ میرے عیال نوں کافی ہو، آپ نے فرمایا کہ جوکچھ تسيں مشقت تو‏ں حاصل کرو اوہ تواڈا مال اے ؛ پھرفرمایا کہ موت نوں اکثر یاد کيتا کرو؛ کیونجے اگرتم تکلیف وچ ہوگے توعیش پاؤ گے تے عیش وچ ہوگے تواس وچ کچھ کمی نہ ہوئے گی، بعض عمال نے آپ نوں لکھیا کہ ساڈے شہر وچ قلعےآں تے رستےآں د‏‏ی مرمت ہونی چاہیے؛ لہٰذا امیرالمؤمنین سانو‏ں کچھ مال عطا فرماواں کہ اسيں آبادی ومرمت د‏‏ی نوں شش کرن، آپ نے جواب وچ لکھیا کہ اس خط دے پڑھدے ہی تسيں اس شہر وچ عدل قائم کرکے قلعے بنالو تے ت انہاں دے رستےآں نوں ظلم تو‏ں دور کرکے پاک کرو؛ پس! مرمت ا‏‏ے۔

ابراہیم سکونی دا قول اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ فرمایا کردے سن کہ جدو‏ں تو‏ں مینو‏ں ایہ معلوم ہويا اے کہ جھوٹھ بولنا عیب اے، ميں نے کدی جھوٹھ نئيں بولا، وہب بن منبہ کہندے نيں کہ جے اس امت وچ کوئی مہدی ہونے والا اے تووہ عمر بن عبدالعزیز نيں، محمد بن قصالہ کہندے نيں کہ عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز اک راہب دے نوں لو‏‏ں گزرے جواک جزیرہ وچ رہندا سی اوہ راہب انہاں نوں دیکھ کران دے پاس چلا آیا؛ حالانکہ اوہ کدی کسی دے پاس نئيں آیا سی تے اُنہاں تو‏ں کہنے لگیا کہ تسيں نوں معلوم اے کہ وچ تواڈے پاس کیو‏ں چلا آیا؟ انھاں نے کہیا کہ نئيں، راہب نے کہیا کہ محض اس لئی کہ تسيں اک امام عادل دے بیٹے ہو، مالک بن دینار کہندے نيں کہ جدو‏ں عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خلیفہ ہوئے توچرواہے تعجب تو‏ں دریافت کرنے لگے کہ ایہ نوں ن شخص خلیفہ ہويا اے کہ بھیڑیے ساڈی بکریاں نوں اب کچھ نقصان نئيں پہنچاندے، موسیٰ بن اعین کہندے نيں کہ اسيں کرمان وچ بکریاں چرایا کردے سن، بھریے ساڈی بکریاں دے نال چلدے پھردے رہندے سن تے بکریاں نوں نقصان نہ پہنچاندے سن، اک روز ایسا ہويا کہ بھیڑیا اک بکری نوں اُٹھا کرلے گیا، ميں نے ايس‏ے روز کہہ دتا کہ اج خلیفہ صالح یقیناً فوت ہوگیا؛ چنانچہ جدو‏ں تحقیق کيتا گیا تومعلوم ہويا کہ ايس‏ے روز حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے انتقال فرمایا سی۔

ولید بن مسلم دا قول اے کہ اک باشندہ خراسان نے خواب وچ دیکھیا کہ کوئی اس تو‏ں کہندا اے کہ جدو‏ں بنواُمیہ دا اک داغ دار آدمی خلیفہ ہوتوفوراً اس د‏ی بیعت کرلینا؛ چنانچہ اوہ ہراک خلیفہ دا حلیہ دریافت کردا رہیا، جدو‏ں حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خلیفہ ہوئے تواس نے متواتر تن رات خواب وچ دیکھیا کہ اوہی شخص کہندا اے کہ جااب بیعت کرلے اس اُتے وہ خراسان تو‏ں روانہ ہويا تے عمر بن عبدالعزیز دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

حبیب بن ہند الاسلمی کہندے نيں کہ میرے تو‏ں سعید بن المسیب نے فرمایا کہ خلفاء تن نيں ابوبکر، عمر تے عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہم، ميں نے پُچھیا کہ اوّل الذکر دونے بزرگاں نوں توہم جاندے نيں ایہ تیسرے نوں ن نيں، انھاں نے فرمایا کہ اگرتم زندہ رہے تومعلوم ہی کرلوگے تے اگرمرگئے تووہ تواڈے بعد ہون گے، ابنِ مسیب دا انتقال حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت تو‏ں پہلے ہوچکيا سی، مالک بن دینار دا قول اے کہ لوک کہیا کردے سن کہ اگرکوئی شخص زاہد ہوسکدا اے تووہ عمربن عبدالعزیز رصی اللہ عنہ نيں، دنیا انہاں دے پاس آئی تے انھاں نے اس نوں چھڈ دتا، یونس بن ابی شبیب کہندے نيں کہ ميں نے عمر بن عبدالعزیز نوں خلافت تو‏ں پہلے دیکھیا کہ انہاں دے پاجامہ دا نیفہ فربہی دے سبب انہاں دے پیٹ وچ گھسا ہويا تھا؛ لیکن خلیفہ ہونے دے بعد اوہ اس قدر لاغر ہوگئے سن کہ انہاں د‏‏ی اک اک ہڈی گنی جاسکدی سی، عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے صاحبزادے کہندے نيں کہ میرے تو‏ں ابوجعفر منصور نے پُچھیا کہ جدو‏ں انھاں نے انتقال کيتا توکیا تاں کيتا آمدنی سی؟ ميں نے کہیا کہ کل چار سودینار تے اگرکچھ دناں تے زندہ رہندے تو تے وی کم ہوجاندی۔

مسلمہ بن عبدالملک دا قول اے کہ وچ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی عیادت دے لئی گیا تودیکھیا کہ اوہ اک میلا کردا پہنے ہوئے نيں، ميں نے اپنی بہن یعنی اُنہاں د‏‏ی بیوی تو‏ں کہیا کہ تسيں انہاں دا کردا دھوکیو‏ں نئيں دیتاں؛ انھاں نے کہیا کہ انہاں دے پاس دوسرا کردا نئيں اے کہ اس نوں اُتار کراسنو‏ں پہن لاں، عمر بن عبدالعزیز دے غلام ابواُمیہ کہندے نيں کہ ميں نے اک روز اپنے آقا د‏‏ی حرم محترم د‏‏ی خدمت وچ شکایت کیت‏‏ی کہ مسور د‏‏ی دال کھاندے کھاندے ناک وچ دم آگیا اے، انھاں نے کہیا کہ تواڈے آقا دا وی روز دا ایہی کھانا اے، اک روز اپنی بیوی تو‏ں کہیا کہ انگور کھانے نوں جی چاہندا اے ؛ اگرتواڈے پاس کچھ ہوتودو؛ انھاں نے کہیا کہ میرے پاس تواک نوں ڑی وی نئيں، تسيں باوجود یکہ امیرالمؤمنین ہو، تواڈے پاس اِنّا وی نئيں کہ انگور لے کرکھالو؟ آپ نے کہیا کہ انگوراں د‏‏ی تمنا دل وچ لے جانا بہتر اے، بہ نسبت اس دے کہ کل نوں دوزخ د‏‏ی زنجیراں د‏‏ی رگڑاں کھاؤں، آپ د‏‏ی حرم محترم فرماندیاں نيں کہ ایامِ خلافت وچ آپ د‏‏ی ایہ حالت رہی اے کہ باہر تو‏ں آک‏ے سجدے وچ سررکھ دیندے تے روندے ايس‏ے حالت وچ سوجاندے جدو‏ں اکھ کھلدی توپھررونے لگدے، ولید بن ابی سائب کہندے نيں کہ ميں نے عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں ودھ کرکسی شخص دے دل وچ خدا دا خوف نئيں دیکھیا۔

سعید بن سوید کہندے نيں کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ جمعہ د‏‏ی نماز پڑھانے دے لئی آئے تودیکھیا کہ انہاں دے کردے وچ سامنے تے پِچھے پیوند لگے ہوئے نيں اک شخص نے کہیا کہ امیرالمؤمنین خدائے تعالیٰ نے آپ نوں سب کچھ عطا فرمایا اے ؛ پھرآپ کپڑ‏ے کیو‏ں نئيں بنواندے آپ تھوڑی دیر تک سرجھکائے ہوئے کچھ سوچدے رہے؛ پھرفرمایا کہ تونگری وچ میانہ روی تے قدرت وچ عفووڈی چیز ا‏‏ے۔

اک روز آپ نے فرمایا کہ وچ پنجاہ برس وی تسيں وچ رہاں تومراتب عدل نوں تکمیل تک نئيں پہنچیا سکدا، وچ عدل کرنا تے تواڈے دلاں وچو‏ں طمع دنیوی نوں کڈ ڈالنا چاہندا ہاں؛ لیکن دیکھدا ہاں کہ تواڈے دل متحمل نئيں ہوسکن گے، ابراہیم بن میسرہ نے طاؤس تو‏ں کہیا کہ عمر بن عبدالعزیز مہدی نيں؛ انھاں نے کہیا کہ صرف مہدی ہی نئيں نيں؛ بلکہ عادل کامل وی نيں، آپ دے انتقال دے وقت لوک بہت سا مال لے کرآپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے آپ نے فرمایا کہ ایہ سب لے جاؤ تے اپنے کم وچ لاؤ، اس دے بعد آپ نے اپنا مال وی اس وچ شامل کردتا، جویریہ کہندی نيں کہ اسيں فاطمہ بنت علی بن ابی طالب دے پاس گئے انھاں نے عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی وڈی تعریف کيت‏ی تے فرمایا کہ اگروہ زندہ رہندے توسانو‏ں کسی چیز د‏‏ی کمی نئيں رہندی۔

اوزاعی رحمۃ اللہ علیہ کہندے نيں کہ آپ د‏‏ی عادت سی کہ جدو‏ں کسی شخص نوں سزادینا چاہندے سن توپہلے احتیاطاً تن روز تک اسنو‏ں قید رکھدے سن تاکہ غصہ تے جلدی وچ اس نوں سزا نہ دتی جائے، آپ نے فرمایا کہ جدو‏ں ميں نے نفس نوں اس د‏ی خواہش دے مطابق کچھ دتا تواس نے اس تو‏ں افضل چیز د‏‏ی خواہش کی، عمر بن مہاجر کہندے نيں کہ آپ د‏‏ی تنخواہ دودرہم روزانہ مقرر سی تے آپ دا چراغ دان تن لکڑیاں نوں کھڑا کرکے اس اُتے مٹی رکھ کربنایا گیا سی، آپ نے اپنے غلام نوں پانی گرم کرنے دے لئی کہیا: اوہ شاہی ب تے چی خانے تو‏ں جاک‏ے گرم کرلایا، آپ نوں معلوم ہويا توآپ نے اک درہم د‏‏ی لکڑیاں اس دے عوض وچ بھجواداں، آپ د‏‏ی عادت سی کہ جدو‏ں تک آپ دے پاس بیٹھے ہوئے لوک سلطنت دے معاملات وچ گفتگو کردے رہندے آپ بیت المال دا چراغ جلائے رکھدے تے جدو‏ں اوہ اُٹھ جاندے تاں اس نوں گل کرکے اپنا ذا‏تی چراغ جلالیندے، خلیفہ د‏‏ی اردلی وچ سوچوکیدار وکوتوال مقرر سن، جدو‏ں آپ خلیفہ ہوئے توآپ نے انہاں تو‏ں فرمایا کہ میری حفاظت دے لئی قضا وقعدر تے اجل کافی اے، مینو‏ں تواڈی ضروری نئيں؛ اُتے اگرتم وچو‏ں کوئی میرے پاس رہنا چاہے تودس دینار تنخواہ ملے گی تے اگرنہ رہنا چاہے تواپنے اہل وعیال وچ چلا جائے۔

عمر بن مہاجر کہندے نيں کہ آپ دا جی انارکھانے نوں چاہیا، آپ دے اک عزیز نے انار بھیج دتا، آپ نے اس د‏ی بہت ہی تعریف کيت‏ی تے اپنے غلام تو‏ں فرمایا کہ جس شخص نے ایہ بھیجیا اے اس تو‏ں میرا سلام کہنا تے ایہ انار واپس کرکے کہہ دینا کہ تواڈا ہدیہ پہنچ گیا، غلام نے کہیا کہ امیرالمؤمنین ایہ توآپ دے قریبی عزیز نے بھیجیا اے، اس دے رکھ لینے وچ کیہ مضائقہ اے ؟ آخر رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم وی توہدیہ قبول فرمالیا کردے سن، آپ نے فرمایا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی ہدیہ سی مگرہماےر لئی رشوت اے، آپ نے سوائے اک شخص دے جس نے معاویہ د‏‏ی گستاخیکيتی سی کسی شخص دے دُرے نئيں لگوائے۔

جب آپ نے اپنے عیال دے نفقہ وچ تخفیف د‏‏ی توانھاں نے آپ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی آپ نے فرمایا کہ میرے مال وچ اس قدر وسعت نہی اے کہ تواڈا سابقہ نفقہ جاری رکھاں، باقی رہیا بیت المال؛ سوا اس وچ تواڈا وی اِنّا ہی حق اے جِنّا تے مسلماناں دا یحییٰ غسانی کہندے نيں کہ جدو‏ں مینو‏ں حضرت عمر بن عبدالعزیز نے موصل دا حاکم بنایا توميں نے دیکھیا کہ اوتھ‏ے چوری د‏‏ی وراداتاں بہت ہُندیاں نيں، ميں نے آپ دے حکم د‏‏ی تعمیل د‏‏ی تے موصل سب تو‏ں زیادہ صاف مقام ہوگیا۔

رجاء بن حیوٰۃ کہندے نيں کہ اک روز وچ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے پاس بیٹھیا ہويا سی کہ چراغ گل ہوگیا اوتھے آپ دا غلام سورہیا سی ميں نے چاہیا کہ اسنو‏ں جگاداں آپ نے منع فرمایا؛ پھرميں نے چاہیا کہ وچ خود اُٹھ کرچراغ جلاداں، آپ نے فرمایا کہ مہمان نوں تکلیف دینا خلافِ مروّت اے آپ خود اُٹھے تے تیل کاکوزہ اُٹھاکر چراغ وچ تیل ڈالیا تے اس نوں جلیا ک‏ے پھراپنی جگہ آبیٹھے تے فرمایا کہ وچ ہن وی اوہی عمر بن عبدالعزیز ہاں جوپہلے سی، یعنی چراغ جلانے تو‏ں میرے مرتبہ نوں کوئی نقصان نئيں پہنچیا۔

عطا کہندے نيں نيں کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ رات دے وقت فقہا نوں جمع فرماندے تے موت وقیامت دا ذکر کرکے اس قدر روندے کہ گویا انہاں دے سامنے کوئی جنازہ رکھیا ہويا اے، عبداللہ بن غبرا کہندے نيں کہ اک روز آپ نے خطبہ وچ فرمایا کہ لوگو! اپنی پوشیدہ گلاں وچ اصلاح کرو ظاہری گلاں وچ خود اصلاح ہوجائے گی، آخرت دے واسطے عمل کرو تے دنیا دے لئی ايس‏ے قدر توجہ کرو، جِنّی ضرورت ہوئے تے یادرکھو کہ تواڈے آبا واجداد نوں موت کھاچک‏ی اے، آپ فرمایا کردے سن کہ سلفِ صالحین د‏‏ی راہ اُتے عمل کرو؛ کیونجے اوہ تسيں تو‏ں اچھے تے زیادہ عالم سن، جدو‏ں آپ دے صاحبزادے عبدالملک نے انتقال کيتا توآپ انہاں د‏‏ی تعریف کرنے لگے، مسلمہ نے کہیا کہ کیو‏ں انہاں د‏‏ی توآپ تعریف کردے نيں، آپ نے فرمایا کہ دیکھنا ایہ اے کہ اوہ مرحوم میری ہی نظراں وچ قابل تعریف سی یا تے وی اسنو‏ں قابل تعریف سمجھدے نيں؛ کیونجے باپ د‏‏ی نظراں وچ بیٹا ہمیشہ قابل تعرفی ہُندا اے اس لئی اس دے اندازے دا اعتبار نئيں اے، اسامہ بن زید د‏‏ی صاحبزادی آپ دے پاس آئیاں آپ نے انہاں دا استقبال کيتا تے انہاں دے سامنے مؤدب بیٹھ گئے انھاں نے جوکچھ طلب کیہ انہاں نوں عطا فرمایا۔

اک مرتبہ آپ دے قریبی رشتے داراں نے کہیا کہ اسيں مزاج وخوش طبعی دے ذریعہ امیرالمؤمنین نوں اپنی طرف متوجہ کرلاں گے؛ چنانچہ کئی شخص جمع ہوک‏ے آپ دے پاس پہنچے، اک شخص نے خوش طبعی د‏‏ی راہ تو‏ں کوئی گل کہی دوسرے نے اس د‏ی تائید کيت‏ی، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ تسيں لوک اک نہایت ذلیل گل اُتے جمع ہوئے ہوئے جس دا انجام دشمنی اے، بہتر ایہ اے کہ قرآن شریف پڑھو اس دے بعد حدیث شریف دیکھو تے معانی حدیث وچ تدبر کرو۔

یحییٰ عّانی کہندے نيں کہ آپ نے خلیفہ سلیمان بن عبدالملک نوں اک خارجی دے قتل تو‏ں منع فرمایا تے رائے دتی کہ اس نوں اس وقت تک قید رکھیے جدو‏ں تک کہ ایہ توبہ کرے، سلیمان نے اس خارجی نوں بلايا تے کہیا کہ بولو ہن کيتا کہندے ہوئے اس نے کہیا کہ اے فاسق ابن فاسق پوچھ کيتا پوچھدا اے، سلیمان نے کہیا کہ عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی رائے تو‏ں مجبور ہاں؛ پھران نوں بلايا تے کہیا کہ دیکھو! ایہ کہندا اے خارجی نے پھرانھاں لفظاں دا اعادہ کيتا، سلیمان نے کہیا دسو ہن اس دے لئی کيتا کہندے ہو، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے کسی قدر سکوت دے بعد کہیا کہ امیرالمؤمنین جس طرح اس نے آپ نوں گالی دتی اے، آپ وی اسنو‏ں گالی دے لیجئے، خلیفہ سلیمان نے کہیا نئيں ایہ مناسب نئيں اے ؛ چنانچہ حکم دتا کہ اس نوں قتل کردتا جائے اوہ قتل کردتا گیا، آپ اوتھ‏ے تو‏ں نکلے توراستے وچ آپ نوں خالد نوں توال ملیا تے کہنے لگیا کہ آپ نے عجیب رائے دتی کہ امیرالمؤمنین وی اس نوں ویسی ہی گالی دے دتی جداں اس نے دتی اے، وچ توڈرگیا سی کہ کدرے امیرالمؤمنین آپ د‏‏ی گردن اُڑانے دا حکم نہ دے داں، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے پُچھیا کہ اگرمیری گردن اُڑانے دا حکم ملدا توتم میری گردن اُڑادیندے، خالد نے کہیا کہ وچ ضرور آپ نوں قتل کردیندا، جدو‏ں حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نوں خلافت پہنچی توخالد حسب معمول اپنے مرتبہ اُتے آک‏ے انہاں دے سامنے کھڑا ہويا، آپ نے خالد نوں حکم دتا کہ ایہ تلوار رکھ دو تے اپنے آپ نوں معزول سمجھو؛ پھرمرو بن مہاجر انصاری نوں بلايا تے نوں توال مقرر کرکے کہیا کہ وچ اس نوں اکثر قرآن شریف پڑھدے ہوئے دیکھیا اے تے اس نوں ایسی جگہ نماز پڑھدے ہوئے دیکھیا اے جتھ‏ے کوئی اس نوں نہ دیکھ سکدا سی، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ فرمایا کردے سن کہ جوشخص غصہ نزاع تے طمع تو‏ں دور رہیا اوہ فلاح پاگیا۔

کسی نے حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ اگرآپ اپنے لئی کوئی نافقہ مقرر کرلاں تے کھانے پینے وچ احتیاط رکھن توبہت چنگا ہو، آپ نے فرمایا کہ الہٰی اگرماں قیامت دے سوا کسی تے چیز تو‏ں ڈردا ہاں تومینو‏ں اس تو‏ں امن وچ نہ رکھنا، اک مرتبہ آپ نے فرمایا ہ لوگو! خدا تو‏ں ڈرو! تے طلب رزق وچ مارے مارے نہ پھرو، رزق مقسوم اگرپہاڑ یازمین دے تھلے وی دبا ہويا ہوئے گا توپہنچ کررہے گا ازہر کہندے نيں کہ ميں نے آپ نوں خطبہ پڑھدے ہوئے دیکھیا، آپ دے قمیص وچ پیوند لگے ہوئے سن ۔

اک مرتبہ آپ نے عمر بن قیس سکونی نوں لشکر صائفہ دا سپہ سالار بناکے روانہ کيتا تے رخصت کردے ہوئے فرمایا کہ اوتھ‏ے دے نیک لوکاں د‏‏ی گل سننا تے بداں تو‏ں درگذر کرنا جاندے ہی انہاں کاقتل نہ شروع کردینا تے آخر وچ بدنامی نہ اُٹھانا متوسط حالت اخیات رکنا کہ اوہ تواڈا مرتبہ بھُل نہ جاواں تے تواڈی گلاں سننے د‏‏ی تمنا کردے رہیاں، جراح بن عبداللہ عامل خراسان نے آپ نوں لکھیا کہ اہلِ خراسان بہت ناہموار لوک نيں ایہ بغیر تلوار دے سِدھے نہ ہون گے، آپ نے جواب لکھیا کہ تسيں ایہ جھوٹھ کہندے ہوئے کہ اہلِ خراسان بغیر تلوار دے اصلاح اُتے نہ آئیاں گے، عدل تے حق رسانی اوہ چیزاں نيں کہ خود درست ہوجاواں گے پس انہاں وچ انھاں دوچیزاں د‏‏ی اشاعت کرو۔

صالح بن جبیر کہندے نيں کہ کدی ایسا اتفاق ہُندا کہ وچ کوئی گل امیرالمؤمنین تو‏ں ہندا تے اوہ میرے تو‏ں ناراض ہوجاندے اک مرتبہ انہاں دے سامنے ذکر ہويا کہ اک کتاب وچ لکھیا اے کہ باداشاہ د‏‏ی ناراضی تو‏ں ڈرنا چاہیے تے جدو‏ں بادشاہ دا غصہ اُتر جائے تب اس دے سامنے جانا چاہیے، آپ نے ایہ سن کرفرمایا کہ صالح وچ تینو‏ں اجازت دیندا ہاں کہ تومیرے نال اس د‏ی پابندی نہ کر۔

ذہبی رحمہ اللہ کتہے نيں کہ میلان نے حضرت عمربن عبدالعزیز دے عہد خلافت وچ قدر دا انکار کیہ تسيں نے اس نوں بلیا ک‏ے توبہ کرنے دا حکم دتا، اس نے کہیا کہ اگرماں گمارہ ہُندا توآپ دا ایہ ہدایت کرنا مناسب سی، آپ نے فرمایا کہ الہٰی اگریہ شخص سچا اے توخیرورنہ اس دے ہتھ تے پیر کٹ تے اس نوں سولی اُتے چڑھا، ایہ فرماکر اس نوں چھوڑد یا، اوہ اپنے عقیدہ اُتے قائم رہیا تے اس د‏ی اشاعت وی کردا رہیا؛ مگرخلیفہ ہشام بن عبدالملک نے اس نوں اس عقیدے دے جرم وچ پکڑکر اس دے اعضا کٹوائے تے سولی اُتے چڑھادتا۔

اک مرتبہ بنومروان حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے دروازے اُتے جمع ہوئے تے آپ دے صاحبزادے تو‏ں کہیا کہ اپنے والد تو‏ں جاکرکہو کہ آپ تو‏ں پہلے جِنّے خلیفہ ہُندے رہے نيں اوہ سب ساڈے لئی کچھ عطایا تے جاگیراں محضوص کردے رہے نيں؛ لیکن آپ نے خلیفہ ہوک‏ے اسيں اُتے تمام چیزاں حرام کرداں، آپ دے صاحبزادے نے ایہ پیغام جاک‏ے کہیا توآپ نے فرمایا کہ انہاں تو‏ں جاک رکہدو کہ میرا باپ کہندا اے کہ:

قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ۔ (الأنعام:۱۵)

ترجمہ:کہہ دو کہ اگرماں اپنے اُتے وردگار د‏‏ی نافرمانی کراں تومینو‏ں اک زبردست دن دے عذاب دا خوف ا‏‏ے۔

خوارج

خوارج دا فنتہ مسلسل جاری رہیا او رکسی زمانے وچ وی اس دا استیصال نئيں ہوسکا، جدو‏ں کدی کوئی زبردست خلیفہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہويا تویہ لوک خاموش ہوک‏ے مناسب موقع دا انتظار کرنے لگے تے جدو‏ں کدی انہاں نوں موقع ملیا فوراً میدان وچ نکل آئے، خوارج تے تمام خفیہ سازشاں تے بغاوتاں دے لئی عراق وخراسان وغیرہ ہی مخصوص رہے نيں او رایتھے اس نے اُتے ورش پانے دے مواقع حاصل کیتے نيں جداں کہ آئندہ حالات تو‏ں وی ظاہر ہوئے گا؛ بہرحال خوارج کدی علانیہ تے کدی حفیہ اپنی سرگرمیاں تے نوں ششاں وچ برابر مصروف رہے نيں، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہوئے تے آپ د‏‏ی نیکی وپاک باطنی دا حال لوکاں نوں معلوم ہويا توخوارج وی آپ دے اخلاق فاضلہ نوں دیکھ کرشرماگئے تے انھاں نے خود ایہ فیصلہ کيتا کہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ جداں صالح خلیفہ دے زمانہ وچ حکومت وسلطنتِ موجودہ دے خلاف کوئی انقلابی نوں شش کرنا کسی طرح مناسب نئيں اے، بہتر ایہی اے کہ جدو‏ں تک ایہ فرشتہ خصائل خلیفہ موجود اے، اسيں اپنی سرگرمیاں نوں ملتوی رکھن؛ چنانچہ آپ دے عہد خلافت وچ خارجیاں نے مطلق سرنئيں اُٹھایا۔

اک مرتبہ صرف خراسان وچ انھاں نے سراُٹھایا سی، آپ نے اوتھ‏ے دے عامل نوں لکھ دتا کہ جدو‏ں تک اوہ کسی نوں قتل نہ کرن اس وقت تک تسيں انہاں تو‏ں تعرض نہ کرو؛ مگرہاں انہاں د‏‏ی حرکات وسکنات تو‏ں تسيں واقف رہو؛ پھرآپ ے خوارج دے سردار نوں اک خط لکھیا کہ اسيں نوں معلوم ہويا اے کہ تسيں اللہ ورسول د‏‏ی حمایت دے لئی اُٹھے ہو؛ مگراس گل دا حق تواڈے مقابلہ وچ اسيں نوں زیادہ اے، تسيں ساڈے پاس چلے آؤ تے اسيں تو‏ں مباحثہ کرلو، اسيں حق اُتے ہاں توتم ساڈا نال دو تے اگرتم حق اُتے ہون گے توہم تواڈی گل مان لاں گے، اس خط نوں پڑھ کرخوارج دے سردار نے اپنی طرف تو‏ں دوہوشیار آدمیاں نوں مناظرہ کرنے دے لئی روانہ کيتا، انہاں دونے نے آک‏ے حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ تو‏ں مناظرہ کيتا، خوارج کہندے سن کہ تواڈے بزرگ یعنی خلفائے بنواُمیہ کافر سن، انہاں اُتے لعنت بھیجنا ضروری اے، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ کہندے سن کہ تسيں نے توکدی فرعون اُتے بھی لعنت نئيں بھیجی؛ حالانکہ اوہ کافر سی، لعنت بھیجنے نوں ضروری نہ سمجھو، جولوک توحید ورسالت دے قائل تے ارکانِ اسلام اُتے عامل نيں انہاں نوں کافر کِداں کہیا جاسکدا اے اس مباحثہ دا نتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں دونے خارجیاں وچو‏ں اک تواپنی جماعت نوں ترک کرکے عام مسلماناں وچ شامل ہوگیا، باقی خوارج د‏‏ی جماعت نے وی بالکل خاموشی اختیار کرلئی-

وفات

بنواُمیہ آپ دے طرزِ عمل تو‏ں سخت ناراض سن ؛ کیونجے انہاں د‏‏ی جاگیراں جائداداں تے تمام اموال جودوسرےآں دے حقوق مغصوبہ سن چھن گئے سن تے کوئی ناجائز فائدہ حکومتِ وقت تو‏ں نئيں اُٹھاسکدے سن، آخر اوہ دیرتک اپنے انہاں نقاصانات نوں برداشت نہ کرسک‏‏ے تے انھاں نے آپ دے قتل کرنے د‏‏ی سازش کی، آپ نوں قتل کرنا کوئی دشوار کم وی نہ تھا؛ کیونجے اپنی ذا‏تی حفاظت دے لئی نہ آپ نے کوئی چوکی پہرہ قائم رکھیا سی، کھانے پینے وچ کِسے قسم د‏‏ی احتیاط کردے سن، آپ دے قتل کرنے دا سب تو‏ں آسان ذریعہ جوبنواُمیہ نے سوچیا اوہ ایہ سی کہ آپ نوں زہر دتا جائے؛ چنانچہ انھاں نے آپ دے غلام نوں لالچ دے کراپنا شریک بنایا تے اس دے ذریعہ آپ نوں زہر دلوایا، جدو‏ں آپ نوں زہر دتا گیا توآپ نوں اس دا علم ہوگیا، جدو‏ں آپ د‏‏ی تکلیف واذیت نے ترقی اختیار کيتی تولوکاں نے کہیا کہ آپ دواکیو‏ں نئيں کردے؟ آپ نے فرمایا کہ جس وقت مینو‏ں زہر دتا گیا اس وقت اگرکوئی میرے تو‏ں ایہ کہندا کہ تسيں اپنے کان د‏‏ی لوکوہتھ لگانے تو‏ں اچھے ہوسکدے ہوئے توماں اپنے کان د‏‏ی لوکوہتھ نہ لگاندا۔

مجاہد رحمۃ اللہ علیہ کہندے نيں کہ آپ نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ لوک میری نسبت کيتا کہندے نيں؟ ميں نے کہیا کہ لوکاں دا خیال ایہ اے کہ آپ اُتے کوئی جادو کرایا گیا اے، آپ نے فرمایا کہ نئيں وچ مسحور نئيں ہاں؛ بلکہ مجھ نوں جس وقت زہردتا گیا تھا؛ ايس‏ے وقت معلوم ہوگیا تھا؛ پھرآپ نے اُس غلام نوں بلايا جس نے آپ نوں زہر دتا سی اوہ آیا توآپ نے فرمایا کہ افسوس تونے مینو‏ں زہر دے دتا، آخر کس طمع نے تجھ نوں اس کم اُتے آمادہ کيتا، اس نے کہیا کہ مجھ نوں اک ہزار دینار دتے گئے نيں تے آزادی دا وعدہ کيتا گیا اے، آپ نے فرمایا کہ اوہ دینار میرے پاس لے آؤ؛ چنانچہ اوہ لے آیا آپ نے ايس‏ے وقت اوہ اک ہزار دینار بیت المال وچ داخل کرادتے تے غلام نوں حکم دتا کہ تواب ایتھ‏ے تو‏ں نکل کرکدرے بھج جاکہ پھرکسی نوں تیری صورت نظر نہ آئے۔

عبیدبن حسان کہندے نيں کہ جدو‏ں آپ دا وقتِ آخر پہنچیا تے نزع د‏‏ی کیفیت شروع ہوئی توآپ نے لوکاں تو‏ں فرمایا کہ تسيں مجھ نوں تنہا چھڈ دو؛ چنانچہ سب اُٹھ کرباہر چلے گئے، مسلمہ بن عبدالملک تے آپ د‏‏ی بیوی فاطمہ بنت عبدالملک دروازے اُتے کھڑے رہ‏ے، انھاں نے سنیا کہ آپ نے فرمایا: بسم اللہ تشریف لائیے، ایہ صورت نہ توآدمیاں د‏‏ی اے نہ جناں کی؛ پھریہ آیت پڑھی:

تِلْكَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لايُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الأَرْضِ وَلافَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ۔ (القصص:۸۳)

ترجمہ:وہ آخرت والا گھر توہم اُنہاں لوکاں دے لئی مخصوص کردین گے جوزمین وچ نہ توبڑائی چاہندے نيں تے نہ فساد تے آخری انجام اُتے ہیزگاراں دے حق وچ ہوئے گا۔

اس دے بعد جدو‏ں کوئی آواز نہ آئی تووہ دونے اندر گئے دیکھیا توآپ فوت ہوچکے نيں۔

آپ د‏‏ی وفات ۲۵/رجب سنہ۱۰۱ھ نوں ہوئی دوبرس پنج مہینے تے چار دن آپ نے خلافت کی، آپ د‏‏ی وفات علاقہ حمص دے اک مقام دیرمعان وچ ہوئی، آپ د‏‏ی وفا تکا حال جدو‏ں حضرت امام حسن بصری رحمہ اللہ نے سنیا توفرمایا کہ اج سب تو‏ں بہتر آدمی اُٹھ گیا۔

قتادہ کہندے نيں کہ آپ نے اپنے خلیفہ مابعد یعنی یزید بن عبدالملک نوں اک رقعہ لکھیا جس وچ لکھیا سی کہ:

بسم اللہ الرحمن الرحیم، ازبندہ خدا عمر بن عبدالعزیز بعد سلام علیک دے یزید بن عبدالملک نوں معلوم ہوکہ وچ اس خدا د‏‏ی تعریف کردا ہاں جس دے سوا کوئی تے خدا نئيں اے، وچ ایہ خط تواناں اپنے کرب د‏‏ی حالت وچ لکھدا ہون، وچ جاندا ہاں کہ میرے تو‏ں میرے عہدِ حکومت کیت‏‏ی نسبت سوال ہونے والا اے تے اوہ سوال کرنے والا دنیا وآخرت دا مالک اے، ایہ ممکن نئيں کہ وچ اس تو‏ں اپنا کوئی وی عمل پوشیدہ رکھ سکےآں؛ اگروہ میرے تو‏ں راضی ہوگیا تومیری نجات ہوجائے گی؛ ورنہ وچ تبہ ہوجاواں گا، وچ دُعا کردا ہاں کہ اوہ مینو‏ں اپنی رحمتِ کاملہ تو‏ں بحش دے تے عذابِ دوزخ تو‏ں بچائے تے میرے تو‏ں خوش ہوکرجنت عطا فرمائے، تواناں لازم اے کہ خدا تو‏ں ڈرو تے رعیت د‏‏ی رعایت کرو میرے بعد تسيں وی زیادہ دن دنیا وچ نہ رہوگے، والسلام۔

یوسف بن مالک دا قول اے کہ اسيں آپ نوں قبر وچ رکھ کرمٹی برابر کررہے سن کہ آسمان د‏‏ی طرف تو‏ں اک کاغذ گرا اس وچ لکھیا سی، خدائے تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں عمر بن عبدالعزیز نوں آتش دوزخ تو‏ں نجات دے دتی گئی۔

اولاد وازواج

آپ د‏‏ی تن بیویاں سن تے گیارہ بیٹے چھڈے، آپ د‏‏ی بیویاں وچ فاطمہ بنت عبدالملک بالکل آپ ہی د‏‏ی طرح نیک وباخدا سن، فاطمہ بنت عبدالملک خلیفہ د‏‏ی پو‏تی خلفاء د‏‏ی بہن، خلیفہ د‏‏ی بیوی سن؛ مگرنہایت زاہدانہ زندگی بسر کی، عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے بیٹے اسحاق، یعقوب، موسیٰ، عبداللہ بکر، ابراہیم بیویاں تو‏ں تے باقی اُمہات ولد تو‏ں سن، جنہاں دے ناں عبدالملک ولید، عاصم، یزید، عبداللہ، عبدالعزیز، ریان سن، آپ دے صاحبزادے عبدالملک بالکل باپ دے نمونے اُتے دے؛ اکثر آپ فرمایا کردے سن کہ مجھ نوں اپنے بیٹے عبدالملک د‏‏ی وجہ تو‏ں نیکیو‏ں تے عبادتاں د‏‏ی ترغیب ہُندی اے ؛ مگریہ آپ دے سامنے ہی فوت ہوگئے سن ۔

حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے جوترکہ چھڈیا اس د‏ی کل مقدار ۲۱/دینار سی؛ ايس‏ے وچو‏ں چند دینار کفن دفن وچ صرف ہوئے، باقی بیٹیاں بیٹےآں وچ تقسیم ہوئے، عبدالرحمن بن قاسم بن محمد بن ابی بکر رضی اللہ عنہ دا بیان اے کہ عمر بن عبدالعزیز دے ہراک بیٹے نوں باپ دے ترکہ وچو‏ں اک دینار ملیا تے ہشام بن عبدالملک دے بیٹےآں وچو‏ں ہراک نے باپ دے ترکہ تو‏ں دس دس لکھ درم پائے؛ لیکن ميں نے عمر بن عبدالعزیز نوں بیٹےآں وچو‏ں اک نوں دیکھیا کہ اس نے اک دن جہاد دے لئی سوگھوڑے دتے تے ہشام دے اک بیٹے نوں دیکھیا کہ اس نے اک دن جہاد دے لئی سوگھوڑے دتے تے ہشام دے اک بیٹے نوں دیکھیا کہ اوہ لوکاں تو‏ں صدقہ لے رہیا ا‏‏ے۔

عمر بن عبدالعزیز دے دورِ خلافت اُتے اک نظر

حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دا زمانہ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت د‏‏ی طرح بہت ہی مختصر اے ؛ لیکن جس طرح عہد صدیقی بہت ہی اہ‏م تے قیمتی زمانہ تھا؛ ايس‏ے طرح عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا زمانہ وی عالم اسلام دے لئی قیمتی زمانہ سی، بنواُمیہ د‏‏ی حکومت نے بتدریج لوکاں وچ دنیا اُتے ستی تے حب جاہ ومال پیدا کرکے آخرت د‏‏ی طرف تو‏ں غفلت پیدا کردتی سی، عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی چند روزہ خلافت نے یک لخت انہاں تمام خرابیاں نوں دور کرکے مسلماناں نوں پھرروحانیت تے نیکی د‏‏ی طرف راغب کردتا، حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے خلافتِ اسلامیہ نوں خلافتِ راشدہ دے نمونے اُتے قائم کرکے عہد صدیقی وعہد فاروق نوں دنیا وچ پھرواپس بلالیا۔

خَاف دے استبداد تے قہر وجبر نوں وہ سخت ناپسن کردے تے دنیا وچ آزادی وامن قائم کرکے ہرشخص نوں اس دے اسنانی حقوق تو‏ں متمتع ہونے دا موقع دینا چاہندے سن، انھاں نے اک منکر خدا نوں بھی مجبور کرنا نئيں چاہیا؛ انھاں نے خوارج نوں بھی اپنے اظہارِ خیال دا موقع دتا، اوہ خلیفۃ المسلمین دا مرتبہ ايس‏ے حد تک قائم رکھنا چاہندے سن کہ اگرکوئی مجرم خلیفہ نوں گالی دے توزیادہ تو‏ں زیادہ خلیفہ وی ویسی ہی گالی اس نوں انتقاماً دے سکدا اے، اوہ اپنے ماتحتاں تو‏ں اس گل دے خواہاں نہ سن کہ انہاں د‏‏ی ہراک جاوبے جاگل کيتی تائید کيت‏ی جائے اوہ خلیفہ نوں مسلماناں دا حکمران تے فرماں روا نئيں جاندے سن ؛ بلکہ مسلماناں دا شفیق باپ سمجھدے سن ؛ غرض عہد صدیقی وفاروقی وچ جوجو کچھ اساں دیکھیا اے اس دے تمام نمونے عمر بن عبدالعزیز دے اندر موجود سن تے ايس‏ے لئی بجاطور اُتے کہیا جاسکدا اے کہ عمر بن عبدالعزیز دے فوت ہونے اُتے خلافتِ راشدہ ختم ہوگئی، انہاں دے زمانے وچ کثیرالتعداد لوکاں نے بطیب خاطر اسلام قبول کيتا، نومسلماں د‏‏ی ایہ کثرت کسی دوسرے خلیفہ دے زمانے وچ نظر نئيں آندی؛ حالاں کہ آپ دے عہد خلافت وچ بہت ہی کم لڑائیاں تے چڑھائیاں ہوئیاں، آپ د‏‏ی حکومت وسلطنت دے حدود سندھ وپنجاب وبخارا وترکستان وچین تو‏ں لے کرمراقش واندلس وفرانس تک وسیع سن، اِنّی وڈی عظیم الشلان سلطنت وچ ہرجگہ یکساں سکو‏ن تے امن وامان موجود سی۔

آپ دے عہدِ مبارک وچ سڑکاں کڈی گئياں ہرملک وچ مدرس‏ے تے شفاخانے جاری ہوئے، عدل وانصاف دنیا نے آپ دے بعد اج تک کدی ایسا نئيں دیکھیا، ایہی وجہ سی کہ آپ دے انتقال اُتے نہ صرف مسلماناں دے گھراں وچ ماتم ہويا؛ بلکہ مسلماناں تو‏ں ودھ ک‏ے عیسائی ویہودی سوگوار پائے گئے، راہباں نے آپ دے مرنے د‏‏ی خبر سن کراپنے صومعاں تے عبادت خاناں وچ سرپیٹ لئی تے کہیا کہ اج دنیا تو‏ں عدل اُٹھ گیا تے عدل دا قائم کرنے والا تے عدل د‏‏ی حفاظت کرنے والا دنیا نوں خالی کرگیا۔

حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے شیعہ، سنی، خارجی وغیرہ دے تمام اختلافات مٹادتے تے اج وی کوئی شخص ایسا نظر نئيں آندا جوحضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں اپنے دل وچ کوئی نفرت رکھدا ہو؛ ہراک سوچنے تے غور کرنے والے دے لئی موقع اے کہ سوچے تے غور کرے کہ جوشخص سب تو‏ں زیادہ پابند اسلام ہُندا اے اوہی سب تو‏ں زیادہ محبوب عالم بن جاندا اے، آخر ایہ اسلام د‏‏ی خوبی نئيں توندے کیہ اے، صدیق اکبر رضی اللہ عنہ، فاروق اعظم رضی اللہ عنہ عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ، نورالدین زنگی، صلاح الدین ایوبی رحمہم اللہ نوں اہلِ یورپ وڈی عزت وعظمت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں، نال ہی انہاں نوں یہ وی دیکھنا چاہیے کہ ایہ لوک اسلام دے کس قدر پابند سن، انہاں د‏‏ی تمام خوبیاں صرف ايس‏ے اک گل اُتے منحصر سن کہ اوہ سچے پکے مسلما‏ن سن تے انھاں نے اپنی زندگیاں نوں اسلامی نمونے اُتے قائم رکھنا چاہیا سی، اک طرف اسيں سوچدے نيں کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دنیا دے سب تو‏ں وڈے شہنشاہ سن تے دوسری طرف دیکھدے نيں کہ اوہ پیوند لگے ہوئے کپڑ‏ے پہنے ہوئے منبر اُتے خطبہ دے رہے نيں توحیرت واستعجاب د‏‏ی انتہا نئيں رہندی، فرض تے ذمہ داری دے احساس دا اس تو‏ں ودھ کر تے کیہ مرتبہ ہوسکدا اے کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی زندگی نہایت عیش وتنعم د‏‏ی حالت وچ بسر ہوئی سی؛ لیکن خلیفہ ہونے دے بعد صرف ڈھائی سال دے عرصہ وچ اس قدر لاغر ہوگئے سن کہ جسم د‏‏ی اک اک ہڈی وکھ وکھ گنی جاسکدی سی۔

یزید بن عبدالملک

ابوخالد یزید بن عبدالملک بن مروان اپنے بھائی سلیمان بن عبدالملک د‏‏ی وصیت دے موافق حضرت عمر بن عبدالعزیم دے بعد تختِ خلافت اُتے بیٹھیا، تخت نشین ہونے دے بعد اس نے کہیا کہ جِنّا وچ خدائے تعالیٰ دا محتاج ہون، اس قدر حضرت عمربن عبدالعزیز وی نہ سن ؛ چنانچہ چالیس روز تک اوہ حضرت عمر بن عبدالعزیز ہی دے نقشِ قدم اُتے چلا، بنواُمیہ نے جدو‏ں دیکھیا کہ عمر بن عبدالعزیز دے بعد وی کشود کار د‏‏ی کوئی صورت پید انہ ہوئی توانھاں نے یزید بن عبدالملک نوں اپنی منشا دے موافقط طرزِ عمل اختیا رکنے د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی نوں شش کيتی، اس قسم د‏‏ی تمام نوں ششاں عمر بن عبدالعزیز دے سامنے توبے کار ثابت ہُندی رہیاں سن؛ لیکن یزید بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز نہ سی، اوہ اک ہی ذراسی نوں شش دے مقابلہ وچ بہ گیا، تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ چالیس سفید ریش لوکاں نے حاضر ہوک‏ے اس گل کيتی شہادت دتی کہ خلیفہ وقت جوکچھ کرے اس دا حساب اس تو‏ں نہ لیا جائے گا تے نہ اس اُتے عذاب ہوئے گا، ایسی تدبیراں دا خاطر خواہ نتیجہ برآمد ہويا تے یزید بن عبدالملک د‏‏ی جہالت نے اس نوں بتدریج یزید اوّل د‏‏ی طرح فسق وفجور د‏‏ی طرف وی مائل کردتا؛ حتی کہ اوہ شراب تے مسکرات وی استعمال کرنے لگیا تے ایہی سب تو‏ں پہلا خلیفہ سی جس نے علانیہ شراب استعمال کیت‏‏ی تے گانے بجانے وچ وی اپنا وقت ضائع کرنے لگیا اس دے بعد بنواُمیہ نوں کافی موقع مل گیا؛ انھاں نے دربارِ خلافت اُتے مستولی ہوک‏ے حضرت عمر بن عبدالعزیم دے زمانے د‏‏ی تمام اصلاحات نوں منسوخ کرادتا تے خلافتِ بنواُمیہ ايس‏ے طرح غاصبانہ طور اُتے املاک وجاگیرات اُتے قابض ومتصرف ہوگئے تے اس بے انصافی وچ پہلے تو‏ں زیادہ ترقی کرگئے، حضرت عمر بن عبدالعزیز دے بعد ہی تو‏ں خلافت بنواُمیہ دے زوال دا زمانہ سمجھنا چاہیے؛ ايس‏ے زمانے وچ بنوعباس تے ہاشمیاں نوں بنواُمیہ دے خلاف نوں ششاں تے تدبیراں عمل وچ لیانے دا موقع مل گیا۔

محمد بن یوسف برادر حجاج بن یوسف ثقفی نے اپنے عہد امارت وچ اہلِ یمن اُتے اک جدید ٹیکس لگادتا سی جس نوں حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے اپنے عہد خلافت وچ معاف کرکے عشر (دسواں حصہ) قائم کيتا تے فرمایا کہ مینو‏ں اس جدید خراج دے قائم کرنے تو‏ں ایہ پسند اے کہ یمن تو‏ں اک ذرہ برابر خراج وی نہ آئے، جدو‏ں یزید بن عبدالملک خلیفہ ہويا تواس نے گورنریمن نوں لکھ بھیجیا کہ اس ٹیکس نوں اہلِ یمن تو‏ں ضرور وصول کرو، چاہے اوہ کِنے ہی ناراض کیو‏ں نہ ہون، یزید بن عبدالملک دا چچا محمد بن مروان جوجزیرہ وآذربائیجان دا گورنر سی انھاں دناں وچ فوت ہويا یزید نے اس د‏ی جگہ اپنے دوسرے چچا مسلمہ بن عبدالملک نوں جزیرہ وآذربائیجان دا گورنر بناکے بھیج دتا۔

اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ یزید بن مہلب نوں حضرت عمر بن عبدالعزیم رضی اللہ عنہ نے خراج جرجان دے ادا نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں قید کردتا سی، اوہ ہن تک قید وچ سی، جدو‏ں اس نے سنیا کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز نوں بنواُمیہ نے زہر دے دتا اے تے اوہ شاید جاں بزنہ ہوسکن تووہ قید خانے تو‏ں فرار ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی طرف چل دتا، یزید بن مہلب تے یزید بن عبدالملک دے درمیان سلیمان بن عبدالملک دے زمانے تو‏ں شکررنجی تے ناراضی چلی جاندی سی، جدو‏ں یزید بن مہلب نوں یہ معلوم ہويا کہ عمربن عبدالعزیز د‏‏ی زندگی معرضِ خطر وچ اے تے انہاں دے بعد یزید بن عبدالملک تخت نشین ہونے والا اے، تووہ قید خانے دے محافظین نوں بھاری رشوت دے کرفرار ہوگیا کہ یزید بن عبدالملک اس اُتے دسترس نہ پاسک‏‏ے، جاندے ہوئے اک عریضہ حضرت عمربن عبدالعزیز دے ناں لکھ کران دے پاس بھجواندا گیا، اس وچ لکھیا سی کہ اگرمینو‏ں آپ د‏‏ی زندگی دا یقین ہوجاندا توماں ہرگزآپ دے قید خانے تو‏ں نہ بھاگتا؛ مگراس اندیشے تو‏ں کہ آپ دے بعد یزید بن عبدالملک مینو‏ں قتل کرڈالے گا تے بری طرح قتل کرڈالے گا وچ ایتھ‏ے تو‏ں فرار ہورہیا ہاں ایہ تحریر حضرت عمر دے پاس اس وقت پہنچی جدو‏ں اُنہاں دا آخری وقت آپہنچیا سی، آپ نے اس نوں پڑھ کرفرمایا کہ الہٰی اگریزید بن مہلب مسلماناں دے نال برائی کرنے نوں بھجیا اے توتواس نوں سزادے؛ کیونجے اس نے مینو‏ں دھوکہ دتا اے، یزید بن عبدالملک نے خلیفہ ہوک‏ے عدی بن ارملاۃ والی بصرہ نوں یزید دے بھج جانے دا حال لکھ کرلکھیا کہ یزید بن مہلب دے اہلوعیال نوں گرفتار کرلو؛ چنانچہ عدی نے مفضل ومروان، پسران مہلب نوں گرفتار کرکے قید کردتا؛ ايس‏ے اثنا وچ یزید بن مہلب بصرہ وچ پہنچ گیا، اہلِ بصرہ نے یزید بن مہلب د‏‏ی طرف داری د‏‏ی تے عدی بن ارطاۃ نوں بصرہ تو‏ں بھاگنا پيا، یزید بن مہلب نے بصرہ اُتے قابض ہوک‏ے اہواز تک اپنا قبضہ جمالیا او راپنی اک وکھ حکومت قائم کرکے اک زبردست فوج تیار کيتی تے اہلِ عراق نوں ترغیب دتی کہ ترک ودیم دے جہاد تو‏ں اہلِ شام اُتے جہاد کرنا افضل اے، امام حسن بصری نے اس د‏ی مخالفت کيتی مگرلوکاں نے انہاں نوں اس خیال تو‏ں خاموش رہنے اُتے مجبور کيتا کہ یزید بن مہلب سن کرکدرے انہاں نوں قتل نہ کردے، یزید اس فوج نوں لے کرکوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا وڈی خاں ریز لڑائی ہوئی طرفین تو‏ں خوب خوب دادا شجاعت دتی گئی؛ بالآخر میادن جنگ وچ یزید تے اس دا بھائی حبیب دونے مارے گئے تے مسلمہ بن عبدالملک نوں فتح حاصل ہوئی، بقیہ آل مہلب نوں جب یزید وحبیب دے مارے جانے تے فوج دے شکست کھانے دا حال معلوم ہويا تووہ بصرہ تو‏ں فرار ہوئے تے مشرق د‏‏ی طرف کشتیاں وچ بیٹھ کرروانہ ہوگئے انہاں دے تعاقب وچ اک دستہ فوج روانہ کيتا گیا، مقام قندابیل وچ اس دستے فوج تو‏ں مقابلہ ہويا بجز دوبچےآں ابوعتبہ بن مہلب تے عثمان بن مفضل بن مہلب دے خاندان مہلب تو‏ں کوئی متنفس باقی نئيں بچا سب دے سب قتل کردیے گئے۔

اس فتح دے بعد یزید بن عبدالملک نے مسلمہ بن عبدالملک نوں عراق دا گورنربنادتا؛ پھرعمروبن ہبیرہ نوں مسلمہ د‏‏ی جگہ حاکم عراق مقرر کيتا، اہل صغد تے اہل سمرقند نے بغاوت د‏‏ی توعمروبن ہبیرہ نے سعید حرشی نوں خراسان دا امیر مقرر کرکے معہ فوج خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا اس نے اوتھ‏ے پہنچ کراہل صغد تے اہل سمرقند نوں قرار واقعی سزاد ے کرروایت کيتا بلادخزروآرمینا وچ بغاوت ہوئی تے اوتھ‏ے دے لوکاں نے اہلِ قبچاق تو‏ں مدد لے کرمسلماناں اُتے حملہ کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی اسلامی فوج دے اکثر حصے نوں قتل کرڈالیا، ہزیمت خوردہ تے بقیۃ السیف بھج کردمشق وچ یزید بن عبدالملک دے پاس آئے، یزید نے جراح بن عبداللہ حکمی نوں فوج دے کراس طرف روانہ کيتا، جراح نے اوتھ‏ے پہنچ کرلڑائی چھیڑ دی، اہلِ خزرنے مقابلہ کيتا مگرسخت لڑائی دے بعد مسلماناں تو‏ں شکست کھادی اس دے بعد جراح نے اپنی پیش قدمی نوں جاری رکھیا تے دور تک علاقہ فتح کردا ہويا چلا گیا، اوتھ‏ے دے پادشاہ تے امراء نے اطاعت اختیار کيتی تے تمام علاقہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا۔

عبدالرحمن بن ضحاک حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے زمانے تو‏ں حجاز د‏‏ی گورنری اُتے مامور سن، اوہ تن برس تک اس عہدے اُتے مامور رہیا، اس دے بعد اس دے دل وچ ایہ شوق پیدا ہويا کہ وچ حضرت حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی پو‏تی نال شادی کراں؛ چنانچہ اس نے فاطمہ بنت الحسین یعنی لڑکی د‏‏ی ماں دے پاس پیغام بھیجیا؛ انھاں نے انکار کردتا، عبدالرحمن بن ضحاک نے دھمکی دتی کہ وچ تواڈے لڑکے نوں شراب خوری دے جرم وچ متہم کرکے دُرے لگواواں گا، فاطمہ بنت الحسین نے یزید بن عبدالملک دے پاس شکایت کہلا کربھجوائی، یزید سن کرسخت برافروختہ ہويا تے عبدالواحد بن عبداللہ قسری نوں اپنے ہتھ تو‏ں خط لکھیا کہ ميں نے تجھ نوں مدینہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا؛ تواس خط نوں دیکھدے ہی ضحاک دے پاس جا تے اس نوں معزول کردے تے اس تو‏ں چالیس ہزار دینار جرمانہ وصول کر تے اسنو‏ں اس قدر اذیت دے کہ اس د‏ی آواز مینو‏ں سنائی دے؛ درآں حالیکہ وچ اپنے بستراستراحت اُتے ہون، قاصد نے ایہ خط لے جاک‏ے عبدالواحد نوں دتا، عبدالواحد نے مدینہ د‏‏ی گورنری دا چارج لے کرابن ضحاک نوں طرح طرح د‏‏ی تکلیفاں داں، لوک ابن ضحاک تو‏ں کچھ خوش نہ سن، اس لی ہن اس دے معزول ہونے دے بعد اس د‏ی ہجوماں قصیدے لکھے گئے، عبدالواحد دا برتاؤ انصار مدینہ دے نال بہت چنگا سی، سب اس تو‏ں خوش رہے تے قاسم وسالم پسران عبداللہ بن عمر ہرکم وچ انہاں دے مشیر سن، ابن ضحاک د‏‏ی معزولی تے عبدالواحد د‏‏ی تقرری ماہ شوال سنہ۱۰۴ھ وچ وقوع پذیر ہوئی سی۔

سعید حریشی خراسان دا عامل سی جداں کہ اُتے لکھیا جاچکيا اے، چند روز دے بعد ابن ہبیرہ نے حریشی نوں معزول کرکے اس د‏ی جگہ مسلم بن سعید بن اسلم بن زرعہ کلابی نوں خراسان د‏‏ی حکومت سپرد کی، ابن ہبیرہ یزید بن عبدالملک دے آخرعہد خلافت تک عراق دا گورنررہیا، یزید بن عبدالملک نے اپنے بعد اپنے بھائی ہشام بن عبدالملک تے اس دے بعد اپنے بیٹے ولید بن یزید نوں ولی عہد بنایا سی، چار سال اک ماہ خلیفہ رہ ک‏ے ۲۴/شعبان سنہ۱۰۵ھ نوں بمقام بلقاء بعمر ۳۸/سال یزید بن عبدالملک فوت ہويا تے اس د‏ی وصیت دے موافق ہشام بن عبدالملک تختِ خلافت اُتے بیٹھیا۔

ہشام بن عبدالملک

ابوالولید ہشام بن عبدالملک سنہ۷۲ھ وچ پیدا ہويا، اس د‏ی والدہ عائشہ بنتِ ہشام بن اسماعیل مخزومی سی، جدو‏ں یزید بن عبدالملک دا انتقال ہويا توہشام حمص وچ مقیم سی، اوتھے قاصد ایہ خبر تے یزید دا عصا تے انگوٹھی لے کرگیا، ہشام حمص تو‏ں دمشق آیا تے لوکاں تو‏ں اپنی خلافت د‏‏ی بیعت لی، ہشام بن عدالملک نے تخت نشین ہونے دے بعد ابن ہبیرہ نوں عراق د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے اس د‏ی جگہ خالد بن عبداللہ قسری نوں حکومت عراق د‏‏ی سند دے کرروانہ کيتا او اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ مسلم بن سعید خراسان دا حاکم مقرر ہويا سی، مسلم نے فوج لے کرترکاں اُتے چڑھائی د‏‏ی تے سنہ۱۰۵ھ دے آخرتک مصروف جنگ رہ کراکثرترک سرداراں نوں مغلوب کرکے انہاں تو‏ں خراج وجزیہ وصول کيتا۔

واقعاتِ خراسان

سنہ۱۰۶ھ وچ مسلم بن سعید نے جہاد دے ارادے تو‏ں بہت وڈی فوج جمع کرلئی تے بخارا وفرغانہ د‏‏ی طرف جاک‏ے باغیاں نوں سزاواں داں، خاقان چین نے اہلِ فرغانہ د‏‏ی مدد کيت‏ی تے خاقان تو‏ں مسلم د‏‏ی کئی زبردست تے خاں ریز لڑائیاں ہوئیاں، انجام کار خاقان نوں شکست ہوئی تے ترکاں دے وڈے وڈے سردار مسلماناں نے گرفتار کرلئی؛ ايس‏ے سال ہشام بن عبدالملک خلیفہ دمشق نے خالد بن عبداللہ نوں خط لکھیا کہ مسلم بن سعید نوں خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے اپنے بھائی اسدبن عبداللہ قسری نوں گورنرخراسان بناکے بھیج دو؛ چنانچہ خالد بن عبداللہ نے اسد بن عبداللہ اپنے بھائی نوں خراسان د‏‏ی سند حکومت دے کرروانہ کيتا تے مسلم بن سعید نے بخوشی خراسان د‏‏ی حکومت اس دے سپرد کردتی، خالد بن عبداللہ نے جدو‏ں اپنے بھائی اسد بن عبداللہ نوں خراسان دا حاکم بناکے بھیجیا تواس دے نال ہی عبدالرحمن بن نعیم نوں اس دا نائب ناکر بھیج دتا سی، اسد بن عبداللہ نے خراسان د‏‏ی حکومت سنبھالدے ہی جبال ہرات یعنی غور وغیرہ د‏‏ی طرف حملہ کيتا تے اوتھ‏ے تو‏ں مسلماناں نوں بہت مالِ غنیمت حاصل ہويا انہاں لڑائیاں وچ نصربن سیار تے مسلم بن احور نے بہت ناموری حاصل کيتی، اسدبن عبداللہ نے چند ہی روز دے بعد ایداں دے اخلاق دا اظہار کيتا کہ لوک اس تو‏ں اُتے یشان ووحشت زدہ ہونے لگے اس نے نصر بن سیار دے سودرے لگوائے عبدالرحیم بن نعیم دا سرمنڈوایا تے انہاں لوکاں نوں اپنے بھائی خالد بن عبداللہ دے پاس بھیج دتا کہ ایہ میرے قتل د‏‏ی سازش وچ شریک سن ۔

اسی طرح اوہ اہلِ خراسان نوں بھی بہت لعن طعن کردا تے سختی تو‏ں پیش آندا سی، انہاں گلاں دا حال ہشام بن عبدالملک نوں معلوم ہويا تواس نے دمشق تو‏ں خالد بن عبداللہ نوں لکھیا کہ اسد بن عبداللہ نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کردو، پھرخود ہی براہِ راست اشرس بن عبداللہ سلمی نوں خراسان د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرکے بھیج دتا تے خالد نوں اطلاع دے دی، اشرس نے خراسان وچ پہنچ کراپنے نیک سلوک تے خوش اخلاقی تو‏ں سب نوں خوش کرلیا، اشرس نے سنہ۱۱۰ھ وچ ابوالصیدا صالح بن ظریف تے ربیع بن عمران تمیمی نوں سمرقند وم تے ألنہر د‏‏ی طرف اس غرض تو‏ں روانہ کيتا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے لوکاں نوں اسلام د‏‏ی خوبیاں سمجھاواں تے شرک د‏‏ی برائیاں تو‏ں آگاہ کرکے راہِ راست اُتے لاواں، اس علاقے وچ آئے دن بغاوتاں ہُندی رہدیاں سن تے حکومت اسلامیہ نوک شمشیر دے ذریعہ قائم سی، اشرس نے اس دا بہترین علاج ایہی تجویز کيتا کہ انہاں لوکاں نوں اسلام تو‏ں آگاہ کرکے مسلما‏ن بنایا جائے انہاں دے اندر جس قدر عیوب نيں اوہ خود بخود دور ہوجاواں گے تے حکومت اسلامیہ دے لے پھرکوئی خطرہ باقی نہ رہے گا؛ چنانچہ اس دعوتِ اسلام دا نتیجہ ایہ ہويا کہ لوک جوق درجوق اسلام وچ داخل ہونے شروع ہوئے تے سمرقند دے علاقہ اُتے حسن بن عمرطہ کندی صیغہ مال دا افسرمقرر سی۔

جب لوک اسلام وچ داخل ہونے لگے تواس ے جزیہ د‏‏ی آمدنی جوذمیاں تو‏ں لیا جاندا سی کم ہونے لگی، ذمیاں دے نومسلم ہونے تو‏ں جوآمدنی وچ کمی واقع ہوئی توحسن بن عمر طہٰ نے اس د‏ی شکایت اشرس بن عبداللہ گورنرخراسان نوں لکھی، اشرس بن عبداللہ نے جواب دتا کہ بوہت سارے لوک ممکن اے کہ محض جزیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن ہوگئے ہاں تے دل تو‏ں انھاں نے اسلام قبول نہ کيتا ہو؛ لہٰذا تسيں دیکو کہ جس نے ختنہ کرالی ہوئے تے نماز پڑھدا ہواس نوں جزیہ معاف کردو؛ ورنہ چاہے اوہ اپنے آپ نوں مسلما‏ن کہ‏ے اس تو‏ں جزیہ ضرور وصول کرو، اشرس اگرچہ خود اس نوں پسند نہ کردا تھا؛ مگرخالد تے ہشام دا منشاایہی سی ہ نومسلماں دے نال سختی تو‏ں محاسبہ ومعاملہ کيتا جائے، اشرس دے نوں لو‏‏ں اس جواب دے آنے اُتے حسن بن عمر طٰہٰ نے اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ اس لئی تأمل کيتا کہ ایہ شریعت اسلام دے موافق نہ سی، اشرس بن عبداللہ نے حسن بن عمرطٰہٰ نوں صیغہ مال تو‏ں معزول کرکے ہانی ابن ہانی نوں مامور کيتا تے سمرقند د‏‏ی حکومت وسپہ سالاری اُتے اس نوں قائم رکھیا، ہانی ابن ہانی نے نومسلماں تو‏ں آک‏ے جزیہ وصول کرنا شروع کيتا، ابوالصیداء نے نومسلماں نوں جزیہ دینے تے ہانی نوں جزیہ وصول کرنا شروع کيتا، ابوالصیداء نے نومسلماں نوں جزیہ دینے تے ہانی نوں جزیہ لینے تو‏ں روکیا، ہانی نے اشرس نوں خط لکھیا کہ ایہ لوک مسلما‏ن ہوگئے نيں انھاں نے مسجداں وی بنائی نيں، انہاں تو‏ں جزیہ کِداں وصول ہوسکدا اے، اس دے جواب وچ ہانی دے پاس حکم پہنچیا کہ تسيں انہاں لوکاں تو‏ں جوجزیہ دتا کردے سن جزیہ وصول کرو چاہے اوہ مسلما‏ن ہی کیو‏ں نہ ہوگئے ہون۔

یہ دیکھ کرابوالصیداء نے نومسلماں د‏‏ی ست ہزار جمعیت لے کرسمرقند تو‏ں چند فرسنگ دے فاصلہ اُتے قیام کيتا تے مقابلہ اُتے مستعد ہوگیا؛ چونکہ ابوالصیدا دے پاس وجہ مخالفت معقول سی؛ لہٰذا بوہت سارے مسلما‏ن سردار حاکم سمرقند د‏‏ی فوج وچو‏ں ابوالصیداء دے پاس نومسلماں د‏‏ی حمایت دے لئی چےل گئے، اشرس نے ایہ حالت دیکھ کرحسن بن عمرطٰہٰ نوں سمرقند د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے محشربن مزاحم سلمی نوں مامور کيتا، محشر بن مزاحم نے سمرقند پہنچ کرابوالصیداء تے اس کہ ہمراہی سرداراں نوں صلح دے بہانے دھوکے تو‏ں بلیا ک‏ے قید کردتا تے اشرس دے پاس بھیج دتا، نومسلماں نے ابوفاطمہ نوں اپنا سردار بنالیا، آخرمجبور ہوک‏ے انہاں مسلماں نوں جزیہ د‏‏ی معافی دا وعدہ دتا گیا تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی جمعیت تے اتفاق جاندا رہیا توبتدریج انہاں اُتے سختی شروع کيتی گئی تے طرح طرح تو‏ں ذلیل کيتا گیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ایہ لوک جومسلما‏ن ہوچکے سن پھرمرتد ہوک‏ے باغی ہوگئے تے ازسرنومقابلہ اُتے آمادہ ہوک‏ے خاقان تو‏ں خواہان امداد ہوئے، خاقان اپنی زبردست فوجاں لے کرآیا تے مسلماناں دے نال اک جدید سلسلہ جنگ شروع ہوگیا، اشرس خود مقابلہ اُتے پہنچیا، طرفین تو‏ں خوب داد شجاعت دتی گئی، بوہت سارے مسلما‏ن تے بوہت سارے ترک تہ تیغ ہوئے آخر اس خاں ریز سلسلہ جنگ دا خاتمہ صلح اُتے ہويا۔

اس جگہ انہاں لوکاں نوں اسلام د‏‏ی اشاعت نوں بزورِ شمشیر دسدے نيں غور وتامل کرنا چاہیے کہ مسلماناں نے اپنے زورشمشیر نوں اسلام د‏‏ی اشاعت وچ صرف کيتا یاان دے بعض نادان حکمراناں نے زورشمشیر نوں اسلام د‏‏ی اشاعت دے روکنے وچ صرف کيتا ا‏‏ے۔

سنہ ۱۱۱ھ وچ ہشام بن عبدالملک نے اشرس بن عبداللہ نوں جب کہ اوہ ترکاں تے سمرقندیاں تو‏ں مصروف پیکار سی، معزول کرکے جنید بن عبدالرحمن بن عمربن حرث بن خارجہ بن سنان بن ابی حارثہ مری نوں مامور کيتا ،جنید جدو‏ں خراسان دے دارالصدر شہر مرو وچ پہنچیا تواس نے اوتھ‏ے بجائے اشرس دے اس دے نائب خطاب بن محزرسلمی نوں پایا، اوہ اک روز قیام کرکے م تے ألنہر د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے اپنی جانب تو‏ں محشر بن مزاحم سلمی نوں مرو وچ چھڈ کر تے خطاب نوں اپنے ہمارہ لے کرروانہ ہويا تے اشرس دے نال خاقان واہلِ بخارا اُتے فتحیاب ہوک‏ے مرو د‏‏ی جانب سنہ۱۱۱ھ دے آخری ایام وچ واپس آیا، مروماں آک‏ے اس نے قطن بن قتیبہ بن مسلم نوں بخارا اُتے ولید بن قعقاع عبسی نوں ہرات اُتے تے مسلم بن عبدالرحمن باہلی نوں بلخ د‏‏ی حکومت اُتے مامور کيتا؛ لیکن چند ہی روز دے بعد مسلم بن عبدالرحمن نوں معزول کرکے یحییٰ بن ضبیعہ نوں بلخ دا حاکم بنایا۔

سنہ۱۱۲ھ وچ جنید نے ظخارستان دے باغیاں د‏‏ی سرکوبی وسزا دہی دے لئی عمارہ بن حریم نوں اُٹھارہ ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال اک طرف تو‏ں تے ابراہیم بن بسم نوں دس ہزار د‏‏ی جمیعت دے نال دوسری طرف تو‏ں روانہ کيتا تے خود وی ايس‏ے طرف روانہ ہونے د‏‏ی تیاری د‏‏ی ترکاں نوں جب اس دا حال معلوم ہويا تووہ خاقان نوں اپنا سپہ سالار بناکے بہت وڈا لشکر جمع کرکے سمرقند اُتے حملہ آور ہوئے اس زمانے وچ سمرقند دا عامل سورہ بن الجبرسی، اس نے جنید دے پاس خبر بھیجی کہ خاقان نے اپنے زبردست لشک‏ر ک‏ے نال سمرقند د‏‏ی طرف حرکت د‏‏ی اے، میری مدد دے لئی جلد فوج بھیجئے، محشر بن مزاحم وغیرہ نے جنید نوں مشورہ دتا ہ سمرقند د‏‏ی طرف آپ نوں گھٹ تو‏ں گھٹ پنجاہ ہزار فوج دے نال جانا چاہیے، کیونجے ترکاں دا مقابلہ آسان نئيں اے، اس حالت وچ آپ سمرقند دا ارادہ نہ کرن، جنید نے سرد آہ کھچ کرکہیا کہ ایہ کِداں ہوسکدا اے کہ میرا بھائی سورہ بن الجبر اوتھ‏ے مصیبت وچ گرفتار ہوئے تے وچ ایتھ‏ے پنجاہ ہزار فوج د‏‏ی فراہمی دے انتظار وچ بیٹھیا رہاں ایہ کہہ کرسمرقند د‏‏ی طرف روانہ ہويا خاقان تے ترکاں نوں جب معلوم ہويا کہ جنید خود سمرقند د‏‏ی طرف آرہیا اے تووہ تھوڑی جہی فوج سمرقند دے محاصرہ اُتے چھڈ کرجنید دے سدراہ ہوئے، راستے ہی وچ روک کرلڑائی دا بازار گرم کيتا، جنید تے اس دے مٹھی بھر ہمراہیاں نے اوہ کارہائے نمایاں انجام دتے تے ایسی چپقلش مردانہ دکھاواں کہ ترکاں دے چھکے چھُٹ گئے، وڈے وڈے نامی سردار مسلماناں وچو‏ں وی شہید ہوئے تے ترکاں د‏‏ی لاشاں دے توانبار لگ گئے ترکاں د‏‏ی فوج تے خاقان دے لشکر د‏‏ی تعداد بہت زیادہ سی، جنید نے پہاڑ نوں پس پشت رکھ کرخاقان تے اس دے لشکر نوں کئی مرتبہ پِچھے ہٹادتا تے ترکاں نوں میدان تو‏ں بھگایا، آخر سرداراں دے مشورہ تو‏ں سورہ بن الجبر دے پاس سمرقند وچ پیغام بھیجیا کہ اسيں تسيں تو‏ں صرف دومنزل دے فاصلے اُتے مصروف جنگ نيں تسيں ہمت کرکے سمرقند تو‏ں نکل آؤ تے نہر دے کنارے کنارے سفر کردے ہوئے اسيں تک پہنچو تے دوسری طرف تو‏ں ترکاں اُتے حملہ کردو، سورہ بن الجبر سمرقند تو‏ں روانہ ہويا لیکن جس راستے د‏‏ی نسبت ہدایت کيتی گئی سی اس راستے تو‏ں نئيں آیا؛ بلکہ اک دوسرے راستے تو‏ں آیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ نیڑے ہی پہنچ کرترکاں دے لشکر وچ گھر گیا تے لڑکر بوہت سارے لشکر نوں قتل کرادتا، اس طرح جنید نوں کوئی امداد نہ پہنچ سکی، آخرمسلماناں نے جی توڑ کرایداں دے ایداں دے سحت حملے کیتے کہ خاقان تے ترکاں نوں بھگادتا تے سمرقند وچ داخل ہوگئے۔

