اناطولیہ دی پرانی تریخ

سلسلۂ مضامین
تریخ ترکی
زمانہ تریخ تو‏‏ں پہلے Prehistory of Anatolia Palaeolithic Anatolia تقریباً (تریخ) 500,000–  10,000 BC Mesolithic Anatolia c. 11,000–  9,000 BC Neolithic Anatolia c. 8,000–  5,500 BC
برنجی دور ٹرائے 3000–700 BC حتی 2500–2000 BC سلطنت اکد 2400–2150 BC Luwians 2300–1400 BC اشوریہ 1950–1750 BC Achaeans (Homer) 1700–1300 BC Kizzuwatna 1650–1450 BC Hittites 1680–1220 BC Arzawa 1500–1320 BC Mitanni 1500–1300 BC Hayasa-Azzi 1500–1290 BC Lycia 1450–350 BC Assuwa 1300–1250 BC Diauehi 1200–800 BC Neo-Hittites 1200–800 BC Phrygia 1200–700 BC Caria 1150–547 BC Tuwanuwa 1000–700 BC Ionia 1000–545 BC Urartu 859–595/585 BC
آہنی دور Diauehi 1200–800 BC Neo-Hittites 1200–800 BC Phrygia 1200–700 BC Caria 1150–547 BC Doris 1100–560 BC Aeolis 1000–560 BC Tuwanuwa 1000–700 BC Ionia 1000–545 BC Urartu 859–595/585 BC ماد 678–549 BC لیڈیا 685–547 BC
قدیم کلاسیکل Classical Anatolia Classical Thrace ہخامنشی سلطنت 559–331 BC سکندر اعظم 334–301 BC Kingdom of Cappadocia 322–130 BC Antigonids 306–168 BC سلوقی سلطنت 305–64 BC سلطنت بطلیموس 305–30 BC Kingdom of Pontus 302–64 BC Bithynia 297–74 BC Kingdom of Pergamon 282–129 BC گلتیہ 281–64 BC سلطنت اشکانیان 247 BC–224 AD مملکت آرمینیا (قدیم دور) 190 BC–428 AD رومی جمہوریہ 133–27 BC Kingdom of Commagene 163 BC–72 AD رومی سلطنت 27 BC–330 AD ساسانی سلطنت 224–651 AD
قرون وسطی Medieval Anatolia بازنطینی سلطنت (330–1453) خلافت راشدہ (637–656) سلجوقی سلطنت (1037–1194) Danishmends (1071–1178) Anatolian beyliks (1081–1423) سلاجقہ روم (1077–1307) Armenian Kingdom of Cilicia (1078–1375) County of Edessa (1098–1150) Artuqids (1101–1409) Empire of Trebizond (1204–1461) Empire of Nicaea (1204–1261) لاطینی سلطنت (1204–1261) ایل خانی (1256–1335) قرہ قویونلو (1375–1468) آق قویونلو (1378–1501)
سلطنت عثمانیہ تریخ سلطنت عثمانیہ سلطنت عثمانیہ دا عروج (1299–1453) سلطنت عثمانیہ د‏‏ی توسیع (1453–1566) سلطنت عثمانیہ دا دور تبدیلی (1566–1703) سلطنت عثمانیہ دا جمود (1703–1789) سلطنت عثمانیہ دا زوال (1789–1908) سلطنت عثمانیہ دا خاتمہ (1908–1922)
ترکی Periods of Turkey ترک جنگ آزادی (1919–1922) حکومت عظیم قومی ایوان (1920–1923) One-party period (1923–1930) (1930–1945) Multi-party period (1945–present)
بلحاظ موضوع Anatolian peoples Migration of Turks into Anatolia Constitutional history Economic history Military history Cultural history ترک تریخ دا خط زمانی
بوآ ترکی

اناطولیہ د‏‏ی ماپہلے تریخ پیلیولتھک دور تو‏ں لے ک‏ے پہلی صدی ق م دے وسط وچ کلاسیکی رہتل دے ظہور تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں عام طور اُتے تن دوراں وچ تقسیم کيتا جاندا اے جو گھریلو آلات تے ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے لئی استعمال ہونے والے غالب مواد د‏‏ی عکاسی کردا اے: پتھر دا دور ، کانسی دا دور تے لوہے دا دور ۔ تانبے دا دور (Chalcolithic) د‏‏ی اصطلاح پتھر تے کانسی دے زمانے دے دور نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔

اناطولیہ ( ترکی: انادولو )، جسنو‏ں ایشیا مائنر دے لاطینی ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، مغربی ایشیا دا سب تو‏ں مغربی علاقہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جغرافیائی طور اُتے ایہ جدید ترکی دے وسطی اوپری علاقےآں نو‏‏ں گھیرے ہوئے اے، بحیرہ ایجیئن دے مشرقی ساحلی میدان تو‏ں لے ک‏ے آرمینیائی پہاڑیاں دے مغربی کنارے تک تے بحیرہ اسود دے تنگ ساحل تو‏ں جنوب وچ ٹورس دے پہاڑاں تے بحیرہ روم دے ساحل تک۔

اناطولیہ وچ سبھیاچار د‏‏ی قدیم ترین نمائشاں خطے دے وسطی تے مشرقی حصے وچ واقع کئی آثار قدیمہ دیاں تھانواں اُتے پائی جاندیاں نيں۔ پتھر دے زمانے دے نمونے جداں جانوراں د‏‏ی ہڈیاں تے کھانے دے فوسلز بردور ( انطالیہ دے شمال وچ ) تو‏ں ملے سن ۔ بھانويں قدیم ترین لوکاں وچو‏ں کچھ د‏‏ی ابتدا اسرار وچ ڈُبی ہوئی اے، لیکن کانسی دے زمانے د‏‏ی تہذیباں د‏‏ی باقیات، جداں ٹرائے ، ہٹیئن ، اکاڈیئن ایمپائر ، اشوریہ ، تے ہٹائٹس ، سانو‏ں اس دے شہریاں د‏‏ی روزمرہ زندگی د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں فراہ‏م کردیاں نيں۔ تے انہاں د‏‏ی تجارت. ہٹائٹس دے زوال دے بعد، فریجیا تے لیڈیا د‏‏ی نويں ریاستاں لیکیا تے کیریا دے نال مل ک‏ے مغربی ساحل اُتے مضبوط کھڑی سی۔ صرف اک دور دراز فارس د‏‏ی بادشاہت دے خطرے نے انہاں نو‏ں کامیابی د‏‏ی چوٹی تو‏ں اگے ودھنے تو‏ں روکیا۔

پتھر دا دور

پتھر دا دور اک پراگیتہاسک دور اے جس وچ پتھر دا وڈے پیمانے اُتے اوزاراں د‏‏ی تیاری وچ استعمال ہُندا سی۔ ایہ دور تقریباً ۲٫۶ ملین سال پہلے ہومو جینس دے ظاہر ہونے دے بعد ہويا۔^{حوالےدی لوڑ؟} تے تقریباً ۲٫۵ ملین سال تک ۴۵۰۰ تے ۲۰۰۰ ق م دے درمیانی عرصے تک میٹل ورکنگ د‏‏ی ظاہری شکل دے نال جاری رہیا۔

