بداء

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

بَداء علم کلام د‏‏ی اک اصطلاح اے جس دے معنی ظاہر تے آشکار ہونے دے نيں۔ اصطلاح وچ خداوندعالم د‏‏ی جانب تو‏ں کسی ایسی چیز دے ظاہر تے آشکار کرنے نو‏‏ں بداء کہیا جاندا اے جس دتی عام طور اُتے توقع نئيں رکھی جاندی سی۔ یعنی خداوندعالم کسی متوقع چیز د‏‏ی جگہ اک غیر متوقع چیز نو‏‏ں ظاہر کردا اے گویا خداوندمتعال متوقع چیز نو‏‏ں محو تے ختم کرکے اس د‏ی جگہ غیر متوقع چیز نو‏‏ں ظاہر کردا اے جو عام طور اُتے انسانی عقل دے لئی قابل قبول نئيں ہويا کردی چونکہ اوہ اس تو‏ں آگاہ نئيں ہُندا لیکن خداوندعالم دونے چیزاں تو‏ں آگاہ اے تے علم تے آگاہی تو‏ں کسی مصلحت تے مفسدہ نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے اسنو‏ں ایجاد کردا ا‏‏ے۔

عربی بولی وچ ارادے وچ تبدیلی آنے یا کسی نظریے دا دوسرے نظریے وچ تبدیل ہونے نو‏‏ں وی بداء کہیا جاندا اے لیکن ایہ چیز جہل تے ضعف ارادے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہُندا اے، اسلئی مسلما‏ن متکلمین خداوندعالم دے افعال وچ جدو‏ں بداء تو‏ں بحث کردے نيں تاں ایہ معنی مراد نئيں لیندے نيں۔

قرآن کریم وچ بعض آیات نيں جو بداء د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں۔ ايس‏ے طرح روایات وچ وی بداء دے صحیح مفہوم اُتے عقیدہ رکھنے نو‏‏ں توحید تے خدا د‏‏ی شناخت تک پہنچنے دے لئی اک لازمی امر قرار دتا ا‏‏ے۔ شیعہ روایات وچ بداء تو‏ں متعلق تفصیل تو‏ں بحث ہوئی اے من جملہ کتاب کافی وچ اک مستقل باب جو تقریبا 16 روایات اُتے مشتمل نيں ايس‏ے بارے وچ ا‏‏ے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

"بَداء" دا لفظ "بدو" دے مادے تو‏ں مصدر دا صیغہ ا‏‏ے۔ تے لغت وچ چار معنی وچ استعمال ہُندا اے: ظاہر تے آشکار ہونا۔ ، کسی چیز دا عدم تو‏ں ظاہر ہونا ، قصد تے ارادے وچ تبدیلی تے استصواب (کسی چیز نو‏‏ں صحیح درک کرنا جو پہلے صحیح درک نئيں ہوئی ہو)۔

اصطلاح وچ جدو‏ں کسی شخص دا نظریہ بدل جائے اس معنی وچ کہ اسنو‏ں پتہ چلے کہ اس دا پہلا نظریہ اک ایداں دے نتیجے تک پہنچ رہیا اے جو اس دا ہدف تے مقصد نئيں سی تاں اس صورت وچ اوہ اپنا نظریہ تبدیل کر دیندا اے، اس وقت اس شخص دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں "بداء" حاصل ہويا ا‏‏ے۔ پس حقیقت وچ بداء حاصل ہُندے وقت اس شخص نو‏‏ں اپنے نظرے د‏‏ی صحت و سقم دا پتہ چلدا اے اس بنا اُتے اوہ اپنا نظریہ تبدیل کر دیندا ا‏‏ے۔

البتہ ارادے وچ ایسی تبدیلی جہلی تے نادانی د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندا اے کیونجے اوہ اس تو‏ں پہلے اس چیز دے حوالے تو‏ں جاہل سی۔ ايس‏ے بنا اُتے اس دا استعمال انساناں دے لئی تاں صحیح اے لیکن خدا دے بارے وچ اس دا استعمال جائز نئيں ا‏‏ے۔