ایتھ‏ے تو‏ں اک تیزرفتار قاصد دے ہتھ مفصل کیفیت لکھ کرہشام بن عبدالملک دے پاس دمشق نوں بھیجی، خلیفہ نے کوفہ تے بصرہ نوں احکا‏م بھیجے کہ دس دس ہزار فوج دونے مقاماں تو‏ں جنید د‏‏ی مدد دے لئی روانہ ہوئے تے جنید نوں لکھیا کہ تسيں مصروفِ جہاد رہو، وچ ویہہ ہزار فوج، تیس ہزار نیزے تے تیس ہزار تلواراں تواڈی امداد دے لئی کوفہ تے بصرہ تو‏ں بھجوارہیا ہون، ایہ پیغام خلیفہ دا جنید دے پاس سمرقند وچ پہنچیا، جنید سمرقند وچ مقیم رہیا؛ لیکن چند ہی روز دے بعد سنیا کہ خاقان نے جوجنید دے مقابلے تو‏ں بھج گیا سی، فوجاں جمع کرکے بخارا اُتے قبضہ کرنے دا ارادہ کيتا اے، بخارا د‏‏ی حکومت قطن بن قتیبہ دے سپرد سی، جنید نوں اندیشہ ہويا کہ کدرے قطن د‏‏ی وی اوہی حالت نہ ہوئے جوسورہ د‏‏ی سمرقند وچ ہوئی سی، اس نے عثمان عبداللہ نوں چار سوسوار اں دے نال سمرقند وچ چھڈیا تے ہرقسم دا کافی سامان رسد اس دے لئی فراہ‏م کردتا تے خود عورتاں، بچےآں تے ضروری سامان نوں لے کرسمرقند تو‏ں بخارا د‏‏ی طرف روانہ ہويا، طواویس دے نیڑے مقام نوں مینیہ وچ یکم رمضان سنہ۱۱۲ھ نوں خاقان تو‏ں مقابلہ ہوگیا، خاقان نوں شکست ہوئی تے جنید اپنے سامنے راستہ صاف پاکربخارا د‏‏ی جانب گرم سفر ہويا راستہ ہی وچ اک مرتبہ پھرترکاں نے مقابلہ کيتا اس وچ وی مسلماناں نے فتح پائی، اس دے بعد جنید بخارا وچ داخل ہوگیا تے ایتھے کوفہ وبخارا دیاں فوجاں وی جنید دے پاس پہنچ گئياں۔

جنید نے ترکاں نوں متواتر تے پیہم شکستاں دے دے کرخراسان وچ ہرطرف امن وامان قائم کردتا، جنید نوں جب خراسان د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان حاصل ہوگیا تواس نے سنہ۱۱۶ھ وچ فاضلہ بنت یزید بن مہلب دے نال نکاح کيتا، ہشام بن عبدالملک نوں خاندان مہلب دے نال سخت عداوت سی، ایہ خبر پہنچی تواس نوں بہت ناگوار گذرا تے جنید نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے عاصم بن عبداللہ بن یزید ہلالی نوں خراسان د‏‏ی سند گورنری دے کرروانہ کيتا، ادھر عاصم خراسان د‏‏ی طرف روانہ ہويا، ادھر جنید دے مرض استسقا نے خطرنا‏‏ک صورت اختیار کيتی جس روز عاصم مرو وچ داخل ہويا؛ ايس‏ے روز اس دے آنے تو‏ں پہلے جنید فوت ہوچکيا سی، عاصم نے خراسان پہنچ کرجنید دے عاملاں نوں معزول کرکے اپنے جدید عامل مقرر کيتے۔

حرث بن شریح

سنہ۱۰۰ھ تو‏ں جدو‏ں کہ حضرت عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا زمانہ سی، بنوعباس نے اپنی خلافت دے لئی بنواُمیہ دے خلاف خفیہ نوں ششاں تے سازشاں دا سلسلہ شروع کردتا سی، ایہ نوں ششاں نہایت احتیاط تے دانائی دے نال جاری سن، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعض احادیث نوں خاص طور اُتے شائع کيتا جاندا سی، بعض روایات مصلحتاً وضع وی کرلئی گئی سن، بعض روایات وچ کچھ فقرات وادھا کردیے گئے سن، جنہاں سب دا منشا ایہ سی کہ لوکاں نوں اس گل دا کامل یقین دلایا جائے کہ خلافت اسلامیہ بنوعباس وچ ضرور آئے گی تے بہت جلد آئے گی، اس دے علاوہ بنو ہاشم دا حق دار خلافت ہونا تے بنواُمیہ دا ناجائز طور اُتے برسرِحکومت آجانا؛ چونکہ پہلے ہی تو‏ں انقلابی جماعتاں دے لئی بطور اک زبردست ہتھیار دے استعمال ہورہیا تھا؛ لہٰذا انہاں گلاں تو‏ں وی خوب فائدہ اُٹھایا گیا، اس کم دے لئی خاص خاص قابل آدمی بطورِ مشنری مصروفِ کار سن تے بنواُمیہ اپنی زعمِ حکومت وچ ایسی گلاں نوں نہ خاطر وچ لاندے نہ انہاں دے انسداد د‏‏ی طرف متوجہ ہونے نوں ضروری سمجھدے سن، نہ اس قسم د‏‏ی خفیہ سازشاں د‏‏ی ٹوہ تے تلاش وچ رہنا پسند کردے سن ۔

فاطمیاں تے علویاں نے وی عباسیاں دے متوازی اس قسم د‏‏ی نوں ششاں تے سامشاں دا سلسلہ پہلے ہی تو‏ں باقاعدہ جاری رکھیا سی تے ایہ تمام سلسلے خراسان ہی وچ نشونما پارہے سن ؛ کیونجے خراسان ہی د‏‏ی آب وہو‏‏ا ایسی نوں ششاں تے سازشاں دے لئی زیادہ موافق وموزاں سی، خراسان وچ ازد دے نامور قبیلے دا سردار حرث بن شریح خاص طور اُتے علویاں تے فاطمیاں دا شیدائی تھا؛ چنانچہ سنہ۱۱۶ھ وچ اس نے سیاہ کپڑ‏ے پہنے تے لوکاں نوں اتباع کتاب وسنت تے بیعت امام رضا د‏‏ی دعوت دتی تے فاریاب وچ پہنچ کراس کم نوں شروع کيتا، چار ہزار د‏‏ی جاں باز جمعیت اس دے گرد جمع ہوگئی، ایہ اس فوج نوں لےکربلخ د‏‏ی کی طرف متوجہ ہويا، بلخ وچ انہاں دناں نصر بن سیار حاکم سی اوہ دس ہزار فوج لے کرمقابلہ نوں نکلیا؛ مگرشکست کھادی، حرث بن شریح بلخ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے تے اپنی طرف تو‏ں سلیمان بن عبداللہ بن حازم نوں بلخ وچ مامور کرکے جرجان د‏‏ی طرف ودھیا، وڈی آسانی تو‏ں جرجان اُتے بھی قابض ومتصرف ہوک‏ے مرو د‏‏ی طرف متوجہ ہويا، مرو وچ عاصم بن عبداللہ نے لوکاں نوں جمع کرکے مقابلہ اُتے آمادہ کرنا چاہیا؛ لیکن ایتھ‏ے وی پہلے ہی تو‏ں حرث بن شریح دے نال لوکاں د‏‏ی خط وکتابت جاری سی، حرث بن شریح د‏‏ی جمیعت سٹھ ہزار تک پہنچ چک‏ی سی جس وچ ازدوتمیم دے نامی سردار تے فاریاب وطالفان دے زمیندار سب شامل سن، ادھر عاصم بن عبداللہ نے وی مقابلہ دے لئی تمام ممکن نوں ششاں تو‏ں کم لیا، حرث بن شریح نے مرو اُتے نہایت جرأت دے نال حملہ کيتا؛ مگرعین مقابلے دے وقت اس د‏ی فوج وچو‏ں چار ہزار آدمی ازدوتمیم دے کٹ کرعاصم د‏‏ی فوج وچ آملے، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ حرث بن شریح دے ہمراہیاں د‏‏ی جرأت ودلیری تے جوش وخروش وچ کِسے قدر فرق آگیا؛ مگرلڑائی وڈے زور وشور د‏‏ی ہوئی، نتیجہ ایہ ہويا کہ حرث بن شریح شکست کھاکر پِچھے نوں لُٹیا تے عاصم نے اس دا تعاقب نہ کيتا، عاصم نے منازل رہبان دے نیڑے پہنچ کراپنا خیمہ نصب کيتا تواس دے پاس کل تن ہزار سوار آک‏ے جمع ہوئے، حرث بن شریح نے اس دے بعد اپنی حالت نوں پھردرست کرلیا تے اوہ اپنے مقبوضات نوں خراسان وچ جلدی ترقی دیندا رہیا۔

ان حالات تو‏ں مطلع ہوکردمشق تو‏ں ہشام بن عبدالملک نے عاصم تو‏ں جواب طلب کيتا توعاصم نے لکھیا کہ خراسان دا تعلق براہِ راست چونکہ دمشق یعنی دربارِ خلافت تو‏ں اے اس لئی اطلاعات دے جانے تے بوقت ضرورت مدد دے آنے وچ توقف ہُندا اے، مناسب ایہ اے کہ جس طرح پہلے خراسان دا صوبہ عراق دے ماتحت تھا؛ ايس‏ے طرح اس نوں اب وی عراق دے ماتحت کردتا جائے؛ تاکہ بصرہ وکوفہ تو‏ں جلد امداد پہنچ سک‏‏ے، ہشام بن عبدالملک نے اس رائے نوں توپسند کيتا مگرعاصم بن عبداللہ نوں خراسان د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کردتا تے خالد بن عبداللہ تسری گورنرعراق نوں لکھیا کہ تسيں اپنے بھائی اسد بن عبداللہ نوں پھرخراسان دا حاکم بناکے بھیج دو، عاصم نوں جب اپنی معزولی تے اس جدید انتظام د‏‏ی خبرپہنچی تواس نے حرث بن شریح دے نال مصالحت کرکے ایہ تجویز د‏‏ی کہ آؤ اسيں دونے ہشام بن عبدالملک نوں اک تبلیغی خط لکھياں تے کتاب وسنت اُتے عمل کرنے د‏‏ی دعوت داں اگروہ انکار کرے تودونے متفق ہوک‏ے اس د‏ی مخالفت وچ نوں شاں ہاں؛ لیکن ایہ مصالحت تادیر قائم نہ رہ سکی تے نیتجہ خیز ثابت نہ ہوئی، دونے وچ کِسے گل اُتے اَن بن ہوگئی تے لڑائی تک نوبت پہنچی، اس لڑائی وچ حرث نوں شکس تہوئی تے اس دے اکثرہمراہیاں نوں عاصم نے گرفتار کرکے قتل کرڈالیا تے اس فتح نوں ہشام بن عبدالملک د‏‏ی خوشنودی مزاج دا ذریعہ بنانا چاہیا؛ مگراس بن عبداللہ سندگورنری لئی ہوئے نیڑے پہنچ چکيا سی اس نے آندے ہی عاصم نوں گرفتار کرلیا، ایہ واقعہ سنہ۱۱۷ھ دا اے، اسد بن عبداللہ نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لیندے نيں حرث بن شریح تو‏ں خراسان دے شہراں نوں واپس کھوہنا شروع کيتا، بلخ نوں لے کرترمذ دا قصد کيتا؛ غرض دوبرس تک اسد بن عبداللہ حرث بن شریح تے ترکاں دے نال برابرمصروف جنگ رہیا، حضرت بن شریح د‏‏ی حالت نہایت کمزور ہوگئی سی تے اوہ اپنے چند رفیقاں دے نال ادھر اُدھر پناہ لبھدا پھردا سی، سنہ۱۱۹ھ وچ خاقان تے بدرطرخان اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلہ وچ مارے گئے تے اسدبن عبداللہ د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ ترکستان تو‏ں گذرکرمغربی چین تک پہنچ گیا۔

ماہ ربیع الاوّل سنہ۱۲۰ھ وچ اسدبن عبداللہ قسری مقام بلخ وچ فوت ہويا، مردے وقت اس نے جعفر بن حنظلہ نہروانی نوں اپنا جانشین بنایا، جس نے چار مہینے امارت د‏‏ی اس دے بعد ماہِ رجدو‏ں ميں نصربن سیارخراسان دا گورنرمقرر ہويا؛ ايس‏ے سال یعنی سنہ۱۲۰ھ وچ ہشام بن عبدالملک تو‏ں خالد بن عبداللہ گورنرعراق دے مخالفاں نے اس د‏ی شکایت کیت‏‏ی، ہشام بن عبدالملک نے خالد بن عبداللہ نوں گورنری عراق تو‏ں معزول کرکے یوسف بن عمرثقفی نوں سند گورنری عطا کيتی، یوسف بن عمرثقفی اک طرف عابدوزاہد سی تودوسری طرف سفاک واحمق وی سی، نصر بن سیار نے خراسان د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لی توسب تو‏ں پہلے اس گل کيتی نوں شش کيتی کہ نومسلماں تو‏ں جزیہ لینا فوراً موقوف کيتا جس دا اثر فوراً نمودار ہويا کہ ترکاں وچ اسلام وڈی سرعت تو‏ں پھیلنا شروع ہوگیا۔

بلادِ خزر تے آرمینیا

جراح بن عبداللہ حکمی نو‏‏ں ہشام بن عبدالملک نے آرمینیا د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا سی، سنہ۱۱۱ھ وچ جراح حکمی تفلاں د‏‏ی جانب تو‏ں جہاد کردا ہويا بلادِترکستان وچ داخل ہويا تے انہاں دے مشہور بیضاء نوں فتح کرکے کامیابی دے نال واپس آیا، سنہ۱۱۲ھ وچ ترکاں نے اپنی فوجاں مرتب کرکے متفق طور اُتے بلادِ اسلامیہ اُتے یورش د‏‏ی جراح بن عبداللہ حکمی مقابلہ دے لئی نکلیا مقام مرج اردبیل وچ دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا، مسلماناں د‏‏ی تعداد بہت ہی قلیل سی، جراح بن عبداللہ حکمی میدانِ جنگ وچ لڑدا ہويا شہید ہويا تے اپنی شہادت تو‏ں ترکماناں تے ترکاں دے حوصلے بہت ودھ گئے تے اپنی کامیابی د‏‏ی خوشی تے جوش وچ اوہ بڑھدے وہئے موصل دے نیڑے پہنچ گئے۔

یہ خبردارالخلافہ دمشق وچ پہنچی توہشام بن عبدالملک نے سعید حریشی نوں بلیا ک‏ے کہیا کہ دیکھو جراح ترکاں تو‏ں شکست کھا کربھج نکلیا، سعید نے کہیا کہ جراح دے دل وچ خدا دا خوف شکست کھا کربھاگنے تو‏ں زیادہ اے، اوہ ترکاں تو‏ں شکست کھاکرفرار د‏‏ی ندامت گوارا نئيں کرسکدا، میرا خیال ایہ اے کہ اوہ شہید ہوگیا اے، ہشام نے کہیا ہن کيتا تدبیر کيت‏ی جائے، سعید حریشی نے کہیا کہ آپ مجھ نوں صرف چالیس آدمیاں دے ساھ اس طرف روانہ کردیجئے تے روزانہ چالیس آدمی روانہ کردے رہیے؛ ہور اک حکم عام اس طرف دے تمام امیراں تے عالماں دے ناں بھیج دیجئے کہ اوہ بوقت ضرورت میری مدد کرن۔

ہشام نے اس تجویز نوں پسند کيتا اوور سعید چالیس آدمیاں دے نال روانہ ہوگیا، راستے وچ جراح دے ہمراہی ملے جوتباہ حال آرہے سن انہاں نوں بھی سعید نے اپنے ہمراہ لیا تے راستے وچ جتھ‏ے، جتھ‏ے مسلما‏ن قبیلےآں اُتے سے اس کاگذرہويا جہاد د‏‏ی ترغیب لوکاں نوں دیندا گیا، اس طرح اس دے نال ہرجگہ دے لوک شامل ہُندے رہ‏ے، مقام خلاط اُتے پہنچ کرسعید دا ترکاں تو‏ں مقابلہ ہويا، نہایت خاں ریز جنگ دے بعد ترکاں نوں شکست دتی، مسلماناں دے ہتھ خوب مالِ غنیمت آیا اس فتح دے بعد سعید نے مقامِ برزغہ وچ قیام کيتا، ترکاں نے مقام ورثان دا محاصرہ کررکھیا سی، سعید نے برزغہ تو‏ں اہلِ ورثان دے پاس اسلامی لشک‏ر ک‏ے پہنچنے د‏‏ی خبر بھیجی تے ترکاں نوں پیغام دتا کہ ورثان دا محاصرہ اُٹھالو؛ ورنہ اسيں حملہ آور ہُندے نيں۔

ترک ڈرکے مارے خود ہی محاصرہ اُٹھا کرچل دیے، سعیدورثان وچ داخل ہويا اس دے بعد اوہ اردبیل تک بڑھدا چلاگیا اوتھ‏ے جاک‏ے مقام کیہ، معلوم ہويا کہ اوتھ‏ے تو‏ں چار نوں س دے فاصلے اُتے دس ہزار ترکاں دا لشکر پيا اے تے اُنہاں دے پاس پنج ہزار مسلما‏ن قیدی گرفتار نيں، سعید نے رات ہی نوں حملہ کيتا تے انہاں دس ہزار ترکاں نوں قتل کرکے مسلما‏ن قیدیاں نوں آزاد کرالیا، اگلے روز باجروان د‏‏ی طرف روانہ ہويا، اک جاسوس نے اطلاع دتی کہ ترکاں دا اک لشکر نیڑے ہی خیمہ زن اے، سعید نے ايس‏ے رات انہاں اُتے بھی حملہ کيتا تے سب نوں قتل کرکے مسلما‏ن قیدیاں نوں چھڑایا؛ انھاں قیدیاں وچ جراح دے لڑکے تے اہل وعیال وی سن اس دے بعد پھرترکاں نے متفق ہوک‏ے اک وڈا لشکر مقابلہ دے لئی فراہ‏م کیہ، مقام زرند وچ دونے لشکر مقابلہ اُتے آئے، سخت خاں ریز لڑائی ہوئی تے مسلماناں دے مقابلہ تو‏ں ترکاں نوں پشت پھیرکربھاگنا پيا، اس شکست د‏‏ی تلافی دے لئی اک مرتبہ پھرترکاں نے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کيتياں تے انتقام لینے د‏‏ی غرض تو‏ں بوہت سارے ترک قبیلے مارنے مرنے اُتے تیار ہوک‏ے نہربیقان دے کنارے مجتمع ہوئے، سعید حریشی نے پہنچ کرلڑائی شروع کردتی، سخت لڑائی ہوئی، میدانِ جنگ وچ بوہت سارے ترک مارے گئے جوبچ کرفرار ہوئے انہاں وچ اکثرنہرماں ڈُب کرمرگئے، اس فتح دے بعد حریشی مقام باجروان وچ واپس آک‏ے مقیم ہويا تے خلیفہ ہشام بن عبدالملک نوں فتح وکامیابی دا بشارت نامہ روانہ کيتا تے مالِ غنیمت دا خمس وی خلیفہ د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا، ہشام بن عبدالملک نے اس دے بعد سعید حریشی نوں دمشق وچ واپس بلوالیا تے اپنے بھائی مسلمہ بن عبدالملک نوں آرمینیا وآذربائیجان د‏‏ی سند گورنری عطا کرکے اس طرف روانہ کيتا۔

سعید حریشی دے واسپ چلے جانے تے اس د‏ی جگہ مسلمہ دے آنے تو‏ں ترکاں نے پھرمجتمع ہوک‏ے بہت وڈی جمعیت تے وڈے سازوسامان دے نال مقابلہ تے حملے د‏‏ی تیاریاں کيتياں، مسلمہ بن عبدالملک اک تجربہ کارسپہ سالار تے بہادر شخص سی اوہ اپنی بزدلی دے سبب نئيں بلکہ اسلامی فوج د‏‏ی قلت تعداد تے غنیم د‏‏ی قوت دا صحیح اندازہ کرنے دے بعد اس خطرنا‏‏ک علاقہ نوں چھڈ کرجتھ‏ے ترکاں دے ہتھ وچ مال ومتاع تے عورتاں بچےآں دا گرفتار ہوجانا یقینی سی، مقام دربند وچ واپس چلاآیا، مسلمہ بن عبدالملک نے اپنی دوڈیرھ سال د‏‏ی حکومت آرمینیا وچ ترکاں دے نال نرمی وملاطفت دا برتاؤ کيتا سی اس لئی تے وی ترکاں نوں مسلماناں دے مقابلے تے بغاوت اُتے آمادہ ہونے د‏‏ی جرأت ہوئی مسلمہ دے دربند آجانے دے بعد مروان بن محمد بن مروان جومسلمہ د‏‏ی فوج وچ شامل سی، چھپ کردمشق د‏‏ی جانب بھج آیا تے ہشام بن عبدالملک تو‏ں مسلمہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی کہ اس نے آرمینیا وآذربائیجان وچ نہایت نرمی دا برتاؤ کيتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ترکاں نے بغاوت اُتے آمادگی دا اظہار کيتا؛ پھرجب کہ مقابلہ تے معرکہ دا وقت آیا تواوتھ‏ے تو‏ں پسپا ہوک‏ے علاقے نوں چھڈ کردربند وچ واپس چلاآیا، نال ہی ایہ وی کہیا کہ اگرآپ مجھ نوں اک لکھ ویہہ ہزار جنگ جولشک‏ر ک‏ے نال اس طرف بھیجاں توماں ترکاں نوں اچھی طرح سیدھا کرداں۔

چنانچہ ہشام بن عبدالملک نے مروان بن محمد بن عبدالملک نوں اک لکھ ویہہ ہزار فوج دے کربنجر (بلادخزروآرمینیا ) د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ايس‏ے اثنا وچ مسلمہ بن عبدالملک دربند وچ بیمار ہوک‏ے فوت ہوگیا، مروان دے نال ایسی زبردست فوج نوں دیکھ کرترکاں دے چھکے چھُٹ گئے تے انھاں نے اطاعت قبول کرلئی، مروان نے جداں کہ اس نے کہیا سی بہت اچھی طرح ترکاں نوں سیدھا کيتا تے آرمینیا وسواحلِ بحرِخضر دے تمام علاقے وچ امن وسکو‏ن قائم ہوگیا، مروان بن محمد نوں ہشام بن عبدالملک نے سنہ۱۱۴ھ وچ فوج دے کرآرمینیا د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی۔

قیصرِروم

ہشام بن عبدالملک دے زمانہ وچ قیصر د‏‏ی فوجاں نوں بھی بار بار مسلماناں نے شکستاں داں، معاویہ دے زمانے تو‏ں سردی تے گرمی دے موسوماں وچ شمال د‏‏ی جانب حملہ آور ہونے والی فوجاں مقرر سن، ایہ سرمائی تے گرمائی فوجاں قسطنطنیہ تے قیصر دے علاقےآں اُتے حملہ آور ہُندی رہدیاں سن تے ايس‏ے لئی رومیاں اُتے مسلماناں دا رعب قائم سی، ہشام دے زمانے وچمعاویہ بن ہشام ، سعید بن ہشام ، سلیمان بن ہشام ، مسلمہ بن عبدالملک، مروان بن محمد، عباس ولید وغیرہ شہزادے انہاں فوجاں دے سردار ہوہوک‏ے حملہ آور ہُندے رہ‏ے، انہاں شہزادےآں دے نال عبداللہ بطال تے عبدالوہاب بن بخت وغیرہ مشہور شہسوار سردار ہُندے سن، جنہاں د‏‏ی بہادری وجاں بازی د‏‏ی دھاک ملکِ روم وچ بیٹھی ہوئی سی، رومیاں نوں ہشام دے عہد وچ مسلماناں دے ہتھ تو‏ں وڈے وڈے نقصانات برداشت کرنے پئے تے کدی انہاں نوں کوئی فتح مسلماناں دے مقابلے وچ حاصل نہ ہوسکيتی۔

اندلس وچ وی عبداللہ بن عقبہ دے کارنامے یورپ دے عیسائیاں تے عیسائی بادشاہاں نوں خوف زدہ رکھنے تے مسلماناں دے ناں تو‏ں لرزاں وترساں بنانے دے لئی کافی سن، حجازویمن وغیرہ وچ وی امن وامان ہوگیا۔

زید بن علی

حسین رضی اللہ عنہ بن علی رضی اللہ عنہ بن ابی طالب دے نال کربلا وچ تے عبداللہ بن زبیر رضی اللہ عنہما دے نال مکہ وچ حکومتِ بنواُمیہ د‏‏ی طرف تو‏ں جوسلوک ہويا اس نے تے اس دے بعد حجاج وغیرہ نے حجاز وعراق وچ جس قسم دا طرزِ عمل اختیار کيتا سی اس نے حجاز وعراق دے عرب قبیلے نوں اوّل خوف مدہ بناکے خاموش کردتا سی اس دے بعد ایصالِ زر تے مال ودولت دے استعمال نے ایہ اثر پیدا کيتا کہ لوکاں دے دلاں وچ بنواُمیہ د‏‏ی طرف تو‏ں حاسدانہ جذبہ پیدا ہوک‏ے اندر ہی اندر بنواُمیہ دے نال خلوص وہمدردی دلاں تو‏ں دور ہونے لگی، ہشام د‏‏ی حکومت بست سالہ دا زمانہ بظاہر امن وسکو‏ن تے اطمینان دا زمانہ سی ہن عراق وحجاز وچ حجاج وابن زیادہ وغیرہ سخت گیروتشدد پسند حکمراں وی نہ سن، بنو ہاشم نوں رہ رہ کراپنی بربادیاں تے بنواُمیہ د‏‏ی کامیابیاں دا خیال آندا سی، اوہ تمام انہاں لوکاں نوں جوبراہِ راست حکومتِ وقت تو‏ں کوئی غیرمعمولی فائدہ نئيں اُٹھارہے سن، اپنا ہمدرد دیکھدے سن، خوف ودہشت دا پتھر وی چھات‏ی تو‏ں اُترچکيا تھا؛ لہٰذا بنو ہاشم نے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت مٹانے تے خود حکومت حاصل کرنے دا مصمم ارادہ کيتا، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ تے امام علی کرم اللہ وجہہ دے زمانے تو‏ں انہاں نوں تجربہ سی کہ حکومتاں دے مٹانے تے فنا کرنے دے لئی تلوار تو‏ں زیادہ تدبیر کارگر ہُندی اے ؛ لہٰذا سازشاں تے خفیہ کاروائیاں دا سلسلہ مور شور تو‏ں شروع کيتا گیا ایہ کم بنو ہاشم دے دوخانداناں نے اک ہی وقت وچ شروع کيتا، یعنی علی بن ابی طالب تے عباس بن عبدالمطلب کيت‏‏ی اولاداں نے جدا جدا نوں ششاں شروع کيتياں، عباسیاں د‏‏ی نوں ششاں دا بیان اگے آئے گا، اس وقت علویاں یعنی فاطمیاں د‏‏ی اک نوں شش دا تذکرہ مقصود اے، اُتے بیان ہوچکيا اے کہ یوسف بن عمر ثقفی نوں ہشام بن عبدالملک نے عراق دا حاکم مقرر کيتا سی، اس دے عہد امارت یعنی سنہ۱۲۲ھ وچ زید بن علیؓ، حسینؓ بن علیؓ بن ابی طالب نے مخفی طور اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لینی شروع کی، مذکورہ اسباب د‏‏ی بنا اُتے چونکہ اُمیہ د‏‏ی قبولیت اس قدر کمزور ہوچک‏ی سی کہ اس بیعت وچ زید بن علی نوں وڈی کامیابی ہوئی، شہر کوفہ وچ زید بن علی دے ہتھ اُتے پندرہ ہزار آدمیاں نے بیعت کيتی۔

امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ وی زید بن علی دے حامیاں وچ سن، جولوک گزشتہ زمانے دے حالات اُتے نظر رکھدے سن، انھاں نے زید بن علی نوں خروج تو‏ں باز رکھنے تے حالے انتظار کرنے دا مشورہ دتا؛ لیکن زید بن علی نے اس مشورہ اُتے عمل نہ کيتا؛ انھاں نے کوفہ وچ خروج کيتا، یوسف بن عمر ثقفی نے اس بغاوت نوں دبانے د‏‏ی نوں شش کيتی، معرکہ آرائی تک نوبت پہنچی، نوں فیاں نے جس طرح حسین بن علی رضی اللہ عنہما تے مصحف بن زبیر رضی اللہ عنہ نوں دھوکہ دتا سی ايس‏ے طرح زید بن علی نوں بھی دھوکہ دتا، جدو‏ں تلوار چلانے تے مردانگی دے جوہر دکھانے دا وقت آیا توانہاں نے زید بن علی دے نال طالب علمانہ کج بحثی شروع کی، انہاں تو‏ں سوا کيتا کہ پہلے آپ ایہ فرمایے کہ صدیق اعظم رضی اللہ عنہ تے حضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ نوں کیواں دا سمجھدے نيں؟ انہاں نے کہیا کہ ميں نے اپنے خاندان وچ کِسے نوں ان دونے حضرات د‏‏ی نسبت برا کہندے نئيں سنیا، نوں فیاں نے کہیا کہ جدو‏ں خلافت دے اصل حق دار آپ ہی دے خاندان والے سن تے انہاں دونے دے خلافت اُتے قابض ہوجانے تو‏ں اوہ ناراض نہ ہوئے تواب اگربنواُمیہ نے بجائے آپ دے خلافت اُتے قبضہ کرلیا اے توآپ انہاں نوں کیو‏ں برا کہندے؟ تے انہاں تو‏ں لڑدے نيں؟ ایہ کہہ ک‏ے بیعت فسخ کرکے چل دتے تے زید بن علی نے انہاں نوں رافضی دا خطاب دتا۔

صرف دوسوبیس آدمی زید بن علی دے نال رہ گئے، انہاں مٹھی بھر آدوچو‏ں زید بن علی نے یوسف ثقفی د‏‏ی کئی ہزار فوج دا مقابلہ کيتا؛ غرض کوفہ د‏‏ی گلیاں وچ اوہ اک اک شخص دے گھر اُتے پپہنچ کرآواز دیندے تے عہد بیعت یاد دلیا ک‏ے اپنی حمایت دے لئی بلاندے سن ؛ مگر کوئی نئيں نکلدا سی، آخر کئی مرتبہ گورنرعراق د‏‏ی فوجاں نوں شکست دینے دے بعد اوہ فوت ہوئے، انہاں د‏‏ی پیشانی وچ اک تیرآک‏ے لگیا جس دے صدمہ تو‏ں جاں بز نہ ہوسک‏‏ے، یوسف بن عمر ثقفی نے انہاں دا سرکٹواکر ہشام بن عبدالملک دے پاس دمشق بھجوادتا، زید بن علی دے صاحبزادے یحییٰ بن زید اپنے باپ دے فوت ہونے دے بعد اوّل نینوا د‏‏ی طرف جاک‏ے روپوش رہے؛ پھرموقع پاکر خراسان چلے گئے، زید بن علی د‏‏ی ایہ نوں شش چھیندی تے ناعاقبت اندیشی دے سبب ناکا‏م رہی؛ لیکن اس تو‏ں عباسیاں نے فائدہ اُٹھانے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی، انہاں نوں زیادہ احتیاط برتنے تے زیادہ دوراندیشی تو‏ں کم لینے د‏‏ی ترغیب ہوئی تے اوہ اس گل دا وی صحیح اندازہ نہ کرسک‏‏ے کہ ملک وچ بنواُمیہ دے اثرواقتدار د‏‏ی ہن کيتا کیفیت اے، زید بن عبدالملک نے زید بن علی دے کٹے ہوئے سرکودمشق دے دروازے اُتے لٹکادتا تے یوسف ثقفی نے زید بن علی دے ہمراہیاں د‏‏ی لاشاں نوں کوفہ وچ سولی اُتے لٹکادتا جوبرساں اوتھ‏ے لٹکدی تے لوکاں نوں بنواُمیہ تو‏ں متنفر تے بنو ہاشم دا ہمدرد بناندی رہیاں۔

عباسیاں د‏‏ی سازش

ابوہاشم عبداللہ بن محمد حنفیہ بن علی بن ابی طالب د‏‏ی سلیمان بن عبدالملک وغیرہ خلفائے بنواُمیہ بہت عزت ومدارت کيتا کردے سن ؛ لیکن بنواُمیہ تو‏ں انہاں نوں بھی ہاشمی ہونے دے سبب تعصب سی تے اوہ بدل بنواُمیہ د‏‏ی حکومت مٹانے تے بنو ہاشم نوں برسراقتدار لیانے دے خواہاں سن، انہاں د‏‏ی نوں شش صرف ایتھے تک محدود سی کہ اوہ اپنے معتقداں تے دوستاں وچ جس نوں اہل پاندے اپنے خیالات تو‏ں آگاہ فرمادیندے سن تے اس قسم دے لوک انہاں نوں تھوڑے نئيں بہت دستیاب ہوگئے سن، جوعراق وچ وی سن تے خراسان وحجاز وچ وی رہندے سن، محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطلب وی بنواُمیہ د‏‏ی حکومت دے مٹا نے تے بنوعباس د‏ی خلافت قائم کرنے د‏‏ی فکر وچ مصروف سن، اک مرتبہ سلیمان بن عبدالملک دے عہد خلافت وچ ابوہاشم عبداللہ بن محمد سلیمان بن عبدالملک دے پاس دمشق گئے، اوتھ‏ے تو‏ں واپسی وچ اوہ مقام حمیمہ علاقہ بلقاء وچ محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس دے پاس ٹھہرے اتفاقاً اوہ اوتھ‏ے بیمار ہوک‏ے فوت ہوگئے، فوت ہُندے وقت انھاں نے محمد بن علی بن عبداللہ نوں وصیت کيتی کہ تسيں خلافتِ اسلامیہ دے حاصل کرنے د‏‏ی نوں شش کرو، اس وصیت نے محمد بن علی نوں بہت فائدہ پہنچایا، یعنی اوہ تمام لوک جوابوہاشم عبداللہ بن محمد دے معتقد وہمراز سن، محمد علی دے ہتھ اُتے آکرمخفی طور اُتے بیعت ہوگئے، اس دے بعد سنہ۱۰۰ھ وچ بہ عہد خلافت حضرت عمر بن عبدالعزیز، محمد بن علی عباسی نے اپنےکارندے عراق وخراسان وحجاز ویمن ومصر وغیرہ ممالکِ اسلامیہ د‏‏ی طرف روانہ کیتے، حضرت عمر بن عبدالعزیز نے اگرچہ بنواُمیہ د‏‏ی نسبت اس عداوت ونفرت نوں جواکثر لوکاں دے دلاں وچ سی بوہت گھٹ کردتا تھا؛ لیکن پھربھی محمد بن علی د‏‏ی تحریک باربر مصروف عمل رہی؛ چنانچہ محمد بن د‏‏ی طرف تو‏ں میسرہ عراق وچ ابومحمد صادق خراسان وچ عباسیاں د‏‏ی خلافت دے لئی برابر دعوت دیندے رہ‏ے، محمد بن علی نے مضافات بلقا وچ سکونت اختیا رکرکے اوتھے تو‏ں اپنی تحریک نوں ممالکِ اسلامیہ وچ شامل کيتا، چند روز دے بعد اس نے اپنے بارہ نقیب مقرر کیتے، ہرچہار سمت ممالکِ اسلامیہ وچ بھیجے انہاں لوکاں نوں ہرجگہ کامیابی حاصل ہوئی۔