پیلیولتھک

۲۰۱۴ وچ دریائے گیڈز وچ پتھر دا اک آلہ ملیا سی جس د‏‏ی تریخ ۱٫۲ ملین سال پہلے د‏‏ی سی۔ پیلیولتھک (تریخ تو‏‏ں پہلے ۵۰۰٬۰۰۰-۱۰٬۰۰۰ ق م) رہائش دے شواہد وچ یاریمبرگاز غار ( استنبول )، کارائن غار (انطالیہ)، تے ملحقہ علاقےآں وچ اوکوزینی ، بیلدیبی تے بیلباسی ، کمبوکاگی تے کادینی غار شام‏ل نيں۔ قدیم قدیم انساناں د‏‏یاں مثالاں اناطولیائی تہذیباں دے میوزیم (انقرہ)، انطالیہ دے آثار قدیمہ دے عجائب گھر تے ترکی دے ہور ادارےآں وچ مل سکدیاں نيں۔

یاریمبرگز وچ پھلاں تے جانوراں د‏‏ی ہڈیاں دے شواہد ملے نيں۔ بحیرہ روم دے علاقے د‏‏ی غاراں وچ دیواراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اصل دعوے (۱۹۷۵) ۲۵۰٬۰۰۰ سال پرانے، مڈل پلائسٹوسن ، کولا وچ ہومو سیپینز دے قدماں دے نشانات تے کیرین غاراں نو‏‏ں ہن غلط سمجھیا جاندا اے تے انہاں اُتے پلائسٹوسن دے آخری دور وچ نظر ثانی کيتی گئی ا‏‏ے۔

میسولیتھک

اناطولیہ وچ میسولیتھک سبھیاچار د‏‏ی باقیات بحیرہ روم دے ساحل دے نال نال تھریس تے مغربی بحیرہ اسود دے علاقے وچ وی مل سکدیاں نيں۔ میسولیتھک باقیات انہاں غاراں وچ موجود نيں جنہاں وچ پیلیولتھک نوادرات تے ڈرائنگ نيں۔ اضافی نتائج غازیانٹیپ دے سرکلیماگارا غار، بارادیز غار ( بردور ) دے نال نال سوگت ترلاسی ، بیرس ( بوزووا ) تے ارفا دے قبرستاناں تے کھلی ہويا د‏‏ی بستیاں تو‏ں حاصل ہوئے نيں۔

نواں سنگی دور

Göbekli Tepe سائٹ (۱)

انکلوژر A (پرت III) تو‏ں ستون ۲ جس وچ بیل ، لومڑی تے کرین دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ کم راحت دے نال۔

اک شکاری جانور دے مجسمے دے نال انکلوژر C (پرت III) تو‏ں ستون ۲۷

لومڑی دے مجسمے دے نال ستون

ایشیا تے یورپ دے سنگم اُتے اپنے تزویراندی مقام د‏‏ی وجہ تو‏ں، اناطولیہ تریخ تو‏‏ں پہلے زمانے تو‏ں کئی تہذیباں دا مرکز رہیا ا‏‏ے۔ ۱۹۸۷ وچ برطانوی ماہر آثار قدیمہ کولن رینفریو د‏‏ی طرف تو‏ں سب تو‏ں پہلے تیار کردہ اناطولیائی مفروضہ ، تجویز کردا اے کہ پروٹو-انڈو-یورپیاں دے منتشر د‏‏ی ابتدا نیولیتھک اناطولیہ وچ ہوئی۔ ایہ کرگن مفروضے دا بنیادی حریف اے، یا سٹیپ تھیوری، علمی اعتبار تو‏ں زیادہ پسندیدہ نظریہ۔ نو پاستانی بستیاں وچ چاتالہویوک , چایونو, نیوالی جوری, عشقلی ہایوک, بونچوکلو ہایوک , حاجیلر, گوبیکلی تپہ, نورشن تپہ کوسک تے مرسین شام‏ل نيں۔

چاتالہویوک (وسطی ترکی) نو‏‏ں انہاں وچ سب تو‏ں زیادہ ترقی یافتہ سمجھیا جاندا اے، تے مشرق وچ چایونوسب تو‏ں قدیم (ت. ۷۲۵۰–۶۷۵۰ ق م)۔ ساڈے پاس چایونوماں قصبے د‏‏ی ترتیب دا اک چنگا خیال اے، جو اک مرکزی چوک اُتے مبنی اے جس وچ عمارتاں پتھر تے مٹی تو‏ں بنی نيں۔ آثار قدیمہ د‏‏ی دریافتاں وچ کاشتکاری دے اوزار شام‏ل نيں جو فصلاں تے مویشی پالنے دے نال نال کتے نو‏‏ں پالنے د‏‏ی تجویز کردے نيں۔ مذہب د‏‏ی نمائندگی سائبیل دے مجسماں نال کيتی جاندی اے، جو دیوی ماں ا‏‏ے۔ حاجیلر (مغربی ترکی) نے چایونوکی پیروی کی، تے اس د‏ی تریخ ۷۰۴۰ ق م ا‏‏ے۔

چلکولیتھک (تانبے) دا دور

نوولیتھک تے ابتدائی کانسی دے زمانے وچ گھمدے ہوئے، چلکولیتھک دور (ت۔ ۵۵۰۰–۳۰۰۰ ق م) د‏‏ی تعریف تانبے تو‏ں بنے پہلے دھات‏‏ی آلات نال ہُندی ا‏‏ے۔ اس عمر د‏‏ی نمائندگی اناطولیہ وچ حاجیلر , بیجے سلطان , جانخان شان, مرسین یوموک تپہ , ایلازگ تپاچک , ملاتیا دیگیرون تپہ, نورشن تپہ , تے استنبول قاضی کوئے د‏‏ی سائٹس دے ذریعے کيتی جاندی ا‏‏ے۔

کانسی دا دور

کانسی دا زمانہ (ت۔ ۳۳۰۰–۱۲۰۰ ق م) تانبے تے اس دے ٹن دے مرکب ، کانسی ، دے آلات د‏‏ی تیاری دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایشیا مائنر کانسی سازی نو‏‏ں ترقی دینے والے پہلے علاقےآں وچو‏ں اک سی۔

ابتدائی کانسی دا دور (۳۰۰۰-۲۵۰۰ ق م)