علم کلام وچ شیعہ عقیدے دے مطابق خداوند عالم دے بارے وچ بداء تو‏ں مراد اردے وچ تبدیلی تے خدا د‏‏ی عجز و ناتوانی نئيں اے بلکہ خدا دے بارے وچ جدو‏ں بداء دا استعمال کيتا جاندا اے تاں اس دے معنی ایہ اے کہ خدا اپنے پیامبراں یا اولیاء دے اُتے کسی مصلحت د‏‏ی خاطر کسی چیز نو‏‏ں اک خاص نوعیت دے نال آشکار کردا اے لیکن بعد وچ کِسے تے مصلحت د‏‏ی خاطر کسی اس چیز تو‏ں مختلف کسی تے چیز نو‏‏ں اس دے جگہے اُتے ظاہر کردا اے تے خدا خود انہاں دونے چیزاں تو‏ں پہلے ہی آگاہ سی لیکن مصلحت یا مفسدہ د‏‏ی خاطر پہلے اک چیز نو‏‏ں تے بعد وچ اس د‏ی جگہ کسی تے چیز نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔

تریخ دے آئینے وچ

فخر رازی تے سلیمان بن جریر زیدی ورگی شخصیتاں بداء نو‏‏ں شیعاں د‏‏ی ایجادات قرار دیندے نيں۔؛ شہرستانی وی اپنی کتاب "الملل و النحل" وچ بَداء دے عقیدے د‏‏ی ابتداء نو‏‏ں کیسانیہ مذہب دا مختار ثقفی د‏‏ی مصعب بن زبیر دے ہتھو‏ں شکست کھانے دے بعد جس وچ انہاں دتی کامیابی دا وعدہ دتا سی، قرآن د‏‏ی آیت یمْحُوا اللَّہ ما یشاءُ وَ یثْبِتُ، ترجمہ: خدا ہر چیز نو‏‏ں جو اوہ جاہے ختم کردیندا اے تے ہر اس چیز نو‏‏ں جو اوہ چاہے ثابت کردا ا‏‏ے۔ تو‏ں استناد کرنا قرار دیندا ا‏‏ے۔

شیعاں د‏‏ی تریخ وچ بداء دے حوالے تو‏ں جو اہ‏م تاریخی گل ذکر ہُندی اے اوہ امام صادق(ع) دے وڈے بیٹے اسماعیل جو امام د‏‏ی زندگی ہی وچ فوت ہوئے چکے سن دا امام دا جانشین ہونے دے حوالے تو‏ں ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں امام صادق(ع) تو‏ں منقول اے کہ آپ نے فرمایا: ما بدا لله بداء کما بدا له فی إسماعیل ابنی، یقول : ما ظهر لله أمر کما ظهر له فی إسماعیل ابنی إذ اخترمه قبلی لیعلم بذلک أنه لیس بإمام بعدی ، ترجمہ: خدا دے لئی میرے بیٹے اسماعیل دے بارے وچ حاصل ہونے والے بداء د‏‏ی طرح کوئی بداء حاصل نئيں ہويا اے یعنی خدا دے لئی میرے بیٹے اسماعیل دے بارے وچ ظاہر ہونے والی چیز د‏‏ی طرح کوئی چیز ظاہر نئيں ہويا چونکہ اسنو‏ں میرے تو‏ں پہلے موت دتی گئی تاکہ لوکاں نو‏‏ں پتہ چلے کہ اوہ میرے بعد امام نئيں ا‏‏ے۔

بہر حال قرآن کریم دا بداء دے بارے وچ بیان تے اہل سنت دے احادیث وچ اس موضوع اُتے احادیث دا پایا جانا جداں صحیح بخاری وچ پیغمبر اکرم تو‏ں احادیث نقل کيتی گئی اے، اس عقیدے نو‏‏ں شیعاں د‏‏ی ایجادات وچو‏ں قرار دینے دے دعوے نو‏‏ں باطل کردیندا ا‏‏ے۔

قرآن وچ

قرآن کریم وچ مختلف آیات تو‏ں بداء دا مفہوم استفادہ ہُندا اے جنہاں نو‏ں ایويں تقسیم ک‏ر سکدے نيں:

• وہ آیات جو قضا و قدر د‏‏ی دو، حتمی تے غیرحتمی نوعیت بیان کردیاں نيں تے اس طرح بعض مقدرات وچ تبدیلی نو‏‏ں جائز قرار دیندی نيں۔جداں سورہ رعد د‏‏ی آیت نمبر ۳۹ ۔ یا اوہ آیات جو انسان‌ د‏‏ی موت نو‏‏ں حتمی تے غیرحتمی وچ تقسیم کردیاں نيں۔

• وہ آیات جو انساناں د‏‏ی تقدیر وچ تبدیلی نو‏‏ں انہاں دے اختیاری افعال دا نتیجہ قرار دیندی نيں:

1. لَه مُعَقِّباتٌ مِنْ بَینِ یدَیه وَ مِنْ خَلْفِه یحْفَظُونَه مِنْ أَمْرِ الله إِنَّ اللَّه لا یغَیرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُوا ما بِأَنْفُسِهمْ وَ إِذا أَرادَ اللَّه بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَه وَ ما لَهمْ مِنْ دُونِه مِنْ والٍ۔ ترجمہ: اس دے لئی سامنے تے پِچھے تو‏ں محافظ طاقتاں نيں جو حکم هخدا تو‏ں اس د‏ی حفاظت کردیاں نيں تے خدا کسی قوم دے حالات نو‏‏ں اس وقت تک نئيں بدلدا جدو‏ں تک اوہ خود اپنے نو‏‏ں تبدیل نہ کرلے تے جدو‏ں خدا کسی قوم اُتے عذاب دا ارادہ کرلیندا اے تاں کوئی ٹال نئيں سکدا اے تے نہ اس دے علاوہ کوئی کسی دا والی و سرپرست اے
2. ذلِکَ بِأَنَّ اللَّه لَمْ یکُ مُغَیراً نِعْمَة أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتَّی یغَیرُوا ما بِأَنْفُسِهمْ وَ أَنَّ اللَّه سَمیعٌ عَلیمٌ۔ ترجمہ:یہ اس لئی کہ خدا کسی قوم نو‏ں دتی ہوئی نعمت نو‏‏ں اس وقت تک نئيں بدلدا جدو‏ں تک اوہ خود اپنے تئاں تغیر نہ پیدا کرداں کہ خدا سننے والا وی اے تے جاننے والا وی اے

• وہ آیات جو بداء دے عینی مصادیق د‏‏ی طرف بطور خاص اشارہ کردیاں نيں:

1. حضرت یونس د‏‏ی قوم تو‏ں عذاب دا ٹل جانا انہاں دتی دعا تے مناجات د‏‏ی وجہ تو‏ں، فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیة آمَنَتْ فَنَفَعَها إیمانُها إِلاَّ قَوْمَ یونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهمْ عَذابَ الْخِزْی فِی الْحَیاة الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهمْ إِلی حینٍ ترجمہ: پس کوئی بستی ایسی کیو‏ں نئيں اے جو ایمان لے آئے تے اس دا ایمان اسنو‏ں فائدہ پہنچائے علاوہ قوم یونس دے کہ جدو‏ں اوہ ایمان لے آئے تاں اساں انہاں تو‏ں زندگانی دنیا وچ رسوائی دا عذاب دفع کردتا تے انہاں نو‏ں اک مّدت تک چین تو‏ں رہنے دتا
2. حضرت اسماعیل دے ذبح تو‏ں متعلق حضرت ابراہیم نو‏‏ں دتی گئی حکم وچ تبدیلی، فَلَمَّا بَلَغَ مَعَہ السَّعْی قالَ یا بُنَی إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّہ مِنَ الصَّابِرینَ *... *وَ فَدَیناہ بِذِبْحٍ عَظیمٍ۔ ترجمہ: فیر جدو‏ں اوہ فرزند انہاں دے نال دوڑ دُھپ کرنے دے قابل ہوگیا تاں انہاں نے کہیا کہ بیٹا وچ خواب وچ دیکھ رہیا ہاں کہ وچ توانو‏‏ں ذبح کررہیا ہاں ہن تسيں دسو کہ تواڈا کيتا خیال اے فرزند نے جواب دتا کہ بابا جو آپ نو‏‏ں حکم دتا جارہیا اے اس اُتے عمل کرن انشائ اللہ آپ مینو‏ں صبر کرنے والےآں وچو‏ں پاواں گے۔ تے اساں اس دا بدلہ اک عظیم قربانی نو‏‏ں قرار دے دتا ا‏‏ے۔
3. بنی اسرائیل اُتے خدا د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی وجہ تو‏ں 40 سال سرزمین مقدس وچ داخل ہونا حرام قرار دینا : یا قَومِ ادخُلوا الاَرضَ المُقَدَّسَة... قالَ فَاِنَّہا مُحَرَّمَةٌ عَلَیہم اَربَعینَ سَنَةً ترجمہ: تے اے قوم اس ارعَ مقدس وچ داخل ہوجاؤ ...ارشاد ہويا کہ ہن انہاں اُتے چالیس سال حرام کردئیے گئے ۔
4. حضرت موسی دا 30 رات د‏‏ی مقررہ مدت وچ 10 رات دا وادھا تے 40 رات دا ہونا: و واعَدنا موسی ثَلاثینَ لَیلَةً واَتمَمناہا بِعَشر... ترجمہ: تے اساں موسٰی علیھ السّلام تو‏ں تِیہہ راتاں دا وعدہ لیا تے اسنو‏ں دس ہور راتاں تو‏ں مکمل کردتا کہ اس طرح انہاں دے رب دا وعدہ چالیس راتاں دا وعدہ ہوگیا۔