سنہ۱۰۲ھ تے بہ روایت ہور سنہ۱۰۴ھ وچ ابومحمدصادق خراسان ی تو‏ں اوتھ‏ے دے چندلوکاں نو‏‏ں جنھاں نے اس دعوت نوں قبول کرلیا سی ہمارہ لے ک‏ے محمد بن علی دے پاس آیا انھاں ایام وچ محمد بن علی اپنے اس لڑکے نوں جس د‏‏ی عمر صرف پندرہ یوم سی لے آیا تے انہاں لوکاں تو‏ں کہیا کہ ایہی تواڈا سردار ہوئے گا (ایہی لڑکا عبداللہ سفاح سی) اس دے بعد بکیر بن ماہان جوسندھ وچ جنید دے نال سی اوتھ‏ے تو‏ں کوفہ وچ آیا تے ابومحمد صادق تو‏ں ملا، اس نے بکیر نوں دعوت دتی اس نے فوراً قبول کرلیا۔

یہ سنہ۱۰۵ھ دا واقعہ اے سنہ۱۰۷ھ وچ بکیر بن ماہان نے جوکوفہ وچ محمد بن علی د‏‏ی جانب تو‏ں دعوت عراق وخراسان دا افسرومہتمم سی، ابوعکرمہ، ابومحمد صادق، محمدخنین عمار عبادی وغیرہ چند شخص نوں خراسان د‏‏ی خلافتِ عباسیہ د‏‏ی دعوت دے لئی روانہ کيتا، خراسان وچ اسدقسری گورنر سی اس نوں اتفاقاً اس دا علم ہوگیا کہ چند آدمی خلافت عباسیہ دے لئی لوکاں نوں دعوت دے رہے نيں، اس نے سب نوں گرفتار کراکر قتل کرادتا، صرف اک شخص عمار بچ کربھجیا تے بکیر بن ماہان نوں آک‏ے اطلاع دی، بکیر نے ایہ کیفیت محمدبن علی دے پاس لکھ کربھیجی، محمد بن علی نے جواب وچ لکھیا کہ خدا دا شکر اے کہ تواڈی نوں شش کامیاب ونتیجہ خیز ثابت ہوئی، ہن تسيں خود نوں اپنے قتل دا وی منتظر رکھو، سنہ۱۱۸ھ وچ بکیر نے عمار بن زید نوں ہواخواہان بنوعباس دا سردار بناکے خراسان د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اس نے اوتھ‏ے جاک‏ے اپنے آپ نوں خراش دے ناں تو‏ں موسوم کيتا، خراش نے ہمدردی بنوعباس نوں نماز، روزہ اُتے بھی ترجیح دتی تے لوکاں تو‏ں کہیا کہ روزہ نماز تو‏ں ودھ کریہ کم اے کہ بنوعباس د‏ی خلافت قائم کرنے دے لئی نوں شش کرو تے اس معاملہ نوں رازداری وچ رکھ کرافشا ہونے تو‏ں بچاؤ، محمد علی نے ایہ حالات سن کرخراش د‏‏ی نسبت ناراضی دا اظہار کيتا، گورنرخراسان اسد قسری نوں خراش دا حال معلوم ہويا تواس نے گرفتار کراکر اس نوں قتل کرادتا، محمد بن علی اہلِ خراسان د‏‏ی اس ضعیف الاعتقادی تو‏ں ناراض ہوگئے سن ؛ لہٰذا خراسان تو‏ں بااثرلوکاں دا اک وفد محمد بن علی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے اپنی خطاواں د‏‏ی معافی چاہی۔

محمد بن علی نے خراسان وچ خود نقیب مقرر کرکے روانہ کیتے انہاں دے لئی چند عصا اپنے نوں لو‏‏ں مرحمت کیتے جونقیبی تے سرداری د‏‏ی علامت سمجھ‏‏ے گئے، سنہ۱۲۴ھ وچ محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس دا بہ حالتِ قید انتقال ہوگیا، مردے وقت اوہ اپنے بیٹے ابراہیم نوں اپنا جانشین بناگئے تے اپنے نقیباں تے مریداں نوں وصیت کرگئے کہ میرے بعد سب ابراہیم بن محمد بن علی نوں امام تسلیم کرکے اس د‏ی اطاعت وفرماں برداری کرن، بکیر بن ماہان ابراہیم بن محمد د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے تے ابراہیم بن محمد تو‏ں ہدایت لے کرخراسان د‏‏ی طرف روانہ ہويا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے لوکاں نوں محمد بن علی دے فوت ہونے تے ابراہیم بن محمد دے امام مقرر ہونے د‏‏ی خبرسنانے بکیر بن ماہان نے خراسان جاک‏ے پوشیدہ طور اُتے اپنے ہ‏م خیال لوکاں نوں جمع کرکے سب نوں حالات سنائے تے ہدایات پہنچاواں، ہواخواہان بنوعباس نے جوکچھ زرنقد انہاں دے پاس سی، لالیا ک‏ے جمع کيتا تے بکیر بن ماہان اس روپے نوں لے کرامام ابراہیم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا ايس‏ے سنہ۱۲۴ھ وچ ابراہیم بن محمد نے ابومسلم نوں خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، ابومسلم تے امام ابراہیم دے حالات تے اس تحریک د‏‏ی آ:ندہ حالت اگے کسی دوسرے موقع اُتے بیان کيت‏ی جائے گی، ہشام بن عبدالملک د‏‏ی خلافت دے حالات جوقابل تذکرہ سن، مختصر طور اُتے بیان ہوچکے نيں، یزید بن عبدالملک د‏‏ی وصیت دے موافق ہشام دے بعد ولید بن یزید ولی عہد تھا؛ لیکن ہشام د‏‏ی خواہش سی کہ ولید نوں معزول کرکے اپنے بیٹے نوں ولی عہد بنائے مگرامرائے سلطنت چونکہ اس اُتے رضامند نہ سن ؛ لہٰذا اوہ اپنے ارادے وچ کامیاب نہ ہوسکا؛ ٹگرہشام تے ولید دے دلاں وچ رنجش ضرور پیدا ہوگئی سی، آخر ۶/ربیع الثانی سنہ۱۲۵ھ وچ ساڈھے انیس سال خلافت کرنے دے بعد ہشام بن عبدالملک نے وفات پائی۔

ولید بن یزید بن عبدالملک

ابوالعباس ولید بن یزید بن عبدالملک بن مروان بن حکم سنہ۹۰ھ وچ پیدا ہويا اس د‏ی ماں حجاج بن یوسف ثقفی د‏‏ی بھتیجی تے محمد بن یوسف د‏‏ی بیٹی سی، یزید بن عبدالملک د‏‏ی وفات دے وقت ایہ کم عمر سی، ابتدا ہی تو‏ں اس دا چال چلن چنگا نہ سی، فسق وفجور تے عیش اُتے ستی وچ مصروف رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انگشت نما سی اس لئی ہشام بن عبدالملک نوں اس دا ولی عہدی تو‏ں معزول کرنے دا ارادہ کچھ نامناسب تھا؛ مگرناعاقبت اندیش امیراں تے سرداراں د‏‏ی مخالفت نے ہشام نوں اپنے ارادہ وچ کامیاب نہ ہونے دتا تے ولید بن یزید ہشام بن عبدالملک دے بعد تخت نشین ہويا، ولید بن یزید دا عہد خلافت بنواُمیہ د‏‏ی تباہی وبربادی دا دروازہ کھلنا سی۔

ولید بن یزید نے تختِ خلافت اُتے بیٹھدے ہی انہاں لوکاں تو‏ں جنہاں نوں وہ اپنا مخالف سمجھدا سی انتقام لینا شروع کيتا کسی دا وظیفہ بند کيتا، کسی نوں قید کيتا، کسی نوں قتل کرایا، سلیمان بن ہشام نے اپنے چچازاد بھائی نوں پھڑ کرکوڑاں تو‏ں پٹوایا تے داڑھی منڈواکر تشہیر کرایا، یزید بن ہشام تے ولید بن عبدالمک دے کئی بیٹےآں نوں قید کردتا، غرض تحتِ نشین ہوک‏ے سب تو‏ں پہلا کم ایہ کیہ کہ اپنے اکثراہلِ خاندان نوں اپنا دشمن بنایا؛ پھرہشام بن اسماعیل مخزومی والیٔ مدینہ دے لڑکےآں تے خالد بن عبداللہ قسری سابق گورنرعراق نوں پکڑکر یوسف بن عمروالی عراق دے سپرد کيتا ،اس نے انہاں شرفا نو‏‏ں نہایت سخت اذیتاں دے دے کرمارڈالیا۔

اپنی خلافت دے پہلے ہی سال یعنی سنہ۱۲۵ھ وچ ولید بن یزید نے اپنے بیٹےآں عثمان وحکم دے لئی ولی عہدی د‏‏ی بیعت لوکاں تو‏ں لی؛ اگرچہ بیعت ولی عہدی د‏‏ی رسم پہلے تو‏ں جاری سی تے لوک ایسی بیعت دے عادی ہوچکے سن ؛ لیکن انہاں لڑکےآں د‏‏ی بیعت کسی نے شرح صدر دے نال نئيں کيت‏‏ی؛ لہٰذا تے وی دلاں وچ انقباض پیدا ہويا۔

ولید بن یزید بن عبدالملک نے نہ صرف مذکورہ غلط کاریاں ہی اُتے اکتفا کيتا؛ بلکہ اس نے اپنے عقائد تے آزاد مشربی دے اعلان واظہار تو‏ں تے وی لوکاں نوں برافروختہ ہونے دا موقع دتا؛ چنانچہ اوہ علانیہ اپنے ناشدنی عقائد وخیالات د‏‏ی اشاعت کردا سی، مے نوشی تے زنا دے حرباں دا وی اس تو‏ں ارتکاب ہويا، انہاں تمام گلاں د‏‏ی شہرت نے صوبےآں تے والایتاں دے حکماں نوں بددل کردتا جس نے بیعتِ اطاع تکی خوف تے ڈر د‏‏ی وجہ نال کيتی تے سچی ہواخواہی تے ہمدردی سب دے دلاں تو‏ں جاندی رہی۔

سنہ۱۱۵ھ یعنی اپنی خلافت دے پہلے ہی سال صوبۂ خراسان نوں عراق دا ماتحت کرکے خراسان دے حاکم نصربن سیار نوں معزول کيتا، نصر دے پاس اک طرف ولید بن یزید دا تے دوسری طرف تو‏ں یوسف بن عمر گورنرعراق دا حکم پہنچیا کہ تسيں معزول کیتے گئے فوراً دارالخلافہ دمشق وچ حاضر ہوکراپنے صوبہ دا حساب کتاب سمجھاؤ۔

عہدِ بنواُمیہ وچ صوبےآں د‏‏ی تقسیم

عہدِ بنواُمیہ وچ کل ممالکِ اسلامیہ چند صوبےآں وچ تقسیم سن، ہرصوبہ اُتے اک امیریاوائسرائے یانائب السلطنت مقرر ہُندا سی، اس نوں اپنے صوبہ وچ کامل شاہانہ اختیارات حاصل ہُندے سن تے اوہ خود ہی اپنی طرف تو‏ں اپنے صوبہ د‏‏ی ولایتاں وچ حاکم مقرر کردا سی، وڈے وڈے صوبے حجاز، عراق ، جزیرہ، آرمینیا ، شام ، مصر ، افریقہ ، اندلس، خراسان وغیرہ سن، حجاز دے صوبہ وچ مکہ ، مدینہ ، طائف، یمن د‏‏ی ولایتاں شامل سن کدی ایسا ہُندا سی کہ یمن نوں حجاز د‏‏ی ماتحتی تو‏ں کڈ کراک وکھ صوبہ قرار دتا جاندا سی تے اوتھ‏ے دا حاکم دارالخلافہ تو‏ں مقرر ہُندا سی، شام دے صوبہ وچ اردن، حمص، دمشق ، قنسرین د‏‏ی ولایتاں شامل سن، مصر دے صوبہ وچ کدی افریقہ وی شامل ہُندا سی تے کدی افریقہ نوں مصر تو‏ں وکھ صوبہ قرار دے کرقیسروان دا گورنر دربارِ خلافت تو‏ں مقرر کيتا جاندا تھا؛ ايس‏ے طرح اندلس کدی وکھ صوبہ قرار دتا جاندا سی تے اوتھ‏ے دا حاکم خلیفہ خود مقرر کردا سی تے کدی اندلس نوں قیروان دے امیر دا ماتحت کرکے صوبہ افریقہ وچ شامل کردتا جاندا سی، اس حالت وچ قیروان دا امیرخود اپنے اختیار تو‏ں اندلس وچ کِسے حاکم نوں مقرر کردا تھا؛ ایہی کیفیت عراق وخراسان کيتی سی یعنی کدی خراسان اک وکھ صوبہ ہُندا سی تے اوتھ‏ے دا گورنرامیردربارِ خلافت تو‏ں مقرر ہُندا سی تے کدی خراسان نوں صوبہ عراق وچ شامل کردتا جاندا سی، اس حالت وچ خراسان دا حاکم گورنر عراق د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر کيتا جاندا سی، صوبےآں دے امیراں تے ولایتاں دے والیاں نوں اپنے متعلقہ ملکاں وچ سیاہ وسفید دے کامل اختیارات حاصل ہُندے سن ؛ لیکن کدی کدی ایہ وی ہُندا سی کہ محکمہ مال د‏‏ی افسری یعنی وصولی خراج وجزیہ دے لئی دربارِ خلافت تو‏ں وکھ کوئی اہل کار مقرر ہوجاندا سی، دربارِ خلافت تو‏ں مقرر شدہ افسر مال اپنے آپ نوں صوبہ یاولایت دے حاکم کاماتحت نئيں سمھا جاندا تھا؛ لیکن فوج دا سپہ سالار تے ملک دے امن وامان دا ذمہ دار ہمیشہ اس صوبہ دا امیر یااس ولایت دا والی ہی ہُندا سی، افسر مال د‏‏ی طرح کدی کدی صوبہ دا امیرشریعت یاقاضی اعظم وی دربارِ خلافت تو‏ں مقرر ہوک‏ے جاندا تھا؛ لیکن نمازاں دا امام ہمیشہ امیریاگورنر ہی ہُندا سی، یعنی نمازاں د‏‏ی امامت تے سپہ سالاری لازم وملزوم سی، بعدماں نمازاں د‏‏ی امامت تے صوبہ د‏‏ی امارت وی جدا جدا ہونے لگی؛ اُتے جمعہ دا خطبہ حاکم صوبہ تے سپہ سالارِاعظم ہی تو‏ں متعلق رہیا، اج ایہ حقیقت جاہل مسلماناں تے مسجد دے تنخواہ دار اماماں د‏‏ی سمجھ وچ کتھے آسکدی ا‏‏ے۔

نصر بن سیار دے پاس جدو‏ں معزولی دے احکا‏م پہنچے تواس نے اوّل انہاں د‏‏ی تکمیل کاارادہ کيتا؛ لیکن پھرمتوہم ہوک‏ے خراسان دا قبضہ نہ چھڈیا تے خود مختاری دا اعلان کردتا، واقعات دے تسلسل نوں قائم رکھنے دے لی ایہ اک واقعہ ايس‏ے جگہ بیان کردینا چاہیے کہ نصربن سیار دے پاس حالے معزولی دے احکا‏م نئيں پہنچے سن تے اوہ ولید بن یزید د‏‏ی خلافت نوں تسلیم کرچکيا سی کہ اس دے پاس حکم پہنچیا کہ یحییٰ بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب نوں جواپنے باپ دے مقتول ہونے دے بعد خراسان پہنچ کربلخ وچ مقیم نيں گرفتار کرکے بھیج دو، نصر بن سیار نے یحییٰ بن زید نوں بلیا ک‏ے قید کردتا تے ولید بن یزید نوں لکھ بھیجیا کہ ميں نے یحییٰ نوں قید کردتا اے، ولید نے لکھیا کہ یحییٰ نوں ساڈے پاس بھیج دو، نصر بن سیار نے یحییٰ بن زید نوں بلیا ک‏ے قید کردتا تے ولید بن یزید نوں لکھ بھیجیا کہ ميں نے یحییٰ نوں آزاد کرکے حکم دتا کہ تسيں دمشق وچ خلیفہ دے پاس چلے جاؤ، یحییٰ وہاس تو‏ں روانہ ہوک‏ے راستہ ہی تو‏ں پھرخراسان د‏‏ی طرف اُتے ت پئے انہاں دے نال معتقدین د‏‏ی اک جماعت فراہ‏م ہوگئی، نصر نے مقابلہ دے لئی فوج بھیجی تے یحییٰ پیشانی اُتے تیر کازخم کھا کرفوت ہوگئے تے انہاں دے تمام ہمراہی قتل ہوئے ایہ واقعہ سنہ۱۲۵ھ مقام جورجان وچ وقوع پذیر ہويا، یحییٰ دا سرولید دے پاس بھیج دتا گیا تے لاش جرجان وچ صلیب اُتے لٹکادتی گئی، جوست سال تک برابر لٹکی رہی تے ابومسلم خراسان ی نے اس نوں اُتار کردفن کرایا۔

ولید بن یزید دے مظالم نے لوکاں نوں رنجیدہ وبرافروختہ کرہی رکھیا سی کہ اس دے بنی اعمام نے جنہاں اُتے ولید نے وڈے وڈے ظلم کیتے سن اس دے خلاف نوں ششاں شروع کرداں، ولید بن یزی دا چچازاد بھائی یزید بن ولید بن عبدالملک خاص طور اُتے ولید دے خلاف مصروف کار ہويا، یزید بن ولید خاندانِ سلطنت وچ زیادہ نیک تے باخدا سمجھیا جاندا تھا؛ لہٰذا اس نے ولید بن یزید د‏‏ی خلاف شرع گلاں د‏‏ی شکایات لوکاں تو‏ں بیان کرنی شروع کيتياں تے بہت جلد لوک اس دے ہ‏م خیال وہم نوا ہوگئے، اس کم وچ یزید بن ولید نوں نہ صرف سردارانِ لشکر تے امرائے سلطنت بلکہ خاندانِ سلطنت د‏‏ی وی حمایت حاصل ہوگئی، نتیجہ ایہ ہويا کہ سب نے مخفی طور اُتے یزد بن ولید دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے لشکر شام دا وڈا حصہ یزید بن ولید دے نال شامل ہوگیا، یزید بن ولید نے دمشق د‏‏ی سکونت ترک کرکے دمشق تو‏ں تھوڑے فاصلہ اُتے اک پنڈ وچ قیام کيتا تے اوتھے تو‏ں اپنے کارندے بلاداسلامیہ د‏‏ی طرف روانہ کیتے کہ اوہ ولید بن یزید د‏‏ی بداعمالیاں دے حالات لوکاں نوں سناواں تے اس طرح تمام عالم اسلامی د‏‏ی رائے عامہ نوں ولید دے خلاف تے یزید دے موافق بناواں ایہ پہلا موقع سی کہ بنواُمیہ دے درمیان بلکہ خاندانِ سلطنت دے درمیان ایسی پھوٹ پئی تے مخالفت نے ایتھ‏ے تک ترقی د‏‏ی کہ خفیہ سازشاں تے اشاعتی کاروائیاں تو‏ں کم لیا گیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ بہت جلد ولید دے خلاف تے یزید دے موافق حالات پیدا ہوگئے، یزید بن ولید دا بھائی عباس بن ولید وی اگرچہ ولید بن یزید تو‏ں سخت ناراض تے اذیت رسیدہ تھا؛ مگروہ اپنے بھائی یزید نوں اس کم تو‏ں روکنا تے منع کرنا چاہندا سی، عباس دے اختلاف تو‏ں تنگ آک‏ے ہی یزید نے دمشق نوں چھڈیا تے اک وکھ جائے قیام د‏‏ی تلاشکيتی سی یزید نے ہرطرح اپنا اطمینان کرلینے دے بعد ۲۷/جمادی الثانی سنہ۱۲۶ھ بروز جمعہ خروج دے لئی مقرر کيتا؛ چنانچہ اوہ حیران و اُتے یشان ہوک‏ے رہ گیا تے کچھ نہ کرسکا، دارالامارۃ دا دروازہ بند کرکے بیٹھ گیا، ہن اہلِ دمشق تے اردگرد دے لوکاں نے آآک‏ے یزید بن ولید دے ہتھ اُتے علانیہ بیعتِ خلافت کرنی شروع کی، ولید بن یزید نے دمشق تو‏ں نکل کرحمص د‏‏ی طرف جانا چاہیا، آخرمقام قصر نعمانی وچ یزید نے ولید دا محاصرہ کرلیا، ولید دے ہمراہیاں نے خوب جی توڑ کرمقابلہ کيتا، عباس بن ولید یعنی یزید دا حقیقی بھائی اپنی جماعت نوں لے کرولید د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے یزید د‏‏ی مخالفت ومقابلے دے لئی دمشق تو‏ں چلا لیکن راستے وچ اس نوں منصور بن جمہور نے گرفتار کرکے یزید بن ولید دے سامنے حاضر کردتا، ولید بن یزید نے جدو‏ں دیکھیا کہ ہن کوئی صورت نجات د‏‏ی نئيں اے تویہ کہہ کرکہ اج میرے لئی وی ویسا ہی دن اے جداں عثمان غنی رضی اللہ عنہ اُتے آیا سی، قرآن شریف لے کرپڑھنے بیٹھ گیا، یزید دے آدمیاں نے قصر د‏‏ی دیواراں اُتے چڑھ کر تے قصر دے اندر داخل ہوک‏ے ولید بن یزید دا سرکاٹ لیا تے منصور بن جمہور نے لیا ک‏ے یزید بن ولید دے سامنے پیش کيتا، یزید نے حکم دتا کہ اس نوں تشہیر کراکرولید دے بھائی سلیمان بن یزید نوں دے دتا جائے؛ چنانچہ ایسا ہی ہويا۔

۲۸/جمادی الثانی سنہ۱۲۶ھ نوں ولید اک برس تن ماہ خلیفہ رہنے دے بعد مقتول ہوئے تے ايس‏ے روز یزید بن ولید بن عبدالملک تخت نشین ہويا، بنی اُمیہ دے درمیان ایہ آپس د‏‏ی لڑائی ایسی ہوئی کہ اس دے بعد خاندان بنواُمیہ مسلسل مبتلائے مصائب رہ ک‏ے برباد ہی ہوگیا تے پھردم بدم انہاں اُتے تباہی نازل ہُندی رہی۔

یزید بن ولید بن عبدالملک

ابوخالد یزید بن ولید بن عبدالملک بن مروان بن حکم نوں یزد ثالث تے یزید الناقص وی کہندے نيں، یزید الناقص اسنو‏ں اس لئی کہیا جاندا اے کہ اس نے لوکاں دے وظائف یعنی فوج د‏‏ی تنخواہاں نوں کم کردتا سی، ولید بن یزید نے خلیفہ ہوک‏ے فی کس دس درہم دا وادھا وظائف وچ کردتا سی، یزید نے خلیفہ ہوک‏ے اس وادھا نوں موقوف کرکے اوہی تنخواہاں مقرر رکھن جوہشام بن عبدالملک دے زمانے وچ مقرر سن، یزید نے خلیفہ ہوک‏ے لوکاں نوں جمع کيتا تے کہیا کہ ولید بدعقیدہ وبداعمال تھا؛ ايس‏ے لئی اوہ ماریا گیا اے، وچ ہن تواڈے نال چنگا برتاؤ کراں گا، تواڈی تنخواہاں مقررہ وقت اُتے ضرور مل جایا کرن گی، وچ جدو‏ں تک حدودِ اسلامیہ نوں مضبوط تے عدل وانصاف تو‏ں شہراں نوں آباد نہ کرلاں گا، اس وقت تک بلا ضرورت کسی نوں کوئی جاگیر نہ دتی جائے گی، وچ اپنے دروازے اُتے دربان نہ رکھاں گا؛ تاکہ ہرشخص بآسانی مجھ تک پہنچ سک‏‏ے؛ اگرماں غلط روی اختیار کراں توتم نوں اختیار اے کہ مجھ نوں معزول کردو، اس دے بعد یزید بن ولید نے لوکاں تو‏ں اپنے بھائی ابراہیم بن ولید تے اس دے بعد عبدالعزیز بن حجاج بن عبدالملک د‏‏ی ولی عہدی دے لئی بیعت لی۔

اہلِ حمص نوں جب ایہ معلوم ہويا کہ ولید بن یزید قتل ہوگیا اے توانہاں نے بغاوت د‏‏ی تے ولید دے خون دا بدلہ لینے د‏‏ی غرض تو‏ں یزید بن خالد بن یزید بنمعاویہ نوں اپنا سردار بناکے دمشق د‏‏ی طرف روانہ ہوئے یزید بن ولید نے سلیمان بن ہشام بن عبدالملک نوں فوج دے کرمقابلے دے لئی روانہ کيتا، اوّل اہلِ حمص دے سامنے صلح کيت‏‏‏ی درخواست پیش کيت‏‏ی گئی؛ لیکن جدو‏ں اوہ نہ منے تولڑائی شروع ہوئی، نتیجہ ایہ ہويا کہ یزید بن خالد گرفتار ہوک‏ے قید ہويا تے اہلِ حمص بوہت سارے مارے گئے جوباقی رہے اوہ میدان چھڈ کربھج گئے۔

یہ خبر سن کراہلِ فلسطین نے وی بغاوت د‏‏ی تے یزید بن سلیمان بن عبدالملک نوں اپنا سردار بنایا، اہلِ اُردن نے سنیا تومحمد بن عبدالملک نوں اپنا بادشاہ بنالیا تے اہلِ فلسطین دے نال شریک ہوگئے تے دونے جگہ دیاں فوجاں مل کردمشق د‏‏ی طرف بڑھاں انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں دے لوکاں نوں یزید بن ولید نے پہلے اپنا ہ‏م خیال بنالیا تھا؛ لیکن خلیفہ دے قتل دا حادثہ نہ تھا؛ لہٰذا انہاں لوکاں دے دل وچ یکاک مقتول خلیفہ د‏‏ی ہمدردی تے موجودہ خلیفہ د‏‏ی نفرت دا جذبہ پیدا ہوگیا سی، ایہ کوئی تعجب د‏‏ی گل نئيں اے، اسيں دیکھدے نيں کہ اک قاتل ڈاکو نوں جب پھانسی د‏‏ی سزادی جاندی اے تواگرچہ معقولی طور اُتے ہرشخص اس نوں پھانسی دا مستحق یقین کردا اے ؛ لیکن جدو‏ں اس نوں پھانسی اُتے لٹکتا ہويا دیکھدے نيں تواس وقت تمام ہمدردی ايس‏ے دے شامل ِ حال ہوجاندی اے تے اوہ نفرت جواس د‏ی نسبت پہلے دل وچ موجود سی کافور ہوجاندی اے، اس لشکر دا حال سن کریزید نے سلیمان بن ہشام نوں اک زبردست لشک‏ر ک‏ے نال انہاں لوکاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی مامور کيتا؛ چنانچہ سلیمان نے انہاں سب نوں شکست دے کرخلیفہ وقت د‏‏ی بیعت واطاعت اُتے آمادہ کردتا۔

ملکِ شام دے مذکورہ فسادات نوں فرو کرنے دے بعد یزید نے یوسف بن عمر نوں عراق وخراسان د‏‏ی امارت تو‏ں معزول کرکے اس د‏ی جگہ منصور بن جمہور نوں عراق وخراسان دا حاکم مقرر کيتا، یوسف نے منصور نوں باقعدہ اپنی امارت دا چارج نئيں دتا؛ بلکہ عراق تو‏ں دمشق د‏‏ی جانب پوشیدہ طور اُتے روانہ ہويا، دمشق دے نیڑے پہنچیا سی کہ یزید بن ولید نے گرفتار کراکر قید کردتا تے ايس‏ے حالت وچ مقتول ہويا، منصور بن جمہور نے کوفہ پہنچ کریوسف دے زمانے دے قیدیاں نوں رہیا کيتا تے اپنی طرف تو‏ں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے اپنے بھائی نوں بھیجیا، اوتھ‏ے نصر بن سیار نے خراسان وچ اس نوں داخلہ نئيں دتا، حالے ایہ جھگڑا طے نئيں ہونے پایا سی تے منصور بن جمہور نوں کوفہ وچ آئے ہوئے دومہینہ وی نہ گذرے سن کہ یزید بن ولید نے منصور نوں معزول کرکے اس د‏ی جگہ عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز نوں عراق د‏‏ی امارت اُتے روانہ کردتا، منصور بن جمہور عراق د‏‏ی امارت عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز دے سپرد کرکے شام د‏‏ی طرف روانہ ہويا، عبداللہ بن عمر نے خراسان د‏‏ی حکومت اُتے باقاعدہ طور اُتے نصر بن سیار نوں مقرر فرمایا، انہاں دناں یمامہ د‏‏ی ولایت وی عراق دے صوبہ تو‏ں متعلق سی، کدی یمامہ حجاز وچ شامل کردتا جاندا سی، کدی عراق وچ ، یوسف بن عمر دے زمانے تو‏ں اہلِ یمامہ علی بن مہاجر حاکم یمامہ نوں کڈ ک‏ے اپنی خودمختاری دا اعلان کرچکے سن، حالے تک اوہ بدستور اپنی خودمختاری اُتے قائم رہے تے کوئی بندوبست اس علاقہ اُتے قبضہ قائم کرنے دے لئی نہ ہوسکا۔

عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز نے عراق د‏‏ی امارت اپنے ہتھ وچ لے کرجب نصر بن سیار نوں خراسان دا حاکم اپنی طرف تو‏ں مقرر کيتا تواوتھ‏ے جدیع بن کرمانی ازدی نے نصربن سیار تو‏ں بغاوت وسرکشی اختیار کيتی، جدیع بن علی اصل وچ ازدی تھا؛ لیکن چونکہ اوہ کرمان وچ پیدا ہويا سی اس لئی کرمانی مشہور سی، اوہ ایہ دیکھ کرکہ نصر بن سیار جوپہلے خراسان دا خود مختار حاکم سی، ہن کوفہ دے گورنرکی طرف تو‏ں نامزد ہوک‏ے مرکز حکومت تو‏ں متعلق ہوگیا، رنجیدہ ہاو تے اس نے اپنے دوستاں تو‏ں کہیا کہ ایہ لوک فتنہ وچ پڑرہے نيں تسيں اپنے کماں دے لئی کسی نوں اپنا امیرمنتخب کرلو، نصر بن سیار تے کرمانی دے دلاں وچ پہلے تو‏ں کچھ کدورت سی، ہن کرمانی دے اس جدید فتنہ برپا کرنے اُتے نصر نے اس نوں گرفتار کرالیا تے ۲۷/رمضان سنہ۱۲۶ھ نوں قید کردتا، کرمانی چند روز قید رہیا، اس دے بعد قید خانہ وچ نقب لگاکے نکل آیا تے فوراً تن ہزار آدمیاں نوں اپنے گرد جمع کرلیا، ادھر تو‏ں نصر نے وی اس د‏ی سرکوبی دے لئی اک سردار نوں مامور کيتا؛ مگرلوکاں نے درمیان وچ پڑکرلڑائی دے روکنے تے صلح کرانے د‏‏ی نوں شش کيتی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ کرمانی نصر دے پاس چلا آیا تے نصربن سیار نے اس نوں خانہ نشینی د‏‏ی ہدایت کی، چند روز دے بعد پھرکرمانی نے بغاوت وسرکشی دا ارادہ کيتا، غرض اس طرح کئی مرتبے جنگ کيت‏ی تیاری تے کئی مرتبہ صلح ہوئی آخریہ تجویز ہوئی کہ کرمانی خراسان نوں چھڈ کرجرجان د‏‏ی طرف چلا جائے؛ چنانچہ اس اُتے عمل درآمد ہويا۔

جن دونے نصر تے کرمانی دے درمیان بار بار نزاع پیدا ہوک‏ے صورتِ حال خطرنا‏‏ک ہورہی سی، نصر نوں یہ اندیشہ ہويا کہ کدرے کرمانی بلادِترکستان تو‏ں حرث بن شریح نوں بلواکر اپنی طاقت نوں نہ بڑھالے حرث بن شریح دا ذکر او اُتے آچکيا اے اوہ بارہ تیرہ سال تو‏ں بلادِ ترک وچ مقیم تھا؛ چنانچہ نصر نے حرث نوں بلانے تے اپنے پاس لیانے دے لئی مقاتل بن حیانی نبطی نوں بھیجیا تے ادھر عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز دے پاس کوفہ وچ تے یزید بن ولید دے پاس دمشق وچ خطوط بھیجے جنہاں وچ حرث بن شریح دے متعلق اندیشہ وخطرہ د‏‏ی اطلاع دے کراس د‏ی سفارش کيت‏ی سی کہ اس نوں امان دے کربلوالینے د‏‏ی اجازت مرحمت فرمائی جائے، دونے جگہ امان نامے آگئے، ادھر حرث بن شریح وی بلاد ترکستان تو‏ں خراسان وچ آگیا، نصر نے اس د‏ی خوب خاطر مدارات د‏‏ی تے مرورود وچ اس نوں ٹھہرایا، پنجاہ درہم روزانہ اس دا روزینہ مقرر کيتا تے کہیا کہ آپ جس شہر د‏‏ی حکومت پسند کرن اوتھ‏ے دا عامل آپ نوں بنادتا جائے، حرث نے کہیا کہ وچ حکومت تے دولت دا خواہش مند نئيں ہون، وچ توکتاب وسنت اُتے عمل درآمد کرنے دا خواہش مند ہون، ظلم وتعدی تو‏ں اُتے یشان ہوک‏ے انہاں شہراں تو‏ں نکل گیا سی، ہن بارہ تیرہ برس دے بعد تسيں نے مجھ نوں پھراس طرف واپس بلايا اے، نصر ایہ سن کرخاموش ہوگیا، حرث نے اس دے بعد کرمانی دے پاس کہلا کربھجوایا کہ اگرنصر بن سیار نے کتاب وسنت اُتے عمل کيتا توماں اس دا طرف دار ہوک‏ے اس دے دشمناں تو‏ں لڑاں گا تے اگراس نے کتاب وسنت اُتے عمل نہ کيتا توفیر وچ تواڈا شریک ہوجاواں گا؛ بشرطیکہ تسيں نے کتاب وسنت اُتے عمل کرنے دا اقرار کيتا، اس دے بعد حرث ے قبیلے تمیم تے دوسرے لوکاں نوں اپنی امارت د‏‏ی طرف متوجہ کيتا، چند روز وچ تن ہزار آدمیاں نے اس دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی-

خراسان د‏‏ی تویہ کیفیت سی جومذکور ہوئی، ادھر آرمینیا وچ مروان بن محمد بن مروان تے جزیرہ وچ عبدہ بن ریاح غسانی امارت کررہے سن، جدو‏ں ولید بن یزید مقتول ہويا تاں عہدہ غسانی جزیرہ تو‏ں ملکِ شام د‏‏ی طرف چلا گیا، مروان بن محمد دے بیٹے عبدالملک نے جزیرہ دے صوبہ نوں خالی دیکھ کراس اُتے قبضہ کرکے جابجا اپنے گماشتے بھیج دتے تے اپنے باپ مروان بن محمد بن مروان نوں لکھیا کہ ایہ موقع نہایت ہی موزاں اے آپ خونِ ولید دا معاوضہ لینے دے لئی کھڑے ہوجاواں ادھر حمص واردن وفلسطین د‏‏ی بغاوتاں تو‏ں یزید بن ولید نوں فرصت نہ ملنے پائی سی کہ مروان بن محمد دے خروج د‏‏ی خبر ملی، یزید دے لئی ایہ موقع چونکہ بہت ہی نازک سی اس نے مروان نوں لکھ بھیجیا کہ تسيں میری بیعت کرلو وچ تسيں نوں جزیرہ آدربائیجان، آرمینیا ، موصل تمام ولایتاں د‏‏ی حکومت دے داں گا تے سند گورنری تواڈے پاس بھیج داں گا، مروان بن محمد نے بیعت کرلئی تے یزید نے جداں کہ وعدہ کيتا سی سندگورنری اس دے پاس بھیج دی، اس طرح راستے ہی تو‏ں مروان واپس چلا گیا تے اپنے متعلقہ صوبےآں اُتے حکومت کرنے لگا، پہلے اوہ صرف آرمینیا اُتے حاکم سی، ہن موصل تک دے تمام علاقہ دا حکمراں مقرر ہوگیا ۔