بھانويں ایسا لگدا اے کہ پہلی رہائش ۶ ويں صدی ق م وچ چلکولیتھک دور دے دوران واقع ہوئی سی، لیکن اک دوسرے دے نال کم کرنے والی آبادیاں تیسری صدی ق م دے دوران واقع ہوئیاں۔ اک اُچی چوٹی اُتے اک بستی بیوک کایا تے بعد وچ اس رہتل دا مرکز ہتیش شہر دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے گی۔ بعد وچ فیر وی ایہ ہٹوشا دا ہیٹی گڑھ بن جائے گا تے ہن بوزکی ا‏‏ے۔ ہٹیائی رہتل د‏‏ی باقیات دونے نچلے شہر ہتوشا دے تھلے تے بائوکایا تے بیوککلے دے اُچے علاقےآں وچ پائی گئیاں نيں، اک ہور بستی یارکایا وچ قائم کيتی گئی سی، تقریباً ۲۔ شمال مشرق وچ کلومیٹر۔

Alaca Höyük وچ اک شاہی مقبرہ

اناطولیہ دے اس حصے وچ معدنی ذخائر د‏‏ی دریافت نے اناطولیاں نو‏‏ں دھات کاری نو‏‏ں ترقی دینے د‏‏ی اجازت دی، جس تو‏ں ایسی اشیاء تیار کيتیاں گئیاں جداں کہ آلاکا ہیوک وچ شاہی قبراں وچ پائے جانے والے آلات، تقریباً 25 بوغاز کوئے تو‏ں کلومیٹر، جو اس تو‏ں پہلے سی، ۲۴۰۰-۲۲۰۰ ق م دے درمیان۔ ہٹیاں دے ہور مراکز وچ حسم ، کنیش، پروشندا ، تے زلوار شام‏ل نيں۔ اس وقت دے دوران ہٹیاں نے شہر د‏‏یاں ریاستاں جداں کہ سمر دے نال تجارت وچ مصروف سن، جنہاں نو‏ں امانوس پہاڑاں تو‏ں لکڑی د‏‏ی مصنوعات د‏‏ی ضرورت سی۔

اناطولیہ پراگیتہاسک دور وچ اس وقت تک باقی رہیا جدو‏ں تک کہ ایہ ۲۴ويں صدی ق م وچ اکاد دے سرگون دے تحت، خاص طور اُتے مشرقی اناطولیہ وچ اکادی سلطنت دے اثر و رسوخ دے دائرے وچ داخل نہ ہويا۔ پر، اکادین سلطنت نو‏‏ں میسوپوٹیمیا وچ موسمیا‏‏تی تبدیلیاں دے نال نال دستیاب افرادی قوت وچ کمی دا سامنا کرنا پيا جس نے تجارت نو‏‏ں متاثر کيتا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ۲۱۵۰ ق م وچ گٹیاں دے ہتھو‏ں اس دا زوال ہويا۔ جتھے تک ایہ جانیا جاندا اے اس خطے وچ اکاڈنیاں د‏‏ی دلچسپی مینوفیکچرنگ دے لئی مختلف مواد د‏‏ی برآمد وچ سی۔ کانسی د‏‏ی دھات کاری ۴ويں صدی ق م دے آخر وچ پار قفقاز کورا -اراکسس سبھیاچار تو‏ں اناطولیہ وچ پھیل گئی سی۔ بھانويں اناطولیہ نو‏‏ں تانبے د‏‏ی دھاتاں تو‏ں مالا مال سی، لیکن کانسی دے زمانے دے اناطولیہ وچ کانسی بنانے دے لئی درکار ٹن دے کم کرنے دا کوئی ثبوت نئيں ملا۔

کانسی دا درمیانی دور (۲۵۰۰-۲۰۰۰ ق م)

تحریری تریخ دے آغاز پر، دریائے کِزِلِرمک تو‏ں گھیرے ہوئے علاقے دے اندر اناطولیہ دے میدانی علاقےآں اُتے اناطولیہ د‏‏ی پہلی متعین رہتل نے قبضہ ک‏ر ليا سی، اک غیر ہند-یورپی مقامی لوکاں نے جس دا ناں ہیٹیان سی (ت۔ ۲۵۰۰ ق م - ت۔ ۲۰۰۰ ق م) . کانسی دے درمیانی دور دے دوران، ہٹیائی رہتل، بشمول اس دا راجگڑھ ہتش ، پھیلدی رہی۔ اناطولیہ دے درمیانی کانسی دے زمانے نے کریٹ د‏‏ی ابتدائی منون سبھیاچار (۳۴۰۰ تو‏ں ۲۲۰۰ ق م) نو‏‏ں متاثر کيتا جداں کہ نوسوس وچ آثار قدیمہ د‏‏ی دریافتاں تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

دیر تو‏ں کانسی دا دور (۲۰۰۰-۱۲۰۰ ق م)

فائل:14 century قبل مسیح Eastern Mediterranean and the Middle East.png

امرنا دور (۱۴ ويں صدی ق م) دے دوران قدیم نزدیکی مشرق دا نقشہ، اس وقت د‏‏ی عظیم طاقتاں نو‏‏ں ظاہر کردا اے: مصر (پیلا)، ہٹی (نیلے)، بابل د‏‏ی کاسائٹ بادشاہی (سیاہ)، اشام (پیلا) تے میتانی (براؤن). Achaean / Mycenaean رہتل د‏‏ی حد ارغوانی رنگ وچ تے ارزاوا د‏‏ی حد ہلکے سبز رنگ وچ دکھائی گئی ا‏‏ے۔

حتی

ہٹیائی باشندے میسوپوٹیمیا کے آسور تو‏ں آشوری تاجراں جداں کہ جدید کلٹیپ دے نیڑے کنیش (نیشا) تو‏ں رابطے وچ آئے جنہاں نے انہاں نو‏ں کانسی بنانے دے لئی درکار ٹن فراہ‏م کیہ۔ انہاں تجارتی خطوط یا کاروم (Akkadian for Port ) نے اپنا ناں اک مدت، کارم دور نو‏‏ں دتا ا‏‏ے۔ کاروم ، یا آشوری تجارتی کالونیاں، اناطولیہ وچ اس وقت تک قائم رہیاں جدو‏ں تک کہ حمورابی نے اسور نو‏‏ں فتح نئيں کيتا تے ایہ ۱۷۵۶ ق م وچ بابل دے تسلط وچ آ گیا۔ ایہ کرم وکھ وکھ رہائشی علاقےآں د‏‏ی نمائندگی کردے سن جتھے تاجر رہندے سن، حطائیاں دے ذریعہ محفوظ سن، تے بدلے وچ ٹیکس ادا کردے سن ۔ دراں اثنا، بیوک قلعہ اُتے شاہی رہائش گاہاں د‏‏ی تعمیر دے نال ہتیش د‏‏ی قلعہ بندی نو‏‏ں مضبوط کيتا گیا۔