احادیث د‏‏ی روشنی وچ

ائمہ اہل بیت علیہم السلام تو‏ں منقول احادیث وچ خدا دے لئی بداء حاصل ہونے د‏‏ی طرف اشارہ ملدا ا‏‏ے۔ تے انہاں احادیث وچ شیعاں دے ہاں اس دے صحیح عقیدے دے بارے وچ وی وضاحت دتی گئی ا‏‏ے۔

امام صادق(ع) تو‏ں منقول اے: ما تنبأ نبی قط حتی یقر للہ عزوجل بخمس : بالبداء والمشیة والسجود والعبودیة والطاعة؛ انبیاء علیہم السلام وچو‏ں کوئی اک وی نبوت اُتے فائز نئيں ہوئے مگر ایہ کہ خدا دے لئی 5 خصلتاں دا اعتراف کرن جو ایہ نيں: بداء ، مشیت ، سجود ، عبودیت تے اطاعت۔

اک ہور حدیث وچ چھیويں امام تو‏ں منقول اے: ما بدا للہ فی شئ إلا کان فی علمہ پہلے أن یبدو لہ۔ خداوند عالم دے لئی بداء حاصل نئيں ہُندا مگر ایہ کہ پہلے تو‏ں اس نويں موضوع دا خدا نو‏‏ں علم ہُندا ا‏‏ے۔

اسی طرح بداء تو‏ں مربوط احادیث وچ ائمہ دے نزدیک اس عقیدے د‏‏ی اہمیت وی بیان ہوئی اے ایتھ‏ے تک کہ ایہ عقیدہ حقیقی توحید د‏‏ی نشانیاں وچو‏ں قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

حدیث وچ آیا اے: ما عبد اللہ بشئ مثل البداء۔ جس قدر بداء دے ذریعے خدا د‏‏ی عبادت کيتی گئی اے کِسے تے چیز دے ذریعے خدا اطاعت نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ امام صادق(ع) نے فرمایا: لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِی الْقَوْلِ بِالْبَدَاءِ مِنَ الْأَجْرِ مَا فَتَرُوا عَنِ الْکلَامِ فِیہ۔ ؛ جے لوکاں نو‏‏ں معلوم ہُندا کہ بداء وچ کیہ جزاء رکھی گئی اے تاں کدی وی اس تو‏ں متعلق گفتگو تو‏ں نئيں تھکتے۔

بداء دے مسئلے وچ کشمکش

بداء اُتے عقیدہ رکھنا تے اسنو‏ں خدا د‏‏ی طرف نسبت دینا علم کلام تے تفسیر وچ وسیع پیمانے اُتے مورد بحث و تحقیق قرار پایا اے تے اہل تشیع دا ہور مذاہب دے نال اس حوالے تو‏ں بہت زیادہ کشمکش تے نزاع پایا جاندا اے تے دوسرے مذاہب اہل تشیع نو‏‏ں متہم کردے ہوئے اسنو‏ں بدعت قرار دیندے نيں۔