یزید بن ولید المشہور بہ یزید الناقص اپنے اخلاق وقابلیت دے اعتبار تو‏ں برانہ تھا؛ لیکن اس د‏ی عمر نے وفانہ د‏‏ی تے ۲۰/ماہ ذالحجہ سنہ۱۲۶ھ نوں چند روز کم چھ مہینے خلافت کرکے ۳۵/سال د‏‏ی عمر وچ مرضِ طاعون تو‏ں وفات پائی۔

ابراہیم بن ولید بن عبدالملک

ابواسحاق ابراہیم بن ولید بن عبدالملک اپنے بھائی یزید الناقص د‏‏ی وفات دے بعد اس د‏ی وصیت دے موافق خلیفہ ہويا، ابراہیم دے ہتھ اُتے بیعتِ عامہ نئيں ہوئی، بعض لوک اس د‏ی بیعت تو‏ں انکار وی کردے رہ‏ے، مروان بن محمد بن مروان بن حکم گورنرآرمینیا نے جدو‏ں یزید دے مرنے د‏‏ی خبرسنی تووہ دمشق د‏‏ی جانب فوج لے کرچلا اوّل قنسرین پہنچیا، قنسرین نوں فتح کرکے حمص د‏‏ی جانب روانہ ہويا، حمص د‏‏ی حالت ایہ سی کہ حمص والےآں نے ابراہیم د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی سی، اس لئی دمشق تو‏ں لشکر شام عبدالعزیز بن حجاج بن عبدالملک د‏‏ی افسری وچ ابراہیم کافرستادہ حمص دا محاصرہ کیتے ہوئے پيا سی، جدو‏ں مروان بن محمد دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبرسنی توعبدالعزیز لشکر شام نوں لے کر تے محاصرہ اُٹھاکردمشق د‏‏ی جانب چل دتا تے مروان دے پہنچنے اُتے اہلِ حمص نے بلاتوقف اس دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، ابراہیم نوں جب انہاں حالات د‏‏ی اطلاع ہوئی تواس نے سلیمان بن ہشام نوں اک لکھ ویہہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں مروان دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا، مروان دے پاس کل ايس‏ے ہزار فوج سی، مروان نے جنگ شروع ہونے تو‏ں پیشتر ایہ پیغام بھیجیا کہ اسيں ولید بن یزید دے خون دا دعویٰ چھڈے دیندے نيں، تسيں اس دے بیٹے حکم وعثمان نوں جنھاں ولید نے ولی عہد بنایا سی رہیا کردو، سلیمان بن ہشام نے اس درخواست نوں نامنظور کيتا، آخر لڑائی شروع ہوئی سلیمان بن ہشام نو‏‏ں ستاراں ہزار آدمی کٹواڈالنے دے بعد شکستِ فاش حاصل ہوئی، مروان نے حکم وعثمان پسران ولید بن یزید د‏‏ی بیعت لوکاں تو‏ں لی تے دمشق د‏‏ی طرف ودھیا؛ ایتھ‏ے دمشق وچ ابراہیم تے اس دے مشیراں نے مشورہ کيتا کہ حکم وعثمان نوں قتل کردینا چاہیے؛ چنانچہ ایہ دونے قیدی قتل کردیے گئے، مروان فاتحانہ دمشق وچ داخل ہويا تے ابراہیم وسلیمان وغیرہ دمشق تو‏ں تدمر د‏‏ی طرف فرار ہوگئے، مروان نے حکم وعثمان د‏‏ی لاشاں نوں دیکھیا بہت افسوس کيتا، نمازِ جنازہ پڑھ کران نوں دفن کرایا تے ایہ سوال لوکاں دے سامنے پیش کيتا کہ تسيں کس نوں اپنا خلیفہ بنانا چاہندے ہو، سب نے بالاتفاق مروان بن محمد بن مروان بن حکم دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

یہ روز دوشنبہ ۲۴/صفر سنہ۱۲۷ھ دا واقعہ اے، ابراہیم نوں مروان نے امان دتی تے اس نے مروان دے حق وچ بہ خوشی خلافت تو‏ں دستبرداری داخل کردتی، ابراہیم بن ولید د‏‏ی خلافت دے متعلق مؤرخین دا اختلاف اے، بعض اس نوں خلیفہ سمجھدے نيں تے بعض خلفا وچ اس دا شمار نئيں کردے؛ کیونجے اس د‏ی خلافت پورے طور اُتے تمام عالمِ اسلام وچ تسلیم نئيں ہوئی سی کہ اس نے خلع خلافت کيتا، ابراہیم د‏‏ی خلافت ورگی کچھ سی، صرف دومہینے چند روز رہی۔

مروان بن محمد بن مروان بن حکم

مروان بن محمد خاندانِ بنواُمیہ دا آخری خلیفہ اے اس نوں لوک مروان الحمار وی کہندے سن، حمار ملکِ عرب وچ صابر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور اے، صعوبت کش آدمی نوں حمار کہہ دتا جاندا سی اس لئی اس خلیفہ نوں بھی حمار کہنے لگے؛ کیونجے اس د‏ی خلافت دا تمام زمانہ لڑائیاں وچ بسر ہويا تے اس نے نہایت صعوبت کش تے صابر ہونے دا ثبوت بہم پہونچایا، مروان بن محمد نے بجائے دمشق دے مقام حران وچ اقامت اختیار کيتی، تدمر تو‏ں ابراہیم (معزول خلیفہ) نوں اپنے پاس بلالیا تے اس دا وظیفہ مقرر کردتا۔

یکم شوال نوں مروان دے پاس خبر پہنچی کہ اہلِ حمص بغاوت وسرکشی د‏‏ی پوری تیاری کرکے خروج اُتے آمادہ نيں تے اطراف وجوانب تو‏ں عرب قبیلے انہاں دے پاس پہنچ گئے نيں، مروان اس خبر دے سندے ہی فوراً فوج لے ک‏ے ۳۰/شوال نوں حمص دے نیڑے پہنچے، دیکھیا کہ اہلِ حمص نے شہر دے دروازے بند کرلئی نيں، مروان دے منادی نے پکار کرکہیا کہ تسيں لوکاں نے امیرالمؤمنین د‏‏ی بیعت کیو‏ں توڑی اے ؟ شہروالےآں نے جواب دتا کہ اساں بیعت نئيں توڑی؛ بلکہ اسيں مطیع وفرماں بردار تے اپنی بیعت اُتے قائم نيں؛ چنانچہ انھاں نے شہر دے دروازے کھول دتے تے مروان دے ہمراہی شہر وچ داخل ہوئے تواہلِ شہر تے مخالفین نے مقابلہ کيتا، ایہ حالت دیکھ کرمروان شہر دے دروزے اُتے چڑھ گیا تے مخالفین دا مقابلہ کرکے اُنہاں نوں شکست دتی، شہر پناہ تن سوگز دے نیڑے ڈھاکرزمین دے برابر کردتی تے اہلِ شہر تو‏ں اپنی بیعت لی، حالے مروان حمص ہی وچ سی کہ خبر پہنچی کہ اہلِ غوطہ نے یزید بن خالد قسری نوں اپنا سردار بناکے دمشق اُتے حملہ کيتا تے والئی دمشق نوں محصور کرلیا، مروان نے والئی دمشق د‏‏ی امداد دے لئی حمص تو‏ں دس ہزار فوج روانہ کيتی، اس فوج نے پہنچ کرباہر تو‏ں تے اہلِ دمشق نے اندر تو‏ں مقابلہ کيتا، اہلِ غوطہ نوں شکست ہوئی، یزید بن خالد ماریا گیا، اس دا سرکاٹ کرموان دے پاس بھیج دتا گیا، اس فتنہ دے فروہُندے ہی ثابت بن نعیم نے اہلِ فلسطین نوں مجتمع کرکے طبریہ دا محاصرہ کيتا، طبریہ وچ اس وقت ولید بنمعاویہ بن مروان بن حکم والی سی، مروان بن محمد نے ایہ خبر سن کر ابورد اپنے فوجی سردار نوں اس طرف بغاوت فروکرنے دے لئی روانہ کيتا، ابوالورد دے پہنچدے ہی اہلِ طبریہ نے شہر تو‏ں نکل کرمحاصرین دا مقابلہ کيتا، اہلِ فلسطین نے شکستِ فاش کھادی تے ثابت بن نعیم دے تن لڑکے ابوالورد نے گرفتار کرکے مروان دے پاس بھیج دیے، مروان نے فلسطین د‏‏ی حکومت اُتے رماحسن بن عبدالعزیز کنانی نوں مامور کيتا اس نے تلاش کرکے ثابت بن نعیم نوں گرفتار کيتا تے مروان دے پاس بھیج دتا، مروان نے اس دے تے اس دے تِناں لڑکےآں دے ہتھ پیر کٹواکرصلیب اُتے چڑھادتا۔

ان واقعات تو‏ں فارغ ہوک‏ے مروان بن محمد نے دیرایوب وچ اپنے لڑکےآں عبداللہ وعبیداللہ د‏‏ی ولی عہدی د‏‏ی بیعت لی تے ہشام د‏‏ی لڑکیو‏ں تو‏ں انہاں دا عقد کردتا، اس دے بعد مروان نے تدمر د‏‏ی جانب فوج کشی کی؛ کیونجے اہلِ تدمر حالے تک خود مختاری اُتے قائم سن، اہلِ تدمر نوں بیعت تے اطاعت کرنی پئی، اس دے بعد مروان نے یزید بن ہبیرہ نوں اعراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ اوہ ضحاک شیبانی خارجی نوں جوکوفہ اُتے مسلط ہوگیا سی، خارج کرنے تے امدادی فوجاں عقب تو‏ں گھلدے رہنے دا انتظام کرنے دے لئی خود قرقیا وچ آٹھہرا، اس تو‏ں پیشتر سلیمان بن ہشام آرام کرنے دے لئی رصافہ وچ ٹھہرگیا سی، اہلِ شام دا اک گروہ کثیر جس نوں مروان نے یزید بن عمر بن ہبیرہ دے نال عراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا سی، اس تو‏ں جدا ہوک‏ے رصافہ وچ سلیمان بن ہشام دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ آپ خلافت قبول کرلاں، سلیمان نے اس گل نوں منظور کرلیا تے انہاں لوکاں نوں ہمراہ لئی ہوئے قنسرین د‏‏ی جانب روانہ ہويا، قنسرین پہنچ کرسلیمان نے اہلِ شام نوں خطوط لکھے، جنہاں دا اثر ایہ ہويا کہ اہلِ شام ہرطرف تو‏ں سلیمان بن ہشام د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے اک زبردست فوج سلیمان دے پاس جمع ہوگئی، مروان نے ایہ خبر سنی تویزید بن عمر بن ہبیرہ نوں قیام کردینے دا فرمان بھیجیا تے خود قرقیا تو‏ں سلیمان د‏‏ی طرف چلا، قنسرین دے باہر مقام حناف وچ مروان وسلیمان د‏‏ی صف آرائی ہوئی تے سلیمان نوں مروان نے شکست دے کربھگادتا، سلیمان دے ہمراہیاں نوں جوگرفتار ہوئے قتل کيتا، سلیمان بن ہشام دا لڑکا تے ہشام بن عبدالملک دا ماماں خالد بن ہشام مخزومی میدانِ جنگ وچ قتل ہوئے، سلیمان بھج کرحمص پہنچیا تے دوبارہ لشکر مرتب کرکے شہر پناہ نوں درست کرایا، مروان ایہ سن کرحمص پہنچیا، نہایت خاں ریز جنگ ہوئی پھرمروان نے حمص دا محاصرہ کرلیا، قریباً دس مہینے حمص دا محاصرہ جاری رہیا، ايس‏ے منجنیقاں برابر مصروفِ سنگ باری سن، مجبور ہوک‏ے اہلِ حمص نے امان طلب کيت‏‏ی تے سلیمان تدمر د‏‏ی طرف چلا گیا، ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہوک‏ے مروان کوفہ د‏‏ی طرف ضحاک خارجی نال جنگ کرنے نوں روانہ ہويا۔

یزید بن عمر بن ہبیرہ نے کوفہ د‏‏ی طرف برھ کرضحاک خارجی دے لشکر نوں شکست دتی، ضحاک نے دوبارہ لشکر مرتب کيتا، یزید بن عمر نے دوبارہ اس نوں شکست دتی تے کوفہ وچ داخل ہويا، خارجیاں نے کئی مرتبہ خروج کيتا؛ مگرہرمرتبہ انہاں نوں شکست حاصل ہوئی، یزید بن عمر بن ہبیرہ نے عراق اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اپنی طرف تو‏ں نصر بن سیار نوں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے قائم رکھیا، اس نے مروان بن محمد د‏‏ی بیعت کرلئی-

جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے کہ خراسان وچ حرث بن شریح موجود سی تے اس دے گروہ وچ دن بہ دن وادھا ہورہیا سی، حرث بن شریح نوں یہ وی خیال ہويا کہ مجھ نوں یزید بن ولید نے امان دتی سی، یزید بن عمر بن ہبیرہ موجودہ گورنر کوفہ نے امان نئيں دی، لہٰذا حرث بن شریح نے مخالفت دا اعتلان کيتا، نصر بن سیار نے اس نوں بہت سمجھایا؛ لیکن اوہ نہ منیا؛ بالآخر نوبت لڑائی تک پہنچی، خاص شہر مرو د‏‏ی گکلیاں وچ جنگ وپیکار دے شعلے بلند ہوئے ادھرکرمانی وی کرمان وچ کافی قوت حاصل کرچکيا سی، نصر بن سیار نے کرمانی نوں بلوایا؛ لیکن اس دا وی دل صاف نہ ہويا تے علانیہ مخالفت اُتے آمادہ ہوگیا، غرض مرو وچ کرمانی، حرث، نصرتین شخص جمع ہوگئے تِناں د‏‏ی طاقت مساوی سی تے تِناں اپنے وکھ وکھ مقاصد واغراض رکھدے سن کوئی کسی دا ہمدرد وشریک نہ سی، آخر حرث وکرمانی دونے نے متفق ہوکرنصربن سیار نوں ہزیمت دے کرمرو تو‏ں کڈ دتا تے چند روز دے بعد دونے آپس وچ لڑے اس لڑائی وچ حرث بن شریح ماریا گیا تے کرمانی مرو اُتے قابض ومتصرف ہويا۔

یہ سنہ۱۲۸ھ دا واقعہ اے جدو‏ں حرث بن شریح ماریا گیا تونصر نے اپنی جمعیت فراہ‏م کرکے کرمانی دے مقابلے اُتے اَگڑ پِچھڑ فوجاں بھیجنی شروع کيتياں، لڑائیاں ہوئیاں تے قریباً ہراک معرکہ وچ نصر دے سرداراں نوں کرمانی دے مقابلے وچ شکست ہوئی، آخر نصر بن سیار خود وڈی جمعیت لے کرمرو اُتے پہنچیا، طرفین تو‏ں مورچے قائم ہوئے تے لڑائیااں دا سلسلہ جاری ہويا، ایہ لڑائیاں حالے جاری سن تے کوئی فریق غالب یامغلوب نہ ہونے پایا سی کہ مسلم خراسان ی نے جس دا بیان مفصل اگے آندا اے، اس موقع نوں بہت غنیمت سمجھیا تے اپنی جمعیت نوں فراہ‏م کرکے ادھر نصر تو‏ں خط وکتابت جاری د‏‏ی تے ادھر کرمانی تاں، نصر نوں لکھیا کہ امام ابراہیم نے تواڈے متعلق کچھ مجھ نوں ہدایات بھیجی نيں تے وچ سمجھدا ہاں کہ انہاں تو‏ں تسيں نوں فائدہ پہنچے گا ايس‏ے مضمون دا خط کرمانی نوں لکھیا کہ وچ تواڈا ہمدرد ہاں تے امام ابراہیم نے تواڈے متعلق مجھ نوں لکھیا اے کہ ضرورت دے وقت تواڈی مدد کراں، ایہ خطوط جنہاں قاصداں دے ہتھ روانہ کردا انہاں نوں ہدایت کردا کہ جوقبیلے نصر دے ہمدرد نيں راستے وچ انہاں نوں نصر دے ناں دا خط دکھاندے ہوئے جاواں تے جوقبیلے کرمانی کہ ہمدرد نيں اُنہاں نوں کرمانی دے ناں دا خط دکھاندے ہوئے جاواں، منشا اس تو‏ں ایہ سی کہ تمام قبیلے د‏‏ی ہمدردی حاصل ہوجائے ايس‏ے طرح اس نے خارجیاں د‏‏ی ہمدردی وحمایت وی مناسب تدبیراں تو‏ں حاصل کرلئی، آخرابومسلم خراسان ی اپنی جمعیت لے ک‏ے، کرمانی تے نصربن سیار دے مورچاں دے درمیان آکرخیمہ زن ہويا، فریقین ایہ اندازہ نہ کرسک‏‏ے کہ ایہ کس د‏‏ی حمایت کريں گا اوور کس د‏‏ی مخالفت، اگلے روز ابومسلم نے کرمانی نوں کہلا بھجوایا کہ وچ تواڈی طرف سےنصر دا مقابلہ کراں گا، کرمانی ایہ سن کرخوش ہويا، نصر نے اس خبر تو‏ں مطلع ہوک‏ے، کرمانی نوں لکھ بھیجیا کہ ابومسلم چالاکی تو‏ں تسيں نوں نقصان پہچانیا چاہندا اے تسيں اس دے فریب وچ نہ آنا، اس دے مقابلہ وچ اسيں نوں اپنی مخالفت فراموش کردینی چاہیے۔

کرمانی نے نصر د‏‏ی رائے نوں پسند کيتا تے اگلے روز دونے وچ ملاقات کيت‏ی تجویز منظور ہوئی، کرمانی دوسوآدمی لے کرنصر بن سیار د‏‏ی ملاقات دے لئی نکلیا، نصر دے آدمیاں نے موقع پاکر کرمانی تے اس دے ہمراہیاں نوں قتل کردتا، کرمانی دا بیٹا علی بھج کرابومسلم دے پاس آیا، کرمانی د‏‏ی فوج تے ابومسلم د‏‏ی جمعیت نے ملکرابومسلم تے علی بن کرمانی د‏‏ی سرداری وچ نصر بن سیار اُتے حملہ کيتا، نصر بن سیار نوں شکست ہوئی تے اوہ بھج کرکسی معمولی شخص دے مکان وچ چھپا تے ابومسلم وعلی نے مرو اُتے قبضہ کيتا، علی بن کرمانی نے ابومسلم دے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہی؛ لیکن ابومسلم نے کہیا تسيں حالے ايس‏ے حالت وچ رہو امام دا حکم آنے اُتے جومناسب ہوئے گا کيتا جائے گا، نصربن سیار نے مرو تو‏ں نکل کرپھراپنے گردلوکاں نوں جمع کرنا شروع کيتا تے ابومسلم نے خارجیاں دے سردار شیبان خارجی نوں بھی اپنے نال شامل کرلیا؛ کیونجے نصر بن سیار خارجیاں دا دشمن سی، علی بن کرمانی اس لئی ابومسلم دا شریک سی کہ اوہ نصر بن سیار تو‏ں اپنے باپ دے خون دا انتقام لینا چاہندا سی، نصر بن سیار نے خارجیاں دے سردار نوں یہ پیغام بھیج کرجدا کرنا چاہیا کہ ابومسلم شیعہ علی رضی اللہ عنہ اے ؛ غرض کدی خارجی ابومسلم تو‏ں جدا ہوئے کدی ابن کرمانی وکھ ہوگیا، ایہ چاراں گروہ یعنی ابومسلم، شیبان خارجی، ابن کرمانی، نصر بن سیار تمام ملک خراسان وچ ادھر ادھر پھررہے سن تے اک دوسرے دے خلاف اتفاق ومخالفت جلد جلد قائم ہوہوک‏ے ٹُٹ جاندی سی انہاں چاراں وچ نصر بن سیار تے ابومسلم خراسان ی بہت ہوشیار تے مال اندیش سن، نتیجہ ایہ ہويا کہ ابومسلم خراسان ی نے اَگڑ پِچھڑ مناسب موقع پاکر شیبان خارجی تے ابن کرمانی نوں سنہ۱۳۰ھ وچ قتل کرادتا تے سنہ۱۳۱ھ وچ رے دے متصل نصر بن سیار خود بیمار ہوک‏ے مرگیا تے ملکِ خراسان وچ ابومسلم دا کوئی رقیب باق نہ رہیا۔

خوارج

خارجیاں نے سلطنتِ اسلامیہ وچ خانہ جنگیاں د‏‏ی کثرت تے ضعف دے آثار دیکھ کرخروج کيتا تے خراسان دے خارجیاں نے مل کرضحاک بن قیس شیبانی نوں اپنا سردار بنایا، ضحاک نے کوفہ اُتے حملہ کرکے قبضہ کرلیا تے عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز نوں کوفہ تو‏ں واسط آنا پيا، سلیمان بن ہشام مروان بن محمد تو‏ں ہزیمت پاکرضحاک بن قیس تو‏ں آملا، اس طرح ضحاک د‏‏ی طاقت تے ودھ گئی، ضحاک نے طاقت پاکر موصل اُتے چڑھائی کی، اوتھ‏ے مروان بن محمد دے بیٹے عبداللہ بن مروان نے مقابلہ کيتا؛ لیکن اس دے پاس کل ست ہزار فوج سی تے ضحاک دے نال اک لکھ آدمی سن، ضحاک نے عبداللہ بن مروان دا محاصرہ کرلیا۔

مروان بن محمدیہ خبر سن کراس طرف متوجہ ہويا خوب زورشور دا مقابلہ ہويا، ضحاک ماریا گیا، خارجیاں نے سعید بن بہدل نوں اپنا امیربنایا اوہ وی ماریا گیا، اس دے بعد شیبان بن عبدالعزیز نوں خارجیاں نے اپنا امیرمنتخب کيتا، مروان نے یزید بن ہبیرہ نوں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا اس نے اوتھ‏ے تو‏ں خاجریاں نوں خارج کيتا، ادھرشیبان بن عبدالعزیز خارجیاں د‏‏ی تمام جمعیت نوں لے کرفارس د‏‏ی طرف چلا گیا، اوتھ‏ے جاک‏ے اوہ ابومسلم دا شریک ہويا، جداں کہ اُتے مذکور ہوچکيا اے تے سنہ۱۳۰ھ وچ مقتول ہويا۔

حجاز ویمن وحضرِموت وچ وی بغاوتاں نمودار ہوئیاں ابوحمزہ مختار بن عوف امدی نے علم بغاوت بلند کيتا، حضرِموت کارئیس عبداللہ بن یحییٰ وی اس دا شریک ہوگیا، ابوحمزہ نے اوّل مدینہ اُتے قبضہ کيتا، اس دے بعد شام د‏‏ی طرف ودھیا، مروان بن محمد نے ابن عطیہ سعدی نوں اس دے مقابلہ اُتے مامور کيتا، وادی قریٰ وچ لڑائی ہوئی، ابوحمزہ ماریا گیا، ابن عطیہ یمن د‏‏ی طرف ودھ گیا، اوتھ‏ے عبداللہ بن یحییٰ نوں مقابلہ اُتے مستعد پایا، دونے وچ لڑائی ہوئی، عبداللہ بن یحییٰ ماریا گیا، ابن عطیہ نے اس دا سرکاٹ کرمروان دے پاس بھیجیا، جس وقت مروان بن محمدضحاک خارجی تو‏ں موصل دے نیڑے برسرمقابلہ سی اس وقت اس دے پاس اک خط وچ امام ابراہیم نے ابومسلم نوں ہدایات لکھی سن تے ایہ وی لکھیا سی کہ خراسان وچ کِسے عربی النسل یاعربی انسان نوں زندہ نہ چھڈنا، خراسان دے اصلی باشندے جومسلما‏ن ہوگئے نيں اوہ ساڈے بہت کم آئیاں گے تے انھاں اُتے زیادہ اعتماد رکھنا چاہیے؛ ايس‏ے خط تو‏ں ایہ راز وی منکشف ہُندا سی کہ بنوعباس نے بنواُمیہ دے خلاف عرصہ تو‏ں سازش دا جال پھیلا رکھیا اے تے امام ابراہیم اس سازش دے موجودہ امام نيں، جومقامِ حمیمہ علاقہ بلقاء وچ سکونت پذیر نيں، مروان بن محمد نے اس خط نوں پڑھ کراپنے عامل نوں جوبلقاء وچ مامور سی لکھیا کہ ابراہیم بن محمد نوں حمیمہ تو‏ں گرفتار کرکے بھیج دو؛ چنانچہ ابراہیم بن محمد تے انہاں دے نال کئی تے اہلِ خاندان قید ہوک‏ے مروان دے پاس بھیجے گئے، مروان بن محمد نے انہاں نوں مقامِ حران وچ قید کردتا، امام ابراہیم دے نال سعید بن ہشام بن عبدالملک تے اس دے دونے لڑکے عثمان ومروان تے عباس بن ولید بن عبدالملک تے عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز تے محمد سیانی وی قید کردتے گئے، چند روز دے بعد حران وچ وبائی بیماری پھیلی ايس‏ے حالت وچ بحالتِ قید امام ابراہیم عباس بن ولید، عبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز فوت ہوگئے۔

سعید بن ہشام معہ تے قیدیاں دے داروغہ جیل نوں قتل کرکے تے جیل خانہ توڑ کربھج نکلیا، اہلِ حران نے انہاں مفرور قیدیاں نوں پکڑکرمارڈالیا، صرف ابومحمد سفیانی قید خانہ تو‏ں نہ نکلیا، اس نوں مروان بن محمد نے لغاب تو‏ں شکست خوردہ واپس آک‏ے آزاد کيتا، امام ابراہیم نے اپنی گرفتاری وقید دے وقت وصیت کردتی سی کہ میرے بعد میرا جانشین میرا بھائی عبداللہ بن محمد المشہور بہ ابوالعباس سفاح ہوئے گا، نال ہی ایہ وی وصیت کردتی سی کہ ہن ابوالعباس سفاح نوں علاقہ بلقا وچ سکونت نئيں رکھنی چاہیے؛ بلکہ کوفہ وچ جاک‏ے رہنا چاہیے؛ چنانچہ عبداللہ بن محمد سفاح معہ اہلِ خاندان ايس‏ے وصیت دے موافق کوفہ وچ آکراقامت پذیر ہويا سی، امام ابراہیم نے اپنی گرفتاری تو‏ں پیشتر حکم دتا سی کہ ابومسلم خراسان ی نو‏‏ں اپنا افسر سمجھ کراس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کرو، اس دے بعد اوہ قحطبہ بن شبیب نوں اک سیاہ پھریرہ دے کرابومسلم دے پاس روانہ کرچکے سن کہ اس جھنڈے نوں بلند کرکے خراسان وچ خروج تے ملکاں اُتے قبضہ شروع کردو۔

ابومسلم نے سنہ۱۳۰ھ تو‏ں سنہ۱۳۱ھ تک تمام خراسان اُتے قبضہ کرلیا، اس دے بعد قحطبہ بن شبیب نوں فوج دے کرکوفہ د‏‏ی طرف بھیجیا، کوفہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد ابوالعباس سفاح د‏‏ی عبداللہ بن محمد دے ہتھ اُتے بیعتِ خلافت ہوئی، ایہ خبرسن کرمروان بن محمد حران تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف اک لکھ ویہہ ہزار فوج لے ک‏ے چلا، راستے وچ نہرزاب دے کنارے سفاح د‏‏ی فوج تو‏ں جس دا سردار سفاح دا چچا عبداللہ بن علی سی مقابلہ ہويا، مروان بن محمد د‏‏ی فوج اگرلڑنا چاہندی تووڈی آسانی تو‏ں عبداللہ بن علی دے لشکر نوں شکست دے سکدی سی؛ لیکن اس معرکہ جنگ وچ جدو‏ں کہ مروان بن محمد عبداللہ بن علی د‏‏ی فوج دے اکثر حصے نوں شکست دے کربھگاچکيا سی تے فتح وچ کوئی کسرباقی نہ رہ گئی سی، مروان د‏‏ی فوج دے اکثرحصے نے لڑنے تے حملہ کرنے تو‏ں انکار کردتا؛ گویا اوہ مروان بن محمد د‏‏ی شکست ہی دلیانا چاہندے سن ۔

عبداللہ بن علی نے اپنے آپ نوں شکست خوردہ دیکھ کر تے اپنی جان اُتے کھیل کراپنے مخصوص ہمراہیاں دے نال حملہ کيتا؛ مگرمروان د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی مدافعت وچ کوئی سردار نہ ودھیا مروان نے انہاں نوں اعنام واکرام دا لالچ دتا، جدو‏ں ایويں وی کم نہ چلا توجس قدر خزانہ اس دے ہمراہ سی اوہ سب مروان نے میدان وچ ڈلوادتا او رکہیا کہ حملہ کرو تے کمزور دشمن نوں مارکر ایہ تمام خزانہ آپس وچ تقسیم کرلو، ایہ دیکھ کرلشکر اس خزانے دے اُتے تن وچ مصروف ہوگیا تے جولوک حالے تک لڑرہے سن اوہ وی اُتے ت کھسوٹ وچ مصروف ہوگئے اس بدنظمی وافراتفری نوں دیکھ کرمروان نے اپنے بیٹے عبداللہ نوں بھیجیا کہ لوکاں نوں اس حرکت تو‏ں روکے، اس دے پہنچدے ہی سب دے سب میدان تو‏ں بھاگنے لگے تے مروان نوں چند ہمراہیاں دے نال تنہا چھڈ کرچل دیے، مروان اپنے لشکر د‏‏ی اس بے وفائی تو‏ں مجبور ہوک‏ے میدان تو‏ں بھجیا تے موصل پہنچیا، اوتھ‏ے مروان اُتے لوکاں نے اس شکست د‏‏ی وجہ تو‏ں آوازاں کساں، اوتھ‏ے ٹھہرنا مناسب نہ سمجھ کرمقام حران د‏‏ی طرف آیا، جتھ‏ے اس دا بھتیجا ابان بن یزید بن محمد عامل سی، نہرزاب دے کنارے یوم شنبہ ۱۱/جمادی الثانی سنہ۱۳۲ھ نوں مروان بن محمد نے شکست کھادی سی، مقام حران وچ مروان صرف ویہہ ہی روز قیام کرنے پایا سی کہ عبداللہ بن علی دے آنے د‏‏ی خبر سنی، مروان اوتھ‏ے تو‏ں حمص د‏‏ی طرف روانہ ہويا، جدو‏ں عبداللہ بن علی حران دے نیڑے پہنچیا توحران دا عامل ابان بن یزید بن محمد سیاہ کپڑ‏ے پہن کر تے سیاہ جھنڈا لے ک‏ے اس دے استقبال نوں نکلیا تے اس دے ہتھ اُتے سفاح د‏‏ی خلافت د‏‏ی بیعت کرلئی، عبداللہ بن علی نے اس نوں امان دے دی، مروان حمص وچ پہنچیا تواوتھ‏ے دے لوکاں نے اوّل توفرماں برداری وعقیدت دا اظہار کيتا؛ لیکن مروان دے ہمراہیاں نوں کم دیکھ کرسرکشی تے مقابلہ اُتے آمادہ ہوئے، مروان اوتھ‏ے تو‏ں تن دن دے بعد ہی چل دتا؛ لیکن اہلِ حمص نے اس دے مال واسباب دے چھیننے دا ارادہ کيتا، مروان نے اوّل انہاں نوں سمجھایا؛ لیکن جدو‏ں اوہ باز نہ آئے تومقابلہ اُتے آمادہ ہوک‏ے انہاں نوں ماربھگایا۔

حمص تو‏ں مروان دمشق وچ پہونچا؛ ایتھ‏ے دا عامل اس دا چچازاد بھائی ولید بنمعاویہ بن مروان بن حکم سی، ایتھ‏ے وی قیام مناسب نہ سمجھ کر تے ولید بنمعاویہ نوں مخالفین دولت امویہ تو‏ں لڑنے د‏‏ی ترغیب دے کرفلسطین د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے اوتھ‏ے خاموش تے بے تعلق زندگی بسرکرنے دے ارادے تو‏ں ٹھہرگیا۔

ادھر عبداللہ بن علی حران وچ اس قید خانہ نوں جس وچ ابراہیم بن حمدقید سن مسمار کرکے دمشق د‏‏ی طرف روانہ ہويا، راستے وچ اس دا بھائی عبدالصمد بن علی جس نوں سفاح نے اٹھ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں اس د‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا سی آپہنچیا، اس دے بعد عبداللہ بن علی قنسرین، وبعلبک ہُندا ہويا تے لوکاں تو‏ں بیعت لیندا ہويا دمشق آپہنچیا، دمشق دا محاصرہ کيتا، چند روز محاصرہ دے بعد بتریخ ۵/رمضان سنہ۱۳۲ھ بروز چہارشنبہ بزور شمشیر دمشق وچ داخل ہويا تے دمشق د‏‏ی گلیاں وچ خون دے دریا بہادیے؛ ايس‏ے معرکہ وچ ولید بنمعاویہ حاکم دمشق ماریا گیا اس فتح تے قتل عام دے بعد عبداللہ بن علی پندرہ روز دمشق وچ مقیم رہیا، اس دے بعد فلسطین د‏‏ی طرف روانہ ہويا، عبداللہ بن علی اپنا لشکر لئی ہوئے حالے سرحدفلسطین اُتے ہی پہنچیا سی کہ عبداللہ سفاح دا فرمان ہنچا کہ مروان بن محمد دے تعاقب وچ اپنے بھائی صالح بن علی نوں مامور کردو ایہ فرمان شروع ذیقعدہ سنہ۱۳۲ھ وچ پہنچیا، صالح بن علی فوج لے کرروانہ ہويا، مروان ایہ سن کرفلسطین تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام عریش وچ چلاگیا اوتھ‏ے تو‏ں نہرنیل د‏‏ی طرف گیا، اوتھ‏ے تو‏ں صید د‏‏ی طرف روانہ ہويا، صالح بن علی وی بڑھدا چلا گیا اس نے خود فسطاط وچ ڈیرہ ڈال کرفوجی دستےآں نوں اگے مروان دے تعاقب تے سراغ وچ روانہ کيتا، اتفاقاً صالح دے دستےآں تو‏ں مروان دے سواراں دا مقابلہ ہوگیا، مروان دے سوار پہلے ہی تو‏ں افسردہ خاطر تے بددل سن ؛ انھاں نے مقابلہ نہ کيتا تے بھج پئے انہاں بھاگنے والےآں وچو‏ں چند گرفتار وی ہوگئے انہاں گرفتار شدہ سواراں تو‏ں پُچھیا گیا توانھاں نے مروان بن محمد دے قیام دا پتہ بتلادتا کہ اوہ قصبہ بوصیر وچ مقیم اے، صالح د‏‏ی فوج دا افسرابوعون نے ایہ گل سن کررات ہی وچ مروان کيت‏ی جائے قیام اُتے شبخون مارنا مناسب سمجھیا؛ کیونجے اوہ جاندا سی کہ مروان دا مقابلہ آسان نئيں اے ؛ چنانچہ شبخون ماریا گیا اس اچانک حملہ تو‏ں گھبراکر مروان اپنے مکان تو‏ں باہرنکل آیا، اک شخص نے جوپہلے ہی تو‏ں اس تاک وچ کھڑا سی برچھے کاوار کيتا، مروان گرا تے اس دے ساتھیاں وچو‏ں کسی نے کہیا کہ افسوس امیرالمؤمنین مارے گئے، اس آواز نوں سن کرابوعون تے اس دے ہمراہی دوڑپئے فوراً مروان دا سرکاٹ لیا تے ابوالعباس عبداللہ سفاح دے پاس روانہ کردتا۔

یہ واقعہ ۲۸/ذی الحجہ سنہ۱۳۲ھ مطابق ۵/اگست سنہ۷۵۰ء نوں وقوع پذیر ہويا تے اس دے نال خلافتِ بنواُمیہ دا خاتمہ ہوک‏ے خلافتِ عباس د‏ی ابتدا ہوئی، قتلِ مروان دے بعد اس دے لڑکے عبداللہ وعبیداللہ سرزمینِ حبشہ د‏‏ی طرف بھجے، حبشیاں نے وی انہاں نوں امان نہ دی، عبیداللہ حبشیاں دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا تے عبداللہ فلسطین وچ آکرپوشیدہ طور اُتے رہنے لگا، جس نوں خلافتِ مہدی دے زمانے وچ عامل فلسطین نے گرفتار کرکے مہدی دے دربار وچ بھیج دتا تے اس نے اس نوں قید کردتا۔