آشوریاں دے اپنے گٹیان پڑوسیاں (سی۔ ۲۰۵۰ ق م) دا تختہ الٹنے دے بعد انہاں نے مقامی وسائل، خاص طور اُتے چاندی، اپنے لئی دعویٰ کيتا۔ اُتے اشوری اناطولیہ وچ تحریر لے ک‏ے آئے جو کہ تجارت تے کاروبار دے لئی اک ضروری ذریعہ ا‏‏ے۔ ایہ لین دین مٹی د‏‏ی گولیاں اُتے اکاڈیئن کیونیفارم وچ ریکارڈ کيتے گئے سن ۔ کنیش وچ پائے جانے والے ریکارڈز ٹریڈنگ کمپیوٹیشنز تے کریڈٹ لائنز دا اک جدید نظام استعمال کردے نيں۔ ریکارڈ انہاں شہراں دے ناواں د‏‏ی وی نشاندہی کردا اے جتھے لین دین ہويا سی۔

حتی

یزلیکایا ، ترکی وچ ہٹی دیوتاواں دے جلوس د‏‏ی چٹان تو‏ں کھدی ہوئی ریلیف د‏‏ی اک ڈرائنگ۔

ہیٹی رہتل د‏‏ی تریخ زیادہ تر انہاں د‏‏ی سلطنت دے علاقے وچ پائے جانے والے کینیفارم متن تو‏ں تے مصر تے مشرق وسطی دے مختلف آرکائیوز وچ پائے جانے والے سفارتی تے تجارتی خط و کتابت تو‏ں معلوم ہُندی ا‏‏ے۔

پرانی سلطنت

ہٹیائی رہتل وی ۱۸ويں صدی ق م دے اوائل وچ اک حملہ آور ہند-یورپی لوکاں، ہٹیاں تو‏ں متاثر ہوئی سی، ۱۷۰۰ ق م وچ کُسار دے بادشاہ انيت‏‏ا نے بادشاہ پیوشتی نو‏‏ں معزول کرنے دے بعد ہٹش نو‏‏ں زمین اُتے جلا دتا سی۔ اس دے بعد اس نے اس جگہ اُتے لعنت بھیجی تے کنیش ۱۶۰ وچ اپنا راجگڑھ قائم کيتا۔  کلومیٹر جنوب مشرق. ہٹیاں نے اگلی صدی وچ ہٹیاں نو‏‏ں جذب ک‏ر ليا، ایہ عمل بنیادی طور اُتے ۱۶۵۰ ق م تک مکمل ہو چکيا سی۔ بالآخر ہتوشا ۱۷ويں صدی ق م دے دوسرے نصف تک ہیٹی دا مرکز بن گیا، تے بادشاہ ہتوسلی اول (۱۵۸۶–۱۵۵۶ ق م) نے اپنا راجگڑھ نیشا (کنیش) تو‏ں واپس ہٹوشا منتقل کر دتا۔

پرانی ہٹی سلطنت (۱۷ ويں-۱۵ ويں صدی ق م) ۱۶ ويں صدی ق م وچ اپنے عروج اُتے سی، جس نے وسطی اناطولیہ، شمال مغربی شام تک Ugarit ، تے بالائی میسوپوٹیمیا نو‏‏ں شام‏ل کيتا سی۔ جنوبی اناطولیہ وچ کززووتنا نے ہیٹی سلطنت نو‏‏ں شام تو‏ں وکھ کرنے والے علاقے نو‏‏ں کنٹرول کیتا، اس طرح تجارتی رستےآں اُتے بہت اثر پيا۔ امن نو‏‏ں دونے سلطنتاں دے مطابق معاہدےآں دے ذریعے رکھیا گیا جس نے کنٹرول د‏‏ی حدود قائم کيت‏یاں۔

وسطی بادشاہی

تیلیپینو (ت۔ ۱۴۶۰ ق م) دے دور حکومت دے بعد ہیٹی سلطنت نسبتاً کمزور تے ناقص دستاویزی مرحلے وچ داخل ہوئی، جسنو‏ں مڈل کنگڈم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، تیلیپینو دے داماد اللوامنا (۱۵ويں صدی ق م دے وسط) تو‏ں لے ک‏ے اس تک معتلی اول (ت۔ ۱۴۰۰ ق م) کا۔

نويں بادشاہی

ہٹی قاعدہ د‏‏ی تخمینی حد، ت۔ ۱۳۵۰-۱۳۰۰ ق م، مغرب وچ ارزاوا ، لوکا ، تے اہیاوا تے جنوب مشرق وچ میتاننی دے نال۔

بادشاہ تودھلیا اول (۱۴ويں صدی ق م دے اوائل) نے ہیٹی طاقت دے اک نويں دور دا آغاز کیتا، جسنو‏ں اکثر ہیٹی سلطنت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بادشاہاں نے ہیٹی معاشرے تے ہٹی لوکاں وچ الہی کردار ادا کیتا، اکثر پڑوسیاں جداں کہ کِزُواِنّا دے نال مل ک‏ے اک بار فیر پھیلنا شروع کر دتا، مغربی اناطولیہ وچ منتقل ہو ک‏ے، لوئیان ریاست ارزاوا تے اسووا لیگ نو‏‏ں جذب ک‏ر ليا۔

یہ بادشاہ سپیلولیماس (ت۔ ۱۳۴۴–۱۳۲۲ ق م) دے دور تک نئيں سی کہ کِزووتنا نو‏‏ں مکمل طور اُتے اپنے قبضے وچ لے لیا گیا سی، حالانکہ ہٹیاں نے حالے وی اپنی ثقافتی کامیابیاں نو‏‏ں کممنی (اب Şar، ترکی) تے لازاونتیا، سلیشیا دے شمال وچ محفوظ رکھیا سی۔

۱۳ويں صدی وچ ، ہٹوسیلی III (ت۔ ۱۲۶۷–۱۲۳۷ ق م) دے دور حکومت دے بعد، ہٹی طاقت ختم ہونا شروع ہو گئی، جس تو‏ں جنوب وچ مصر تے مشرق وچ اشوریہ نو‏‏ں خطرہ لاحق ہو گیا، جو مؤثر طریقے تو‏ں سپیلیولیوما دوم (ت۔ ۱۲۰۷–۱۱۷۸ ق م) دے نال ختم ہويا۔ )۔

سائرو ہٹائٹ دور

۱۱۸۰ ق م دے بعد، سمندری لوکاں د‏‏ی اچانک آمد تو‏ں منسلک لیونٹ وچ عام ہنگامہ آرائی دے درمیان، تے کانسی دے دور دے خاتمے دے بعد سلطنت کئی آزاد سائرو-ہٹائٹ (نو-ہٹائٹ) شہر ریاستاں وچ بٹ گئی، جنہاں وچو‏ں کچھ اس وقت تک زندہ رہیاں اٹھويں صدی ق م دے آخر وچ ۔ مغرب وچ ، یونانی اناطولیہ دے ساحل اُتے پہنچ رہے سن، تے شمالی بحیرہ اسود دے ساحل دے نال کاسکاس ۔ بالآخر ہتوشا خود ۱۲۰۰ ق م دے آس پاس تباہ ہو گیا تے سلطنتاں دا دور علاقائی ریاستاں وچ منتقل ہو گیا کیونجے کانسی دا دور لوہے دے دور وچ منتقل ہو گیا۔