بداء تے علم خداوند

علم خدا دا تغییر ناپذیر ہونا، اہل تشیع تے اہل سنت دے درمیان بداء دے مسئلے وچ کشمکش ایجاد ہونے دا سبب بنا ا‏‏ے۔ کیونجے ظاہری طور اُتے ایہ دونے اک دوسرے تو‏ں سازگار نئيں نيں۔ بعض شیعہ علماء علم خداوندی نو‏‏ں علم ذا‏تی جو کہ ازلی، ابدی تے تغیر ناپذیر اے، تے علم افعالی جو کہ عین فعل اے نہ ذات تے حادث تے قابل تغییر اے، وچ تقسیم کردے ہوئے ؛ تاکید کردے نيں کہ: بَداء خدا دے ذا‏تی علم وچ نئيں ہُندا بلکہ ایہ خدا دے افعالی علم وچ ہُندا ا‏‏ے۔ حقیقت وچ نہ فقط خدا دے ذا‏تی علم وچ بداء نئيں ہُندا بلکہ خدا نو‏‏ں بداء دے بارے وچ وی علم ہُندا اے یعنی بداء خود علم الہی دا متعلق ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے بداء خدا د‏‏ی ذات وچ تغییر دا سبب نئيں ہُندا چونکہ تغییر دا علم ہونا تے ہُندا اے تے علم وچ تغییر آنا اور۔

اس دے علاوہ امام صادق(ع) فرماندے نيں: "... خدا دے لئی کوئی بداء حاصل نئيں ہُندا مگر ایہ کہ ایہ خدا دے علم وچ ہُندا ا‏‏ے۔ خدا دے لئی جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی بداء نئيں ہُندا"۔

بداء تے قضا و قدر

خدا دے بارے وچ بداء دے اثبات وچ اک ہور اختلافی نکتہ قضا تے قدر دا مسئلہ ا‏‏ے۔ چونکہ بعض انہاں دو مسئلاں نو‏‏ں اک دوسرے دا ضد تے مخالف قرار دیندے نيں ۔ جدو‏ں کہ شیعہ علماء انہاں دو مسئلاں دا آپس وچ توافق تے سازگاری دے قائل نيں۔ اس حوالے تو‏ں قضا و قدر نو‏‏ں تن قسماں وچ تقسیم کرسکدے نيں:

1. حتمی تے یقینی قضا و قدر جس تو‏ں فقط خدا آگاہ نيں ایتھ‏ے بَداء دا امکان نئيں اے کیونجے اس وچ بداء دا ہونا علم خداوندی وچ تغیر تے تبدیلی دا سبب بندا اے جو کہ محال ا‏‏ے۔
2. ایسا حتمی تے یقینی قضا و قدر جس تو‏ں خدا دے علاوہ ملائکہ، انبیا تے اولیا الہی وی آگاہ نيں تے چونکہ خدا خود، ملائکہ تے اپنے انبیائ تے اولیائ نو‏‏ں نئيں جٹلاندا، اس قسم وچ بداء دا ظاہر ہونا انہاں نو‏ں جتلانے دا سبب بندا اے اسلئی اس قسم وچ وی بدائ قابل تصور نئيں ا‏‏ے۔
3. غیر حتمی تے غیر یقینی قضا و قدر جس وچ خداوند عالم کسی چیز دے واقع ہونے یا نہ ہونے نو‏‏ں مقدر فرماندا اے لیکن اس دے محقق ہونے نو‏‏ں اپنی مشیت دے نال معلق کردے نيں تے ایہ اوہی قسم اے جس وچ بداء قابل تصور ا‏‏ے۔