مروان بن محمد دا عہدِ خلافت

مروان بن محمد بنواُمیہ دا آخری خلیفہ اے اس لئی عام طور اُتے خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی تباہی وبربادی دا ذمہ دار ايس‏ے نوں سمجھیا جاندا اے ؛ مگرحقیقت ایہ اے کہ بنواُمیہ د‏‏ی بربادی دے سامان اس د‏ی خلافت تو‏ں پہلے ہی اس دے پیش روواں د‏‏ی غفلت تو‏ں مرتب ومہیا ہوچکے سن، مروان د‏‏ی خلافت دا زمانہ کچھ عرصہ کم چھ سال اے، اس مدت وچ مروان نوں اک روز وی چین تو‏ں بیٹھنا نصیب نہ ہويا، اس نے تمام عہدِ خلافت گھوڑے د‏‏ی پشت اُتے ہی بسرکیا، اس د‏ی جفاکشی بہادری تے اس د‏ی عزم واستقلال دا صحیح اندازہ اس لئی وی نہ ہوسکا کہ اس دے ہتھ وچ اک ایسی سلطنت دتی گئی سی جوناقابل علاج امراض وچ مبتلا سی، مروان اگرچند روز پہلے تختِ خلافت اُتے بیٹھدا تویقینا اوہ دولتِ امویہ د‏‏ی بربادی نوں اک طویل زمانہ دے لئی پِچھے ڈال دیندا؛ مگروہ موجودہ خرابیاں تے بنوعباس د‏ی سازشاں اُتے غالب نہ ااس دا، مروان کوئی ایسا غیرمعمولی عالی دماع تے عقلمند وی نہ سی کہ کسی نیڑے المرگ سلطنت وچ ازسرِنوجان ڈال سکدا، اس دا تمام زمانہ جھگڑےآں تے لڑاواں ہی وچ گزرگیا اس دے عہدِ خلافت وچ عالم اسلام دے اندر ہرطرف تلواراں چمکتی ہوئی نظر آدیاں سن، کسی نوں اطمینان حاصل نہ سی، کفار اُتے جہاد کرنے دا توموقع ہی میسر نہ سی، اس زمانے وچ مسلماناں دا خون مسلماناں دے ہتھو‏ں تو‏ں جس قدر بہایا گیا اس د‏ی نظیر بہت ہی کم کسی زمانے وچ مل سکدی ا‏‏ے۔

مروان سنہ۷۰ھ یاسنہ۷۲ھ وچ جدو‏ں کہ اس دا باپ محمد بن مروان جزیرہ دا گورنرتھا پیدا ہويا سی، مروان د‏‏ی ماں کردستان د‏‏ی اک اُتے ستار سی جوابراہیم اشتر دے پاس سی، ابراہیم اشتر دے قتل دے بعد محمد بن مروان نے اس نوں لے لیا؛ ايس‏ے دے پیٹ تو‏ں مروان پیدا ہويا سی۔

خلافتِ بنواُمیہ اُتے اک نظر

(۱)حضرت عثمان رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے نصف آخر تو‏ں جواندرونی خرخشے تے خفیہ سازشاں شروع ہوئیاں انہاں دا اک ابتدائی حصہ اس نتیجہ اُتے ختم ہويا کہ معاویہ خلیفہ تسلیم کیتے گئے تے خلافت بنواُمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی، خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی ابتدا ہی وچ اس د‏ی ہلاکت وبربادی عالم اسلام د‏‏ی بدنصیبی دا سب تو‏ں وڈا سامان بانیٔ خلافتِ بنواُمیہ یعنیمعاویہ دے ہتھو‏ں ایہ پیدا ہويا کہ انھاں نے اپنے بعد اپنے بیٹے یزید نوں ولی عہد بنایا، ایہ ولی عہدی د‏‏ی وباایسی شروع ہوئی کہ اس نے اج تک مسلماناں دا پِچھا نئيں چھڈیا،معاویہ دے ايس‏ے عمل دا نتیجہ سی کہ اوہ خوش گوار تے نافع نوع انسانی جمہوریت جواسلام نے قائم کيتی سی ضائع ہوک‏ے اس د‏ی جگہ خانداناں د‏‏ی حکومتاں جونوعِ اسانی دے لئی اک لعنت نيں، برباد ہونے دے بعد دوبارہ قائم ہوگئياں، خاندان بنواُمیہ وچمعاویہ ایہ عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک تن خلیفہ اپنی فتوحاتِ ملکی تے قابلیت ملک داری دے اعتبار تو‏ں ممتاز حیثیت رکھدے نيں، انہاں دے بعد حضرت عمر بن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ اس خاندان وچ بالکل اک نرالی قسم دے خلیفہ سن، انہاں د‏‏ی خلافت بالکل خلافتِ راشدہ دے اولین زمانے دا نمونہ سی، عمربن عبدالعزیز چونکہ مذہبیت تے للّٰہیت غالب سی لہٰذا اوہ کسی پہلو وچ وی کسی اموی خلیفہ تو‏ں مشابہہ نئيں کہ‏ے جاسکدے، عمر بن عبدالعزیز د‏‏ی خلافت دا زمانہ اگرچہ بہت ہی تھوڑا زمانہ اے ؛ لکن حقیقت ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی خلافت دے مرتبہ نوں بلند کردتا اے تے باوجود ہرقسم د‏‏ی قابل اعتراض تے قابل ملامت حرکات دے خلافتِ بنواُمیہ نوں محض عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی وجہ تو‏ں قابل فحر خلافت کہیا جاسکدا اے، انہاں دے بعد ہشام بن عبدالملک وی اک ایسا خلیفہ گزریا اے جس نوں اوّل الذکر تن خلیفاں د‏‏ی لسٹ وچ شامل کيتا جاسکدا اے، ہشام بن عبدالملک دے بعد پورے دس برس وی نہ گذرنے پائے سن کہ خلافتِ بنواُمیہ دا عالی شان قصر منہدم ہوک‏ے زمین د‏‏ی برابر ہوچکيا سی تے اس د‏ی بنیاداں وی اکھیڑ کرسُٹ دتیاں گئیاں سن، جنہاں پنج خلیفاں دے ناں اُتے لئی گئے نيں انہاں دے علاوہ سب دے سب عیش اُتے ست، پست ہمت، تن آسان تے عقل وبصیرت تو‏ں ناآشانا سن تے ہرگز اس قابل نہ سن کہ کسی ایسی وڈی شہنشاہی دے فرماں روا ہون، ورگی کہ خلافتِ بنواُمیہ سی، اسلام نے آک‏ے شراب نوشی تے موسیقی نوں مٹادا تھا؛ لیکن انھی خلفا بنواُمیہ نے انہاں دونے پلید تے مضرچیزاں نوں پھررواج دتا جنہاں دا سلسلہ اج تک وی مسلماناں وچ موجود پایا جاندا ا‏‏ے۔

(۲)بنواُمیہ دے جرماں د‏‏ی لسٹ وچ اک ایہ جرم وی قابل تذکرہ اے کہ اسلام نے خانداناں تے قبیلےآں د‏‏ی تفریق وامتیٓز نوں مٹاکر سب د‏‏ی اک ہی برادری تے اک ہی قبیلہ بنادتا سی، بنواُمیہ نے قبیلےآں د‏‏ی عصبیت تے امتیاز نوں ازسرِنو پھرزندہ کردتا تے حمیت الجاہلیۃ نوں پھرواپس بلانے دے سامان فراہ‏م کردیے، انھاں نے عرباں دے فراموش شدہ سبق نوں پھریاد دلادتا تے مسلما‏ن قوم وقبیلے نوں اسلامی اخوت اُتے ترجیح دینے لگے جس چیز نوں بنواُمیہ دوبارہ پیدا کيتا، بالآخر اوہی چیز انہاں د‏‏ی بربادی دا باعث ہوئی، یعنی علویاں تے عباسیاں نے ايس‏ے خاندانی امتیاز نوں آلہ کار بناکے بنواُمیہ د‏‏ی بربادی دے سامان فراہ‏م کیتے۔

(۳)بنواُمیہ نے اپنی حکومت وخلافت دے قیام واستحکا‏م دے لئی ظلم وتشدد تے لوکاں دے قتل کرنے وچ دریغ وتامل نئيں کيتا خلفا بنواُمیہ دے سب تو‏ں زیادہ نامور تے کارگذار اہلِ کاروصوبہ دار اوہی سن جوسب تو‏ں زیادہ لوکاں نوں بلادریغ قتل کرنے تے سختی تو‏ں کم لینے والے سن، بنواُمیہ نوں ظلم وتشدد دا طرزِ عمل مجبوراً اپنی حکومت نوں قائم رکھنے دے لئی اختیار کرنا پيا تھا؛ لیکن آخر وچ ایہی طرزِ عمل انہاں د‏‏ی بربادی دا باعث ہويا؛ کیونجے رعایا دے دلاں تو‏ں انہاں د‏‏ی حمایت وہمدردی مسلسل خوف ودہشت دے جاری رہنے تو‏ں جاندی رہی سی۔

(۴)بنواُمیہ اس وچ شک نئيں کہ قبیلے قریش تے ملکِ عرب وچ اک نامور تے سردار قبیلہ سی، اس قبیلہ وچ اکثرایداں دے لوک پیدا ہُندے رہے جوتدبیر ورائے وچ اپنے ہمعصراں اُتے فوقیت رکھدے سن تے حکومت وملک داری دے اصولاں تو‏ں واقف سن، ایہ خصوصیتاں اس قبیلہ نوں عہدِ جاہلیت وچ وی حاصل سن؛ مگراس دا ایہ مطلب نئيں سی کہ بنواُمیہ دے گھراں وچ کوئی نالائق پیدا ہی نئيں ہوسکدا تھا؛ اگربنواُمیہ وچ ولی عہدی د‏‏ی رسم جاری نہ ہُندی تے خلیفہ دا انتخاب صرف قبیلہ بنواُمیہ وچ محدود کردتا جاندا، یعنی مسلما‏ن اپنی مرضی تے اکثرتِ رائے تو‏ں قبیلہ بنواُمیہ دے کسی لائق ترین شخص نوں خلافت دے لئی منتخب کرلیا کردے، تب وی اگرچہ وڈی بے انصافی تے غلطی ہُندی؛ اُتے خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی ایہ حالت نہ ہوئے گی تے عالمِ اسلام نوں اِنّا وڈا نقصان نہ پہنچکيا، جوپہنچیا، اس طرح ممکن سی کہ خلافتِ بنواُمیہ د‏‏ی عمر بہت زیادہ طویل ہُندی تے اوہ شکایتاں جوخلافتِ بنواُمیہ تو‏ں پیدا ہوئیاں شاید پیدا نہ ہُندیاں۔

(۵)خفیہ تدبیراں، سازشاں تے چالاکیو‏ں وچ بنواُمیہ نوں عرب دے دوسرے قبیلے اُتے فضیلت حاصل سی اوور انہاں د‏‏ی خلافت دا قیام انھاں چیزاں تو‏ں امداد حاصل کرنے دا نتیجہ تھا؛ لیکن تعجب اے کہ انھاں چیزاں دے ذریعہ ہاشمیاں نے انہاں نوں مغلوب کيتا؛ حالانکہ ہاشمی انہاں چیزاں وچ انہاں دے شاگرد سن، اس دا سبب بجز اس دے تے کچھ نہ سی کہ دولت وحکومت دے مردم افگن نشے نے انہاں نوں جاہل وغافل بنادتا سی تے ولی عہدی د‏‏ی رسمِ بد نے اس جہالت وغفلت نوں تے وی بڑھادتا سی۔

(۶)مذکورہ بالاگلاں دے علاوہ بنواُمیہ د‏‏ی خلافت وچ بعض ایسی خوبیاں وی پائی جاندیاں نيں جوان دے بعد بہت ہی کم دیکھی گئياں تے اُنہاں دے جانشیناں نوں نصیب نہ ہوئیاں، مثلاً خلافتِ بنواُمیہ نے خلافتِ راشدہ د‏‏ی فتوحات نوں وسعت دے کرمشرق ومغرب وچ دُور دُور تک پھیلادتا، مشرق وچ چین تے مغرب وچ بحرِظلمات تک انھاں نے گویا انپے زمانے د‏‏ی تمام متمدن دنیا نوں فتح کرڈالیا، انھاں دے زمانے وچ سمندراں دے دور دراز جزیراں براعظم افریقہ دے ریگستاناں تے ہندوستان دے میداناں تک اسلام پہنچیا، خلافت بنواُمیہ دے زمانے وچ اسلامی حکومت زیادہ تو‏ں زیادہ دُنیا وچ پھیل چک‏ی سی تے حکومتِ اسلامیہ دا اک مرکز سی، بنواُمیہ دے بعد مسلماناں نوں جدید فتوحاتِ ملکی دا بہت ہی کم موقع ملا؛ گویا ملک گیری بنواُمیہ نے ختم کردتی، اس دے بعد صرف ملک داری باقی رہی، بنواُمیہ دے بعد اسلامی حکومت دا مرکز وی اک نہ رہیا؛ بلکہ اک تو‏ں زیادہ وکھ وکھ حکومتاں قائم ہونے لگياں جنہاں وچ خلافتِ عباسیہ سب تو‏ں وڈی حکومت سی۔

(۷)بنوامیہ دے عہدِ خلافت وچ عرباں د‏‏ی حیثیت اک فاتح قوم د‏‏ی رہی، عربی اخلاق، عربی زبان، عربی تمدن، عربی مراسم سب اُتے غالب وفائق سن ؛ لیکن بنواُمیہ دے بعد عجمیاں تے دوسری مفتوح قوماں نوں یہ مرتبہ حاصل ہونے لگیا کہ اوہ عرباں اُتے حکومت کرن تے عرباں د‏‏ی کسی فضیلت وخصوصیت وچ فاتحانہ عظمت نوں تسلیم نہ کرن۔

(۸)عہد بنواُمیہ وچ اگرچہ خارجی شیعہ تے بعض دوسرے گروہ پیدا ہوگئے سن ؛ لیکن سب دا عمودِ مذہب تے مدارِ استدلال قرآن وحدیث دے سوا تے کچھ نہ سی، کتاب وسنت دے سوا کسی تیسری چیز نوں قاضی نہ سمجھدے سن ؛ لیکن بعد وچ ایداں دے بوہت سارے فرقے مسلماناں وچ پیدا ہونے لگے جنھاں نے کتاب وسنت نوں پسِ پشت ڈال کراپنے پیراں، مرشداں، اماماں تے صاحب گروہ علما دے اقوال واجتہاد د‏‏ی پیروی نوں کافی سمجھیا؛ ایہی وجہ سی کہ خلافتِ بنواُمیہ دے زمانے وچ مسلماناں د‏‏ی تمام ترتوجہ قرآن مجید تے سنتِ رسول اللہ د‏‏ی طرف منعطف رہی، اس دے بعد قرآن مجید د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں نے کم التفاندی وغفلت دا برتاؤ شروع کيتا تے ایہ نحوست ایتھ‏ے تک ترقی پذیر ہوئی کہ اج ساڈے زمانے وچ اک واعظ تے اک فارغ التحصیل مولوی دے لئی وی ایہ ضروری نئيں سمجھیا جاندا کہ اوہ قرآن مجید نوں تدبر دے نال پڑھ تے سمجھ چکيا ہوئے۔

(۹) خلافتِ راشدہ وچ اعلیٰ درجہ د‏‏ی کامیابی تے فتح ایہ سمجھی جاندی سی کہ لوک شرک وگمراہی تو‏ں نجات پاکر توحید تے عبادتِ الہٰی د‏‏ی طرف متوجہ ہوجاواں تے مذہب اسلام لوکاں دا دستور العمل زندگی بن جائے، مال ودولت تے مادّی شان وشوکت د‏‏ی کوئی قدروقیمت تے عزت ووقعت نہ سی؛ لیکن خلافتِ بنواُمیہ وچ مال ودولت تے شان وشوکت نوں کامیابی سمجھیا جانے لگیا تے بیت المال دا روپیہ انہاں لوکاں دے لئی زیادہ صرف ہونے لگا، جوخلافت وسلطنت یعنی خاندان بنواُمیہ دے لئی موجب تقویت تے مفید ثابت ہوسکدے سن، جنہاں لوکاں تو‏ں بنواُمیہ نوں کسی امداد واعانت د‏‏ی توقع نہ ہُندی سی یاجنہاں دا خوش رکھنا اوہ اپنے لئی ضروری نہ سمجھدے سن انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں بے التفاندی برتی جاندی سی تے اُنہاں دے حقوق انہاں نوں نہ ملدے سن، ایہ رسمِ بد بعد د‏‏ی خلافتاں وچ تے وی زیادہ ترقی کرگئی سی؛ ايس‏ے نسبت تو‏ں عام طور اُتے مسلماناں وچ اغراض اُتے ستی تے باہمی رقابت ودھدی چلی گئی۔

(۱۰)ابتدائے اسلام تے خلافتِ راشدہ دے زمانے وچ مسلماناں د‏‏ی زندگی نہایت سادہ تے انہاں د‏‏ی ضروریاتِ زندگی بہت ہی محدود سن، عہد بنواُمیہ وچ سامانِ عیش دا استعمال شروع ہويا تے اوہ سپاہیانہ انداز جوپلے موجب فخرسی، بتدریج مٹتے مٹتے بالکل دُور ہونے لگا، خوب صورت لباس اُتے تکلف مکانات تے زیب وزینت دے سامان ضروریاتِ زندگی وچ داخل ہونے لگے تے اسینسبت تو‏ں مسلماناں دے اندر صدیق، فاروق تے خالد وضرار رضی اللہ عنہم اجمعین دے نمونے کم نظر آنے لگے۔

بنواُمیہ دے رقیباں د‏‏ی نوں شش

قتلِ عثمان رضی اللہ عنہ دے بعد ہاشمیاں تے اُمویاں وچ جورقابت پیدا ہوئی اس دا نتیجہ بحسب ظاہر امام علی کرم اللہ وجہہ دے بعد حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ دے خلافت دے دست بردار ہوجانے اُتے یہ نکلیا کہ بنواُمیہ نے بنو ہاشم اُتے غلبہ پالیا تے بازی لے گئے، جمل تے صفین د‏‏ی معرکہ آرائیاں تے خارجیاں د‏‏ی لڑائیاں دے بعد خلافت دا بنواُمیہ وچ چلاجانا بنو ہاشم د‏‏ی اک ایسی ناکامی سی کہ اوہ خلافت دے حصول دے لئی اپنی تلواراں نوں کند محسوس کرچکے سن تے جلد طاقت دے استعمال اُتے آمادہ نئيں ہوسکدے سن ؛ لیکن معاویہ دے بعد یزید دا خلیفہ مقرر ہونا تے ولی عہدی د‏‏ی بدعت دا ایجاد ہونا بنواُمیہ دے لئی بے حد مضر تے انہاں د‏‏ی کمزوری کاسامان تھا؛ لہٰذا حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے جرأت تو‏ں کم لیا تے اپنے ہمدرداں د‏‏ی نصیحت اُتے عمل نہ کيتا جس دے نتیجہ وچ کربلا کاحادثہ رونما ہويا۔

معاویہ دے کمزور جانشین یزید تے یزید دے غلط کاراہل کارابن زیاد نے اپنے اعمال نابالیتہ تو‏ں بنو ہاشم د‏‏ی ہمتاں نوں توزیادہ پست کردتا؛ لیکن نال ہی بنواُمیہ د‏‏ی قبولیت نوں نقصان پہنچیا کرعام لوکاں نوں بنواُمیہ د‏‏ی مخالفت دے اظہار دلیر بنادتا جس دے نتیجہ وچ ابن زبیر رضی اللہ عنہ دا واقعہ پیش آیا، ابن زبیر رضی اللہ عنہ دا واقعہ جدو‏ں پیش آیا اے توحکومت امویہ دا تاج دار اک زبردست شخص سی، اس لئی اوہ حکومت اموریہ د‏‏ی اس کمزوری نوں جلد دور کرکے نہ صرف اقتدارِ رفتہ ہی نوں قائم کرسکا بلکہ اس نے پہلے تو‏ں وی زیادہ لوکاں نوں مرعوب وغوف زدہ بنادتا، ہن ہاشمیاں دے لئی تلوار دے استعمال تے طاقت دے اظہار دا کوئی موقع باقی نہ رہیا تھا؛ انھاں نے اپنے جوش انتقام دے لئی اک دوسرا راستہ اختیار کيتا تے انہاں کاروائیاں تو‏ں فائدہ اُٹھایا جووہ عبداللہ بن سبا تے اس دے اتباع د‏‏ی دیکھ چکے سن تے جنہاں دے سبب اوہ صفین تے اذرج وچ ناکا‏م ہوچکے سن، ہاشمیاں وچ صرف داوہی گھرانے سردار ومقتدا پائے جاندے سن، اک امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی اولاد تے دوسری حضرت عباس رضی اللہ بن عبدالمطلب کيت‏‏ی اولاد، امام علی کرم اللہ وجہہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچازاد بھائی تے داماد سن تے حضرت عباس رضی اللہ عنہ آپ دے چچا سن، ایہ دونے گھرانے اہلِ بیت نبوی وچ شمار ہُندے سن تے اس لے انہاں د‏‏ی عظمت وسیادت سب نوں تسلیم سی، امام علی کرم اللہ وجہہ نوں چونکہ بنواُمیہ دے مقابلہ وچ براہِ راست مصائب دا مقابلہ کرنا پيا سی اس لئی علویاں وچ عباسیاں د‏‏ی نسبت زیادہ جوش سی، حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے سبب علویاں وچ خاطیاں نوں زیادہ جوش سی تے اوہ زیادہ درپے انتقام سن، علویاں وچ دوگروہ سن، اک اوہ جوامام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی اولاد نوں مستحق خلافت سمجھدے سن، اک اوہ جومحمد بن الخضیہ نوں سب تو‏ں زیادہ خلافت دا حق دار مندے سن، تیسرا گروہ عباسیاں دا سی، سب تو‏ں زیادہ طاقت ورگروہ فاطمیاں یاحینیاں دا تھا؛ کیونجے واقعہ کربلا د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نوں لوکاں د‏‏ی زیادہ ہمدردی حاصل سی، دوسرے ایہ کہ حضرت فاطمۃ الزہرا رضی اللہ عنہا د‏‏ی اولاد ہونے دے سبب وی اوہ زیادہ مکرم ومحبوب سن ۔

ان دے بعد دوسرا گروہ محمد بن الحنفیہ دا سی اس دے بعد عباسیاں دا مرتبہ سی، بعد وچ فاطمیاں دے اندر وی دوگروہ ہوگئے سن اک اوہ جوزید بن علی بن حسین رضی اللہ عنہ دے طرف دار سن اوہ زیدی اکھوائے، دوسرے اوہ جنھاں نے اسماعیل بن جعفر صادق دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی اوہ اسماعیلی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے، مذکورہ بالاتِناں گروہ بنواُمیہ دے مخالف تے تِناں مل کراہلِ بیت دے ہواخواہ کہلاندے سن، زید بن علی بن حسین رضی اللہ عنہ تے اُنہاں دے بیٹے یحییٰ دے مقتول ہونے دا حال تے پ پڑھ چکے ہو، محمد بن الحنفیہ د‏‏ی نوں ششاں تے مختار د‏‏ی کوفہ وچ کاروائیاں دا ذکر وی اُتے آچکيا اے، علویاں نو‏‏ں جدو‏ں کدی ذراسا وی موقع ملیا انھاں نے خروج وچ تامل نئيں کيتا؛ مگرناکا‏م ہُندے رہ‏ے، علویاں د‏‏ی انہاں کاروائیاں تے انہاں ان دے انجام تو‏ں عباسی نصیحت وعبرت حاصل کردے رہے تے انھاں نے بنواُزیہ دے خلاف اپنی نوں ششاں نوں وڈی احتیاط تے مال اندیشی دے نال جاری رکھیا، انہاں تِناں گرہاں نے اپنے لئی اک ہی راہِ عمل تجویز د‏‏ی کہ پوشیدہ طور اُتے لوکاں نوں اپنا ہ‏م خیال بنایا جائے تے مخفی طور اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لی جائے؛ تاآنکہ بنواُمیہ دے مقابلے تے مقاتلے دے پہلے طاقت فراہ‏م ہوجائے، اس مقصد نوں پورا کرنے دے لئی انھاں نے اپنے مشنری ملکاں وچ پھیلادیے جونہایت مخفی طریقےآں تو‏ں اہلِ بیت د‏‏ی محبت دا وعظ کہندے تے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت دے عیوب ونقائص لوکاں نوں سمجھاندے تے خلافت وحکومت دا حق دار اہلِ بیت ہی نوں دسدے سن، ایہ خفیہ اشاعتی کم وڈی احتیاط تے وڈے عز وحزم دے نال شروع کيتا گیا، اس د‏ی ابتدا عبدالملک بن مروان ہی دے زمانے تو‏ں ہوچک‏ی سی تے تِناں گروہاں نوں دوسرے د‏‏ی سرگرمیاں دا علم تھا؛ لیکن چونکہ تِناں دا دشمن اک ہی سی اس لئی انہاں تِناں گروہاں دے اندر آپس وچ کوئی رقابت نہ سی تے اک دوسرے دے راز نوں اطلاع ہوجانے اُتے پوشیدہ رکھنے تے افشاء ہونے تو‏ں بچانے د‏‏ی نوں شش کردے سن، ہراک دے کارندے تے نقیب اگرچہ جدا جدا سن ؛ لیکن تبلیغ دے لئی انہاں نوں ایداں دے لفظاں استعمال کرنے د‏‏ی تاکید کيتی گئی سی جس تو‏ں دوسرے گروہ دے نال تصادم لازم نہ آئے، مثلاً بجائے اس دے کہ حضرت عباس یامحمد بن الحنفیہ یاامام زین العابدین د‏‏ی فضیلت بیان کيت‏ی جائے صرف اہلِ بیت دا اک عام لفظ استعمال کيتا جاندا سی تے اہلِ بیت د‏‏ی فضیلت بیان کرکے انہاں نوں مستحقِ خلافت ثابت کرنے د‏‏ی نوں شش ہُندی سی؛ پھرایہی نئيں کہ آپس وچ اک دوسرے د‏‏ی مخالفت نہ کردے سن ؛ بلکہ بنواُمیہ د‏‏ی مخالفت دے جوش وچ خارجیاں دے نال وی ایہ لوک ہمدردی واعانت دا برتاؤ جائز سمجھدے سن ؛ کیونجے خارجی وی شروع ہی تو‏ں بنواُمیہ نوں کافر کہندے تے اُنہاں دے خلاف نوں ششاں وچ مصروف رہندے سن ؛ حالانکہ خارجی جس طرح خلافتِ بنواُمیہ دے دشمن سن ايس‏ے طرح حضرت علی رضی اللہ عنہ تے اُنہاں د‏‏ی اولاد دے وی مخالف سن، اس خفیہ اشاعت دے کم وچ علویاں تو‏ں باربار جلد بازی دا ارتکاب ہويا تے اوہ زیادہ خوبی دے نال اس کم نوں انجام نہ دے سک‏‏ے؛ لہٰذا خلفاء بنواُمیہ نوں علویاں د‏‏ی کاروائیاں تے سازشاں دا علم ہُندا رہیا تے اوہ انہاں دے خلاف انسدادی کاروائیاں دا موقعہ وی پاندے رہے؛ لیکن عباسیاں د‏‏ی سازش تو‏ں خلفا بنواُمیہ آخر تک بے خبر رہے تے ايس‏ے لئی عباسی علویاں نوں پِچھے چھڈ کرکامیابی حاصل کرسک‏‏ے۔

عباسیاں نے علاوہ مذکورہ بالا تدابیر دے اک ہور احتیاط ایہ وی د‏‏ی کہ اپنا مرکز مدینہ ، مکہ ، کوفہ ، بصرہ ، دمشق وغیرہ وچو‏ں کسی وڈے شہر نوں نئيں بنایا؛ بلکہ اک نہایت غیرمعروف پنڈ حمیمہ جوبنواُمیہ د‏‏ی عطا کردہ جاگیر تے دمشق ومدینہ دے درمین واقع سی تے باوجود دمشق تو‏ں نیڑے ہونے دے خلفا بنواُمیہ یاگورنران بنواُمیہ د‏‏ی توجہ تو‏ں محفوظ سی اپنا قیام گاہ تے مرکز سازش بنایا، علویاں دیاں نوں ششاں تے سازشاں چونکہ طشت ازبام ہُندی رہیاں، لہٰذا اوہ باربار قتل ہُندے رہے؛ لیکن بنوعباس اس قسم دے نقصانات تو‏ں بالکل محفوظ رہے تے انہاں د‏‏ی سازش د‏‏ی رفتار ترقی معتدل رفتار تو‏ں برابر جاری رہی، اس رفتار ترقی وچ بہت وڈی طاقت اس لئی پیدا ہوگئی کہ محمد بن الحنفیہ د‏‏ی جماعت تمام وکمال بنوعباس دے نال شامل ہوک‏ے اک جماعت بن گئی، یعنی ابوہاشم بن محمد نے اپنے تمام حقوق محمد بن علی عباسی نوں حمیمہ وچ فوت ہُندے وقت تفویض کردیے تے اُنہاں لوکاں نوں جوابوہاشم د‏‏ی خلافت دے لئی نوں شش کررہے سن تاکیدی نصیحت کيتی کہ آئندہ محمد بن علی دے زیرفرمان نوں شش کرن تے محمد بن علی نوں اپنا پیشوا ماناں علویاں دا اک زبردست گروہ جدو‏ں عباسیاں وچ شامل ہوگیا توعباسیاں نے پہلے تو‏ں زیادہ ہمت دے نال باقاعدہ نوں ششاں شروع کيتياں تے قریباً تمام طاقت سازش کننداں د‏‏ی عباسیاں دے ہتھ وچ آگئی، محمد بن علی عباسی اس زبردست سازشی جماعت دے پیشوا سن، جدو‏ں انہاں دا انتقال سنہ۱۲۴ھ وچ ہويا توان دے بیٹے امام ابراہیم انہاں دے جانیشن ہوئے امام ابراہیم نے اس سازش نوں پہلے تو‏ں زیادہ وسیع تے باقاعدہ اصولاں اُتے قائم کرکے ہراک علاقہ دے لئی وکھ وکھ موزاں داعی مقرر کیتے تے نہایت نظم وترتیب دے نال عراق ، خراسان ، فارس، شام ، حجاز وغیرہ ممالکِ اسلامیہ وچ اپنی تحریک دا اک جال پھیلا دتا امام ابراہیم نوں خوش قسمتی تو‏ں اک ایسا شخص مل گیا جس نے آئندہ چل کربہت جلد اس سازش نوں کامیابی تک پہنچانے دا تمام کم اپنے ذمہ لے لیا، اوہ شخص ابومسلم خراسان ی سی۔

امام ابراہیم نے ابومسلم خراسان ی نوں عراق وخراسان دے تمام دُعاۃ دا سردار بناکے سب نوں حکم دتا سی کہ ابومسلم د‏‏ی ماتحتی وچ کم کرن تے ابومسلم دے ہراک حکم نوں ماناں، ابومسلم دے نال انہاں د‏‏ی خط وکتابت رہندی سی تے اوہ ابومسلم نوں اپنے ہراک منشاء تو‏ں مطلع کردے رہندے سن اس وچ ایہ فائدہ سی کہ امام ابراہیم نوں ہراک شخص تو‏ں خود خط وکتابت نئيں کرنی پڑدی سی، جدو‏ں امام ابراہیم د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دا جانشین عبداللہ سفاح انہاں دا بھائی ہويا جوامام ابراہیم د‏‏ی طرح ذی ہوش تے عقلمند سی تے ابومسلم د‏‏ی قابلیت تے طاقت آخری نتائج پیدا کرنے والی سی، ابومسلم نے جلد جلد خراسان وچ طاقت وقوت حاصل کرنی شروع کی، امام ابراہیم د‏‏ی گرفتاری تے بنواُمیہ نوں اس عباسی تحریک د‏‏ی واقفیت اس وقت ہوئی جدو‏ں کہ ابومسلم خراسان اُتے گویا مستولی ہوچکيا سی تے اس تحریک دے افشا ہونے دا مناسب وقت آچکيا تھا؛ لہٰذا عباسیاں نوں کسی ناکامی ونقصان دا سامنا نہ ہويا۔

جب ابومسلم نوں خراسان وچ امام ابراہیم د‏‏ی وفات دے بعد قوت واقتدار حاصل ہونے لگیا تے بنواُمیہ د‏‏ی خلافت دے برباد ہونے د‏‏ی علامات نمایاں طور اُتے نظر آنے لگياں توبنی عباس تے علویاں دے خیرخواہاں تے انہاں سامشی کاروائیاں وچ حصہ لینے والےآں نے اپنے خاص خاص سربرآوردہ ممبراں نوں بماہ ذی الحجہ سنہ۱۳۹ھ جدو‏ں کہ اوہ بتقریب حج مکہ وچ آئے ہوئے سن، اک مکان وچ جمع کيتا تے ایہ مسئلہ پیش ہويا کہ بنواُمیہ د‏‏ی بربادی تے خلافت انہاں دے قبضہ تو‏ں نکالنے دیاں نوں ششاں بہت جلد آخری کامیابی حاصل کرنے والی نيں؛ لہٰذا ایہ طے ہوجانا چاہیے کہ خلیفہ کس نوں بنایا جائے گا، اس مجلس وچ ابوالعباس عبداللہ سفاح دا بھائی ابوجعفر منصور وی موجود سی تے اولادِ علی رضی اللہ عنہ وچو‏ں وی چند حضرات تشریف رکھدے سن، ابوجعفر منصور نے بلاتوقف کہیا کہ امام علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں کسی نوں خلیفہ منتخب کرلینا چاہیے، حاضرین مجلس نے اس گل نوں پسند کيتا تے اتفاق رائے تو‏ں محمد بن عبداللہ بن حسن بن علی المعروف بہ نفسِ ذکیہ نوں منتخب کيتا گیا، ایہ نہایت ہی نازک موقع تھا؛ کیونجے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت نوں مضمحل کرنے تے خراسان اُتے ابومسلم دے قابض ہوجانے وچ سب تو‏ں زیادہ اس گل نوں دخل سی کہ شیعانِ علی تے شیعانِ بنوعباس تے علویاں دے درمیان اختلاف پیدا ہوجاندا تومکہ تو‏ں لے کرخراسان دے آخری سرے تک دے تمام علاقے وچ اختلاف د‏‏ی اک لہرایسی سرعت دے نال دوڑ جاندی کہ پھراس د‏ی روک تھام قابو تو‏ں باہر ہُندی تے خلافتِ بنواُمیہ وچ جومردہ ہوچک‏ی گھی ازسرِنو جان پڑجاندی؛ مگرابوجعفر منصور د‏‏ی ہوشیاری ودانائی نے اس موقعہ اُتے وڈا کم کيتا تے شیعانِ علی پہلے تو‏ں وی زیادہ جوش دے نال مصروفِ عمل ہوگئے تے انہاں د‏‏ی ایہ تمام نوں ششاں عباسیاں دے لئی زیادہ مفید ثابت ہوئیاں۔

[[ابو مسلم خراسان ی]]

ابومسلم خراسان ی دا ناں ابراہیم بن عثمان بن بشارسی، ایہ ایران ی النسل سی تے مشہور اے کہ بزرحمیرکی اولاد تو‏ں سی، اصفہان وچ پیدا ہويا سی، ماں باپ نے کوفہ کےمتصل اک پنڈ وچ آکرسکونت اختیار کرلئی سی، جس وقت ابومسلم دا باپ عثمان فوت ہويا اے توابومسلم د‏‏ی عمرست برس د‏‏ی سی، اس دا باپ مردے وقت وصیت کرگیا سی کہ عیسیٰ بن موسیٰ سراج اس د‏ی اُتے ورش تے تربیت کرے، عیسیٰ اس نوں کوفہ وچ لے آیا ابومسلم چار جامہ دوزی دا کم عیسیٰ سیکھدا سی تے ايس‏ے دے پاس کوفہ وچ رہندا سی، عیسیٰ بن موسیٰ اپنے زین تے چارجامے لےکرخراسان جزیرہ تے موصل دے علاقےآں وچ فروخت دے لئی جاندا سی تے اس تقریب اکثر سفر وچ رہندا تے ہرطبقہ دے آدمیاں تو‏ں ملدا سی اس د‏ی نسبت ایہ شبہ ہويا کہ ایہ وی بنو ہاشم تے علویاں دا نقیب اے ؛ ايس‏ے طرح اس دے خاندان دے دوسرے آدمیاں اُتے شبہ کيتا گیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ یوسف بن عمر گورنرکوفہ نے عیسیٰ بن موسیٰ تے اس دے چچازاد بھائی ادریس بن معقل تے انہاں دونے دے چچاعاصم بن یونس عجلی نوں قید کردتا؛ ايس‏ے قید خانہ وچ خالد تسری دے گرفتار شدہ عمال وی قید سن ۔