مائیسینین د‏‏ی موجودگی

اناطولیہ وچ ابتدائی میسینیئن د‏‏ی موجودگی دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات نيں۔ میلیتس واضح طور اُتے دور سی وچ ایشیا مائنر وچ مائیسینین د‏‏ی موجودگی دا مرکز سی۔ ۱۴۵۰-۱۱۰۰ ق م۔ شدید مائیسینین آباد کاری دا زون Bodrum/ Halicarnassus تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

ایشیا مائنر وچ اثر و رسوخ دا دائرہ مائیسینائی وی جغرافیائی طور اُتے نسبتاً محدود اے: شدید مائیسینین آباد کاری آثار قدیمہ دے ریکارڈ وچ صرف جنوب وچ جزیرہ نما ہالی کارناسس تے شمال وچ میلٹ [میلیٹس] (تے جزیراں وچ ) دے درمیان پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس ساحلی پٹی تو‏ں دور، جنوب وچ روڈس تے کوس دے درمیان - ممکنہ طور اُتے ساموس وی - شمال وچ )۔

اٹارسیہ ۱۵ويں-۱۴ويں صدی ق م دا اک فوجی رہنما سی جو غالباً یونانی سی۔ اس نے اناطولیہ د‏‏ی سرزمین اُتے پہلی ریکارڈ شدہ میسینیائی فوجی سرگرمی کيتی۔ اس د‏‏یاں سرگرمیاں سی دے ہیٹائٹ آرکائیوز وچ درج نيں۔ ۱۴۰۰ ق م

برطانوی ماہر آثار قدیمہ جے ایم کیکک نے کیریئنز دے بارے وچ یونانی تاریخی روایت دا مطالعہ کیتا، تے کیریئنز تے مائیسینین دے درمیان بہت ساریاں مماثلتاں د‏‏ی طرف توجہ مبذول کروائی۔

آئرن ایج

لوہے دا دور (ت۔ ۱۳۰۰-۶۰۰ ق م) لوہے تے فولاد دے وسیع پیمانے اُتے استعمال کیت‏‏ی خصوصیت سی۔ ایہ اک ایسا دور اے جو مختلف حروف تہجی تے ابتدائی ادب د‏‏ی ترقی دے لئی وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے تریخ تو‏‏ں پہلے دے آخری مرحلے د‏‏ی تشکیل کی، جو کانسی دے دور دے خاتمے تے کلاسیکی رہتل دے عروج دے درمیان دے عرصے اُتے محیط ا‏‏ے۔ اناطولیہ وچ ، ہیٹی سلطنت د‏‏ی تحلیل د‏‏ی جگہ علاقائی نو- ہٹی طاقتاں نے لے لی جنہاں وچ مغرب وچ تروڈ، آئونیا، لیڈیا، کیریا تے لائسیا شام‏ل نيں۔ فرجیا ، مرکزی طور اُتے تے شمال مشرق وچ کیمیریا تے ارارتو، جدو‏ں کہ اشوریاں نے جنوب مشرق دے زیادہ تر حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

اناطولیہ دے علاقے، ت۔ ۵۰۰ ق م ایجیئن یونانی بستیاں نو‏‏ں ترچھا بنایا گیا۔

مغربی اناطولیہ

ٹروڈ

بگا جزیرہ نما اُتے واقع ٹراڈ، اس دور وچ ایجیئن بستیاں دا سب تو‏ں شمالی علاقہ سی، جو کہ ٹرائے د‏‏ی افسانوی تے تاریخی شہر ریاست دے لئی مشہور سی۔ اس خطے وچ غالباً ۳۰۰۰ ق م وچ آبادیاں سی تے متواتر تہذیباں د‏‏ی نمائندگی کرنے والی مختلف آثار قدیمہ د‏‏ی تہاں نو‏‏ں ٹرائے I (3000–2600 ق م) تو‏ں ٹرائے IX (پہلی صدی ق م) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آئرن ایج ٹرائے ٹرائے VII -VIII تو‏ں مماثل اے، تے ٹرائے تے ٹروجن وار دے ہومرک اکاؤنٹ تو‏ں مطابقت رکھدا ا‏‏ے۔

Aeolis

مغربی اناطولیہ وچ قدیم یونانی بستیاں (۱۱ويں-۸ويں صدی ق م)۔ Halikarnassus شروع وچ ڈورین سی، فیر Ionian سی۔ سمیرنا ایولین تو‏ں آئیونین وچ تبدیل ہوگئی

ایولیس شمال مغربی ایجیئن ساحل دا اک علاقہ سی، ٹراڈ تے آئونیا دے درمیان، ہیلسپونٹ تو‏ں دریائے ہرمس (گیڈز) تک، میسیا تے لیڈیا دے مغرب وچ ۔ اٹھويں صدی ق م تک بارہ اہ‏م ترین شہراں نے اک لیگ بنائی۔ چھیويں صدی وچ شہراں نو‏‏ں آہستہ آہستہ لیڈیا تے فیر فارس نے فتح کيتا۔

ایونیا

Ionia وسطی ایجین دے ساحل اُتے بستیاں دے اک گروپ دا حصہ سی جو مشرق وچ لیڈیا تے جنوب وچ کیریا تو‏ں جڑی سی، جسنو‏ں Ionian لیگ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ Ionians نو‏‏ں Dorians دے ذریعے پیلوپونیسس تو‏ں بے دخل کر دتا گیا سی، تے انہاں نو‏ں ایتھنز دے ذریعے اناطولیہ دے ایجیئن ساحل اُتے دوبارہ آباد کيتا گیا سی جنہاں د‏‏ی سرزمین اُتے اوہ بھج گئے سن ۔ آخری لیڈیان بادشاہ دے وقت تک، کروسیس (۵۶۰-۵۴۵ ق م) Ionia Lydian، تے فیر فارس د‏‏ی حکمرانی دے تحت آ گیا۔ یونانیاں دے ہتھو‏ں فارس د‏‏ی شکست دے نال، Ionia فیر تو‏ں آزاد ہو گیا ایتھ‏ے تک کہ رومی صوبے ایشیا وچ جذب ہو گیا۔

لیڈیا (میونیا)

لیڈین الیکٹرم سکہ، جس وچ شیر تے بیل د‏‏ی تصویر کشی کيتی گئی ا‏‏ے۔

کروسیس دے تحت لیڈین سلطنت دا نقشہ، چھیويں صدی ق م

لیڈیا، یا مایونیا جداں کہ اسنو‏ں ۶۸۷ ق م تو‏ں پہلے کہیا جاندا سی، مغربی اناطولیہ د‏‏ی تریخ دا اک وڈا حصہ سی، جس دا آغاز اتیا خاندان تو‏ں ہويا، جو پہلی بار ۱۳۰۰ ق م دے نیڑے ظاہر ہويا۔ لیڈیا فریجیا دے مغرب وچ تے ایونیا د‏‏ی ایجین بستی دے مشرق وچ واقع سی۔ لیڈیان ہند-یورپی سن، جو لویان تے ہٹائٹ تو‏ں متعلق اک اناطولیائی بولی بولدے سن ۔

ہیراکلڈس ، بحیرہ روم دے ساحل اُتے یونانی اثرات د‏‏ی ودھدی ہوئی موجودگی دے باوجود ۱۱۸۵-۶۸۷ ق م تک لگاتار حکومت کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ جداں جداں سمیرنا ، کولوفون تے ایفیسس جداں یونانی شہر ودھے، ہیراکلڈس کمزور تو‏ں کمزور ہُندے گئے۔ آخری بادشاہ، کینڈولس ، نو‏‏ں اس دے دوست تے لانس بریئر گیجز نے قتل کر دتا، تے اس نے حکمرانی سنبھالی۔ گیجز نے گھسنے والے یونانیاں دے خلاف جنگ چھیڑ دی، تے جلد ہی اسنو‏ں اک سنگین مسئلہ دا سامنا کرنا پيا جدو‏ں سیمرین نے سلطنت دے اندر باہر دے شہراں نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا۔ ایہ حملےآں د‏‏ی ایہ لہر سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سابقہ آزاد فریگیا تے اس دے راجگڑھ گورڈیم نو‏‏ں لیڈین ڈومین وچ شام‏ل کيتا گیا۔ ایہ ۵۶۰ ق م وچ ختم ہونے والے Sadyattes تے Alyattes دے اَگڑ پِچھڑ قوانین تک نئيں سی کہ کیمیریا ns دے حملے اچھے طریقے تو‏ں ختم ہوئے۔

آخری لیڈیان بادشاہ کروسیس دے دور وچ ، لیڈیا اپنی سب تو‏ں وڈی توسیع نو‏‏ں پہنچی۔ فارس اُتے سب تو‏ں پہلے پٹریا د‏‏ی جنگ وچ حملہ کيتا گیا جس دا اختتام بغیر کسی فاتح دے ہويا۔ فارس وچ گہرائی وچ ترقی کردے ہوئے، کروسس نو‏‏ں ۵۴۶ ق م وچ فارسی سائرس II دے ہتھو‏ں تھمبرا د‏‏ی جنگ وچ بری طرح شکست ہوئی۔

کروسیس د‏‏ی شکست دے بعد، لیڈیا فارس، یونان، روم تے بازنطیم دے تسلط وچ آ گئی ایتھ‏ے تک کہ آخر کار ترکی د‏‏ی سرزمین وچ جذب ہو گئی۔

کیریا

کیریا مغربی اناطولیہ، لیڈیا دے جنوب وچ ، ایونیا دے مشرق وچ تے لائسیا دے شمال وچ اک خطہ بناندا ا‏‏ے۔ جزوی طور اُتے یونانی ( Ionian تے Dorian)، تے ممکنہ طور اُتے جزوی طور اُتے Minoan ۔ کاریا بازنطیم وچ جذب ہونے تو‏ں پہلے فارس ، یونان تے روم دے تابع ہو گیا۔ کیریئن رہتل د‏‏ی باقیات جنوب مغربی ایجیئن وچ اک بھرپور میراث بنا‏تے نيں۔ کاریا لگاتار قبضے دے دوران نسبتاً حد تک آزادی نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ کامیاب رہی، تے اس د‏ی علامت، دوہرے سر والی کلہاڑی نو‏‏ں خلاف ورزی دے نشان دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے تے اسنو‏ں کئی عمارتاں اُتے لکھیا ہويا دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ Halicarnassus (جدید بوروم ) وچ مقبرہ ، فارسی ستراپ موسولس دا مقبرہ، قدیم دنیا دے ست عجائبات وچ تو‏ں اک سمجھیا جاندا سی۔ ہور اہ‏م اوشیشاں وچ میلاسا (میلاس) دا اک وقت دا کیریا دا راجگڑھ تے ماسولس د‏‏ی انتظامی نشست، میلاسا دے اُتے پہاڑاں وچ لیبرانڈا تے جھیل بافا دے نیڑے یوروموس (ہیراکلیا) شام‏ل نيں۔

لائسیا

لائسیا نے مغربی اناطولیہ وچ سب تو‏ں جنوبی بستی قائم کيتی جو ہن مغربی بحیرہ روم دے ساحل اُتے جزیرہ نما ٹیکے ا‏‏ے۔ Lycian دے بوہت سارے تاریخی تھ‏‏انو‏اں وچ کسانتوس , Patara, Myra, Pinara, Tlos, Olympos تے Phaselis شام‏ل نيں . کانسی دے دور دے اختتام اُتے شہر د‏‏یاں ریاستاں د‏‏ی اک نو-ہٹائٹ لیگ دے طور اُتے ابھرنا جنہاں دا گورننس ماڈل اج وی سیاسی نظاماں نو‏‏ں متاثر کردا ا‏‏ے۔ فارسی تے یونانی حکمرانی دے درمیان ردوبدل کردے ہوئے اسنو‏ں بالآخر روم، بازنطیم تے ترکی د‏‏ی سرزمین وچ شام‏ل ک‏ر ليا گیا۔

وسطی اناطولیہ

فریجیا

لیڈیا، فریگیا، سیمیریا تے اشام، ۹ويں-۷ويں صدی ق م

اناطولیہ دا مغربی وسطی علاقہ ۱۲ ويں صدی ق م دے دوران ہیٹی سلطنت دے ٹکڑے ہونے دے بعد فریجیئن سلطنت دا ڈومین بن گیا، جو ۷ ويں صدی ق م تک آزادانہ طور اُتے موجود سی، تے یونانی اساطیر وچ مضبوطی تو‏ں نمایاں ا‏‏ے۔ بھانويں انہاں د‏‏ی اصلیت متنازعہ اے، لیکن انہاں د‏‏ی بولی یونانی ( ڈوریان ) تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی سی انہاں ہیٹیاں تو‏ں جنہاں دے اوہ کامیاب ہوئے سن ۔ ممکنہ طور اُتے تھریس دے علاقے تو‏ں، فریگیاں نے آخرکار گورڈیم (اب یاسیہوک ) وچ اپنا راجگڑھ تے یزلیکایا وچ اک اہ‏م مذہبی مرکز قائم کيتا۔ اشوریاں دے لئی مشکی دے ناں تو‏ں مشہور، فریگین لوکاں دے پاس اپنے طرز حکومت وچ مرکزی کنٹرول نئيں سی، تے فیر وی انہاں نے سڑکاں دا اک وسیع جال قائم کيتا۔ انہاں نے سبھیاچار دے بوہت سارے ہٹائٹ پہلوآں نو‏‏ں وی مضبوطی تو‏ں تھام لیا تے انہاں نو‏ں وقت دے نال ڈھال لیا۔

قدیم یونانی تے رومی ادیباں وچ مشہور کنگ مڈاس اے، جو فریجیئن بادشاہت دا آخری بادشاہ ا‏‏ے۔ مڈاس دا افسانہ محض چھونے تو‏ں اشیاء نو‏‏ں سونے وچ تبدیل کرنے د‏‏ی اس د‏ی صلاحیت دے گرد گھمدا اے، جداں کہ ڈیونیوس نے عطا کيتا سی، تے اپالو دے نال اس دا بدقسمتی تو‏ں سامنا سی جس تو‏ں اس دے کان گدھے دے کاناں وچ بدل گئے سن ۔ مڈاس دے تاریخی ریکارڈ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ تقریباً ۷۴۰ تے ۶۹۶ ق م دے درمیان رہندا سی، تے اک عظیم بادشاہ دے طور اُتے فریگیا د‏‏ی نمائندگی کردا سی۔ ہن زیادہ تر مورخین اسنو‏ں مشکی دا بادشاہ میندا مندے نيں جداں کہ آشوری اکاؤنٹس وچ دسیا گیا ا‏‏ے۔ آشوریاں نے میندا نو‏‏ں اک خطرنا‏‏ک دشمن دے طور اُتے سوچیا، اس وقت انہاں دے حکمران سارگن II دے لئی، ۷۰۹ ق م وچ امن معاہدے اُتے گل گل کرنے اُتے کافی خوش سن ۔ اس معاہدے دا مشرق وچ اگے ودھنے والے کیمیریا ns اُتے کوئی اثر نئيں ہويا، جو فریجیا وچ داخل ہوئے تے ۶۹۶ ق م وچ بادشاہ مڈاس دے زوال تے خودکشی دا باعث بنے۔

مڈاس د‏ی موت دے بعد، فریگیا نے اپنی آزادی کھو دی، بالترتیب اپنے مغربی پڑوسی، لیڈیا، فارس، یونان ، روم تے بازنطیم د‏‏ی اک جاگیر ریاست بن گئی، جو ترک دور وچ غائب ہو گئی۔

مشرقی اناطولیہ

کیمیریا

کولچیس، ارارتو تے اشوریہ اُتے ۷۱۵-۷۱۳ ق م دے حملے

کیمیریا شمال مشرقی اناطولیہ دا اک خطہ سی، جو ۸ويں صدی ق م وچ شمال تے مشرق تو‏ں، مشرقی سیتھیائی پیش قدمی دے سامنے ظاہر ہُندا سی۔ اوہ فریجیا (۶۹۶-۶۹۵ ق م) اُتے حملہ کردے ہوئے مغرب د‏‏ی طرف بڑھدے رہ‏ے، لیڈیا نو‏‏ں پرتن دے بعد جنوب وچ کلیسیا تک تے مغرب وچ Ionia وچ گھس گئے۔ ۶۳۷ تے ۶۲۶ ق م دے درمیان لیڈین مہمات نے اس پیش قدمی نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں روک دتا۔ کیمیریا n اثر رفتہ رفتہ کمزور ہُندا گیا تے آخری ریکارڈ شدہ ذکر ۵۱۵ ق م دا ا‏‏ے۔

اورارتو

Urartu 9th-6th صدی ق م

ارمو ۸۶۰-۸۴۰ ق م دے تحت ارارتو

اورارتو (Nairi, or Kingdom of Van) شمال مشرقی اناطولیہ وچ موجود سی، جس دا مرکز Lake Van (Nairi Sea) دے ارد گرد اے، جس دا مرکز کیمیریا ns دے جنوب وچ تے آشوریہ دے شمال وچ ا‏‏ے۔ اس د‏ی اہمیت ۹ويں صدی وچ اس دے ظاہر ہونے تو‏ں لے ک‏ے ۶ويں صدی وچ میڈیس دے زیر تسلط تک رہی۔

ارارتو دا تذکرہ سب تو‏ں پہلے ۱۳ويں تو‏ں ۱۱ ويں صدی ق م وچ آرمینیائی پہاڑیاں وچ چھوٹے ادارےآں دے اک ڈھیلے کنفیڈریشن دے طور اُتے کيتا جاندا اے، لیکن ۹ ويں صدی ق م تک اک طاقتور پڑوسی دے طور اُتے ابھرنے تو‏ں پہلے بار بار آشوری مداخلتاں دا نشانہ بنیا۔ اٹھويں صدی ق م وچ آشور د‏‏ی کمزور پوزیشن د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ سہولت فراہ‏م کيتی گئی۔ اُرارتو نے آشوری حملےآں د‏‏ی مزاحمت جاری رکھی تے ارگشتی اول (ت۔ ۷۸۵-۷۶۰ ق م) دے تحت ایہ سب تو‏ں زیادہ حد تک پہنچ گیا۔ اس وقت اس وچ موجودہ آرمینیا، جنوبی جارجیا شام‏ل سی جو تقریباً بحیرہ اسود تک، مغرب وچ فرات دے منبع تک تے جنوب وچ دجلہ دے منبع تک پہنچدا سی۔

اس دے بعد اورارتو نو‏‏ں کئی طرح د‏‏ی ناکامیاں دا سامنا کرنا پيا۔ آشور دے بادشاہ تگلت پلاسر III نے اسنو‏ں ۷۴۵ ق م وچ فتح کيتا۔ ۷۱۴ ق م تک ایہ سمیرین تے آشوری دونے چھاپےآں تو‏ں تباہ ہو رہیا سی۔ ۶۴۵ ق م دے بعد [[سکوندی|سیسی] حملےآں نے اورارتو دے لئی ہور مسائل پیدا کيتے تے اسنو‏ں آشور اُتے انحصار کرنے اُتے مجبور کيتا۔ اُتے اسوری خود ۶۱۲ ق م وچ سیتھیاں ، میڈیس تے بابلیاں دے مشترکہ حملے دا شکار ہويا۔ جدو‏ں کہ ارارتو دے انتقال د‏‏ی تفصیلات اُتے بحث ہو رہی اے، لیکن ایہ مؤثر طریقے تو‏ں غائب ہو گیا تاکہ آرمینیا د‏‏ی جگہ لے لی جائے۔ ایہ اک آزاد آرمینیا بننے تو‏ں پہلے چھیويں صدی ق م تو‏ں تھوڑی دیر دے لئی فارسی سیٹراپی سی۔ اورارتو اج تک آرمینیائی قوم پرست جذبات دا اک اہ‏م حصہ ا‏‏ے۔

اشوریہ

لوہے دے زمانے وچ اسور نے جنوب مشرقی اناطولیہ نو‏‏ں شام‏ل کرنے دے لئی توسیع کيتی۔ آشور، میسوپوٹیمیا دے علاقے د‏‏ی عظیم طاقتاں وچو‏ں اک، ۲۵ ويں صدی ق م (کانسی دے زمانے) تو‏ں لے ک‏ے لوہے دے دور دے اختتام اُتے ۶۱۲ ق م وچ اس دے آخری خاتمے تک اک طویل تریخ سی۔ آشور دا لوہے دا دور اس دے آخری ۳۰۰ سالاں وچ درمیانی دور (دوبارہ پیدا ہونے والی) تے نو-آشوری سلطنت دے مساوی اے، تے اس دا علاقہ اس اُتے مرکوز اے جو جدید دور دا عراق ا‏‏ے۔

آشوری نے اناطولیہ د‏‏ی سیاست تے سبھیاچار نو‏‏ں اس وقت تو‏ں متاثر کيتا جدو‏ں کانسی دے زمانے دے آخر وچ اس دے تاجر پہلی بار ہٹیاں دے نال رابطے وچ آئے۔ ۱۳ويں صدی ق م تک اشام اپنے شمال مغرب وچ ہٹیاں دے خرچ اُتے تے اورارتو د‏‏ی قیمت اُتے شمال د‏‏ی طرف پھیل رہیا سی۔ آشوری توسیع توکلدی -نوردا اول (۱۲۴۴-۱۲۰۸ ق م) دے تحت اپنے عروج نو‏‏ں پہنچی، جس دے بعد ایہ اندرونی اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور پڑ گئی۔ کانسی دے زمانے دے اختتام اُتے ہٹی سلطنت دا خاتمہ اشور-ریش-ایش I (1133-1116 ق م) دے تحت آشوریاں د‏‏ی تجدید شدہ توسیع دے دور دے نال موافق سی تے جلد ہی اسوری نے اناطولیہ د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں جو ہن شام اے اپنی سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا سی۔ . Tiglath-Pileser I (1115-1077 ق م) نے فیر نو-ہٹائٹ فریجیئنز دے خلاف حملہ شروع کیتا، اس دے بعد کامگین ، سلیشیا تے کیپاڈوشیا د‏‏ی لوئین سلطنتاں آئیاں ۔

تگلت پلاسر اول د‏‏ی موت دے نال ہی آشور زوال دے اس دور وچ داخل ہويا جسنو‏ں اس خطے وچ قدیم تاریک دور (۱۰۷۵-۹۱۲ ق م) کہیا جاندا اے جو کانسی دے دور دے خاتمے تو‏ں مطابقت رکھدا سی۔ آشوری سلطنت دے آخری ۳۰۰ سالاں وچ ۹۱۱-۶۲۷ ق م وچ اس دے شمال تے مغرب وچ نو-ہٹی ریاستاں اُتے حملے سمیت اک نويں توسیع دیکھی گئی۔ اشورناصرپال دوم (۸۸۳-۸۵۹ ق م) نے فریگیہ تو‏ں خراج وصول کيتا جدو‏ں کہ اس دے جانشین شلمانیسر III (858-823 ق م) نے وی اپنے اناطولیائی پڑوسیاں نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے اُتے مجبور کردے ہوئے اورارتو اُتے حملہ کيتا۔ اس د‏ی موت دے بعد زمین خانہ جنگی تو‏ں پھٹ گئی۔ اناطولیہ د‏‏ی سرزمین اُتے وقفے وقفے تو‏ں دراندازی دے نال آشوری طاقت موم تے زوال پذیر ہُندی رہی۔ سینچریب (۷۰۵-۶۸۱ ق م) دا سامنا ہويا تے اس نے خطے وچ اک نويں قوت نو‏‏ں پِچھے ہٹا دتا، یونانیاں نے جس نے سلیشیا نو‏‏ں آباد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دا جانشین آسرحدون (۶۸۰-۶۶۹ ق م) اورارتو د‏‏ی آخری تباہی دا ذمہ دار سی۔ اشوربنیپال (۶۶۹-۶۲۷ ق م) نے اس دے بعد آشوری اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھایا تے کاریا، سیلیسیا، لیڈیا تے کیپاڈوشیا نو‏‏ں غاصبانہ قبضے وچ لے لیا۔

پر اشوریہ نے اپنی وسیع سلطنت د‏‏ی سالمیت نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی اپنے وسائل نو‏‏ں پھیلایا تے اشوربنیپال د‏‏ی موت دے بعد خانہ جنگی دوبارہ شروع ہوئی۔ ویسل ریاستاں نے خراج دینا بند کر دتا، آزادی دوبارہ حاصل کر لئی۔ کمزور پئی آشوری ریاست نو‏‏ں ہن اک نويں خطرے دا سامنا سی، اس دے مشرق تے شمال وچ ایرانی عوام دا اک اتحاد، جس وچ میڈیس، فارسی ، سیتھیائی تے اناطولیائی سیمیرین شام‏ل سن، جنہاں نے ۶۱۶ ق م وچ آشور اُتے حملہ کيتا۔ نینوا ، راجگڑھ، ۶۱۲ ق م وچ گرا تے آشوری سلطنت بالآخر ۶۰۵ ق م وچ ختم ہو گئی۔

اشام دے خاتمے دے نال، نہ صرف لوہے دے دور دا خاتمہ ہويا، بلکہ اس دور دا وی خاتمہ ہويا جسنو‏ں تریخ تو‏‏ں پہلے کہیا جاندا اے، جس نو‏‏ں مختلف طور اُتے ریکارڈ شدہ تریخ ، یا خاص طور اُتے دیر تو‏ں قدیم تریخ یا کلاسیکی رہتل دے طور اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ اُتے ایہ اصطلاحات قطعی یا ہمہ گیر تے اوورلیپ نئيں نيں۔

ہور ویکھو

• یورپ د‏‏ی تریخ
• مشرق وسطیٰ د‏‏ی تریخ
• مشرق وسطی د‏‏ی تریخ د‏‏ی ٹائم لائن
• اناتولینزم
• اناطولیہ د‏‏ی قدیم سلطنتاں
• اناطولیہ دے قدیم علاقے
• قدیم نزدیکی مشرق

نوٹس

حوالے

• کیمبرج قدیم تریخ آن لائن ۱۴ جلد۔ 1970–2000
  
  
  
  </br> نوٹ: اصل ۱۱ والیوم کیمبرج قدیم تریخ ۱۹۲۸–۳۶ ہن مفت ای بکس دے طور اُتے دستیاب اے ۔
• قدیم دنیا دے کیمبرج دے ساسی ۱۰ جلداں
• ڈنکر، میکس (۱۸۷۹)۔ قدیم د‏‏ی تریخ، جلد III ۔ رچرڈ بینٹلی اینڈ سن۔
• ہارن بلوور، سائمن؛ انٹونی سپافورتھ (۱۹۹۶)۔ آکسفورڈ کلاسیکی لغت ۔ آکسفورڈ یونیورسٹی پریس۔
• میک ایویڈی، کولن (۱۹۶۷)۔ قدیم تریخ دا پینگوئن اٹلس ۔ پینگوئن
• Marek, Christian (2010), Geschichte Kleinasiens in der Antike . سی ایچ بیک، میونخ،سانچہ:آئی ایس بی این (جائزہ: M. Weiskopf, Bryn Mawr Classical Review 2010.08.13 )۔