موارد وقوع بداء شیعہ نکتہ نگاہ تو‏ں

خداوند متعال دا علم تے حتمی مقدرات جنہاں نو‏ں لوح محفوظ، علم مخزون تے ام الکتاب دا ناں دتا جاندا اے، تغییر پذیر نئيں اے اس لئی ایتھ‏ے بداء وقوع پذیر نئيں ا‏‏ے۔ خدا ازل تو‏ں ہی تمام اشیاء تے امور تے انہاں دے درمیان موجود روابط تو‏ں آگاہ اے تے اس دے علم دے دائرے تو‏ں اک ذرہ وی باہر نئيں ا‏‏ے۔ ائمہ معصومین علیہم السلام دے فرامین تو‏ں وی ایہی ظاہر ہُندا اے تے آیہ مجیدہ: یمْحُو اللَّہ ما یشاء و وَ یثْبتُ وَ وَ عِنْدَہ‌ام الْکِتابِ تو‏ں وی ظاہر ہُندا اے کہ کائنات دے امور دے حوالے تو‏ں خدا دے دو کتاب نيں: اک اوہ کتاب جس دے مطالب خدا دے اذن تو‏ں تغییر پذیر نيں جسنو‏ں کتاب "محو تے اثبات" تو‏ں تعبیر ک‏ر سکدے نيں۔ دعا، صدقہ تے دوسرے نیک اعمال دے ذریعے قضا دا برطرف ہونا تے قسمت وچ تغیر تے تبدیلی دا آنا ايس‏ے کتاب تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ دوسری کتاب دا ناں لوح محفوظ یا ام الکتاب اے جو ثابت تے تغییر ناپذیر اے تے اس دے متعلق دعا، مناجات، صدقات تے دوسرے نیک اعمال کوئی اثر نئيں دکھا سکدے یعنی جدو‏ں تقدیر تے مقدرات پہلی کتاب تو‏ں عبور کرکے دوسری کتاب تک پہنچ ک‏ے مستحکم تے مضبوط ہوجاندا اے تاں فیر ایہ تغییر پذیر نئيں رہندا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ساڈے ائمہ تو‏ں منقول اے کہ فرماندے سن کہ آیہ مجیدہ "محو" دے ہُندے ہوئے اسيں آئندہ دے بارے وچ کِداں حتمی تے یقینی طور اُتے خبر دے سکدے نيں؟

اہل سنت مآخذ وچ

اہل سنت د‏‏ی بعض علماء جداں فخر رازی، خیاط معتزلی، علی بن اسماعیل اشعری بداء دے عقیدے دے مخالف نيں ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں شیعاں د‏‏ی بدعت شمار کردے نيں یا شیعاں نو‏‏ں بداء دے قائل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مورد انتقاد قرار دیندے نيں۔ در حالیکہ خود اہل سنت دے حدیثی مآخذ وچ وی بداء دے بارے وچ احادیث موجود نيں۔

• بخاری اپنی کتاب صحیح بخاری وچ ابوہریرہ دے توسط تو‏ں پیغمبر اکرم(ص) تو‏ں روایت کردا اے کہ آنحضرت فرماندے نيں: بنی اسرائیل وچ تن شخص مشخص بیماری یعنی پیسی و بہراپنی تے اندھاپنی وچ مبتلاء ہوئے۔ خداوندعالم دے لئی انہاں تو‏ں آزمائش تے امتحان لینے دے حوالے تو‏ں بداء حاصل ہويا۔

إِنَّ ثَلاَثَہ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَبْرَصَ وَ أَقْرَعَ وَ أَعْمَی بَدَا لِلَّہ أَنْ یبْتَلِیہم ابن حجر اس روایت کس تفسیر وچ کہندے نيں: "یہ جو روایت وچ آیا اے "بَدَا لِلَّہ" اس دے معنی ایہ اے کہ خداوندعالم پہلے تو‏ں جاندا سی فیر اسنو‏ں اظہار کيتا اے نہ ایہ کہ خدا اُتے کوئی چیز مخفی سی فیر اوہ ظاہر تے آشکار ہوئے گئی ہوئے۔ ایہ چیز خدا دے حوالے تو‏ں محال ا‏‏ے۔قولہ: (بدا للہ) بتخفیف الدال المہملہ بغیر ہمز،‌ای سبق فی علم اللہ فأراد إظہارہ، و لیس المراد أنہ ظہر لہ بعد أن کان خافیاً؛ لأن ذلک محال فی حق اللہ تعالی.