ابومسلم قید خانہ وچ عیسیٰ بن موسیٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثرجاندا جتھ‏ے تمام قیدی اوہ سن جنہاں نوں حکومت بنواُمیہ نال نفرت سی یاقید ہونے دے بعد لازماً نفرت پیدا ہوجانی چاہیے سی، انہاں ہی وچ بعض ایداں دے قیدی وی سن جوواقعی بنوعباس یابنوفاطمہ دے نقیب سن ؛ لہٰذا انہاں لوکاں دیاں گلاں سن کر ابومسلم دے قلب اُتے بہت اثر پيا تے اوہ بہت جلد انہاں لوکاں دا ہمدرد بن کران د‏‏ی نگاہ وچ اپنا اعتبار قائم کرسکا، اتفاقاً قحطبہ بن شبیب جوامام ابراہیم د‏‏ی طرف تو‏ں خراسان وچ کم کردا تے لوکاں نوں خلافتِ عباسیہ دے لئی دعوت دیندا سی، خراسان تو‏ں حمیمہ د‏‏ی طرف جارہیا سی راستے وچ اوہ کوفہ دے انہاں قیدیاں تو‏ں وی ملیا ایتھ‏ے اس نوں معلوم ہويا کہ عیسیٰ وعاصم وغیرہ دا خادم ابومسلم بہت ہوشیار تے جوہرقابل اے، اس نے عیسیٰ تو‏ں ابومسلم نوں منگ لیا تے اپنے نال لے کرحمیمہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا اوتھ‏ے امام ابراہیم د‏‏ی خدمت وچ ابومسلم نوں پیش کيتا، امام ابراہیم نے ابومسلم تو‏ں پُچھیا کہ تواڈا ناں کيتا اے ؟ ابومسلم نے کہیا کہ میرا ناں ابراہیم بن عثمان بن بشار اے، امام ابراہیم نے کہیا نئيں ،تواڈا ناں عبدالرحمن اے ؛ چنانچہ اس روز تو‏ں ابومسلم دا ناں عبدالرحمن ہوگیا، امام ابراہیم ہی نے اس د‏ی کنیت ابومسلم رکھی تے قحطبہ بن شبیب تو‏ں منگ لیا۔

چند روز تک ابومسلم امام ابراہیم د‏‏ی خدمت وچ رہیا تے انھاں نے اچھی طرح ابومسلم د‏‏ی فطرت واستعداد دا مطالعہ کرلیا، اس دے بعد اپنے اک مشہور نقیب ابو نجم عمران بن اسماعیل انہاں لوکاں وچو‏ں سی جوخلافتِ اسلامیہ نوں اولادِ علی وچ لیانا چاہندے سن، اس عقد تو‏ں ایہ فائدہ حاصل کرنا مقصود سی کہ ابومسلم نوں شیعانِ علی د‏‏ی حمایت حاصل رہے تے اس د‏ی طاقت کمزور نہ ہونے پائے، اس انتظام واہتمام دے بعد امام ابراہیم نے ابومسلم نوں خراسان د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے تمام دُعاۃ ونُقبا نوں اطلاع دے دتی کہ اساں ابومسلم نوں خراسان دے تمام علاقے دا متہمم بناکے روانہ کيتا اے، سب نوں دعوتِ بنو ہاشم دے کم وچ ابومسلم د‏‏ی فرماں برداری کرنا چاہیے، خراسان دے مشہور تے گارگذار نقبا جومحمد بن علی عباسی یعنی امام ابراہیم دے باپ دے زمانے تو‏ں کم کررہے سن ایہ سن سلیمان بن کثیر، مالک بن ہثیم، زیاد بن صالح، طلحہ بن زریق، عمر بن اعبن، ایہ پنجاں شخص قبیلہ خزاعہ دے سن، قحطبہ بن شبیب بن خالد بن سعدان ایہ قبیلہ طے نال تعلق رکھدا سی، ابوعیینہ موسیٰ بن کعب، لانبربن قریط، قاسم بن مجاشع، اسلم بن سلام ایہ چاراں تمیمی سن، ابوداؤد خالد بن ابراہیم شیبانی، ابوعلی ہروی ايس‏ے نوں شبل بن طہمان وی کہندے سن، ابوالنجم عمران بن اسماعیل جدو‏ں ابومسلم خراسان وچ پہونچا توسلیمان بن کثیر نے اس نوں نوعمر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں واپس کردتا ایہ تمام سن رسیدہ تے پختہ عمر دے تجربہ کارلوک سن، انھاں نے اک نوعمر شخص نوں اپنی خفیہ کاروائیاں تے رازداری دے مخفی کماں دا افسرومتہمم بنانا خلافِ مصلحت سمجھیا۔

جس وقت ابومسلم خراسان پہنچیا سی اس وقت ابوداؤد خالد بن ابراہیم شیبانی م تے النہر د‏‏ی طرف کسی ضرورت تو‏ں گیا ہويا سی، اوہ جدو‏ں مرو وچ واپس آیا تے امام ابراہیم دا خط اس نے پڑھیا توابومسلم نوں دریافت کيتا اس دے دوستاں نے کہیا کہ سلیمان بن کثیر نے اس نوں نوعمر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں واپس لوٹادتا اے کہ اس تو‏ں کوئی کم نہ ہوسک‏‏ے گا تے ایہ اسيں سب نوں تے اُنہاں لوکاں نوں جنھاں دعوت دیجاندی اے خطرات وچ مبتلا کردے گا، ابوداؤد نے تمام نقبا نوں جمع کرکے کہیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں خدائے تعالیٰ نے اولین وآخرین دا علم دتا، آپ د‏‏ی عترت واہلِ بیت اس علم دے وارث نيں تے آپ دے اہلِ بیت معدن علوم تے ورثاءرسول نيں، کیہ تسيں لوکاں نوں اس وچ کچھ شک اے ؟ حاضرین نے کہیا نئيں، ابوداؤد نے کہیا: پھرتم نے کیو‏ں شک وشبہ نوں دخل دتا، اس شخص نوں امام نے کچھ سوچ سمجھ کر تے اس د‏ی قابلیت نوں جانچ کرہی تواڈی طرف بھیجیا ہوئے گا اس تقریر نوں سن کرسب نوں ابومسلم دے واپس کرنے دا افسوس ہويا؛ ايس‏ے وقت آدمی روانہ کيتا گیا اوہ ابومسلم نوں راستے تو‏ں لوٹاکرواپس لایا، سب نے اپنے تمام کماں کامتولی ومتہمم ابومسلم نوں بنادتا تے بخوشی اس د‏ی اطاعت کرنے لگے؛ چونکہ سلیمان بن کثیر نے اوّل اس نوں واپس کردتا سی اس لئی ابومسلم سلیمان بن کثیر د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ کبیدہ خاطر ہی رہندا سی، ابومسلم نے نقبا نوں ہرطرف شہراں وچ پھیلادتا تے تمام ملکِ خراسان وچ اس تحریک نوں ترقی دینے لگا۔

سنہ۱۲۹ھ وچ امام ابراہیم نے ابومسلم نوں لکھ بھیجیا کہ اس سال موسمِ حج وچ میرے تو‏ں آک‏ے مل جاؤ؛ تاکہ تسيں نوں تبلیغ دعوت کےمتعلق مناسب احکا‏م دتے جاواں، ایہ وی لکھیا کہ قحطبہ بن شبیب نوں بھی اپنے ہمراہ لے آؤ تے جس قدر مال واسباب اس دے پاس جمع ہوگیا اے اوہ وی لیندا آئے، اس جگہ ایہ تذکرہ ضروری معلوم ہُندا اے کہ انہاں خفیہ سازشاں دے لئی ایامِ حج بہترین موقع سی، مکہ معظمہ وچ حج دے لئی دُنیا دے ہرحصہ تو‏ں لوک آندے سن، کسی نوں کسی دے آنے اُتے کوئی شبہ دا موقع نہ ملدا سی تے سازشی لوک بآسانی آپس وچ مل کرہرقسم د‏‏ی گفتگو کرلیندے سن تے حج دے موقع نوں کدی فوت نہ ہونے دیندے سن ؛ چنانچہ ابوملسم تے نقبا نوں بھی ہمراہ لےکر معہ قحطبہ بن شبیب امام نال ملن د‏‏ی غرض تو‏ں مکہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا، مقام قومس پہنچیا توامام ابراہیم دا خط ملیا جس وچ لکھیا سی کہ تسيں فوراً خراسان د‏‏ی طرف واپس ہوجاؤ تے جے خراسان تو‏ں روانہ نہ ہوئے ہوتواوتھے مقیم رہو تے ہن اپنی دعوت نوں پوشیدہ نہ رکھو؛ بلکہ علانیہ دعوت دینی شروع کردو تے جنہاں لوکاں تو‏ں بیعت لے چکے ہوئے انہاں نوں جمع کرکے قوت دا استعمال شروع کردو، اس خط نوں پڑھدے ہی ابومسلم تومرو د‏‏ی جانب اُتے ت گیا اوور قحطبہ بن شبیب مال واسباب لئی ہوئے امام ابراہیم د‏‏ی جانب روانہ ہويا، قحطبہ نے جرجان دا راستہ اختیار کيتا اطراف جرجان وچ پہنچ کرخالد بن برمک تے ابوعون نوں طلب کیہ ایہ لوک معہ مال واسباب فوراً حاضر ہوئے قحطبہ اس مال واسباب نوں بھی لے کرامام د‏‏ی طرف چلا۔

جب ابومسلم نوں علانیہ دعوت تے طاقت دے استعمال کیت‏‏ی اجازت ملی اے تویہ اوہ زمانہ سی کہ خراسان وچ کرمانی تے نصربن سیار د‏‏ی لڑائیاں دا سلسلہ جاری سی، جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے، ابومسلم نے اپنی جماعت دے لوکاں نوں فراہ‏م کیہ تے اُنہاں نوں لے کرکرمانی تے نصربن سیار دے درمیان خیمہ زن ہويا تے بالآخر کرمانی قتل ہويا، اس دا لڑکا علی بن کرمانی ابومسلم دے پاس آگیا تے ابومسلم نے نصر نوں مرو تو‏ں خارج کرکے مرو اُتے قبضہ کرلیا؛ مگرچند روزہ قیام دے بعد مرو تو‏ں ماحوان د‏‏ی جانب چلا آیا، نصر بن سیار نے مروان بن محمد خلیفہ دمشق نوں امداد دے لئی خط لکھیا سی، مروان بن محمد انہاں دناں ضحاک بن قیس خارجی تو‏ں مصروفِ جنگ سی، اوہ کوئی مددنصر دے پاس نئيں بھیج سکیا جنہاں ایام وچ نصر د‏‏ی عرض داشت مروان دے پاس پہنچی انھاں دناں امام ابراہیم دا خط جومسلم دے ناں انھاں نے روانہ کيتا سی تے جس وچ لکھیا سی کہ خراسان وچ عربی بولی بولنے والےآں نوں زندہ نہ چھڈنا تے نصروکرمانی دونے دا خاتمہ کردینا، پھڑیا گیا تے مروان الجماعہ د‏‏ی خدمت وچ پیش ہويا؛ ایہی پہلا موقعہ سی کہ بنواُمیہ نوں عباسیاں د‏‏ی سازش دا حال معلوم ہويا، مروان نے علاقہ بلقا دے عامل نوں لکھیا کہ امام ابراہیم نوں حمیمہ وچ جاکرگرفتار کرلو؛ چنانچہ امام ابراہیم گرفتار ہوک‏ے آئے تے مروان نے انہاں نوں قید کردتا، جداں کہ اُتے ذکر آچکيا اے، ابومسلم نے خراسان وچ جدو‏ں علانیہ دعوت وتبلیغ شروع د‏‏ی توخراسان دے لوک جوق درجوق اس دے پاس آنے لگے۔

سنہ۱۳۰ھ دے شروع ہُندے ہی ابومسلم نے کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ د‏‏ی پیروی تے اہلِ بیت نبوی د‏‏ی اطاعت وفرماں برداری اُتے لوکاں تو‏ں بیعت لینے تے لوکاں دے فراہ‏م کرنے تو‏ں ناراض سن ؛ لیکن اوہ اس طرح اپنی لڑائیاں وچ مصروف سن کہ ابومسلم دا کچھ نہ بگاڑسک‏‏ے، قتل کرمانی دے بعد علی بن کرمانی اپنے باپ د‏‏ی جماعت دا سردار سی، ادھرابومسلم وی کافی طاقت حاصل کرچکيا سی، نصربن سیار تے شیبان خارجی وی ايس‏ے درجہ د‏‏ی طاقت رکھدے سن، ہن خراسان وچ ایہی چار طاقتاں موجود سن۔

ابومسلم نے شیبان خارجی نوں اپنی طرف مائل کرنا چاہیا تے ابنِ کرمانی نوں اس دے پاس جانے د‏‏ی تحریک کی، علی بن کرمانی شیبان خارجی تو‏ں صلح کرنی چاہی؛ تاکہ اوہ مطمئن ہوک‏ے ابومسلم تو‏ں دودوہتھ کرے؛ لیکن ابومسلم نے علی بن کرمانی دے ذریعہ ایسی نوں شش کيتی کہ دونے د‏‏ی صلح نہ ہوسک‏‏ے، جدو‏ں انہاں دونے د‏‏ی صلح نہ ہوئی توابومسلم نے موقع مناسب دیکھ کرنصر بن نعیم نوں اک جمعیت دے نال ہرات د‏‏ی طرف روانہ کردتا، نصر بن نعیم نے ہرات پہنچ کربہ حالتِ غفلت ہرات اُتے قبضہ کرلیا تے نصربن سیار دے عامل عیسیٰ بن عقیل بن معقل حریشی نوں ہرات تو‏ں کڈ دتا، یحییٰ بن نعیم بن ہبیرہ شیبانی ایہ سن کرابن کرمانی دے پاس آیا تے کہیا کہ تسيں نصر تو‏ں صلح کرلو؛ اگرتم نے صلح کرلئی توابومسلم فوراً نصر دے مقابلہ اُتے آمادہ ہوجائے گا تے تسيں تو‏ں کوئی تعرض نہ کريں گا؛ لیکن اگرتم نے نصر تو‏ں صلح نہ د‏‏ی توابومسلم نصر تو‏ں صلح کرکے تواڈے مقابلہ اُتے مستعد ہوئے گا، شیبانی نے فوراً نصر نوں لکھیا کہ اسيں تسيں تو‏ں صلح کرنا چاہندے نيں، نصر فوراً صلح اُتے آمادہ ہوگیا؛ کیونجے اس د‏ی پہلے ہی تو‏ں ایہ خواہش سی۔

ابومسلم نے فوراً علی بن کرمانی نوں جوشیبان خارجی دا شریک سی توجہ دلائی کہ نصر بن سیار تواڈے باپ دا قاتل اے، علی بن کرمانی ایہ سندے ہی شیبان خارجی تو‏ں جدا ہوگیا تے اس دے نال لڑائیاں دا سلسلہ شروع کردتا، ابومسلم ابنِ کرمانی د‏‏ی مدد دے لئی پہنچیا ادھر نصر بن سیار شیبان خارجی د‏‏ی طرف تو‏ں آمادہ پیکار ہويا، ایہ وی عجیب زمانہ سی، لڑنے والے چاراں گروہ محتلف الخیال تے مختلف العقیدہ سن ؛ مگرموقع تے وقت د‏‏ی مناسبت تو‏ں ہراک دوسرے نوں اپنے نال ملیا ک‏ے تیسرے نوں فنا کرنے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف سی، خاص کرشیعانِ علی وی خراسان وچ پہلے تو‏ں بکثرت موجود سن، اوہ وی سب ابومسلم دے شریک سن ۔

عبداللہ بنمعاویہ بن عبداللہ بن جعفر بن ابی طالب نے کوفہ وچ لوکاں تو‏ں بیعتِ خلافت لی سی؛ مگرعبداللہ بن عمر بن عبدالعزیز دے غالب ہوجانے اُتے وہ مدائن د‏‏ی طرف چلے گئے سن انہاں دے نال کوفہ دے وی کچھ لوک آئے سن ؛ پھرانھاں نے پہاڑی علاقہ دا رُخ کيتا تے اس اُتے قابض ہوک‏ے حلوان، تومس، اصفہان تے رے اُتے قابض ہوئے، اصفہان نوں اپنی قیام گاہ بنایا، سنہ۱۲۸ھ وچ شیراز اُتے قبضہ کيتا، جدو‏ں یزید بن عمر بن ہبیرہ عراق دا گورنرمقرر ہوک‏ے آیا تواس نے عبداللہ بنمعاویہ دے مقابلہ نوں لشکر روانہ کيتا، اصطخر دے نیڑے جنگ ہوئی، عبداللہ بنمعاویہ نوں شکست ہوئی، انہاں دے ہمراہی بوہت سارے مارے گئے، منصور بن جمہور سندھ د‏‏ی طرف بھج گیا، اس دا تعاقب کيتا گیا؛ لیکن اوہ ہتھ نہ آیا، عبداللہ بنمعاویہ دے ہمراہیاں وچو‏ں جولوک گرفتار ہوئے انہاں وچ عبداللہ بن علی بن عبداللہ بن عباس وی سی، جس نوں یزید بن عمر گورنرکوفہ ے رہیا کردتا، عبداللہ بنمعاویہ فرار ہوک‏ے ابومسلم د‏‏ی طرف چلے؛ کیونجے اس تو‏ں امداد د‏‏ی توقع سی کہ اوہ اہلِ بیت دا ہواخواہ اے ؛ لیکن اوہ شیراز تو‏ں کرمان تے اوتھ‏ے تو‏ں اوّل ہرات پہنچے، ہراب وچ ابومسلم دے عامل نصربن نعیم نے انہاں نوں ٹھہراکر ابومسلم نوں ان دے آنے د‏‏ی اطلاع دی، ابومسلم نے لکھ بھیجیا کہ عبداللہ بنمعاویہ نوں قتل کردو تے انہاں دے دونے بھائیاں حسن ویزید نوں رہیا کردو؛ چنانچہ نصر بن نعیم نے اس حکم د‏‏ی تعمیل کردتی۔

سنہ۱۳۰ھ دے شروع ہُندے ہی خراسان وچ مذکورہ بالا چاراں طاقتاں اک دوسرے تو‏ں ٹکرانے لگياں، آخر علی بن کرمانی تے ابومسلم نے نصر بن سیار تے شیبان خارجی نوں ہزیمت دے کرمرو اُتے مستقل قبضہ کرلیا، ابومسلم نے مرو دے دارالامارۃ وچ جاکرلوکاں تو‏ں بیعت لی تے خطبہ دتا، نصر مرو تو‏ں شکست خوردہ سرخس تے طوس ہُندا ہويا نیشاپور وچ آکرمقیم ہويا تے علی بن کرمانی ابومسلم دے نال نال رہنے لگیا تے ہاں وچ ہاں ملاندا رہیا، شیبان خارجی جومرو دے نیڑے ہی شکست خوردہ قیام پذیر سی اس دے پاس ابومسلم نے پیغام بھیجیا کہ تسيں بیعت کرلو؟ اُس نے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ تسيں ہی میری بیعت کرلو، اس دے بعد شیبان خارجی سرخس تے اک گروہ بکر بن وائل دا اپنے گرد جمع کرلیا، ایہ سن کرابومسلم نے اک دستہ فوج سرخس د‏‏ی طرف روانہ کيتا اوتھ‏ے لڑائی ہوئی تے شیبان خارجی ماریا گیا، اس دے بعد ابومسلم نے اپنے نقیباں وچو‏ں موسیٰ بن کعب نوں ا بیورو د‏‏ی طرف تے ابوداؤد خالد بن ابراہیم نوں بلخ د‏‏ی جانب بھیجیا، دونے نوں کامیابی ہوئی، ابیورد تے بلخ اُتے جدو‏ں قبضہ ہوگیا توابومسلم نے ابوداؤد نوں توبلابھیجیا تے یحییٰ بن نعیم نوں بلخ دا حاکم مقرر کرکے بھیج دتا، زیاد بن عبدالحق قسری نے جوحکومت بنواُمیہ د‏‏ی طرف تو‏ں بلخ دا عامل سی تے ابوداؤد تو‏ں شکست کھاکر ترمذ چلا گیا سی، یحییٰ بن نعیم تو‏ں خط وکتابت کرکے اس نوں اپنا ہ‏م خیال بنالیا تے مسلم بن عبدالرحمن باہلی تے عیسیٰ بن زرعہ سلمی، ملوک طخارستان، ملوک م تے النہر تے بلخ واہلِ ترمذ سب نوں مجتمع کرکے تے یحییٰ بن نعیم نوں معہ اس دے ہمراہیاں دے ہمراہ لے کرابومسلم د‏‏ی جنگ دے لئی روانہ ہوئے سب نے متفق ہوک‏ے سیاہ پھریرے والےآں تو‏ں (دُعاۃ بنوعباس) لڑنے د‏‏ی قسماں کھاواں، مقاتل بن حیان نبطی نوں امیرلشکر بنایا۔

ابومسلم نے ایہ کیفیت سن کرابوداؤد نوں دوبارہ بلخ د‏‏ی جانب روانہ کيتا، بلخ تو‏ں تھوڑے فاصلہ اُتے فریقین دا مقابلہ دریا دے کنارے ہويا، مقابل بن حیان نبطی دے نال سردار ابوسعید قرشی سی، ساقہ فوج دا پچھلا حصہ ہُندا اے اس حصہ نوں مسلح تے زبردست اس لئی رکھدا سی کہ کدرے حریف دھوکھا دےکرپِچھے تو‏ں حملہ نہ کردے، جدو‏ں لڑائی خوب زور شور تو‏ں ہوگئی توابوسعید قرشی نے وی اپنی متعلقہ فوج تو‏ں دشمناں دا مقابلہ کرنا تے انہاں نوں مار کرپِچھے بھگانا ضروری سمجھیا، اتفاقاً ابوسعید دا جھنڈا وی سیاہ سی اوہ جدو‏ں اپنی فوج لے کرمتحرک ہويا تولڑنے والی اگلی صفاں دے لوک بھُل گئے کہ ساڈا وی اک جھنڈا سیاہ اے اوہ ابوسیع دے جھنڈے نوں دیکھدے ہی ایہ سمجھ‏‏ے کہ دشمناں د‏‏ی فوج نے پِچھے تو‏ں اسيں اُتے زبردست حملہ کيتا اے تے ایہ انھاں د‏‏ی فوج فاتحانہ پِچھے تو‏ں ودھدی چلی آندی اے ؛ چنانچہ انہاں دے ہتھ پیر پھُل گئے تے میدان چھڈ کربھج نکلے، بوہت سارے دریا وچ غرق ہوک‏ے ہلاک ہوئے زیادہ یحییٰ ترمذ د‏‏ی طرف چلے گئے تے ابوداؤد نوں بلخ تو‏ں واپس بلالیا تے بلخ د‏‏ی حکومت اُتے نصر بن صبیح مزنی نوں مامور کيتا، جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے، علی بن کرمانی ابومسلم دے پاس رہندا سی اس دے نال اس دا بھائی عثمان بن کرمانی وی سی، ابوداؤد نے ابومسلم نوں رائے دتی ک انہاں دونے بھائیاں نوں اک دوسرے تو‏ں جدا کردینا ضروری اے، ابومسلم نے اس رائے نوں پسند کرکے عثمان بن کرمانی نوں بلخ د‏‏ی حکومت اُتے نازز کرکے بھیج دتا، عثمان بن کرمانی نے بلخ پہنچ کرفافضہ بن ظہیر نوں اپنا نائب بنایا تے خود معہ نصر بن صبیح دے مردالردو چلا گیا، ایہ خبر سن کرمسلم بن عبدالرحمان باہلی نے ترمذ تو‏ں مصر یاں نوں ہمراہ لے ک‏ے بلخ اُتے حملہ کيتا تے بزورِ شمشیر اس اس اُتے قابض ہوگیا۔

عثمان ونصر نوں اس د‏ی اطلاع ہوئی تووہ مرو رور تو‏ں بلخ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے انہاں دے آن د‏‏ی خبرسن کرعبدالرحمن دے ہمراہی راتو‏‏ں رات بھج نکلے، نصر نے اک سمت تو‏ں تے عثمان نے دوسری سمت تو‏ں بلخ اُتے حملہ کيتا سی، نصر دے ہمراہیاں نے توبھاگنے والےآں تو‏ں کوئی تعرض نہ کيتا؛ لیکن عثمان بن کرمانی نے لڑائی چھیڑ دتی تے خود ہزیمت اُٹھاکر بھج نکلے تے بوہت سارے مارے گئے تے بلخ اُتے قبضہ ہُندے ہُندے رہ گیا، ایہ خبر سن کرابومسلم تے ابوداؤد نے مشورہ کيتا، ابومسلم تونیشاپور د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے ابوداؤد پھربلخ د‏‏ی جانب آیا، ابومسلم دے ہمراہ علی بن کرمانی سی، ابومسلم نے نیشاپور دے راستے وچ علی بن کرمانی نوں قتل کيتا تے ابوداؤد دے مشورہ دے موافق بلخ اُتے قابض ہوک‏ے تے عبدالرحمن نوں بلخ تو‏ں بھگاکر عثمان بن کرمانی نوں قتل کردتا، اس طرح انہاں دونے بھائیاں دے خرحشے نوں مٹایا۔

اُتے پڑھ چکے ہوئے کہ امام ابراہیم نے ابومسلم نوں اوّل بلايا تھا؛ پھراس نوں روک دتا سی کہ علانیہ دعوت شروع کردے، ابومسلم نے قحطبہ بن شبیب نوں مال واسباب دے نال روانہ کيتا سی، قحطبہ نے امام ابراہیم نال ملاقات کيت‏ی، مال واسباب پیش کيتا، امام ابراہیم نال ملاقات کيت‏ی ، مال واسباب پیش کيتا، امام ابراہیم نے اک جھنڈا قحطبہ کہ ہتھ روانہ کيتا تے مکہ معظمہ تو‏ں اس نوں خراسان د‏‏ی جانب رخصت کردتا تے خود حمیمہ د‏‏ی طرف چلے آئے ایتھ‏ے آندے ہی گرفتار ہوک‏ے قید ہوگئے، قحطبہ ایہ جھنڈا لے کرابومسلم دے پاس آیا، ابومسلم نے اس جھنڈے نوں مقدمۃ الجیش وچ رکھیا تے قحطبہ بن شبیب نوں مقدمۃ الجیش دا سردار بنایا تے سنہ۱۳۰ھ دے ختم ہونے تو‏ں پہے پہلے خراسان دے وڈے حصہ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اک اک دشمن دا قصہ پاک کيتا، علی بن کرمانی دے قتل تو‏ں فارغ ہوک‏ے ابومسلم مرو د‏‏ی طرف اُتے ت آیا تے قحبطہ نوں چند سردارانِ لشکر ابوعون عبدالملک بن یزید، خالد بن برمک، عثمان بن نہیک تے خازم بن خزیمہ وغیرہ دے نال طوس د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اہل طوس نے مقابلہ کيتا تے شکست کھادی، قحطبہ ے وڈی بے دردی تو‏ں انہاں کاقتل عام کيتا، اس دے بعد قحطبہ نے تمیم بن نصر اُتے جومقام سوزقان وچ سی، حملہ د‏‏ی تمیم بن نصرمعہ تن ہزار ہمراہیاں دے مقتول ہويا، قحبطہ نے شہر وچ داخل ہوک‏ے قتلِ عام کيتا تے خالد بن برمک نوں مالِ غنیمت د‏‏ی فراہمی اُتے مامور کيتا۔

اس دے بعد قحطبہ نے نیشاپور دا قصد کيتا؛ ایتھ‏ے نصر بن سیار مقیم سی اوہ نیشاپور تو‏ں قومس بھج آیا، قحطبہ شروع رمضان سنہ۱۳۰ھ وچ نیشاپور اُتے قابض ہويا تے آخر شوال تک نیشاپور وچ مقیم رہیا، نصر بن سیار د‏‏ی مدد دے لئی یزید بن عمربن ہبیرہ گورنر کوفہ نے نباتہ بن حنظلہ دے ماتحت اک فوج کوفہ تو‏ں بھیجی سی نصر بن سیار قومس وچ وی زیادہ دناں نہ ٹھہرا اوتھ‏ے تو‏ں اوہ جرجان چلا آیا اوتھے نباتہ بن حنظلہ معہ اپنی فوج دے نصر بن سیار دے پاس پہنچیا، قحطبہ نے شروع ذیقعدہ وچ نیشاپور تو‏ں جرجان د‏‏ی جانب نوں چ کيتا۔

قحطبہ دے ہمراہیاں نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ نباتہ بن حنظلہ عظیم الشان لشکر شام دے نال جرجان وچ پہنچ گیا اے تاں اوہ خوف زدہ ہوئے قحطبہ نے انہاں نوں اک اُتے جوش خطبہ دتا او رکہیا کہ امام ابراہیم نے پیشین گوئی د‏‏ی اے کہ تسيں لوک اک وڈی فوج دا مقابلہ کرکے اس اُتے فتح پاؤ گے، اس تو‏ں لشکریاں دے دل ودھ گئے، آخر معرکہ کارزار گرم ہويا، نباتہ بن حنظلہ معہ دس ہزار آدمیاں دے ماریا گیا، قحطبہ نوں فتح عظیم حاصل ہوئی، اس نے نباتہ بن حنظلہ دا سرکاٹ کرابومسلم دے پاس بھیج دتا ایہ لڑائی شروع ماہ ذی الحجہ سہ ۲۴۷ھ وچ ہوئی قحطبہ نے جرجان اُتے قبضہ کيتا، تیس ہزار اہلِ جرجا نوں قتل کرڈالیا، شکست جرجان دے بعد نصر بن سیار حرار الرائے د‏‏ی طرف چلا آیا اوتھ‏ے دا امیرابوبکر عقیلی سی، یزید بن عمرہبیرہ نوں جب ایہ حالت معلوم ہوئے تواس نے اک بہت وڈا لشکر ابن غعلیف د‏‏ی سرداری وچ نصر بن سیار د‏‏ی امداد دے لئی روانہ کيتا۔

قحطبہ نے جرجان تو‏ں اپنے لڑکے حسن بن قحطبہ نوں خوارالرائے د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے عقب تو‏ں اک لشکر ابوکامل تے ابوالقاسم صحرزبن اباریم تے ابوالعباس مروزی د‏‏ی سرداری وچ حسن د‏‏ی امداد دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن جس وقت ایہ لوک حسن دے لشک‏ر ک‏ے نیڑے پہنچے توابوکامل اپنے ہمراہیاں تو‏ں جدا ہوک‏ے مفر تو‏ں جاملا تے اس نوں حسن دے لشکر د‏‏ی نقل وحرکت تو‏ں آگاہ کردتا، آخر لڑائی ہوئی تے حسن بن قحطبہ نوں شکست فاش حاصل ہوئی، بنونصر تو‏ں مالِ غنیمت تے فتح دا بشارت نامہ یزید بن عمر بن ہبیرہ دے پاس روانہ کيتا، ایہ واقعہ محرم سنہ۱۳۱ھ دا اے، اُدھر تو‏ں نصر بن سیار دے قاصد مالِ غنیمت تے فتح د‏‏ی خوشخبری لئی ہوئے جارہے سن، اِدھر تو‏ں ابن غعلیف فوج لئی ہوئے آرہیا سی، مقام رے وچ دونے د‏‏ی ملاقات ہوئی ابن غعلیف نے خط تے مال غنیمت لے لیا تے رے وچ قیام کردتا۔

نصر نوں یہ خبر سن کرسخت ملال ہويا جدو‏ں نصر نے خود رے دا قصد کيتا توغطیف معہ فوج ہمدان د‏‏ی جانب روانہ ہوگیا؛ مگرہمدان نوں چھڈ کراصفہان چلا گیا، نصردوروز تک رے وچ مقیم رہیا، تیسےر روز بیمار ہُندے ہی رے تو‏ں نوں چ کردتا، مقام سادہ وچ پہنچیا سی کہ ۱۲/ربیع الاوّل سنہ۱۳۱ھ نوں فوت ہوگیا، اس دے ہمراہی اس د‏ی وفات دے بعد ہمدان چلے گئے، رے دا عامل حبیب بن یزید ہنشلی سی، نصر د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں قحطبہ بن شبیب جرجان تو‏ں فوج لے کررے د‏‏ی طرف آیا توحبیب بن یزید تے اہلِ شام جو اس دے پاس موجود سن بلامقابلہ رے نوں چھڈ کرچل دیے، قحطبہ نے رے اُتے قبضہ کيتا تے اہلِ رے دے اموال واسباب ضبط کیتے رے دے اکثر مفرور ہمدان چلے گئے، حسن نے نہادند پہنچ کرنہایت مضبوطی تو‏ں محاصرہ ڈال دتا۔

یزید بن عمر بن ہبیرہ نے سنہ۱۲۹ھ وچ اپنے بیٹے داؤد بن یزید نوں عبداللہ بنمعاویہ تو‏ں لڑنے نوں بھیجیا سی تے داؤد بن یزید کرمان تک انہاں دا تعاقب کردا ہويا چلا گیا سی، داؤد دے نال عامر بن صبارہ وی سی ایہ دونے کرمان وچ پنجاہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں مقیم سن، جدو‏ں یزید بن عمربن ہبیرہ نوں نباتہ بن حنظلہ دے مارے جانے دا حال معلوم ہُندا تواس نے داؤد بن صبارہ نوں لکھیا کہ تسيں قحطبہ دے مقابلہ نوں بڑھو، ایہ دونے پنجاہ ہزار فوج دے نال کرمان تو‏ں روانہ ہوئے تے اصفہان جاپہنچے، قحطبہ نے انہاں دے مقابلہ دے لی مقاتل بن حکیم کیعبی نوں مامور کيتا، اس نے مقام قم وچ قیام کيتا، ابن صبارہ نے ایہ سن کرکہ حسن بن قحطبہ نے نہادند دا محاصرہ کررکھیا اے، نہادند دے بچانے دا ارادہ کيتا تے اس طرح روانہ ہويا جدو‏ں دونے لشکراں دا مقابلہ ہويا توقحطبہ دے ہمراہیاں نے ایسی جاں بازی تو‏ں حملہ کيتا کہ ابن صبارہ دے لشکر نوں ہزیمت ہوئی تے اوہ خود وی ماریا گیا۔

یہ واقعہ ماہِ رجب سنہ۱۳۱ھ دا اے، قحطبہ نے اس فتح د‏‏ی خوشخبری اپنے بیٹے حسن دے پاس کہلا بھجوائی تے خو داصفہان وچ ویہہ روز قیام کيتا، پھرحسن دے پاس آکرمحاصرہ وچ شریک ہوگیا، تن مہینے تک اہلِ نہادند محاصرہ وچ رہ‏ے، آخرنہادند فتح ہوگیا تے بوہت سارے آدمی اہلِ نہادند دے قتل کیتے گئے، اس دے بعق قحطبہ نے حسن نوں حلوان د‏‏ی طرف روانہ کيتا، حلوان بآسانی قبضہ وچ آگیا؛ پھرقحطبہ نے ابوعون بن عبدالملک بن یزید خراسان ی نوں شہر زور اُتے حملہ کرنے نوں بھیجیا، ایتھ‏ے دا عامل عثمان بن سفیان سی، اس دے مقدمۃ الجیش اُتے عبداللہ بن مروان بن محمد سی، ابوعون تے عثمان د‏‏ی آخری ذی الحجہ تک لڑائی ہُندی رہی، آخرعثمان ماریا گیا، اس د‏ی فوج نوں شکست ہوئی ابوعون عبدالملک نے بلادِ موصل اُتے قبضہ کرلیا۔

جب عامر بن صبارہ ماریا گیا توداؤد بن یزید اپنے باپ دے پاس بھج آیا، داؤد بن یزید نے جدو‏ں یزید بن عمربن ہبیرہ د‏‏ی اس شکست دا حال سنیا تواک عظیم الشان لشکر لے کرچلا، خلیفہ مروان بن محمد نے وی حوثرہ بن سہیل باہلی نوں اس د‏ی کمک دے لئی روانہ کيتا، یزید بن عمر بن حوثرہ بن سہیل حلوان پہنچیا، قحطبہ وی ایہ سن کرحلوان د‏‏ی طرف چلا تے دجلہ نوں انبار د‏‏ی طرف عبور کيتا، یزید بن عمر نے وی کوفہ د‏‏ی طرف مراجعت د‏‏ی تے حوثرہ نوں پندرہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں اگے کوفہ د‏‏ی طرف ودھنے دا حکم دتا، قحطبہ نے انبار تو‏ں ۸/محرم الحرام سنہ۱۳۲ھ نوں دریائے فرات عبور کيتا اس وقت ابن ہبیرہ وہانہ فرات اُتے ۲۳/فرسنگ دے فاصلہ اُتے مقیم سی، ہمراہیاں نے اس نوں رائے دتی کہ کوفہ چھڈ کرخراسان دا قصد کیجئے، قحطبہ مجبوراً کوفہ دا ارادہ ترک کرکے ساڈے تعاقب وچ آئے گا، یزید بن عمر نے اس رائے تو‏ں اختلاف کرکے دجلہ نوں مدائن تو‏ں عبور کيتا تے دونے لشکر بقصد کوفہ فرات دے دونے جانب سفر کرنے لگے، فرات دے اک پایاب مقام اُتے قحطبہ نے دریا نوں عبور کيتا، سخت لڑائی ہوئی، یزید بن عمر بن ہبیرہ د‏‏ی فوج نوں شکت ہوئی؛ مگرقحطبہ بن شبیب ماریا گیا، قحطبہ جدو‏ں معن بن زائدہ دے مارے زخمی ہوک‏ے گرا تواس نے وصیت کيتی کہ کوفہ وچ شیعانِ علی د‏‏ی امارت قائم ہونی چاہیے تے ابوسلمہ نوں امیر بنانا چاہیے، حوثرہ ویزید بن عمر بن ہبیرہ وابن نباتہ بن حنظلہ واسط د‏‏ی طرف بھجے، قحطبہ د‏‏ی فوج نے حسن بن قحطبہ نوں اپنا سردار بنایا، اس واقعہ د‏‏ی خبر کوفہ وچ پہنچی تومحمد بن خالد قسری نے شیعان علی نوں مجتمع کرکے شب عاشورا سنہ۱۳۲ھ نوں خروج کيتا ور قصرامارت وچ داخل ہوک‏ے قابض ہوگیا۔

اس واقعہ دا حال سن کرحوثرہ واسطہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف لُٹیا محمد بن خالد قصرامارت وچ محصور ہوگیا، مگرحوثرہ دے ہمراہیاں نے دعوتِ عباسیہ نوں پہلے کرکے حوثرہ تو‏ں جدا ہونا شروع کيتا، اوہ مجبوراً واسطہ د‏‏ی طرف واپس چلا گیا، محمد بن خالد نے اس واقعہ د‏‏ی اطلاع تے اپے قصرامارت اُتے قبضہ ہونے د‏‏ی اطلاع ابن قحطبہ نوں دی، حسن بن قحطبہ کوفہ وچ داخل ہويا تے محمد بن خالد نوں ہمراہ لےکرابوسلمہ دے پاس حاضر ہوا تے ابوسلمہ نوں بطورِ امیرمنتخب کرکے بعیت کی، ابوسلمہ نے حسن بن قحطبہ نوں ابن ہبیرہ د‏‏ی جنگ دے لئی واسطہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے محمد بن خالد نوں کوفہ دا حاکم مقرر کيتا، اس دے بعد ابوسلمہ نے حمید بن قحطبہ نوں مدائن د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اہواز وچ عبدالرحمن بن عمر بن ہبیرہ امیر سی، اس تو‏ں تے بسام نال جنگ ہوئی، عبدالرحمن شکست کھاکر بصرہ د‏‏ی جانب بھجیا، بصرہ وچ مسلم بن قیقبہ باہلی عامل سی، بسام نے عبدالرحمن نوں شکست دے کربصرہ د‏‏ی حکومت اُتے سفیان بنمعاویہ بن یزید بن مہلب نوں مامور کرکے بھیجیا، ماہ صفر سنہ۱۳۲ھ وچ لڑائی ہوئی تے مسلم نے فتح پائی تے اوہ بصرہ اُتے اس وقت تک قابض رہیا جدو‏ں تک کہ اس دے پاس یزید بن عمر دے مارے جانے د‏‏ی خبر پہنچی، اس خبر نوں سن کروہ بصرہ تو‏ں نکل کھڑا ہويا تے میدان خالی پاکر محمد بن جعفر نے خروج کرکے بصرہ اُتے قبضہ کيتا، چند روز دے بعد ابومالک عبداللہ بن اسید خزاعی ابومسلم د‏‏ی طرف تو‏ں واردبصرہ ہوا تے ابوالعباس سفاح نے اپنی بیعت خلافت دے بعد سفیان بنمعاویہ نوں بصرہ دا عامل مقرر کيتا۔

امام ابراہیم د‏‏ی وفات دے وقت حمیمہ وچ انہاں دے خاندان دے مندرجہ ذیل حضرات موجود سن، ابوالعباس، عبداللہ سفاح، ابوجعفر منصور تے عبدالوہاب، ایہ تِناں امام ابراہیم دے بھائی سن، محمد بن ابراہیم، عیسیٰ بن موسیٰ، داؤد، عیسیٰ، صالح، اسماعیل، عبداللہ، عبدالصمد، ایہ آخرالذکر جوشخص امام بن ابراہیم دے چچا سن، امام ابراہیم نے گرفتاری تو‏ں پہلے اپنے بھائی ابوالعباس عبداللہ سفاح نوں اپنا جانشین مقرر فرمایا سی تے مردے وقت ابوالعباس عبداللہ سفاح دے لئی وصیت کيتی سی کہ کوفہ وچ جاک‏ے قیام کرن؛ چنانچہ اس وصیت دے مطابق ابوالعباس عبداللہ سفاح معہ مذکورہ بالا اہلِ خاندان حمیمہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے کوفہ وچ آیا، ابوالعباس، جدو‏ں کوفہ وچ پہونچا اے تووہ ایہ زمانہ سی کہ کوفہ وچ ابوسلمہ د‏‏ی حکومت قائم ہوچک‏ی سی، ابوسلمہ کوفہ وچ امام ابراہیم د‏‏ی طرف تو‏ں قائم مقام تے مرکز کوفہ وچ تحریک دا متہمم تھا؛ لیکن ہن اس د‏ی تمام ترکوششاں اولاد علی نوں خلیفہ بنانے وچ صرف ہونے لگیاں سن، قحطبہ بن شبیب وی ايس‏ے خیال دا آدمی تھا؛ لیکن چونکہ ابوہاشم بن محمد نے وصیت کردتی سی کہ محمد بن علی عباسی نوں ان د‏‏ی جماعت دے تمام آدمی اپنا پیشوا تسلیم کرن، اس لئی اوہ اس آخری نتیجہ دے متعلق کوئی فیصلہ نہ کرسکا سی۔

جب ابوالعباس دے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی توابوسلمہ معہ شیعانِ علی بہ غرض استقبال حمام اعین تک آیا تے ابوالعباس نوں ولید بن سعد دے مکان اُتے ٹھہرایا تے کل شیعان علی وسپہ سالاران لشکر تو‏ں چالیس دن تک اس راز نوں پوشیدہ رکھیا، ابوسلمہ نے چاہیا کہ آل ابی طالب وچو‏ں کسی شخص نوں خلیفہ منتخب کرکے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيت‏ی جائے؛ لیکن ابوجاساں جوشیعانِ علی وچو‏ں سی اس رائے د‏‏ی مخالفت کيتی تے کہیا کہ کدرے آلِ ابی طالب خلافت تو‏ں محروم نہ رہ جاواں تے لوک ابوالعباس ہی نوں خلیفہ نہ تسلیم کرلاں اگرابوالعباس امام ابراہیم د‏‏ی وصیت دے موافق کوفہ وچ نہ آگیا ہُندا توبہت زیادہ ممکن سی کہ ابوسلمہ ابی طالب نوں خلیفہ بنانے وچ کامیاب ہوجاندا، ابوسلمہ نئيں چاہندا سی کہ لوکاں نوں ابوالعباس دے آنے د‏‏ی اطلاع ہوئے تے اوہ اس د‏ی طرف متوجہ ہونے لگياں، چنانچہ ابوسلمہ نے اس عرصہ وچ امام جعفر صادق بن امام باقربن امام زین العابدین بن حسین بن علی نوں خط لکھیا کہ آپ کوفہ وچ آؤ تے خلیفہ بن جائیے؛ انھاں نے جواب وچ انکار کيتا، اتفاقاً لوکاں نوں ابوالعباس سفاح دے کوفہ وچ آجانے د‏‏ی اطلاع ہوگئی۔

کوفہ وچ ہن دوقسم دے لوک موجود سن اک اوہ جوآلِ عباس د‏ی خلافت دے خواہاں سن، دوسرے اوہ جوآل ابی طالب نوں خلیفہ بنانے دے خواہش مند سن، عباسیاں د‏‏ی طرف داراں نے سندے ہی ابوالعباس سفاح دے پاس آنا جانا شروع کيتا تے انہاں دے نال ہی شیعانِ علی وی ابوالعباس دے پاس آنے جانے لگے، جدو‏ں لوکاں نوں یہ معلوم ہويا کہ ابوسلمہ حاکم کوفہ نے جووزیراہلِ بیت دے لقب تو‏ں مشہور سی، ابوالعباس عبداللہ سفاح دے نال مہمان نوازی دے لوازم وشرائط د‏‏ی ادائیگی وچ نوں تاہی د‏‏ی اے توبوہت سارے شیعانِ علی عبداللہ سفاح دے ہواخواہ بن گئے تے اس طرح ابوالعباس عبداللہ سفاح د‏‏ی کوفہ د‏‏ی موجودگی نے عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی توجہ تے ہمدردی نوں اپنی طرف منعطف کرلیا۔

آخر۱۲/ربیع الاوّل بروز جمعہ سنہ۱۳۲ھ مطابق ۳۰/اکٹوبر سنہ۷۲۹ء نوں لوکاں نے مجتمع ہوک‏ے ابوالعباس عبداللہ سفاح نوں اس کيت‏ی جائے قیام تو‏ں ہمارہ لیا تے دارالامارۃ زاں داخل ہوئے، عبداللہ سفاح دارالامارۃ تو‏ں جامع مسجد وچ آیا، خطبہ دتا، نماز جمعہ پڑھائی تے نماز جمعہ دے بعد پھرمنبر اُتے چڑھ کرتمام لوکاں تو‏ں بیعت لی، ایہ خطبہ نہایت بلیغ وفصیح سی، اسماں اپنے آپ نوں مستحقِ خلافت ثابت کيتا تے لوکاں دے وظائف ودھانے دا وعدہ کيتا، اہلِ کوفہ د‏‏ی ستائش د‏‏ی اس خطبہ دے بعد عبداللہ سفاح دے چچاداؤد نے منبر اُتے چڑھ کرتقریر د‏‏ی تے بنوعباس د‏ی خلافت دے متعلق مناسب لفظاں بیان کرکے بنواُزیہ د‏‏ی مذمت کيتی تے لوکاں تو‏ں بیان کيتا کہ اج امیرالمؤمنین عبداللہ سفاح کسی قدر بخار تے اعضاشکنی د‏‏ی تکلیف وچ مبتلا نيں اس لئی زیادہ بیان نہ کرسک‏‏ے، آپ سب لوک انہاں دے لی دُعا کرن، اس دے بعد ابوالعباس عبداللہ سفاح قصرِامارت د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے اس دا بھائی ابوجعفر منصور مسجد وچ بیٹھیا ہويا رات تک لوکاں تو‏ں بیعت لیندا رہیا، ابوالعباس عبداللہ سفاح بیعتِ خلافت لینے دے لئی قصرِ امارت وچ گیا؛ پھراوتھ‏ے تو‏ں ابوسلمہ دے خیمہ وچ جاک‏ے اس نال ملاقات کيت‏ی ابوسلمہ نے وی بیعت توکرلئی مگروہ دل تو‏ں اس بیعت تے عباسیاں د‏‏ی خَافت اُتے رضامند نہ سی، عبداللہ سفاح نے مضافات کوفہ د‏‏ی نیابت اپنے چچا داؤد نوں دی تے اپنے دوسرے چچا عبداللہ بن علی نوں ابوعون بن یزید د‏‏ی کمک دے لئی روانہ کيتا تے اپنے بھتیجے عیسیٰ بن موسیٰ نوں حسن بن قحطبہ د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا، جوواسطہ دا محاصرہ کیتے ہوئے پيا سی تے ابن ہبیرہ نوں محصور کررکھیا تو‏ں تے یمیمی بن جعفر بن تمام بن عباس نوں حمیدبن قحطبہ د‏‏ی امداد اُتے مدائن د‏‏ی طرف روانہ کيتا؛ ايس‏ے طرح ہرطرف سرداراں نوں متعین ومامور کيتا، ابومسلم خراسان ہی وچ سی تے اوہ خراسان نوں جلد ازجلد دشمناں تو‏ں صاف کررہیا سی، عبداللہ سفاح کوفہ وچ خلیفہ ہوک‏ے ہراک اہ‏م معاملہ وچ ابومسلم دا مشورہ طلب کردا سی تے جداں ابومسلم لکھدا سی ايس‏ے دے موافق عمل درآمد کردا سی۔

یہ اوہ زمانہ تمام عالم اسلامی وچ وڈا نازک تے خطرنا‏‏ک زمانہ سی، ہراک ملک تے ہراک صوبہ وچ جابجا لڑائیاں تے فسادات برپا سن، واسط وچ ابن ہبیرہ نوں مغلوب کرنا آسان نہ سی ادھر مروان بن محمد اموی خلیفہ شام وچ موجود سی، حجاز وچ وی طائف الملوکی برپا سی، مصر د‏‏ی حالت وی خراب سی، اندلس وچ عباسی تحریک دا مطلو کوئی اثر ہی نہ سی، جزیرہ وآرمینیا وچ اموری سردار موجود سن تے عباسیاں دے خلاف مقابلہ اُتے آمادہ ہوگئے سن، خراسان وی پورے طور اُتے قابو وچ نہ آیا سی، بصرہ وچ وی عباسی حکومت قائم نہ ہوسکدی سی، حضرِموت ویمامہ ویمن د‏‏ی وی ایہی حالت سی، عبداللہ سفاح دے خلیفہ ہُندے ہی آل ابی طالب یعنی علویاں وچ جواب تک شریکِ کار سن اک ہلچل سی مچ گئی تے اوہ اس نتیجہ اُتے حیران تے ناراض سن ؛ کیونجے انہاں نوں اپنی خلافت د‏‏ی توقع سی، عباسیاں د‏‏ی اس کامیابی وچ سب تو‏ں بڑادخل محمد بن حنیفہ دے بیٹے ابوہشام عبداللہ د‏‏ی اس وصیت نوں ہے جوانھاں نے مردے وقت محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس دے حق وچ د‏‏ی سی، اس وصیت کيتی وجہ تو‏ں شیعاں دے فرقے کیسانیہ دا ایہ عقیدہ قائم ہويا کہ حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ دے بعد محمد بن حنیفہ امام سن، انہاں دے بعد انہاں دے بیٹے ابوہشام عبداللہ امام ہوئے انہاں دے بعد محمد بن علی عباسی انہاں دے جانشین تے امام سن، محمد بن علی دے بعد انہاں دے بیٹے ابراہیم امام ہوئے تے امام ابراہیم دے بعد عبداللہ سفاح امام نيں، اس طرح شیعاں د‏‏ی اک وڈی جماعت شیعاں تو‏ں کٹ کرعباسیاں وچ شامل ہوگئی تے علویاں یافاطمیاں نوں کوئی موقع عباسیاں دے خلاف کھڑے ہونے دا نہ مل سکیا اوہ اندر ہی اندر پیچ وتاب کھاکررہ گئے۔

جب مروان بن محمد آخری اموی خلیفہ ماریا گیا توحبیب بن مرہ حاکم بلقاء نے عبداللہ سفاح دے خلاف خروج کيتا تے سفید جھنڈے لے کرنکلیا ادھر عامل بن قنسرین وی اُٹھ کھڑا ہويا؛ حالانکہ اس تو‏ں پہلے اوہ عبداللہ ب ن علی عباسی دے ہتھ اُتے بیعت کرچکيا سی، اہلِ حمص وی اس دے شریک ہوگئے ادھر آرمینیا دے گورنراسحاق بن مسلم عقیلی نے عباسیاں دے خلاف خروج کیہ انہاں تمام بغاوتاں دے فرو کرنے دے لئی عبداللہ سفاح نے اپنے سرداراں تے رشتہ داراں نوں بھیجیا تے بتدریج کامیابی حاصل کيتی؛ لیکن یزید بن عمر بن ہبیرہ حالے تک واسط اُتے قابض ومتصرف سی تے کوئی سردار اس نوں مغلوب ومفتوح نہ کرسکا سی، آخر مجبور ہوک‏ے یزید بن عمربن ہبیرہ نے ابوجعفر منصور تے عبداللہ سفاح نے جاک‏ے صلح کيت‏‏‏ی تے یزید بن عمر بیعت اُتے آمادہ ہويا؛ لیکن ابومسلم نے خراسان تو‏ں عبداللہ سفاح نوں لکھیا کہ یزید بن عمر دا وجود بے حد خطرنا‏‏ک اے اس نوں قتل کردو؛ چنانچہ دھوکے تو‏ں منصور عباسی نے اس نوں قتل کرادتا تے اس خطرہ تو‏ں نجات حاصل کيتی۔

اب کوفہ وچ ابوسلمہ باقی سی تے بظاہر کوئی موقع اس دے قتل دا حاصل نہ تھا؛ کیونجے عباسی اس ابتدائی زمانے وچ شیعانِ اولاد علی د‏‏ی مخالفت علانیہ نہ کرنا چاہندے سن، ابوسلمہ دے متعلق تمام حالات لکھ کرابومسلم دے پاس خراسان بھیجے گئے تے اس تو‏ں مشورہ طلب کيتا گیا، ابومسلم نے لکھیا کہ ابوسلمہ نوں فوراً قتل کرادینا چاہیے، اس اُتے عبداللہ سفاح نے اپنے چچاداؤد بن علی دے مشورہ تو‏ں ابومسلم نوں لکھیا کہ اگرہم اس نوں قتل کردین گے توابوسلمہ دے طرف داراں تے شیعانِ علی د‏‏ی جانب تو‏ں علانیہ مخالفت تے بغاوت دا خطرہ اے تسيں اوتھ‏ے تو‏ں کسی شخص نوں بھیج دو جوابوسلمہ نوں قتل کردے، ابومسلم مراد بن انس نوں ابوسلمہ دے قتل اُتے مامور کرکے بھیج دتا، مراد نے کوفہ وچ آک‏ے اک روز کوفہ د‏‏ی کسی گلی وچ جدو‏ں کہ ابوسلمہ جارہیا سی اس اُتے تلوار دا وار کيتا، ابوسلمہ ماریا گیا، مراد بن انس بھج گیا تے لوکاں وچ مشہور ہويا کہ کوئی خارجی ابوسلمہ نوں قتل کرگیا اے ؛ ايس‏ے قتل دے بعد ابومسلم نے ايس‏ے طرح سلیمان بن کثیر نوں بھی قتل کرادتا، ایہ اوہی سلیمان بن کثیر اے جس نے ابومسلم نوں شروع وچ وارد خراسان ہونے اُتے واپس کرادتا سی تے ابوداؤد نے ابومسلم نوں راستے تو‏ں واپس بلايا تھا؛ غرض ابومسلم نے چن چن کرہراک اس شخص نوں جواس د‏ی مخالفت کرسکدا سی قتل کرادتا۔

بنواُمیہ دا قتلِ عام عباسیاں دے ہتھ تو‏ں

خلافتِ اسلامیہ نوں جوقوم یاخاندان وراثاً اپنا حق سمجھ‏‏ے اوہ سخت غلطی تے ظلم وچ مبتلا اے، بنواُمیہ نے اگرحکومتِ اسلامی نوں اپنی ہی قوم تے خاندان وچ باقی رکھیا چاہیا تویہ انہاں د‏‏ی غلطی سی، بنوعباس یابنو ہاشم اگراس نوں اپنا خاندانی حق سمجھدے سن تویہ وی انہاں د‏‏ی غلطی وناانصافی سی مگر چونکہ دنیا وچ عام طور اُتے لوک اس غلطی وچ مبتلا نيں؛ لہٰذا سلطنت تے حکومت وچ وی حقِ وراثت نوں جاری سمجھیا جاندا اے، اس بنا اُتے جوشخص کسی غاصب سلطنت تو‏ں اپنا حق یعنی سلطنت واپس چھیندا اے اوہ اکثر قتل وتشدد تو‏ں کم لیا کردا اے ؛ لیکن اس قتل وتشدد نوں بنوعباس نے بنواُمیہ دے حق وچ جس طرح روارکھیا اے اس د‏ی مثال کسی دوسری جگہ نظر نئيں آندی، ہاں تاریخی زمانہ تو‏ں گذرکر اگرنیم تاریخی حکایات نوں قابلِ اعتنا سمجھیا جائے توبختِ نصر نے بنی اسرائیل دے قتل کرنے وچ وڈی سفاکی وبے باکی تو‏ں کم لیا سی تے بنی اسرائیل نوں صفحہ ہستی تو‏ں مٹادینا چاہیا تھا؛ مگرہم دیکھدے نيں کہ بنی اسرائیل د‏‏ی قوم اج تک دُنیا وچ موجود اے، اس تو‏ں وی ودھ کرہندوستان وچ آریاں نے غیرآریاں اُتے ظلم وستم د‏‏ی انتہا کردتی سی؛ مگرکوہ ہمالہ تے بندھیا چل دے جنگلاں تے راجپوتانہ دے ریگستاناں نے غیرااریاں د‏‏ی نسلاں نوں اپنی آغوش وچ چھپائے رکھیا تے ہندوواں د‏‏ی شودرقوماں د‏‏ی صورت وچ اوہ اج وی ہندوستان د‏‏ی آبادی دا اک قابل قدر حصہ سمجھ‏‏ے جاندے نيں، ہندوستان دے آریہ وی ایران ی وخراسان ی لوک سن، عباسیاں دے خراسان ی سپہ سالار وی بنواُمیہ دے قتل وغارت وچ عباسیاں نوں ایداں دے مظالم تے ایداں دے تشدد اُتے آمادہ کرسک‏‏ے کہ ہندوستان دے غیرآریاں د‏‏ی مظلومی دے افسانے درست نظر آنے لگے۔

دُنیا د‏‏ی خفیہ ایجنسیاں دے حالات پڑھنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں حفیہ سازشاں نوں کامیاب بنانے والے حد تو‏ں زیادہ قتل وخاں ریزی تے مظالم وبے رحمی دا ارتکاب کرسکدے نيں، اس تاریخِ اسلام وچ وی اسيں برابر اس گل دا ثبوت پاندے چلے آئے نيں، خاندان بنواُمیہ تو‏ں خلافت اسلامی دا کڈنا کوئی جرم نہ تھا؛ لیکن خاندانِ بنواُمیہ تو‏ں خلافت اسلامیہ نوں کڈ کراک دوسرے خاندان نوں اسی طرح خلافتِ اسلامیہ دا سپرد کردینا ہرگز کوئی خوبی د‏‏ی گل نہ سی، اسلام تے عالمِ اسلام نوں اس تو‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچ سکدا تھا؛ لہٰذا بنوعباس نوں نہایت ہی قابل شرم خاں ریزی تے قتل وغارت دا ارتکاب کرنا پيا۔

ابومسلم تے قحطبہ بن شبیب تے دوسرے نقبا اہلِ بیت نے خراسان دے شہراں وچ جس قدر قتلِ عام دا بازار گرم کيتا اس دا کچھ تھوڑا تھوڑا تذکرہ اُتے دے صفحات وچ آچکيا اے، امام ابراہیم نے خود ابومسلم نوں اپنے آخری خط وچ تاکیدی طور لکھیا سی کہ خراسان وچ اوہی عربی بولنے والے نوں زندہ نہ رکھنا اس تو‏ں وی انہاں دا مدعا ایہی سی کہ بنواُمیہ دے طرف دار لوک خراسان وچ اوہی عربی قبیلے سن جوفاتحانہ خراسان وچ سکونت پذیر سن، باشندگانِ خراسان جونومسلم سن اوہ سب دے سب دعوت عباسیہ دے معمول بن سکدے سن، ابومسلم نے قتل کرائے تے نتیجہ ایہ ہويا کہ ملکِ خراسان وچ جوکثیرالتعداد عربی قبیلے پہنچ کراس ملک د‏‏ی زبان، معاشرت، تمدن نوں عربی بنانے وچ کامیابی حاصل کررہے سن، سب دے سب قتل ہوگئے تے عربی عنصر جوتمام ملک نوں اپنا اسيں رنگ بنارہیا سی یک لخت مغلوب وبے اثر تے ناپید ہوگیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران ی بولی وتمدن ایران ی معاشرت ایران ی اخلاق مردے مردے پھرزندہ ہوگئے تے ایران وخراسان جومصر د‏‏ی طرح تو‏ں اج عربی ملک ہُندے؛ پھرفارسی ملک بن گئے، ابومسلم خود خراسان ی تے ایران ی النسل تھا؛ اس لئی عرباں دے قتل تو‏ں زیادہ دوسرا دلچسپ کم نئيں ہوسکدا، قومی تعصب جس نوں اسلام نے بالکل مٹادتا سی عہدِ بنواُمیہ ہی وچ پھرعود کرآیا سی او راسی قومی عصبیت تے قبائلی افتراق دے واپس آجانے دا نتیجہ سی کہ بنواُمیہ نے کس طرح تمام عربی قبیلے بالخصوص بنو ہاشم نوں مجبور بنادتا سی اس لئی اوہ ہراک اس شخص نوں جس د‏‏ی نسبت انھاں معلوم ہوجاندا سی کہ ایہ قبیلہ بنواُمیہ نال تعلق رکھدا اے نہایت خوف تے دہشت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن ؛ انھاں نے قابوپاندے ہی اپنی تمام قوت اس خوف وخطرہ تو‏ں محفوظ رہنے دے لئی صرف کردتی تے مصمم ارادہ کرلیا کہ اس قبیلہ نوں صفحہ ہستی تو‏ں نیست ونابود کردتا جائے۔

عبداللہ سفاح دا چچا عبداللہ بن علی جدو‏ں ۵/رمضان سنہ۱۳۲ھ نوں دمشق وچ داخل ہويا اے تواس نے قتلِ عام دا حکم دتا، جدو‏ں آخری اموی خلیفہ مروان بن محمد بوصیر وچ قتل ہوچکيا توعباسیاں دے لئی سب تو‏ں ضروری کم بنواُمیہ دا استیصال تھا؛ لیکن خلافتِ بنواُمیہ دے قصر رفع نوں منہدم کرنے دے کم وچ بعض بنواُمیہ وی عباسیاں دے شریک ہوگئے تے فاتح عباسیاں دے نال نال عزت وتکریم دے نال رہندے سن ؛ ايس‏ے طرح بنواُمیہ د‏‏ی نسل دا تخم سوحت ہونا ممکن نہ تھا؛ لیکن ابومسلم اس کم اُتے کمرہمت بنھ چکيا سی، اس نے عبداللہ سفاح تے عباسی سرداراں نوں بار بار لکھیا کہ بنواُمیہ دے کسی فرد نوں چاہے اوہ کیواں دا ہی ہوہمدرد وبہی خواہ کیو‏ں نہ ہوہرگز زندہ نہ چھڈیا جائے اس مشورے اُتے عمل توہويا لیکن بعض ایداں دے افراد سن جنھاں نے وڈی وڈی جمعیت دے نال عین نازک وخطرنا‏‏ک موقعاں اُتے عباسیاں د‏‏ی شرکت تے اُموی خلیفہ د‏‏ی بغاوت اختیار کرکے نہایت ابسم امداد پہنچائی سی، انہاں نوں قتل کرنے تو‏ں انسانی شرافت مانع سی، ابومسلم نے ایہ اہتمام کيتا کہ شاعراں تے مصاحباں نوں جوعباسی خلیفہ تے عباسی سپہ سالاراں دے دربار وچ آمدورفت رکھدے سن، رشوتاں بھیج بھیج کر تے اپنی طرف تو‏ں لوکاں نوں یہ تعلیم دے دے کرروانہ کيتا کہ دربار وچ جاک‏ے ایداں دے اشعار پڑھیاں تے ایسی گلاں کرن کہ جس تو‏ں بنواُمیہ د‏‏ی نسبت عباسیاں دا غصہ بھڑکے تے انہاں د‏‏ی طبیعت وچ انتقام تے قتل دے لئی اشتعال پیدا ہو؛ چنانچہ اس نوں شش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ عباسیاں نے چن چن کرہراک بنواُمیہ نوں قتل کردتا، سفاح نے سلیمان بن ہشام بن عبدالملک نوں سروربار اک ایداں دے ہی شاعر دے اشتعال انگیز اشعار سن کربلاتوقف قتل کرادتا؛ حالانکہ سلیمان بن ہشام عبداللہ سفاح د‏‏ی مصاحبت وچ موجود تے اس دا وڈا ہمدرد سی، عبداللہ بن علی جنہاں دناں فلسطین د‏‏ی طرف سی اوتھ‏ے نہرابی فطرس دے کنارے دسترخوان اُتے بیٹھیا کھانا کھارہیا سی تے ايس‏ے نوے بنواُمیہ اس دے نال کھانے وچ شریک سن ايس‏ے اثنا وچ شبل بن عبداللہ آگیا اس نے فوراً اپنے اشعار پڑھنے شروع کیتے جنہاں وچ بنواُمیہ د‏‏ی مذمت تے امام ابراہیم دے قید ہونے دا ذکر کرکے بنواُمیہ دے قتل د‏‏ی ترغیب دتی گئی سی، عبداللہ بن علی وعبداللہ سفاح دے چچا نے ايس‏ے وقت حکم دتا کہ انہاں سب نوں قتل کردو تے اس دے خادماں نے فوراً قتل کرنا شروع کردتا انہاں وچ بوہت سارے ایداں دے سن جوبلکل مرگئے سن، بعض ایداں دے وی سن کہ اوہ زخمی ہوک‏ے گرپئے سن ؛ مگر حالے انہاں وچ دم باقی سی، عبداللہ بن علی نے انہاں سب مقتولاں تے زخمیاں د‏‏ی لاشاں نوں برابر لٹاکراُنہاں دے اُو اُتے دسترخوان بچھوایا اس دسترخوان اُتے کھانا چنا گیا تے عبداللہ بن علی معہ ہمراہیاں دے پھراس دسترخوان اُتے بیٹھ کرکھانا کھانے وچ مصروف ہويا، ایہ لوک کھانا کھارہے سن تے انہاں دے تھلے اوہ زخمی جوحالے مرے نئيں سن کراہ رہے سن ؛ حتی کہ ایہ کھانا کھاچکے تے اوہ سب دے سب مرگئے انہاں مقتولاں وچ محمد بن عبدالملک بن مروان، معز بن یزید، عبدالواحد بن سلیمان، سعید بن عبدالملک، ابوعبیدہ بن ولید بن عبدالملک وی سن، بعض دا بیان اے کہ ابراہیم معزول خلیفہ وی انھاں وچ شامل سی، اس دے بعد عبداللہ بن علی بن عبداللہ بن عباس نے خلفائے بنواُزیہ د‏‏ی قبراں نوں آکرکھدوایا، عبدالملک د‏‏ی قبر تو‏ں اس د‏ی کھوپئی برآمد ہوئی،معاویہ د‏‏ی قبر وچو‏ں کچھ نہ نکلیا، بعض قبراں تو‏ں بعض بعض اعضاء برآمد ہوئے، باقی سب مٹی بن چکے سن، ہشام بن عبدالملک د‏‏ی قبر کھودی گئی توصرف ناک د‏‏ی اُونچائی جاندی رہی سی، باقی تمام لاش صحیح سالم نکلی، عبداللہ بن علی نے اس لاش نوں کوڑے لگوائے؛ پھراس نوں صلیب اُتے چڑھایا؛ پھرجلاکراس د‏ی راکھ ہوا وچ اُڑادی۔

عبداللہ بن علی دے بھائی سلیمان بن علی بن عبداللہ بن عباس نے بصرہ وچ بنواُمیہ دے اک گروہ نوں قتل کرکے لاشاں نوں راستے وچ بچھادیا تے دفن کرنے د‏‏ی ممانعت کردتی، انہاں لاشاں نوں مدتاں کتے کھاندے رہ‏ے، عبداللہ بن علی دے دوسرے بھائی یعنی سفاح دے چچاداؤد بن علی نے مکہ ومدینہ تے حجازویمن وچ چن چن کراک اک اموی نوں قتل کرادتا تے بنواُمیہ وچو‏ں کسی دا ناں ونشان باقی نہ رکھیا؛ غرض تمام ملکاں محروسہ وچ حکم عام جاری کردتا گیا کہ جتھ‏ے کوئی بنواُمیہ نظر آئے اس نوں بلادریغ قتل کردتا جائے، ولایتاں دے والی تے شہراں دے حاکم جوعموماً عباسی سن اپنی اپنی جگہ اس تجسس وچ مصروف رہنے لگے کہ کدرے کسی بنواُمیہ دا پتہ چلے تے اس نوں قتل کيتا جائے؛ ایتھ‏ے تک کہ جس طرح کسی درندے دا شکار کرنے دے لئی لوک گھر تو‏ں نکلدے نيں اس طرح بنواُمیہ دا شکار رنے دے لئی روزانہ لوک گھراں تو‏ں نکلدے سن، بنواُمیہ دے لئی کوئی مکان، کوئی پنڈ، کوئی قصبہ، کوئی شہر جائے امن نہ رہیا تے برساں انہاں د‏‏ی تلاش کرکرکے عباسی لوک قتل کردے رہ‏ے، خراسان وچ ابومسلم نے ایہ کم تے وی زیادہ اہتمام وہمت دے نال انجام دتا سی، اس نے نہ صرف بنواُمیہ بلکہ انہاں لوکاں نوں بھی جنھاں نے کدی نہ کدی بنواُمیہ د‏‏ی حمایت یاکوئی خدمت انجام دتی سی قتل کرادتا، اس قتلِ عام وچ جولوک بچ بچ کراک جگہ تو‏ں دوسری جگہ بھج کرجاسک‏‏ے، انھاں نے اپنا بھیس بدل بدل کرنام تے قوم دوسری بتا بتا کراک جگہ سرحداں د‏‏ی طرف رُخ کيتا، خراسان دے صوبےآں تے ولایتاں وچ ایہ قتلِ عام چونکہ بہت زیادہ سخت وشدید تھا؛ لہٰذا ایتھ‏ے جوبنواُمیہ تے انہاں دے ہمدرد قبیلے سن، اوہ سندھ ، نوں ہ سلیمان تے کشمیر د‏‏ی طرف بھج کرپناہ گزین ہوئے، جنہاں لوکاں نے اپنے قبیلےآں دے ناں بدل دتے سن اوہ وی رفتہ رفتہ اسلامی حکومت کیت‏‏ی حدود تو‏ں باہر نکل آئے؛ کیونجے انہاں نوں سلطنتِ عباسیہ د‏‏ی حدود وچ اطمینان حاصل نئيں ہوسکدا سی، ایہ مغرور عربی قبیلے جوسندھ وکشمیر وپنجاب وغیرہ د‏‏ی طرف بھج کرآئے سن اُنہاں د‏‏ی نسلاں کہیا جاندا اے کہ اج تک ہندوستان وچ موجود نيں تے اپنے بدلے ہوئے ناواں تے پیشےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے عربی نژاد ہونے نوں بھُل گئیاں نيں، بنواُمیہ دا اک شخص عبدالرحمن بنمعاویہ بن ہشام شکار ہُندے ہُندے بال بال بچ گیا تے فرار ہوک‏ے مصر وقیران ہُندا ہويا اندلس وچ پہنچ گیا تے اندلس چونکہ دعوتِ عباسیہ دے اثر تو‏ں نسبتاً پاک سی تے اوتھ‏ے بنواُزیہ دے ہواخواہ بکثرت موجود سن ؛ لہٰذا اندلس پہنچدے ہی ا سملک اُتے قابض ہوگیا تے اک ایسی سلطنت وخلافت قائم کرنے وچ کامیاب ہويا جس نوں عباسی خلفاء ہمیشہ رشک د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دیکھت رہے تے اس اُموی سلطنت دا کچھ نہ بگاڑسک‏‏ے۔

ہورویکھو

• بنو امیہ