• ابن ابی حاتم سورہ زمر د‏‏ی آیت نمبر ۴۲ اللَّہ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِہا وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِہا فَیمْسِکُ الَّتی قَضی عَلَیہا الْمَوْتَ وَ یرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَکَّرُونَ ابن عباس تو‏ں اک روایت اس مضمون دے نال نقل کيتا اے: "خداوند عالم لوکاں نو‏‏ں موت دیندا اے: جے خدا روح قبض کرنے دے حوالے بداء حاصل ہوجائے تاں انہاں د‏‏ی روح قبض کردا اے تے اوہ مرجاندے نيں یا انہاں نو‏ں اک معین مدت تک مہلت دتی جاندی اے اس وقت انہاں د‏‏ی روح نو‏‏ں دوبارہ لُٹیا دتی جاندی ا‏‏ے۔فإن بدا للہ أن یقبضہ قبض الروح، فمات، أو اُخر أجلہ رد النفس إلی مکانہا من جوفہ.

• ہیثمی نے وی مجمع الزوائد کے"طلوع الشمس من مغربہا" دے باب وچ اک روایت بداء دے حوالے تو‏ں لیایا ا‏‏ے۔

بداء اُتے اعتقاد دے فائدے

شیعہ علماء بداء اُتے اعتقاد رکھنے دے کچھ اعتقادی تے عملی فائدے ذکر کيتے نيں. انہاں وچو‏ں اہ‏م ترین فائدہ یا اثر خدا د‏‏ی قدرت مطلقہ دا اثبات اے . ايس‏ے طرح بداء دے ذریعے خدا تے مخلوقات حتی انبیاء تے اولیاء دے علم وچ موجود تفاوت نو‏‏ں سمجھ سکدے نيں کیونجے جس چیز نو‏‏ں انبیاء تے ائمہ جاندے نيں اس وچ وی بداء حاصل ہوئے سکدے نيں۔

انسان شناسی دے حوالے تو‏ں وی بداء جبر گرائی نو‏‏ں نفی کردی اے تے تلاش و جدوجہد د‏‏ی روح انسان وچ بیدار ہُندی ا‏‏ے۔ انسان نو‏‏ں خدا تو‏ں متعارف کراندی اے تے اسنو‏ں دعا تے مناجات اُتے امیدوار تے گناہ دے ارتکاب تو‏ں رکدا ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم.
• اشعری، علی، مقالات الاسلامیین ، بہ کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• إیجی، عضدالدین، المواقف، بیروت، دار الجیل، ۱۹۹٧م.
• بخاری، صحیح البخاری فی نظم الجدید، موسی شاہین لاشین، دارالمدار الاسلامی، بیروت، لبنان، ۲۰۰٦ م.
• حسینی شیراز، سیدمحمد، تبیین القرآن، مؤسسة المجتبی للتحقیق والنشر.
• رازی، فخر الدین محمّد، تفسیر الکبیر، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
• رازی، فخر الدین محمّد، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین، مکتبہ‌دار التراث‌، قاہرہ‌،۱۴۱۱ ق.
• شہرستانی‌، محمد بن عبد الکریم،تحقیق محمد بدران‌، الشریف الرضی‌، قم‌، ۱۳٦۴ ش.
• طوسی، خواجہ نصیرالدین، تلخیص المحصل ، بہ کوشش عبداللہ نورانی، تہران، ۱۳۵۹ش.
• شیرازی، صدرالدین، شرح الاصول الکافی ، تہران، ۱۳۹۱ق.
• طوسی، الغیبہ، بہ کوشش عباداللہ تہرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق.
• کلینی، الکافی ، بہ کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.
• مفید، اوائل المقالات ، بہ کوشش ابراہیم انصاری، قم، ۱۴۱۳ق.
• مفید، تصحیح الاعتقاد و الامامیہ، بہ کوشش حسین درگاہی، قم، ۱۴۱۳ق.
• طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تہران، کتابفروشی مرتضوی، ۱۳٧۵ش.
• عسگری، سیدمرتضی، البداء.
• عصار، محمدکاظم، مجموعہ آثار، بہ کوشش جلال الدین آشتیانی، تہران، ۱۳٧٦ش.
• کراجکی، محمد، کنزالفواید، نجف، ۱۳۲۲ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق.