محمد تقی
محمد الجواد | |
---|---|
مکمل نام | محمدالجود ابن علی |
ترتیب | نہم |
جانشین | علی نقی |
تاریخ ولادت | 10 رجب، 195 ہجری 12 اپریل، 812ع |
لقب | تقی |
کنیت | ابو جعفر |
والد | امام علی رضا |
والدہ | بی بی سبیہ |
تاریخ وفات | 30 ذوالقعدہ، 220 ہجری835ع |
جائے وفات | کاظمین، عراق |
وجۂ وفات | شہادت |
محمد تقی | |
---|---|
(عربی وچ: أبو جعفر محمد بن علي الجواد) | |
جم | 12 اپریل 811 |
وفات | 25 نومبر 835 (24 سال) |
وجہ وفات | زہر |
مدفن | مسجد کاظمیہ |
قاتل | ام فضل بنت مامون |
شہریت | خلافت عباسیہ |
زوجہ | سمانہ المغربیہ ام فضل بنت مامون |
اولاد | علی نقی ؒ ، موسیٰ مبرقع ، حکیمہ خاتون |
والد | امام علی رضا [۱] |
والدہ | سبیکہ نوبیہ |
عملی زندگی | |
تلمیذ خاص | علی نقی ؒ |
پیشہ | الٰہیات دان ، مذہبی رہنما ، امام |
پیشہ ورانہ زبان | عربی |
دستخط | |
ترمیم |
حضرت محمدالجوادتقی، حضرت امام علی رضا دے فرزند تے اہلِ تشیع دے نویں امام نیں۔
محمد بن علی بن موسی (195-220ھ)، امام محمد تقی ؑ توں مشہور، شیعہ امامیہ دے نويں امام نيں۔ آپ دی کنیت ابو جعفر ثانی اے۔ آپ نے 17 سال امامت دے فرائض انجام دتے تے 25 سال دی عمر وچ شہید ہوئے۔ شیعہ ائمہؑ وچ آپ سب توں کم عمر وچ شہادت اُتے فائز ہوئے نيں۔
بچپن وچ امامت ملنے دی وجہ توں امام رضاؑ دے بعض اصحاب نے آپ دی امامت وچ تردید دی جس دے نتیجے وچ عبدالله بن موسی نوں امام کہنے لگے تے بعض ہور افراد واقفیہ توں ملحق ہوگئے۔ البتہ اکثریت نے آپ دی امامت نوں قبول کيتا۔
امام محمد تقیؑ دا لوکاں دے نال ارتباط، وکالدی سسٹم دے تحت خط و کتابت دے ذریعے رہندا سی۔ آپ دے زمانے وچ اہل حدیث1، زیدیہ، واقفیہ تے غلات جداں فرقے بہت سرگرم سن ايسے وجہ توں آپ شیعاں نوں انہاں دے باطل عقائد توں آگاہ کردے، انہاں دے پِچھے نماز پڑھنے توں رکدے تے غالیاں اُتے لعن کردے سن ۔
دوسرے مکاتب فکر کے علماء و دانشوراں دے نال مختلف کلامی تے فقہی موضوعات اُتے آپ دے علمی مناظرے ہوئے جنہاں وچ شیخین دی حیثیت، چور دے ہتھ کٹنے تے احکام حج دے بارے وچ مناظرہ، آپ دے معروف مناظرے نيں۔
نسب، کنیت و القاب
[سودھو]محمد بن علی بن موسی بن جعفر شیعہ امامیہ دے نويں امام نيں جو جواد الائمہ دے ناں توں مشہور نيں۔ آپ دا سلسلہ نسب 6 واسطےآں توں شیعاں دے پہلے امام، امام علی بن ابی طالب تک پہچدا اے۔ آپ دے والد امام علی رضاؑ شیعاں دے اٹھويں امام نيں۔[۲] آپ دی والدہ اک کنيز سن جنہاں دا ناں سبیکہ نوبیہ سی۔[۳]
آپؑ دی کنیت ابو جعفر و ابو علی اے۔[۴] منابع حدیث وچ آپؑ نوں ابو جعفر ثانی کہیا جاندا اے۔[۵] توں کہ ابو جعفر اول امام محمد باقرؑ توں اشتباہ نہ ہوئے۔[۶]
آپؑ دے مشہور القاب، جواد و ابن الرضا[۷] نيں، جدوں کہ تقی، زکی، قانع، رضی، مختار، متوکل،[۸] مرتضی تے منتجَب جداں القاب وی نقل ہوئے نيں۔[۹]
ناں ونسب
[سودھو]محمد ناں , ابو جعفر کنیت تے تقی وجوّاد دونوں مشہور لقب سیگے اسی واسطے اسم و لقب نوں شریک کردےہینگے آپ امام محمدتقی دے نام تے یاد کیے جاندے ہینگے . ای ھو لیے آپ نوں پہلے امام محمد باقرؒ دی کنیت ابو جعفر ہوچکی سیگی اس واسطے کتاباں وچ آپ نوں ابو جعفر ثانی(کیونکہ یہ آپ دے پتر دا ناں ہیگا) تے دوسرے لقب نوں سامنے رکھ کر حضرت جوّاد وی کہا جاندا اے۔ والد بزرگوار آپ دے حضرت امام علی رضاؒ سیگے تے والدہ معظمہ دانام جناب سبیکہ یا سکینہؒ سیگا۔[۱۰]
ولادت
[سودھو]علی ابن ابی طالب | |||||||||||||||||||||
حسین ابن علی | |||||||||||||||||||||
زین العابدین | |||||||||||||||||||||
محمد باقر | |||||||||||||||||||||
جعفر الصادق | |||||||||||||||||||||
موسی کاظم | |||||||||||||||||||||
علی رضا | |||||||||||||||||||||
محمد تقی | |||||||||||||||||||||
10رجب 195ھجری نوں مدینہ منورہ وچ ولادت ہوئی . اس وقت بغداد دے دارلسلطنت وچ ہارون رشید دا بیٹا امین تخت حکومت اُتے سی .
سوانح حیات
[سودھو]سانچہ:جیون امام محمد تقی مؤرخین دے مطابق آپ دی ولادت سنہ 195 ہجری وچ مدینہ وچ ہوئی۔[۱۱] لیکن آپؑ دی ولادت دے دن تے مہینے دے بارے وچ اختلاف اے۔[۱۲] زيادہ تر منابع نے آپ دی ولادت ماہ رمضان المبارک وچ قرار دتی اے۔[۱۳] بعض نے 15 رمضان[۱۴] و بعض نے 19 رمضان[۱۵] نقل کيتی اے۔[۱۶] شیخ طوسی نے مصباح المتہجد وچ آپ دی جم تریخ 10 رجب ذکر کيتی اے۔[۱۷]
بعض روایات توں معلوم ہُندا اے کہ آپ دی ولادت توں پہلے بعض واقفیہ کہندے سن کہ علی بن موسی کس طرح توں امام ہو سکدے نيں جدوں کہ انہاں دے بعد انہاں دی نسل منقطع ہو جائے گی۔[۱۸] ایہی سبب اے جس وقت امام محمد تقیؑ دی ولادت ہوئی امام رضاؑ نے انہاں نوں شیعاں دے لئی با برکت مولود قرار دتا۔[۱۹] انہاں دی ولادت دے باجود وی بعض واقفیہ نے امام رضاؑ توں انہاں دے انتساب دا انکار کيتا۔ اوہ کہندے سن کہ امام محمد تقیؑ شکل و صورت دے اعتبار توں اپنے والد امام رضاؑ توں شباہت نئيں رکھدے۔ ایتھے تک کہ قیافہ شناس افراد نوں بلايا گیا تے انہاں نے تائید کيتی کہ آپ امام رضاؑ دے فرزند نيں۔[۲۰] حالانکہ شریعت وچ قیافہ شناساں دا قول معتبر دلیل دے طور اُتے قابل قبول نئيں اے۔ لیکن چونکہ اوہ لوک انہاں دی گل نوں مندے سن لہذا انہاں دی گل توں انہاں نوں اطمینان حاصل ہوگیا۔
آپ دی زندگی دے بارے وچ تاریخی مصادر وچ چندان معلومات ذکر نئيں نيں۔ اس دا سبب عباسی حکومت کیتی طرف توں سیاسی محدودیت، تقیہ تے آپ دی مختصر حیات بیان ہويا اے۔[۲۱] آپ مدینہ وچ قیام پذیر سن ۔ ابن بیھق دے نقل دے مطابق آپ نے اک بار اپنے والد نال ملاقات دے لئی خراسان دا سفر کیا[۲۲] تے امامت دے بعد کئی بار آپ نوں عباسی خلفاء دی طرف توں بغداد طلب کيتا گیا۔
ازواج
[سودھو]امام محمد تقی دی شادی مامون عباسی دی بیٹی ام فضل توں سنہ 202 ھ[۲۳] یا سنہ 205 ھ[۲۴] وچ ہوئی۔سائیٹ غلطی: بند کردا </ref> ؛ <ref> دا گھاٹا ٹیگ اسی وقت مامون نے اپنی بیٹی دا نکاح آپؑ توں کيتا۔ [۲۵] اہل سنت مورخ ابن کثیر دے مطابق امام محمد تقی دے نال مامون دی بیٹی دا خطبۂ نکاح 8 سال توں وی کم عمر وچ حضرت امام رضاؑ دی حیات وچ پڑھیا گیا سی لیکن شادی تے رخصتی سنہ 215 ہجری وچ تکریت وچ ہوئی۔[۲۶]
یہ شادی مامون دی درخواست اُتے ہوئی۔[۲۷] مامون دا مقصد ایہ سی کہ انہاں توں پیدا ہونے والا بچہ پیغمبر اکرم (ص) و امام علی (ع) دی نسل توں ہوئے۔[۲۸] کتاب الاشاد وچ شیخ مفید دے نقل دے مطابق، مامون نے امام محمد تقی دی علمی شخصیت و اپنے شوق دی وجہ توں اپنی بیٹی دا عقد امام توں کيتا۔ [۲۹] البتہ بعض محققاں دا مننا اے کہ اس شادی دا مقصد سیاسی سی، منجملہ اک مقصد ایہ سی کہ اوہ چاہندا سی کہ اس دے ذریعہ امام (ع) تے شیعاں توں انہاں دے رابطے نوں کنٹرول کرے۔[۳۰] یا خود نوں علویاں دا چاہنے والا پیش کرے تے انہاں نوں اپنے خلاف قیام توں روک سکے۔[۳۱] مامون دے قریبی بعض عباسیاں نے اس شادی دے خلاف اعتراض کيتا انہاں نوں ایسا لگیا کہ کدرے ایسا نہ ہو حکومت عباسیاں دے ہتھ توں نکل کے علویاں دے ہتھ وچ نہ چلی جائے۔[۳۲] امامؑ نے اس دے لئی حضرت زہراءؑ دا مہر یعنی 500 درہم قرار دے کے اس رشتے نوں منظور کيتا۔ [۳۳] اس شادی توں امامؑ دی کوئی اولاد نئيں ہوئی۔[۳۴]
آپؑ دی دوسری زوجہ سمانہ مغربیہ سن۔[۳۵] اوہ اک کینز سن جنہاں نوں خود امام دے حکم توں خریدیا گیا سی۔[۳۶] امام دی تمام اولاد دی والدہ ایہی زوجہ نيں۔[۳۷]
اولاد
[سودھو]
|
شیخ مفید دی روایت دے مطابق امام محمد تقی دی چار اولاد امام علی نقی، موسی مبرقع، فاطمہ و اَمامہ نيں۔[۳۸] البتہ بعض راویاں نے آپؑ دی بیٹیاں دی تعداد حکیمہ، خدیجہ و ام کلثوم دے ناں توں تن دسی اے۔[۳۹]
بعض متاخر مصادر وچ ام محمد و زینب نوں وی آپ دی بیٹیاں وچ شامل کيتا گیا اے۔[۴۰]
نشو و نما تے تربیت
[سودھو]ایہ اک حسرت ناک واقعہ اے کہ امام محمدتقی علیہ السّلام نوں نہایت کمسنی ہی دے زمانے وچ مصائب تے پریشانیاں دا مقابلہ کرنے دے لئی تیار ہوجاناپيا .انھاں بہت کم ہی اطمینان تے سکون دے لمحات وچ باپ دی محبت , شفقت تے تربیت دے سائے وچ زندگی گزارنے دا موقع مل سکیا .آپ نوں صرف پنجواں برس سی ۔ جدوں حضرت امام رضا علیہ السّلام مدینہ توں خراسان دی طرف سفر کرنے اُتے مجبور ہوئے تو فیر زندگی وچ ملاقات دا موقع نہ ملیا امام محمدتقی علیہ السّلام توں جدا ہونے دے تیسرے سال امام رضا علیہ السّلام دی وفات ہو گئی۔ دنیا سمجھدی ہوئے گی کہ امام محمدتقی علیہ السّلام دے لئی علمی وعملی بلندیاں تک پہنچنے دا کوئی ذریعہ نئيں رہیا اس لئی ہن امام جعفر صادق علیہ السّلام دی علمی مسند شاید خالی نظر ائے مگر خلق خدا دی حیرت دی انتہا نہ رہی جدوں اس کمسن بچے نوں تھوڑے دن بعد مامون دے پہلو وچ بیٹھ کے وڈے وڈے علما توں فقہ، حدیث1، تفسیرتے کلام اُتے مناظرے کردے تے سب نوں قائل ہوجاندے دیکھیا . اوہدی حیرت اس وقت تک دور ہوناممکن نہ سی , جدوں تک اوہ مادی اسباب دی بجائے اک مخصوص خدا وندی مدرسہ تعلیم وتربیت دے قائل نہ ہُندے , جس دے بغیر ایہ معما نہ حل ہويا تے نہ کدی حل ہو سکدا اے .
عراق دا پہلا سفر
[سودھو]جدوں امام رضا علیہ السّلام نوں مامون نے ولی عہد بنایا تے اوہدی سیاست اوہدی مقتضی ہوئی کہ بنی عباس نوں چھڈ کے بنی فاطمہ نال روابط قائم کیتے جان تے اس طرح شیعیان اہل بیت علیہ السّلام نوں اپنی جانب مائل کیتا جائے تو اس نے ضرورت محسوس کيتی کہ خلوص واتحاد دے مظاہرے دے لئی علاوہ اس قدیم رشتے دے جو ہاشمی خاندان وچوں ہونے دی وجہ توں اے , کچھ جدید رشتیاں دی بنیاد وی قائم کردتی جائے چنانچہ اسی جلسہ وچ جتھے ولی عہدی دی رسم ادا کيتی گئی۔ اس نے اپنی بہن ام حبیبہ دا عقد امام رضا علیہ السّلام دے نال کیتا تے اپنی بیٹی ام الفضل دی نسبت دا امام محمد تقی علیہ السّلام دے نال اعلان کیتا . غالباً اس دا خیال سی کہ اس طرح امام رضا علیہ السّلام بالکل اپنے بنائے جا سکن گے مگر جدوں اس نے محسوس کیتا کہ ایہ اپنے انہاں منصبی فرائض نوں جو رسول دے وارث ہونے دی بنا اُتے انہاں دے ذمہ نيں۔ کسی قیمت اُتے چھڈنے دے لئی تیار نئيں ہوسکدے تے ہن عباسی سلطنت کارکن ہونے دے نال انہاں اصول اُتے قائم رہنا . مدینہ دے محلہ بنی ہاشم وچ گوشہ نشینی دی زندگی بسرکرنے توں کدرے زیادہ خطرناک اے۔ تو اسنوں اپنے مفاد سلطنت دی تحفظ خاطر اوہدی ضرورت ہوئی کہ اوہ زہر دے کے حضرت علیہ السّلام دی زندگی دا خاتمہ کر دے مگر اوہ مصلحت جوامام رضا علیہ السّلام نوں ولی عہد بنانے دی سی یعنی ایرانی قوم تے جماعت ُ شیعہ نوں اپنے قبضے وچ رکھنا اوہ ہن وی باقی سی اس لئی اک طرف تو امام رضا علیہ السّلام دے انتقال اُتے اس نے غیر معمولی رنج وغم دا اظہار کیتا تاکہ اوہ اپنے دامن نوں حضرت علیہ السّلام دے خون ناحق توں وکھ ثابت کرسکے . تے دوسری طرف اس نے اپنے اعلان دی تکمیل ضروری سمجھی کہ جو اوہ امام محمدتقی علیہ السّلام دے نال اپنی لڑکی توں منسوب کرنے دا کرچکيا سی , اس نے اس مقصد توں امام محمدتقی علیہ السّلام نوں مدینہ توں عراق دی طرف بلوایا . اس لئی کہ امام رضا علیہ السّلام دی وفات دے بعد اوہ خراسان توں ہن اپنے خاندان دے پرانے دار السلطنت بغداد وچ آچکيا سی تے ا س نے ایہ تہیّہ کر ليا کہ اوہ ام الفضل دا عقد اس صاحبزادے دے نال بہت جلد کے دے .
علما نال مناظرہ
[سودھو]بنی عباس نوں مامون دی طرف توں امام رضا علیہ السّلام دا ولی عہد بنایا جانا ہی ناقابل برداشت سی امام رضا علیہ السّلام دی وفات توں اک حد تک انھاں اطمینان حاصل ہويا سی تے انہاں نے مامون توں اپنے حسبِ دلخواہ اس دے بھائی موئمن دی ولی عہدی دا اعلان وی کرادتا جو بعد وچ معتصم بالله دے نام توں خلیفہ تسلیم کیتا گیا۔ اس دے علاوہ امام رضا علیہ السّلام دی ولی عہدی دے زمانہ وچ عباسیاں دا مخصوص شعار یعنی کالالباس تبدیل ہو کے سبز لباس دا رواج ہو رہیا سی اسنوں منسوخ کرکے فیر سیاہ لباس دی پابندی عائد کردتی گئی , تاکہ بنی عباس دے روایات ُ قدیمہ محفوظ رہیاں . ایہ گلاں عباسیاں نوں یقین دلیا رہیاں سن کہ اوہ مامون اُتے پورا قابو پاچکے نيں مگر ہن مامون ایہ ارادہ کہ اوہ امام محمد تقی علیہ السّلام نوں اپنا داماد بنائے انہاں لوگاں دے لئی فیر تشویش دا باعث بنا . اس حد تک کہ اوہ اپنے دلی رجحان نوں دل وچ نہ رکھ سکے اوراک وفد دی شکل وچ مامون دے پاس اکر اپنے جذبات کااظہار کر دتا , انھاں نے صاف صاف کہیا کہ امام رضا دے نال جو آپ نے طریقہ کار استعمال کیتا اوہی اسيں نوں ناپسند سی ۔ مگر خیر اوہ گھٹ توں گھٹ اپنی عمر تے اوصاف وکمالات دے لحاظ توں قابلِ عزت سمجھے وی جاسکدے نيں مگر انہاں دے بیٹے محمد علیہ السّلام تو حالے بالکل کم سن نيں اک بچے نوں وڈے وڈے علما تے معززین اُتے ترجیح دینا تے اس قدر اوہدی عزت کرنا ہر گز خلیفہ دے لئی زیبا نئيں اے فیر ام حبیبہ دا نکاح جو امام رضا علیہ السّلام دے نال کیتا گیا سی اس توں اسيں نوں کیہ فائدہ پہنچیا . جو ہن ام الفضل دا نکاح محمد ابن علی علیہ السّلام دے نال کیتا جا رہیا اے۔
مامون نے اس تمام تقریر دا ایہ جواب دتا کہ محمد علیہ السّلام کمسن ضرور نيں مگر ميں خوب اندازہ کر ليا اے۔ اوصاف وکمالات وچ اوہ اپنے باپ دے پورے جانشین نيں تے عالم اسلام دے وڈے وڈے علماء جنہاں دا تساں حوالہ دے رہے ہو علم وچ انہاں دا مقابلہ نئيں کرسکدے . جے تساں چاہو تو امتحان لے کے دیکھ لو . فیر توانوں وی میرے فیصلے نال متفق ہونا پوے گا . ایہ صرف منصافانہ جواب ہی نئيں بلکہ اک طرح دا چیلنج سی جس اُتے مجبوراً انہاں لوگاں نوں مناظرے دی دعوت منظور کرنا پئی حالانکہ خود مامون تمام سلاطین ُ بنی عباس وچ ایہ خصوصیت رکھدا اے کہ مورخین اس دے لئی ایہ الفاظ لکھ دیندے نيں: کن یعد من کبار الفقہاء یعنی اس دا شمار وڈے فقیہاں وچ اے۔ اس لئی اس دا فیصلہ خود کچھ کم وقعت نہ رکھدا سی مگر انہاں لوگاں نے اس اُتے اکتفاء نئيں کيتی بلکہ بغداد دے سب توں وڈے عالم یحییٰ بن اکثیم نوں امام محمدتقی علیہ السّلام توں بحث دے لئی منتخب کیتا .
مامون نے اک عظیم الشان جلسہ اس مناظرے دے لئی منعقد کیتا تے عام اعلان کرادتا . ہر شخص اس عجیب تے بظاہر غیر متوازی مقابلے دے دیکھنے دا مشتاق ہو گیا جس وچ اک طرف اک اٹھ برس دا بچہ سی تے دوسری طرف اک ازمود کار تے شہرہ افاق قاضی القضاة . اسی دا نتیجہ سی کہ ہر طرف توں خلائق دا ہجوم ہو گیا۔مورخین دا بیان اے کہ ارکن ُ دولت تے معززین دے علاوہ اس جلتوں ميں نوسوکرسیاں فقط علما وفضلاء دے لئی مخصوص سن تے اس وچ کوئی تعجب نئيں اس لئی کہ ایہ زمانہ عباسی سلطنت دے شباب تے بالخصوص علمی ترقی دے اعتبار توں زریں دور سی تے بغداد دار السلطنت سی جتھے تمام اطراف توں مختلف علوم وفنون دے ماہرین کھنچ کے جمع ہو گئے سن ۔ اس اعتبار توں ایہ تعداد کسی مبالغہ اُتے مبنی معلوم نئيں ہُندی-
مامون نے حضرت امام محمد تقی علیہ السّلام دے لئی اپنے پہلو وچ مسند بچھوائی سی تے حضرت علیہ السّلام دے سامنے یحییٰ ابن اکثم دے لئی بیٹھنے دی جگہ سی- ہر طرف کامل سناٹا سی- مجمع ہمہ تن چشم و گوش بنیا ہویا گفتگو شروع ہونے دے وقت دا منتظر ہی سی کہ اس خاموشی نوں یحییٰ دے اس سوال نے توڑ دتا جو اس نے مامون دی طرف مخاطب ہو کے کہیا سی-» حضور کیہ مینوں اجازت اے کہ وچ ابو جعفر علیہ السّلام توں کوئی مسئلہ دریافت کراں؟
مامون نے کہیا،» تساں نوں خود انہاں ہی توں اجازت طلب کرنا چاہیے-«
یحیٰی امام علیہ السّلام دی طرف متوجہ ہويا تے کہا-»کیہ تسيں اجازت دیندے نيں کہ میں آپ توں کچھ دریافت کراں؟«
فرمایا-» تساں جو پچھنا چاہو پوچھ سکدے ہو-«
یحیٰی نے پُچھیا کہ »حالت احرام وچ جے کوئی شخص شکار کرے تو اس دا کیہ حکم اے ?« اس سوال توں اندازہ ہُندا اے کہ یحیٰی حضرت امام محمد تقی نوں علمی بلندی توں بالکل واقف نہ سی- اوہ اپنے غرور علم تے جہالت توں ایہ سمجھدا سی کہ ایہ کمسن صاحبزادے تو نيں ہی- روزمرہ دے روزے نماز دے مسائل توں واقف ہون تو ون مگر حج وغیرہ دے احکم تے حالت احرام وچ جنہاں چیزاں دی ممانعت اے انہاں دے کفاریاں توں بھلا کتھے واقف ہونگے-
امام علیہ السّلام نے اس دے جواب وچ اس طرح سوال دے گوشےآں دی وکھ وکھ تحلیل فرمائی، جس توں بغیر کوئی جواب اصل مسئلے دا دتے ہوئے آپ دے علم دیاں گہرائیاں دا یحیٰی تے تمام اہل محفل نوں اندازہ ہو گیا، یحیٰی خود وی اپنے نوں سبک پانے لگیا تے تمام مجمع وی اس دا سبک ہونا محسوس کرنے لگیا- آپ نے جواب وچ فرمایا کہ تواڈا سوال بالکل مبہم تے مجمل اے - ایہ دیکھنے دی ضرورت اے کہ شکار حل وچ سی یا حرم وچ شکار کرنے والا مسئلے توں واقف سی یا ناواقف- اس نے عمداً اس جانور نوں مار ڈالا یا دھوکے نال قتل ہو گیا اوہ شخص آزاد سی یا غلام کمسن سی یا بالغ پہلی مرتبہ ایسا کیتا سی یا اس دے پہلے وی ایسا کرچکيا سی ۔ شکار پرندے دا سی یا کوئی ہور۔ چھوٹا یا وڈا۔ اوہ اپنے فعل اُتے اصرار رکھدا اے یا پشیمان اے۔ رات نوں یا پوشیدہ طریقہ اُتے اس نے شکار کیتا یا دن دہاڑے تے علانیہ۔ احرام عمرہ دا سی یا حج دا۔ جدوں تک ایہ تمام تفصیلات نہ بتائے جان اس مسئلہ دا کوئی اک معین حکم نئيں دسیا جا سکدا-
یحییٰ کتنا ہی ناقص کیوں نہ ہُندا بہرحال فقہی مسائل اُتے کچھ نہ کچھ اوہدی نظر وی سی- اوہ انہاں کثیر التعداد شقاں دے پیدا کرنے ہی توں خوب سمجھ گیا کہ انہاں دا مقابلہ میرے لئی آسان نئيں اے - اس دے چہرے اُتے ایسی شکستگی دے آثار پیداہوئے جنہاں دا تمام دیکھنے والےآں نے اندازہ کر لیا- ہن اوہدی زبان خاموش سی تے اوہ کچھ جواب نہ دیندا سی- مامون نے اوہدی کیفیت دا صحیح اندازہ کر کے اس توں کچھ کہنا بیکار سمجھیا تے حضرت علیہ السّلام توں عرض کیتا کہ فیر آپ ہی انہاں تمام شقاں دے احکم بیان فرما دیجیئے , تاکہ سب نوں استفادہ دا موقع مل سکے- امام علیہ السّلام نے تفصیل دے نال تمام صورتاں دے جداگانہ جو احکم سن بیان فرمائے یحیٰی ہکا بکا امام علیہ السّلام دا منہ دیکھ رہیا سی تے بالکل خاموش سی- مامون نوں وی کد سی کہ اوہ اتمام حجت نوں انتہائی درجے تک پہنچیا دے اس لئی اس نے امام علیہ السّلام توں عرض کیتا کہ جے مناسب معلوم ہو تو آپ علیہ السّلام وی یحییٰ توں کوئی سوال فرمائیں- حضرت علیہ السّلام نے اخلاقاً یحییٰ توں ایہ دریافت کیتا کہ »کیہ ميں وی تساں توں کچھ پچھ سکدا ہاں?«یحییٰ ہن اپنے متعلق کسی دھوکے ميں مبتلا نہ سی، اپنا تے امام علیہ السّلام دا درجہ اسنوں خوب معلوم ہو چکيا سی- اس لئی طرز گفتگو اس دا ہن دوسراہی سی- اس نے کہیا کہ حضور علیہ السّلام دریافت فرمائیں جے مینوں معلوم ہوئے گا تو عرض کر دواں گا ورنہ خود حضور ہی توں معلوم کر لاں گا، حضرت علیہ السّلام نے سوال کیتا- جس دے جواب وچ یحییٰ نے کھلے الفاظ وچ اپنی عاجزی دا اقرار کیتا تے فیر امام نے خود اس سوال دا حل فرما دیا- مامون نوں اپنی گل دے بالا رہنے دی خوشی سی- اس نے مجمع دی طرف مخاطب ہو کے کہیا:
دیکھیا میں نہ کہندا سی کہ ایہ اوہ گھرانا اے جو قدرت دی طرف توں علم دا مالک قرار دتا گیا اے - ایتھے دے بچےآں دا وی کوئی مقابلہ نئيں کر سکدا- مجمع وچ جوش و خروش سی- سب نے یک زبان ہو کے کہیا کہ بے شک جو آپ دی رائے اے اوہ بالکل ٹھیک اے تے یقیناً ابو جعفر علیہ السّلام محمد ابن علی نوں کوئی مثل نئيں اے - مامون نے اس دے بعد ذرا وی تاخیر مناسب نئيں سمجھی تے اسی جلسے وچ امام محمد تقی دے نال ام الفضل دا عقد کر دتا- نکاح دے قبل جو خطبہ ساڈے ایتھے عموماً پڑھیا جاندا اے اوہی اے جو امام محمد تقی نے اس عقد دے موقع اُتے اپنی زبان مبارک اُتے جاری کیتا سی- ایہی بطور یادگار نکاح دے موقع اُتے باقی رکھیا گیا اے مامون نے اس شادی دی خوشی وچ وڈی فیاضی توں کم لیا- لکھاں روپیہ خیر و خیرات وچ تقسیم کیتا گیا تے تمام رعایا نوں انعامات و عطیات دے نال مالا مال کیتا گیا-
مدینہ دی طرف واپسی
[سودھو]شادی دے بعد تقریباً اک سال تک بغداد وچ مقیم رہے اس دے بعد مامون نے بہت اہتمام دے نال ام الفضل نوں حضرت علیہ السّلام دے نال رخصت کر دتا تے امام علیہ السّلام مدینہ وچ واپس تشریف لائے-
مدت امامت
[سودھو]امام محمد تقی ؑ دی امامت دا دور امام رضا دی شہادت دے سال 203 ھ توں شروع ہُندا اے۔[۴۱] آپؑ دی امامت دا زمانہ دو عباسی خلفاء دے معاصر اے تقریبا 15 سال مامون (193۔218 ھ) دی حکومت دے دور وچ تے دو سال معتصم (218۔227 ھ) دی حکومت دے دور وچ گزرے۔[۴۲] آپ دی مدت امامت 17 سال اے۔ [۴۳] سنہ 220 ھ وچ انہاں دی شہادت دے بعد منصب امامت انہاں دے فرزند امام علی نقی (ع) دی طرف منتقل ہوگیا۔[۴۴]
نصوص امامت
[سودھو]شیعاں عقیدہ دے مطابق امام فقط سابق امام دی نص توں تعیین ہُندا اے۔[۴۵] یعنی ہر امام نوں چاہیدا کہ اوہ واضح الفاط وچ اپنے بعد دے امام نوں معین کرے۔ امام رضا (ع) نے متعدد موارد وچ امام محمد تقی (ع) دی امامت دا اعلان اپنے اصحاب دے سامنے فرمایا سی۔ کتاب الکافی،[۴۶] کتاب الارشاد،[۴۷] اعلام الوری[۴۸] و بحار الانوار[۴۹] وچوں تمام کتاباں وچ امام محمد تقی (ع) دی امامت دے سلسلہ وچ مستقل باب موجود اے۔ انہاں وچ بالترتیب 14، 11، 9، 26 روایات اس سلسلہ وچ نقل ہوئیاں نيں۔ منجملہ انہاں روایات وچ اک روایت وچ اک صحابی نے امام رضاؑ توں آپؑ دے جانشین دے بارے وچ پُچھیا تاں آپؑ نے ہتھ توں اپنے بیٹے [ابو جعفر (امام تقی] دی طرف اشارہ کيتا جو آپؑ دے سامنے کھڑے سن ۔[۵۰] یا اک روایت وچ آپ نے فرمایا: ایہ ابو جعفر نيں جنہاں نوں ميں نے اپنا جانشین قرار دتا اے تے ميں نے عہدہ امامت انہاں دے سپرد کيتا اے۔[۵۱]
بچپن وچ امامت تے شیعاں دی آشفتگی
[سودھو]امام محمد تقی (ع) تقریبا اٹھ سال دی عمر وچ امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے۔[۵۲] آپ عمر کم ہونے دی وجہ توں امام رضا (ع) دے بعد آپ دی امامت وچ اختلاف پیدا ہوگیا؛ بعض امام رضا دے بھائی عبد اللہ بن موسی دی طرف چلے گئے لیکن کچھ ہی مدت دے بعد انہاں نوں احساس ہوگیا کہ انہاں وچ امامت دی لیاقت نئيں اے لہذا انہاں توں پلٹ آئے۔[۵۳] بعض امام رضا دے دوسرے بھائی احمد بن موسی دی طرف مائل ہوگئے تے بعض واقفیہ توں ملحق ہوگئے۔[۵۴] بہرحال امام رضا (ع) دے زیادہ تر اصحاب امام محمد تقی (ع) دی امامت دے معتقد رہے۔[۵۵] منابع نے اس اختلاف دا سبب امام دی کم عمری ذکر کيتا اے۔ نوبختی دے بقول اس اختلاف دی علت ایہ سی کہ اوہ لوک امام دے لئی بالغ ہونے نوں ضروری سمجھدے سن ۔[۵۶] البتہ ایہ مسئلہ امام رضا دی زندگی وچ پیش آ چکيا سی۔ امام رضا نے اس دے جواب وچ حضرت عیسی نوں بچپن وچ نبوت ملنے توں استناد کيتا تے فرمایا: جدوں عیسی نوں نبوت عطا ہوئی تاں انہاں دی عمر میرے فرزند توں وی کم سی۔[۵۷]
اسی طرح توں انہاں لوکاں دے جواب وچ جو امام دے بچپن اُتے اعتراض ذکر کردے سن، قرآن کریم دی انہاں آیات توں جنہاں وچ حضرت یحیی نوں بچپن وچ نبوت ملنے[۵۸] تے ايسے طرح توں حضرت عیسی دے گہوارے وچ گفتگو کرنے توں[۵۹] استناد کيتا گیا اے۔[۶۰] خود امام محمد تقی (ع) نے اپنے اُتے کيتے جانے والے اعتراض دے جواب وچ حضرت داود دے جانشین حضرت سلیمان دی طرف اشارہ کيتا اے جنہاں نوں بچپن وچ نبوت عطا ہوئی تے فرمایا: انہاں نوں اس وقت نبوت عطا ہوئی جدوں اوہ بچے سن تے گوسفند چرایا کردے سن حضرت داود نے انہاں نوں اپنا جانشین قرار دتا حالانکہ علمائے بنی اسرائیل اس گل توں انکار کردے سن ۔[۶۱]
شیعاں دے سوال و امام دے جواب
امام رضا (ع) متعدد مواقع اُتے امام محمد تقی (ع) دی امامت دی تصریح فرما چکے سن ۔[۶۲] اس دے باوجود بعض شیعہ ہور اطمینان دی غرض توں آپ توں سوال فرماندے سن ۔[۶۳] ایہ آزمایش دوسرے ائمہ دے لئی وی ہو چکی سی۔[۶۴] البتہ امام جواد دی عمر کم ہونے دی وجہ توں انہاں دے سلسلہ وچ اس ضرورت دا زیادہ احساس کيتا گیا۔[۶۵] مورخ معاصر رسول جعفریان دے بقول، شیعاں دی طرف توں ایسا ہونے دی دلیل ایہ سی کہ کدی بعض دلائل دی وجہ توں جداں تقیہ و حفظ جان امام دے کئی افراد توں اس دی وصیت کيتی جاندی سی۔[۶۶]
منابع روایی وچ مختلف گزارشات ذکر ہوئیاں نيں جنہاں دے مطابق شیعاں نے امام محمد تقی (ع) توں سوالات کيتے تے امام دے جوابات انہاں دی منزلت ودھانے تے انہاں دی امامت دے قبول کرنے دا سبب بنے۔[۶۷] البتہ ایہ سوال پُچھنے دی روش امام تقی توں مخصوص نئيں سی۔ اوہ ايسے طریقے توں دوسرےآں دے امتحان وی لے چکے سن ۔[۶۸] روایات وچ ذکر ہويا اے کہ شیعاں دے مختلف گروہ جو بغداد تے مختلف شہراں توں حج دے لئی آئے سن اوہ امام جواد الائمہ دے دیدار دے لئی مدینہ گئے۔ انہاں نے مدینہ وچ عبد بن موسی نال ملاقات کيتی تے انہاں توں سوالات پُچھے لیکن انہاں نے انہاں سوالےآں دے غلظ جوابات دتے۔ اوہ لوک حیران ہوگئے۔ ايسے مجلس وچ امام تقی (ع) وارد ہوئے تاں انہاں نے انہاں ہی سوالات نوں انہاں دریافت کيتا تے امام (ع) دے جواب توں قانع ہوگئے۔[۶۹]
شیعاں نال ارتباط
[سودھو]امام جوادؑ نے دنیائے اسلام دے مختلف علاقےآں وچ وکیلاں دے توسط توں شیعیان اہل بیتؑ توں رابطے وچ سن ۔ بغداد، کوفہ، اہواز، بصرہ، ہمدان، قم، رے، سیستان تے بُست وچ آپ دے نمائندے موجود سن ۔[۷۰] آپ دے وکلاء دی تعداد 13 نقل ہوئی اے۔[۷۱] اوہ شیعاں توں موصول ہونے والی رقوم شرعیہ نوں امام تک پہچاندے سن ۔[۷۲] ہمدان وچ ابراہیم بن محمد ہمدانی[۷۳] تے ابو حذاء بصرہ دے اطراف وچ [۷۴] آپ دے وکیل سن ۔ صالح بن محمد بن سہل قم وچ امام دے موقوفات دی رسیدگی کردے سن ۔[۷۵] ايسے طرح توں زکریا بن آدم قمی،[۷۶] عبد العزیز بن مهتدی اشعری قمی،[۷۷] صفوان بن یحیی،[۷۸] علی بن مهزیار[۷۹] و یحیی بن ابی عمران[۸۰] آپ دے وکلاء وچوں سن ۔ بعض اہل قلم نے بعض شواہد توں استناد کردے ہوئے محمد بن فرج رخجی و ابو ہاشم جعفری نوں وی آپ دے وکلاء وچ شمار کيتا اے۔[۸۱] البتہ احمد بن محمد سیاری وی وکالت دا دعوی کردا سی لیکن امام نے اس دے دعوی نوں رد کردے ہوئے انہاں نوں رقوم شرعیہ نہ دینے دا حکم دتا۔[۸۲]
نقل ہويا اے کہ امام دو دلیل دی وجہ توں مستقیم رابطے دے بجائے وکیلاں دے ذریعے توں ارتباط برقرار رکھدے سن :
- آپ حکومت وقت دے زیر نگرانی سن ۔
- آپؑ لوکاں نوں غیبت امام زمانہ (عج) دے لئی تیار کر رہے سن ۔[۸۳]
امامؑ حج دے ایام وچ وی شیعاں نال ملاقات تے گفتگو کردے سن ۔ بعض محققاں دا مننا اے کہ امام رضا (ع) دا سفر خراسان سبب بنا کہ شیعاں توں ائمہ دے نال ارتباط وچ وسعت پیدا ہوئے۔[۸۴] ايسے بناء اُتے شیعہ خراسان، ری، بست و سجستان توں ایام حج وچ امام نال ملاقات دے لئی آندے سن ۔
آپ وکلا دے علاوہ خط و کتابت دے ذریعے وی اپنے پیروکاراں دے نال رابطے وچ سن ۔ شیعہ اپنے سوالات خط و کتابت دے ذریعے بھجواندے سن تے آپؑ انہاں دا جواب دیندے سن جنہاں وچوں اکثر دا تعلق فقہی مسائل توں ہُندا سی۔[۸۵] موسوعۃ الامام الجواد [۸۶] وچ امامؑ دے والد تے فرزند دے علاوہ 63 افراد دے ناں حدیث و رجال دے مآخذ توں اکٹھے کيتے گئے نيں جنہاں دا خط و کتابت دے ذریعے امامؑ دے نال رابطہ رہندا سی۔ البتہ امامؑ نے بعض خطوط اپنے پیروکاراں دے گروہاں دے ناں تحریر فرمائے نيں۔[۸۷]
دوسرے گروہاں نال مقابلہ
[سودھو]شیعہ منابع وچ نقل ہونے والے شیعاں دے سوالات تے امام محمد تقی (ع) دے جوابات توں معلوم ہُندا اے کہ آپ دے دور امامت وچ اہل حدیث1، واقفیہ، زیدیہ و غلات ورگے فرقے فعال سن ۔ روایات دے مطابق امام دے زمانہ وچ محدثین دے درمیان جو بحثاں ہودیاں سن انہاں دے اعتبار توں بعض شیعہ خدا دے جسم ہونے دے بارے وچ شک وچ مبتلا ہو گئے سن ۔ امام نے خدا توں جسم و جسمانیت دی نسبت نوں رد کردے ہوئے ایداں دے لوکاں دی اقتداء وچ نماز پڑھنے توں منع فرمایا جو خدا دے جسم ہونے دا عقیدہ رکھدے سن بلکہ ایداں دے لوکاں نوں زکات دینے توں وی منع فرمایا۔ امام نے ابو ہاشم جعفری دے اس آیت کریمہ لا تُدْرِکهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یدْرِک الْأَبْصار[۸۸] دی تفسیر وچ کيتے گئے سوال دے جواب وچ فرمایا: خداوند عالم نوں انہاں ظاہری اکھاں توں دیکھنا (عقیدہ مجسمہ) ممکن نئيں اے۔ دل دی اکھاں توں دیکھنا انہاں اکھاں توں زیادہ دقیق تر اے۔ انسان نے جنہاں چیزاں نوں نئيں دیکھیا اے اوہ انہاں دا تصور کر سکدا اے لیکن انہاں نوں دیکھ نئيں سکدا اے۔ جدوں اوہام قلوب خدا نوں درک نئيں کر سکدے نيں تاں اکھاں جس طرح توں اسنوں درک کر پاواں گی؟[۸۹]
امام (ع) توں واقفیہ دی مذمت وچ روایات نقل ہوئیاں نيں۔[۹۰] آپ نے واقفیہ و زیدیہ نوں نواصب دی لسٹ وچ قرار دتا اے۔[۹۱] آپ فرماندے سن : آیہ کریمہ: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ۔ ترجمہ: اس دن کچھ چہرے تذلل دا منظر پیش کرنے والے ہون گے (2) بہت کم کیتے ہوئے وڈی محنت و مشقت اٹھائے ہوئے نيں (مگر بے سود)۔[۹۲] انہاں دے بارے وچ نازل ہوئی اے۔[۹۳] ايسے طرح توں نے آپ نے اپنے اصحاب توں واقفیاں دے پِچھے نماز پڑھنے توں منع فرمایا اے۔[۹۴]
امام جواد (ع) غالیاں، ابو الخطاب تے اس دے مننے والےآں اُتے لعنت کيتا کردے سن ۔ ايسے طرح توں آپ انہاں لوکاں اُتے وی لعنت کردے سن جو انہاں اُتے لعنت وچ شک و تردید کردے سن ۔[۹۵] آپ ابو الغمر، جعفر بن واقد و ہاشم بن ابی ہاشم جداں افراد نوں ابو الخطاب دا پیرو شمار کردے سن تے فرماندے سن ایہ لوک اسيں (اہل بیت) دے ناں توں لوکاں توں فائدہ اٹھاندے نيں۔[۹۶] اس روایت دے مطابق جو رجال کشی وچ ذکر ہوئی اے، آپ نے غلات وچوں لوک افراد ابو المهری و ابن ابی زرقاء دے قتل نوں جائز قرار دتا سی تے اس دی دلیل آپ نے شیعاں نوں گمراہ کرنے وچ انہاں دے کردار نوں قرار دتا سی۔[۹۷] ايسے طرح توں آپ نے اس دور دے غالیاں دے عقاید توں مقابلہ وی کيتا تے کوشش کيتی کہ انہاں دے عقاید دی تبیین توں شیعاں نوں انہاں دی پیروی توں دور کرن۔[۹۸] ايسے طرح توں آپ نے محمد بن سنان نوں خطاب کردے ہوئے مفوضہ دے اس دعوی نوں کہ اللہ نے تخلیق و تدبیر سب کچھ محمد و آل محمد دے حوالے کے دتا، رد کيتا۔ البتہ تفویض احکام دے عقیدہ نوں صحیح عقیدہ دے طور اُتے پیش کيتا تے اسنوں مشیت االہی توں منسوب کيتا تے فرمایا: ایہ اوہ عقیدہ اے کہ جو وی اس توں اگے ودھے گا اوہ اسلام توں خارج ہو جائے گا، جو اسنوں قبول نئيں کريں گا اوہ (اس دا دین) نابود ہو جائے گا تے جو اسنوں قبول کريں گا اوہ حق توں ملحق ہو جائے گا۔[۹۹]
سیرت
[سودھو]بعض منابع آپ نوں جواد دے لقب توں ملقب ہونے دا سبب آپ دے جود و سخاوت نوں قرار دیندے نيں۔[۱۰۰] اس نامہ دے مطابق جو امام رضا (ع) نے آپ نوں خراسان توں ارسال فرمایا، آپ زندگی دے ابتدائی برساں توں سخاوت و احسان وچ بولی رد و معروف ہو چکے سن ۔ جس وقت آپ دے والد خراسان وچ سن، اصحاب آپ نوں ذیلی دروازہ توں خارج کردے سن توں کہ آپ دا سامنا در اُتے جمع محتاج افراد توں کمتر ہوئے۔ اس روایت دے مطابق، امام رضا نے آپ نوں خط تحریر کيتا تے فرمایا کہ انہاں لوکاں دی گل اُتے عمل نہ کرنا جو اصلی دروازے دے بجائے ذیلی دروازہ توں خارج ہونے دا مشورہ دیندے نيں تے جدوں وی گھر توں باہر نکلنا چاہن اپنے ہمراہ کچھ دینار و درہم رکھن تے جو وی آپ توں سوال کرے اسنوں کچھ ضرور عطا کرن۔ ايسے طرح توں امام رضا (ع) نے انہاں توں اپنے قریبی رشتہ داراں دے سلسلہ وچ وی سفارش کيتی۔[۱۰۱]
باقر شریف قرشی نے جواد الائمہ نوں اپنے زمانہ دا عابد ترین و خالص ترین شخص شمار کيتا اے تے کثرت توں نافلہ نماز پڑھنے والا قرار دتا اے۔ انہاں دے بقول امام جواد اپنی نافلہ نماز وچ ہر رکعت وچ حمد دے بعد ستر مرتبہ توحید دی تلاوت فرماندے سن ۔[۱۰۲] اس روایت دے مطابق جسنوں سید بن طاووس نے نقل کيتا اے جدوں وی قمری مہینہ شروع ہُندا سی، آپ دو رکعت نماز پڑھدے سن جس دی پہلی رکعت وچ سورہ حمد دے بعد تِیہہ مرتبہ سورہ توحید تے دوسری رکعت وچ حمد دے بعد تِیہہ بار سورہ قدر دی تلاوت کردے سن تے اس دے بعد صدقہ دیندے سن ۔[۱۰۳]
امام محمد تقی (ع) انسان دی برتری نوں علم دے ذریعہ توں قرار دیندے سن نہ کہ حسب و نسب تاں۔ آپ توں نقل ہويا اے: الشریف کلُّ الشریف مَن شرّفَه علمُه،[۱۰۴] شرفاء وچ شریف ترین فرد اوہ اے جس دا شرف علم دے ذریعہ ہوئے۔ آپ معاشرہ دے نچلے طبقات نال تعلق رکھنے والےآں منجملہ غلاماں اُتے توجہ دیندے سن تے انہاں دے نال نشست و برخاست کردے سن ۔ بعض محققاں نے تقریبا دس غلاماں نوں آپ دے اصحاب وچ شمار کيتا اے۔[۱۰۵]
آپ دی انگشتری دا نقش حَسْبِی اللَّهُ حَافِظِی سی۔[۱۰۶]
مناظرات و احادیث
[سودھو]امام محمد تقی (ع) توں تقریبا دو سو پنجاہ احادیث نقل ہوئیاں نيں۔[۱۰۷] ایہ روایات فقہی، تفسیری و عقیدتی موضوعات اُتے مشتمل نيں۔ دوسرے ائمہ (ع) دی بنسبت آپ توں کم احادیث نقل ہونے دا سبب، آپ دا تحت نظارت ہونا تے شہادت دے وقت آپ دی عمر کم ہونا ذکر ہويا اے۔ سید بن طاووس نے اپنی کتاب مہج الدعوات وچ آپ توں اک حرز مامون عباسی دی حٖفاظت دے لئی نقل کيتا اے۔[۱۰۸] ايسے طرح توں ایہ حرز: يَا نُورُ يَا بُرْهَانُ يَا مُبِينُ يَا مُنِيرُ يَا رَبِّ اكْفِنِي الشُّرُورَ وَ آفَاتِ الدُّهُورِ وَ أَسْأَلُكَ النَّجَاةَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ، آپ توں منسوب اے۔[۱۰۹] حرز امام جواد اپنے ہمراہ رکھنا شیعاں دے درمیان متداول ہو چکيا اے۔[۱۱۰]
امام (ع) نے اپنے دور امامت وچ متعدد مرتبہ مامون عباسی دے بعض درباری فقہاء دے نال مناظرے کيتے نيں۔ تاریخی گزارشات دے مطابق انہاں وچوں بعض مناظرے مامون و معتصم دے درباریاں دی درخواست اُتے تے امام (ع) نوں آزمانے دی غرض توں ہُندے نيں تے اس دے نتائج حاضرین دے استعجاب و تحسین دا باعث بندے سن ۔[۱۱۱] مصادر وچ امام جواد دے ۹ مناظرےآں و گفتگو دا تذکرہ ہويا اے۔ جنہاں وچ چار بار یحیی بن اکثم دے نال تے اک بار قاضی القضاۃ بغداد احمد بن ابی داود دے نال ہونے والا مناظرہ شامل اے۔ ايسے طرح توں عبد الله بن موسی، ابو ہاشم جعفری، عبد العظیم حسنی و معتصم دے نال ہونے والی آپ دی گفتگو وی نقل ہوئی اے۔ انہاں بحثاں دا موضوع فقہی مباحث وچ حج، طلاق، چوری دی سزا و ہور مباحث وچ امام زمانہ (ع) دے اصحاب دی خصوصیات، شیخین دے جعلی فضائل تے اسماء و صفات خداوند شامل نيں۔[۱۱۲]
مامون دے دربار وچ مناظرہ
[سودھو]جد مامون نے امام محمد تقیؑ توں اپنی بیٹی ام فضل دی شادی دا فیصلہ کيتا تاں بنی عباس دے بزرگاں نے اس فیصلے اُتے اعتراض کيتا جس دے جواب وچ مامون نے کہیا تسيں انہاں (امام جواد) دا امتحان لے لو۔ انہاں نے قبول کيتا تے دربار دے سب توں وڈے عالم تے فقیہ یحیی بن اکثم نوں امام جوادؑ دے نال مناظرے دے لئی انتخاب کيتا۔
مناظرے دا دن آن پہنچیا۔ یحیی بن اکثم نے مناظرے دا آغاز کردے ہوئے امام توں سوال کیتا: جے کوئی مُحرِم (وه شخص جو حج دے احرام دی حالت وچ ہو) کسی حیوان دا شکار کرے تاں حکم کیہ ہوئے گا؟[۱۱۳] امامؑ نے اس مسئلے دیاں مختلف صورتاں بیان کيتياں تے ابن اکثم توں کہیا: تسيں کیہڑی صورت دے بارے وچ جاننا چاہندے ہو؟ یحیی جواب نہ دے سکیا۔ اس دے بعد امامؑ نے محرم دے شکار دی مختلف صورتاں دے احکام وکھ وکھ بیان کيتے تاں تمام اہل دربار تے عباسی علما نے آپؑ دے علم دا اعتراف کيتا تے مامون ـ جس اُتے اپنے انتخاب دے حوالے توں نشاط و سرور دی کیفیت طاری سی ـ نے کہیا: میں اس نعمت اُتے خدا دا شکر ادا کردا ہاں کیونجے جو ميں نے سوچیا سی اوہی ہويا۔[۱۱۴]
خلفاء دے بارے وچ مناظرہ
[سودھو]امام جوادؑ نے مامون عباسی دی موجودگی وچ بعض فقہاء تے درباریاں دے نال مناظرہ کيتا تے ابوبکر تے عمر دے فضائل دے بارے وچ یحیی بن اکثم دے سوالات دا جواب دتا۔ یحیی نے کہیا: جبرائیل نے خدا دی طرف توں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں کہیا: "ميں ابوبکر توں راضی ہاں؛ آپ انہاں توں پچھو کہ کیہ اوہ میرے توں راضی نيں؟! امامؑ نے فرمایا: میں ابوبکر دے فضائل دا منکر نئيں ہاں لیکن جس نے ایہ حدیث نقل کيتی اے اسنوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں منقولہ دوسری حدیث1اں نوں وی مد نظر رکھنا چاہیدا۔ تے اوہ ایہ کہ آپ (ص) نے فرمایا: جدوں میری جانب توں کوئی حدیث تسيں تک پہنچے تاں اس دا کتاب اللہ تے میری سنت دے نال موازنہ کرو تے جے خدا دی کتاب تے میری سنت دے موافق نہ ہوئے تاں اسنوں رد کرو؛ تے بے شک ایہ حدیث قرآن کریم توں ہم آہنگ نئيں اے کیونجے خداوند متعال نے ارشاد فرمایا اے: "وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِسورہ ق آیت 16۔ترجمہ: تے اساں پیدا کيتا اے آدمی نوں تے اسيں جاندے نيں جو اس دے دل وچ وسوسے پیدا ہُندے نيں تے اسيں اس توں رگ گردن توں زیادہ نیڑے نيں۔ تاں کيہ خداوند متعال نوں علم نہ سی کہ کیہ ابوبکر اس توں راضی نيں یا نئيں؟ چنانچہ تواڈی گل درست نئيں اے۔[۱۱۵]
بعد وچ اں یحیی نے اس روایت دا حوالہ دتا کہ "أنّ مثل أبي بكر و عمر في الاَرض كمثل جبرئيل و ميكائيل في السماءترجمہ: بے شک روئے زمین اُتے ابوبکر تے عمر دی مثال، آسمان وچ جبرائیل تے میکائیل دی مانند اے۔[۱۱۶] امامؑ نے جواب دتا: اس روایت دا مضمون درست نئيں کیونجے جبرائیل و میکائیل ہمیشہ توں خدا دی بندگی وچ مصروف رہے نيں تے اک لمحے دے لئی خطا تے اشتباہ دے مرتکب نئيں ہوئے جدوں کہ ابوبکر و عمر اسلام توں پہلے برساں تک مشرک سن ۔[۱۱۷]
چور دے ہتھ کٹنا
[سودھو]امام جوادؑ دے قیام بغداد دے دوران بعض واقعات پیش آئے جو لوکاں دے درمیان امامت دی منزلت توں آگہی دا سبب بنے۔ مثال دے طور اُتے چور دا ہتھ کٹنے دے سلسلے وچ امامؑ دے فتوے دی طرف اشارہ کيتا جا سکدا اے۔ فقہا دے درمیان اختلاف اس گل اُتے رونما ہويا کہ کیہ چور دا ہتھ کلائی توں کٹنا چاہیدا یا فیر کہنی توں!!! بعض فقہاء نے کلائی توں ہتھ کٹنے اُتے رائے دتی تے بعض نے کہنی توں کٹنے دے حکم نوں اختیار کيتا۔ عباسی خلیفہ معتصم نے اس سلسلے وچ امام جوادؑ دی رائے پچھی۔ امامؑ نے ابتدا وچ معذرت کيتی لیکن معتصم نے اصرار کيتا تاں آپؑ نے فرمایا: "چور دے ہتھ دیاں چار انگلیاں کٹیاں جاندیاں نيں۔ آپؑ نے اس فتوی دی دلیل بیان کردے ہوئے آیت کریمہ دا حوالہ دتا جتھے ارشاد ہويا اے: "وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً۔[۱۱۸] ترجمہ: تے ایہ کہ سجدے دیاں تھانواں اللہ دے لئی مخصوص نيں لہٰذا اللہ دے نال کسی نوں خدا نہ کہو۔ معتصم نوں امامؑ دا جواب پسند آیا تے چور دیاں انگلیاں کٹ دتیاں گئیاں۔[۱۱۹]
امام جوادؑ پچیہہ سال دی عمر وچ جام شہادت نوش کرگئے تے فیر آپؑ نوں ايسے مختصر زندگی وچ وی حکمراناں دی کڑی نگرانی تے دباؤ دا سامنا رہیا لہذا آپؑ نوں شیعہ احکام تے عقائد دی ترویج دے لئی مناسب مواقع نہ ملے؛ لیکن آپؑ نے دباؤ تے گھٹن دے سخت حالات وچ وی آپؑ نے شاگرداں دی تربیت، فقہ، عقائد، تفسیر، دعا تے مناجات ورگے موضوعات دے بارے وچ احادیث دے بیان دا سلسلہ جاری رکھیا۔ جو کچھ اس دور توں اسيں تک پہنچیا اے مختلف اسلامی موضوعات وچ 250 حدیث1اں دا مجموعہ اے۔[۱۲۰]
امام جواد علیہ السلام توں مروی 14 حدیثاں:
عنوان | حدیث |
---|---|
دوستاں دا دیدار | مُلاقاةُ الإخوانِ نَشْرَةٌ، وَ تَلْقيحٌ لِلْعَقْلِ وَ إنْ كانَ نَزْرا قَليلا۔[۱۲۱]۔[۱۲۲]ترجمہ:دوستاں تے بھائیاں دی ملاقات دل دی طراوت تے نورانیت دا باعث تے عقل و درایت دے اضافے دا سبب بندی اے خواہ اوہ مختصر ہی کیوں نہ ہو. |
امام عصر (عج) دی غیبت | يَخْفى عَلَى النّاسِ وِلادَتُهُ، وَ يَغيبُ عَنْهُمْ شَخْصُهُ، وَ تَحْرُمُ عَلَيْهِمْ تَسْمِيَتُهُ، وَ هُوَ سَمّيُ رَسُول اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ كَنّيُّهِ ترجمہ:امام عصر(عج) دی ولادت آپ(عج) دے زمانے دے لوکاں توں مخفی ہوئے گی تے آنجناب(عج) دی شخصیت لوکاں توں خفیہ ہوئے گی تے حرام اے کہ کوئی آپ (عج) دا ناں زبان اُتے لیائے تے آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہمنام تے ہم کنیت نيں.۔[۱۲۳] |
مائل (تے فین) ہونے دا نتیجہ | مَنْ أصْغى إلى ناطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإنْ كانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ فَقَدْ عَبَدَاللّهَ، وَ إنْ كانَ النّاطِقُ يَنْطِقُ عَنْ لِسانِ إبليس فَقَدْ عَبَدَ إبليسَ۔[۱۲۴]ترجمہ:اگر کوئی شخص کسی مقرر دی طرف مائل ہو تے اس دا پرستار ہو اوہ اس دا بندہ اے پس جے اوہ مقرر خدا دے لئی تے خدا دے معارف تے احکام دے بارے وچ بولدا ہوئے تاں اس شخص (پرستار) نے اللہ دی بندگی دی اے تے جے مقرر شیطان دی بولی توں تے ہوٰی و ہوس تے مادیات دی گل کرے تاں اوہ (پرستار) ابلیس دا بندہ اے . |
رشتہ مت ٹھکراؤ | مَنْ خَطَبَ إلَيْكُمْ فَرَضيتُمْ دينَهُ وَ أمانَتَهُ فَزَوِّجُوهُ، إلّا تَفْعَلُوهُ تَكْنُ فِتْنَةٌ فِى الأرْضِ وَ فَسادٌ كَبيرْ۔[۱۲۵] ترجمہ: جس نے تسيں توں [بیٹی یا بہن دا] رشتہ منگیا تے توانوں اس دا دین پسند آیا تاں اوہ رشتہ قبول کرو تے جے تسيں نے ایسا نہ کيتا تاں تواڈا ایہ عمل روئے زمان اُتے عظیم برائی دا سبب بنے گا. |
علیؑ دا علم | عَلَّمَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَلّيا عَلَيْهِ السَّلامُ ألْفَ كَلِمَةٍ، كُلُّ كَلِمَةٍ يَفْتَحُ ألْفُ كَلِمَةٍ ترجمہ:رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے امیرالمؤمنینؑ نوں اک ہزار کلمات سکھائے؛ ہر کلمے توں ہزار ابوابِ علم کھلدے نيں۔[۱۲۶] |
رکوع کامل دا فائدہ | مَنْ أتَمَّ رُكُوعَهُ لَمْ تُدْخِلْهُ وَحْشَةُ الْقَبْرِ ترجمہ:جو شخص اپنی نماز دا رکوع مکمل تے صحیح طور اُتے انجام دے اوہ قبر وچ وحشت توں دوچار نہ ہوئے گا۔[۱۲۷] |
امر و نہی دی مدد | الأمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْىُ عَنِ الْمُنْكَرِ خَلْقانِ مِنْ خَلْقِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَمْن نَصَرَهُما أعَزَّهُ اللّهُ، وَمَنْ خَذَلَهُما خَذَلَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّترجمہ:امر بالمعروف تے نہى عن المنكر خدائے عزّوجلّ دی دو مخلوقات نيں پس جو انہاں دو دی مدد کردا اے خداوند متعال انہاں نوں عزت و عظمت عطا کردا اے تے جو انہاں نوں بے یار و مددگار چھوڑدا اے خداوند متعال انہاں نوں [دنیا تے آخرت وچ ] بے یار و مددگار چھوڑدا اے۔[۱۲۸] |
خدا دا بہترین انتخاب | إنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَخْتارُ مِنْ مالِ الْمُؤْمِنِ وَ مِنْ وُلْدِهِ أنْفَسَهُ لِيَأجُرَهُ عَلى ذلِكَ ترجمہ:بے شک خداوند متعال مؤمن دے مال و اولاد وچوں بہترین مال تے فرزند منتخب کرکے لے لیندا اے توں کہ انہاں نوں اس دے بدلے اجر عظیم عطا فرمائے۔[۱۲۹] |
قلیل عار تے طویل سزا | قالَ رجل للإمام علیہ السلام: أوصِنى بَوَصِيَّةٍ جامِعَةٍ مُخْتَصَرَةٍ؟ فَقالَ عليه السلام: صُنْ نَفْسَكَ عَنْ عارِ الْعاجِلَةِ وَ نار الْآجِلَةِترجمہ :اک شخص نے امام جوادؑ دی خدمت وچ عرض کیتا: مینوں نصیحت و موعظہ فرماؤ۔ امام علیہ السلام نے فرمایا: اپنے آپ نوں [تے اپنے ظاہری تے باطنی اعضاء و جوارح نوں] قلیل المدت عار و ننگ تے شرم و ذلت تے طویل المدت عذاب دوزخ توں محفوظ رکھو۔۔[۱۳۰] (مفہوم ایہ کہ دنیا دے گناہ تے انہاں دی لذت قلیل المدت تے انہاں دی سزا طویل المدت اے جس توں بچ دے رہنا چاہیدا)۔ |
تین چیزاں باعث محبت | ثَلاثُ خِصالٍ تَجْتَلِبُ بِهِنَّ الْمَحَبَّةُ: الإنْصافُ فِى الْمُعاشَرَةِ، وَ الْمُواساةُ فِى الشِّدِّةِ، وَ الإنْطِواعُ وَ الرُّجُوعُ إلى قَلْبٍ سَليمٍترجمہ: تن خصلتاں محبت نوں کھچ لیندیاں نيں (تے لوک انہاں خصلتاں دے مالک افراد نال محبت کردے نيں): لوکاں دے نال معاشرت وچ انصاف دی راہ اُتے گامزن رہنا، انہاں دے مسائل و مشکلات وچ انہاں نال ہمدردی کرنا تے قلب سلیم دی جانب رجوع کرکے معنویات تے نیک اعمال دی طرف توجہ دینا۔[۱۳۱] |
ابرار دیاں خصلتاں | ثَلاثٌ مِنْ عَمَلِ الأبْرارِ: إقامَةُالْفَرائِض، وَاجْتِنابُ الْمَحارِم، واحْتِراسٌ مِنَ الْغَفْلَةِ فِى الدّينترجمہ:تین چیزاں نیک لوکاں دے اعمال وچوں نيں: واجبات الہی دی ادائیگی، گناہ ترک کرنا تے گناہاں توں دوری کرنا تے دین وچ غفلت توں اجتناب دے حوالے توں ہوشیار رہنا۔[۱۳۲] |
دو پہاڑاں دے درمیان جنت | إنَّ بَيْنَ جَبَلَىْ طُوسٍ قَبْضَةٌ قُبِضَتْ مِنَ الْجَنَّةِ، مَنْ دَخَلَها كانَ آمِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ النّارترجمہ: بے شک شہر طوس [مشہد مقدس] دے دو پہاڑاں دے درمیان اک ٹکڑا اے جو جنت توں لیا گیا اے جو وی زمین دے اس ٹکڑے وچ داخل ہوئے گا [تے معرفت دے نال اوتھے مدفون امام دی زیارت کرے گا] قیامت دے روز جہنم دی اگ توں محفوظ رہے گا۔[۱۳۳] |
قبور مؤمنین دی زیارت | مَنْ زارَ قَبْرَ أخيهِ الْمُؤْمِنِ فَجَلَسَ عِنْدَ قَبْرِهِ وَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى الْقَبْرِ وَقَرَءَ: ((إنّاأنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِالْقَدْرِ)) سَبْعَ مَرّاتٍ، أمِنَ مِنَ الْفَزَعَ الأكْبَرِ ترجمہ: جو شخص اپنے مؤمن بھائی دی قبر دی زیارت کرے تے قبلہ رو ہو کے بیٹھ جائے تے اپنا ہتھ قبر اُتے رکھے تے ست مرتبہ سورہ قدر (انا انزلنہ...) دی تلاوت کرے اوہ قیامت دے عظیم خوف و ہراس تے سختیاں توں محفوظ رہے گا۔[۱۳۴] |
رضوان الہی دے اسباب | ثَلاثٌ يَبْلُغْنَ بِالْعَبْدِ رِضْوانَ اللّهِ: كَثْرَةُ الإسْتِغْفارِ، وَ خَفْضِ الْجْانِبِ، وَ كَثْرَةِ الصَّدَقَةَترجمہ: تن چیزاں بندے نوں رضوان الہی تے اللہ دی رضا دی منزل اُتے پہنچاندیاں نيں: 1۔ گناہاں تے خطاواں توں زیادہ اسغفار کرنا 2۔ تواضع تے منکسرالمزاجی، 3۔ بہت صدقہ دینا 3۔ بہت زیادہ کار خیر کرنا۔[۱۳۵] |
فضائل و مناقب
[سودھو]منابع وچ آپ دے لئی متعدد مناقب و فضائل ذکر ہوئے نيں۔ بچپن وچ علماء دے نال مناظرے تے علمی گفتگو وچ برتری حاصل کرنا انہاں وچ شامل اے۔ بعض کرامات وی آپ توں نقل ہوئیاں نيں۔ تھلے انہاں نوں پیش کيتا جا رہیا اے:
قطب راوندی محمد بن میمون نے نقل کردے نيں: اس وقت دی گل اے جدوں امام رضا (ع) خراسان نئيں گئے سن ۔ آپ اک سفر وچ مکہ گئے۔ وچ وی آپ دے ہمراہ سی۔ جدوں میری واپسی دا وقت ہويا تاں ميں نے حضرت توں عرض کیا: وچ مدینہ جانا چاہندا ہون۔ آپ ابو جعفر محمد تقی دے لئی نامہ لکھ داں توں کہ وچ انہاں نوں دو داں۔ حضرت مسکرائے تے آپ نے اک خط لکھیا۔ وچ اسنوں لےکے مدینہ آیا۔ اس وقت وچ نابینا ہو چکيا سی۔ حضرت دے خادم موفق امام جواد نوں لےکے آئے جدوں کہ اوہ حالے گہوارے وچ سن، ميں نے انہاں نوں نامہ دتا۔ آپ نے موفق توں کہیا کہ نامہ اُتے مہر ہٹا کر اسنوں کھولو۔ فیر فرمایا: اے محمد تواڈی اکھ کِداں دی اے ؟ ميں نے عرض کیا: اے فرزند رسول میری اکھاں بیمار نيں تے انہاں وچ بینائی ختم ہو چکی اے۔ آپ نے میری اکھاں اُتے ہتھ پھیریا۔ آپ دے ہتھوں دی برکت توں میری اکھاں نوں شفا مل گئی۔ اس دے بعد ميں نے امام دے ہتھوں دا بوسہ لیا تے آپ دے کولوں باہر آ گیا جدوں کہ وچ دیکھ سکدا سی۔[۱۳۶]
بغداد توں مدینہ واپسی دے وقت وڈی تعداد وچ لوک امام جوادؑ نوں وداع کرنے دے لئی شہر توں باہر تک آئے۔ نماز مغرب دے وقت اک مقام اُتے پہنچے جتھے اک پرانی مسجد سی۔ امامؑ نماز دے لئی مسجد وچ داخل ہوئے۔ مسجد دے صحن وچ سدر (بیری) دا اک درخت سی جس نے اس وقت تک پھل نئيں دتا سی۔ امامؑ نے پانی منگوایا تے درخت دے پاس بیٹھ کر وضو کيتا تے نماز جماعت ادا کيتی تے نماز دے بعد سجدہ شکر بجالائے تے بعد وچ اں بغدادیاں توں وداع کرکے مدینہ روانہ ہوئے۔ اس رات دے دوسرے روز اس درخت نے خوب پھل دتا؛ لوک بہت حیرت زدہ ہوئے۔ مرحوم شیخ مفید کہندے نيں: "ميں نے برساں بعد اس درخت نوں دیکھیا تے اس دا پھل کھایا۔[۱۳۷]
اصحاب
[سودھو]شیخ طوسی نے آپ دے تقریبا 116 اصحاب دے ناں ذکر کيتے نيں۔[۱۳۸] قرشی نے اپنی کتاب حیاۃ الامام محمد الجواد (ع) وچ 132،[۱۳۹] عبد الحسین شبستری نے کتاب سُبُلُ الرَّشاد إلی اَصحاب الاِمام الجَواد وچ 193 [۱۴۰] افراد نوں اصحاب دے عنوان توں ذکر کيتا اے۔ عطاردی نے مسند الامام الجواد وچ آپ توں روایت نقل کرنے والے راویاں دی تعداد 121 ذکر کيتی اے۔[۱۴۱] آپ دے بعض اصحاب، امام رضا (ع)[۱۴۲] و امام علی نقی (ع) دے نال وی مصاحبت رکھدے سن تے انہاں نے انہاں دونے اماماں توں وی روایت نقل کيتی اے۔[۱۴۳] آپ توں روایت نقل کرنے والے راویاں وچ ہور فرقے منجملہ اہل سنت وی موجود نيں۔[۱۴۴] آپ توں نقل کرنے والے غیر امامی راویاں دی تعداد 10 ذکر ہوئی اے۔[۱۴۵]
عبد العظیم حسنی، احمد بن ابی نصر بزنطی، حسن بن سعید اہوازی، احمد بن محمد برقی و ابراہیم بن ہاشم آپ دے مشہور اصحاب وچوں نيں۔
اخلاق و اوصاف
[سودھو]امام محمد تقی علیہ السّلام اخلاق واصاف وچ انسانیت دی اس بلندی اُتے سن جس دی تکمیل رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آل رسول دا طرہ امتیاز سی کہ ہر اک نال جھک کے ملنا . ضرورت منداں دی حاجت روائی کرنا مساوات تے سادگی نوں ہر حالت وچ پیش نظر رکھنا۔ غرباً دی پوشیدہ طور اُتے خبر لینا تے دوستاں دے علاوہ دشمناں تک نال اچھا سلوک کردے رہنا . مہماناں دی خاطر داری وچ انہماک تے علمی تے مذہبی پیاساں دے لئی فیصلہ دے چشماں دا جاری رکھنا آپ دی سیرت زندگی دا نمایاں پہلو سی ۔ بالکل ویسا ہی جداں اس سلسلہ عصمت دے دوسرے افراد دا سی جس دے حالات اس توں پہلے لکھے جاچکے نيں۔
اہل دنیا نوں جو آپ دے بلندی نفس دا پورا اندازہ نہ رکھدے سن انھاں ایہ تصور ضرور ہُندا سی کہ اک کمسن بچے دا عظیم الشان مسلمان سلطنت دے شہنشاہ دا داماد ہوجانا یقیناً اس دے چال ڈھال طور طریقے نوں بدل دے گا تے اوہدی زندگی دوسرے سانچے وچ ڈھل جائے گی۔ حقیقت وچ ایہ اک بہت وڈا مقصد ہو سکدا اے جو مامون دی کوتاہ نگاہ دے سامنے وی سی۔ بنی امیہ یا بنی عباس دے بادشاہاں دا ال ُ رسول دی ذات توں اِنّا اختلاف نہ سی ۔ جِنّا انہاں دے صفات توں اوہ ہمیشہ اس دے درپے رہندے سن کہ بلندی اخلاق تے معراج انسانیت دا اوہ مرکز جو مدینہ وچ قائم اے تے جو سلطنت دے مادی اقتدار دے مقابلے وچ اک مثالی روحانیت دا مرکز بنیا ہویا اے۔ ایہ کسی طرح ٹُٹ جائے . اسی دے لئی گھبرا گھبرا کے اوہ مختلف تدبیراں کردے سن ۔ امام حسین علیہ السّلام توں بیعت طلب کرنا اسی دی اک شکل سی تے فیر امام رضا علیہ السّلام نوں ولی عہد بنانا اسی دا دوسرا طریقہ , فقط ظاہری شکل وصورت وچ اک دا اندازہ معاندانہ تے دوسرے دا طریقہ ارادات مندی دے روپ وچ سی مگر اصل حقیقت دونے صورتاں وچ اک سی . جس طرح امام حسین علیہ السّلام نے بیعت نہ دکیتی تو اوہ شہید کر ڈالے گئے , اسی طرح امام رضا علیہ السّلام ولی عہد ہونے دے باوجود حکومت دے مادی مقاصد دے نال نال نہ چل سکے تو آپ نوں زہر دے ذریعے توں ہمیشہ دے لئی خاموش کر دتا گیا۔
ہن مامون دے نقطۂ نظر توں ایہ موقع انتہائی قیمتی سی کہ امام رضا علیہ السّلام دا جانشین تقریباًً اٹھ برس دا بچہ اے جو تن برس توں پہلے باپ توں چھڑا لیاجاچکيا سی ۔ حکومت وقت دی سیاسی سجھ بجھ کہہ رہی سی کہ اس بچے نوں اپنے طریقے اُتے لانا نہایت اسان اے تے اس دے بعد اوہ مرکز جو حکومت ُ وقت دے خلاف ساکن تے خاموش مگر انتہائی خطرنک قائم اے ہمیشہ دے لئی ختم ہو جائے گا .
مامون امام رضا علیہ السّلام نوں ولی عہد ی دی مہم وچ اپنی ناکامی نوں مایوسی دا سبب نئيں تصور کردا سی ،ا س لئی کہ امام رضا علیہ السّلام دی زندگی اک اصول اُتے قائم رہ چکی سی .ا س وچ تبدیلی جے نئيں ہُندی تو ایہ ضروری نئيں کہ امام محمد تقی علیہ السّلام جواٹھ برس دے سن وچ قصر حکومت وچ نشو و نما پا کے بڑھن اوہ وی بالکل اپنے بزرگاں دے اصول زندگی اُتے بر قرار رہن.
سوائے انہاں لوگاں دے جوان مخصوص افراد دے خداداد کمالات نوں جاندے سن ۔اس وقت دا ہر شخص یقیناً مامون ہی دا ہم خیال ہوئے گا . مگر دنیا تو حیران ہو گئی جدوں ایہ دیکھیا کہ اوہ اٹھ برس دا بچہ جسنوں شہنشاہ اسلام دا داماد بنایا گیا اے اس عمر وچ اپنے خاندانی رکھ رکھاؤ تے اصول دا اِنّا پابند اے کہ اوہ شادی دے بعد محل شاہی وچ قیام توں انکار کردیندا اے تے اس وقت وی کہ جدوں بغداد وچ قیام رہندا تو اک علاحدہ مکان کرایہ اُتے لے کے اس وچ قیام فرماندے نيں۔ اس توں وی امام علیہ السّلام دی مستحکم قوتِ ارادی دا اندازہ کیتا جاسکدا اے۔ عموماً مالی اعتبار توں لڑکی والے کچھ وی وڈا درجہ رکھدے ہُندے نيں تو اوہ ایہ پسند کردے نيں کہ جتھے اوہ رہن اوتھے داماد وی رہے . اس گھر وچ نہ سہی تو گھٹ توں گھٹ اسی شہر وچ اس دا قیام رہے . مگر امام محمد تقی علیہ السّلام نے شادی دے اک سال بعد ہی مامون نوں حجاز واپس جانے دی اجازت دینے اُتے مجبور کر دتا۔ یقیناً ایہ امر اک چاہنے والے باپ تے مامون ایسے بااقتدار دے لئی انتہائی ناگوار سی مگر اسنوں لڑکی دی جدائی گوارا کرنا پئی تے امام علیہ السّلام مع ام الفضل دے مدینہ تشریف لے گئے۔
مدینہ وچ تشریف لیانے دے بعد ڈیوڑھی دا اوہی انداز رہیا جو اس دے بعد پہلے سی ۔ نہ پہریدار نہ کوئی خاص روک ٹوک , نہ تزک واحتشام نہ اوقات ُ ملاقات نہ ملاقاتیاں دے نال برتاواں وچ کوئی تفریق . زیادہ تر نشست مسجد نبوی وچ رہندی سی جتھے مسلمان حضرات انہاں دی وعظ ونصیحت توں فائدہ اٹھاندے سن ۔ راویان ُ حدیث1 دریافت کردے سن . طالب علم مسائل پُچھدے سن ۔ صاف ظاہر سی کہ جعفرصادق علیہ السّلام ہی دا جانشین اے جو اسی مسند علم اُتے بیٹھا ہويا ہدایت دا کم انجام دے رہیا اے۔
امور خانہ داری تے ازواجی زندگی وچ آپ دے بزرگاں نے ا پنی بیویاں نوں جنہاں حدود وچ رکھیا سی انہاں ہی حدود وچ آپ نے ام الفضل نوں رکھیا . آپ نے اوہدی مطلق پروا نئيں کيتی کہ آپ دی بیوی اک شہنشاہ وقت دی بیٹی نيں۔ چنانچہ ام الفضل دے ہُندے آپ نے حضرت عمار یاسررض دی نسل توں اک محترم خاتون دے نال عقد وی کیتا تے قدرت نوں نسلِ امامت اسی خاتون توں باقی رکھنا منظور سی ۔ ایہی امام علی نقی علیہ السّلام دی ماں ہوئیاں . ام الفضل نے اوہدی شکایت اپنے باپ دے پاس لکھ کے بھیجی . مامون دے دل دے لئی وی ایہ کچھ کم تکلیف دہ امر نہ سی ۔ مگر اسنوں ہن اپنے کیتے نوں نباہنا سی ۔ اس نے ام الفضل نوں جواب لکھیا کہ ميں نے تواڈا عقد ابو جعفر علیہ السّلام دے نال اس لئی نئيں کیتا اے کہ انہاں اُتے کسی حلالِ خدا نوں حرام کرداں . میرے توں ہن اس قسم دی شکایت نہ کرنا۔ جواب دے کے حقیقت وچ اس نے اپنی خفت مٹائی اے۔ ساڈے سامنے اوہدی نظیراں موجود نيں کہ جے مذہبی حیثیت توں کوئی بااحترام خاتون ہوئی اے تو اوہدی زندگی وچ کسی دوسری بیوی توں نکاح نئيں کیتا گیا جداں پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی جناب خدیجة علیہ السّلام الکبریٰ تے حضرت علی المرتضیٰ علیہ السّلام دے لئی جناب فاطمہ زہرا علیہ السّلام مگر شہنشاہ دنیا دی بیٹی نوں ایہ امتیاز دینا صرف اس لئی کہ اوہ بادشاہ دی بیٹی اے۔ اسلام دی اس روح دے خلاف سی جس دے ال محمد محافظ سن اس لئی امام محمدتقی علیہ السّلام نے اس دے خلاف طرزِ عمل اختیار کرنا اپنا فریضہ سمجھیا .
تبلیغ و ہدایت
[سودھو]آپ دی تقریر بہت دلکش تے پرتاثیر ہُندی سی . اک مرتبہ زمانہ حج وچ مکہ معظمہ وچ مسلماناں دے مجمع وچ کھڑے ہو کے آپ نے احکم شرع دی تبلیغ فرمائی تو وڈے وڈے علما دم بخود رہ گئے تے انھاں اقرار کرنا پيا کہ اسيں نے ایسی جامع تقریر کدی نئيں سنی . امام رضا علیہ السّلام دے زمانہ وچ اک گروہ پیدا ہو گیا سی جو امام علیہ السّلام موسیٰ کاظم علیہ السّلام اُتے توقف کردا سی ۔ یعنی آ پ دے بعد امام رضا علیہ السّلام دی امامت دا قا ئل نئيں سی تے اسی لئی واقفیہ کہلاندا سی ۔ امام محمد تقی نے اپنے کردار وچ اس گروہ وچ ایسی کامیاب تبلیغ فرمائی کہ سب اپنے عقیدے توں تائب ہو گئے تے آپ دے زمانہ ہی وچ کوئی اک شخص ایسا باقی نہ رہ گیا جو اس مسلک دا حامی ہوئے
بوہت سارے بزرگ مرتبہ علما نے آپ توں علوم اہل بیت علیہ السّلام دی تعلیم حاصل کيتی . آپ دے ایسے مختصر حکیمانہ مقولاں نوں وی اک ذخیرہ اے جداں آپ دے جدِ بزرگوار حضرت امیر المومنین علی علیہ السّلام بن ابی طالب علیہ السّلام دے کثرت توں پائے جاندے نيں۔ جناب امیر علیہ السّلام دے بعد امام محمد تقی علیہ السّلام دے مقولاں نوں اک خاص درجہ حاصل اے۔ الٰہیات تے توحید دے متعلق آپ دے بعض بلند پایہ خطبے وی موجود نيں .
عراق دا آخری سفر
[سودھو]218 ھجری وچ مامون نے دنیا نوں خیر باد کہیا .ہن مامون دا بھائی تے ام الفضل دا چچا موتمن جو امام رضا دے بعد ولی عہد بنایاجاچکيا سی تخت سلطنت اُتے بیٹھا تے معتصم بالله عباسی دے نام توں مشہور ہويا . اس دے بیٹھتے ہی امام محمد تقی علیہ السّلام توں متعلق ام الفضل دے اس طرح دے شکایتی خطوط دی رفتار ودھ گئی۔ جس طرح کہ اس نے اپنے باپ مامون نوں بھیجے سن ۔ مامون نے چونکہ تمام بنی عباس دی مخالفتاں دے بعد وی اپنی لڑکی دا نکاح امام محمد تقی علیہ السّلام دے نال کر دتا سی اس لئی اپنی گل کيتی پچ تے کیتے دی لاج رکھنے دی خاطر ا س نے انہاں شکایتاں اُتے کوئی خاص توجہ نئيں کيتی بلکہ مایوس کردینے والے جواب نال بیٹی دی زبان بند کردتی سی مگر معتصم نوں جو امام رضا علیہ السّلام دی ولی عہدی دا داغ اپنے سینہ تے اٹھائے ہوئے سی تے امام محمد تقی علیہ السّلام نوں داماد بنائے جانے توں تمام بنی عباس دے نمائندے دی حیثیت توں پہلے ہی اختلاف کرنے والےآں وچ پیش پیش رہ چکيا سی ۔ ہن ام الفضل دے شکایتی خطاں نوں اہمیت دے کے اپنے اس اختلاف نوں جو اس نکاح نال سی ۔ حق بجانب ثابت کرنا سی , فیر سب توں زیادہ امام محمد تقی علیہ السّلام دی علمی مرجعیت آپ دے اخلاقی اثر دا شہرہ جو حجاز توں ودھ کے عراق تک پہنچیا ہويا سی اوہ بنائے مخاصمت جو معتصم دے بزرگاں نوں امام محمد تقی علیہ السّلام دے بزرگاں نال رہ چکی سی تے فیر اس سیاست دی ناکامی تے منصوبے دی شکست دا محسوس ہوجانا جو اس عقد دا محرک ہويا سی جس دی تشریح پہلے ہوچکی اے ایہ تمام گلاں سن کہ معتصم مخالفت دے لئی امادہ ہو گیا۔ اپنی سلطنت دے دوسرے ہی سال امام محمد تقی علیہ السّلام نوں مدینہ توں بغداد دی طرف بلوا بھیجیا . حاکم مدینہ عبد المالک نوں اس بارے وچ تاکید ی خط لکھیا . مجبوراً امام محمد تقی علیہ السّلام اپنے فرزند امام علی نقی علیہ السّلام تے انہاں دی والدہ نوں مدینہ وچ چھڈ کے بغداد دی طرف روانہ ہوئے .
شہادت
[سودھو]عباسی حکومت نے آپ نوں دو بار بغداد احضار کيتا۔ پہلا سفر مامون دے زمانہ وچ زیادہ طولانی نئيں سی۔[۱۴۶] دوسری بار 28 محرم سنہ 220 ھ وچ معتصم دے طلب کرنے اُتے بغداد وچ وارد ہوئے تے ايسے سال ذی القعدہ[۱۴۷] یا ذی الحجہ[۱۴۸] وچ شہید ہوئے۔ زیادہ تر منابع وچ آپ دی شہادت دا دن آخر ذی القعدہ ذکر ہويا اے۔[۱۴۹] البتہ بعض منابع امام دی شہادت دی تریخ 5 ذی الحجہ[۱۵۰] یا 6 ذی الحجہ[۱۵۱] ذکر ہوئی اے۔ آپ دے جسد نوں مقبرہ قریش کاظمین وچ آپ دے جد امام موسی کاظم (ع) دے پہلو وچ دفن کيتا گیا۔[۱۵۲] شہادت دے وقت آپ دی عمر 25 برس نقل ہوئی اے۔[۱۵۳] اس اعتبار توں آپ شہادت دے وقت جوان ترین شیعہ امام سن ۔
آپؑ دی شہادت دے اسباب دے حوالے توں مروی اے کہ بغداد دے قاضی ابن ابی داؤد نے معتصم عباسی دے پاس چغل خوری دی تے اس سخن چینی دا اصل سبب ایہ سی کہ چور دا ہتھ کٹنے دے سلسلے وچ امامؑ دی رائے اُتے عمل ہويا سی تے ایہ گل ابن ابی داؤد تے ہور درباری فقہاء دی شرمندگی دا باعث ہوئی سی۔[۱۵۴]
آپ نوں کس طرح شہید کيتا گیا اس سلسلہ وچ اختلاف اے۔ بعض منابع وچ آیا اے کہ معتصم نے اپنی اس نیت نوں اپنے اک وزیر دے مسشی دے توسط توں عملی جامہ پہنایا جس نے امامؑ نوں زہر دے کے شہید کر دتا۔[۱۵۵] البتہ بعض دوسرےآں دی رائے اے کہ امامؑ نوں ام الفضل بنت مامون نے زہر دتا سی۔[۱۵۶] مسعودی (متوفی 346 ہجری) دا کہنا اے: معتصم عباسی تے ام الفضل دا بھائی جعفر بن مامون مسلسل امامؑ نوں زہر دینے دے منصوبے بنا رہے سن ۔ چونکہ ام الفضل دی کوئی اولاد نئيں سی تے امام علی نقی امام محمد تقی دی دوسری زوجہ توں سن ۔ جعفر نے اپنی بہن نوں اکسایا کہ آپؑ نوں زہر دے کے قتل کرے۔ چنانچہ اس نے زہر انگور دے ذریعے امامؑ نوں کھلا دتا۔ مسعودی دے بقول ام الفضل امام نوں زہر دینے دے بعد پشیمان ہوئی تے رو رہی سی۔ ايسے حال وچ امامؑ نے اسنوں بد دعا دتی تے آپؑ دی شہادت دے بعد ام الفضل بہت شدید مرض وچ مبتلا ہوئی۔[۱۵۷] ام الفضل دے ذریعہ آپ دی شہادت دی کیفیت دے سلسلہ وچ دوسری گزارشات وی نقل ہوئیاں نيں۔[۱۵۸]
اک دوسری روایت دے مطابق، جدوں لوکاں نے معتصم دے ہتھوں اُتے بیعت کر لئی تاں اس نے والی مدینہ عبد الملک زیات نوں خط لکھیا تے اسنوں حکم دتا کہ اوہ امام (ع) نوں ام الفضل دے ہمراہ بغداد روانہ کرے۔ جدوں امام بغداد وچ وارد ہوئے تاں اس نے ظاہری طور اُتے امام دا احترام کيتا تے امام و ام الفضل دے لئی تحائف بھیجے۔ اس روایت دے مطابق معتصم نے پرتقال دا شربت اپنے غلام دے ذریعہ جس دا ناں اسناش سی، امام دے پاس بھیجیا۔ اس نے امام توں کہیا کہ خلیفہ نے ایہ شربت بعض بزرگان منجملہ احمد بن ابی داود و سعید بن خضیب نوں پلایا اے تے حکم دتا اے کہ آپ وی ایہ شربت پی لاں۔ امام نے فرمایا: وچ اسنوں شب وچ نوش کراں گا۔ لیکن اس نے اصرار کيتا کہ ایہ حالے ٹھنڈا اے بعد وچ ایہ گرم ہو جائے گا تاں امام نے اسنوں نوش کر ليا تے ايسے دی وجہ توں آپ دی شہادت واقع ہوئی۔[۱۵۹]
شیخ مفید زہر توں آپ دی شہادت دے سلسلہ وچ تردید دا اظہار کردے نيں۔ اوہ کہندے نيں ایہ چیز میرے لئے ثابت نئيں اے توں کہ وچ اس دی شہادت دے سکےآں۔[۱۶۰] بعض نے شیخ دی اس عبارت توں جو انہاں نے بعض دوسرے ائمہ دے لئی وی استعمال کیتی نيں، ایہ اخذ کيتا اے کہ اوہ امام تقی (ع) دی شہادت دے قائل نئيں سن تے انہاں دے لحاظ دے امام دی موت طبیعی طور اُتے واقع ہوئی اے۔ البتہ بعض شیعہ محققاں نے اس روایت «ما مِنّا إلّا مقتولٌ شهیدٌ»[۱۶۱] توں استناد کردے ہوئے تے ايسے طرح توں انہاں شواہد نوں ذکر کردے ہوئے جو امام دی شہادت دی طرف اشارہ کردے نيں، شیخ مفید دی اس گل دی توجیہ کردے نيں تے کہندے نيں چونکہ اوہ بغداد وچ قیام پذیر سن تے اس گل دے پیش نظر کہ عباسی حکومت وچ مکتب اہل بیت (ع) تے شیعاں دے خلاف جو فضا حاکم سی، اس وچ شیخ صراحت دے نال شیعہ عقاید تے امام محمد تقی (ع) دی شہادت دے بارے وچ اظہار نظر نئيں کر سکدے سن لہذا انہاں نے اس مورد وچ تقایہ کیہ اے۔ ایہ احتمال وی ذکر ہويا اے کہ زیادہ منابع انہاں دی دسترس وچ نہ ہونے تے منابع اصلی تک رسائی حاصل کرنے وچ سختی دی وجہ توں ایہ مطالب انہاں تک نئيں پہچ سکے نيں۔[۱۶۲]
شہادت دی وجہ
[سودھو]بغداد وچ تشریف لانے دے بعد تقریباً اک سال تک معتصم نے بظاہر آپ دے نال کوئی سختی نہیں کتی مگر آپ دا یہاں دا رہنا خود ہی اک مشکل حیثیت رکھدا سی جسے قید دے سوا ھور کی کہا جاسکدا اے اس دے بعد ای ھو خاموش حربے تے اکثر اس خاندان دے بزرگاں دے خلاف استعمال کتا گیا سی۔ آپد دی زندگی داخاتمہ کتا گیا ھور 92 ذی القعدہ 220ھجری وچ زہر تے آپ دی شہادت ہوئی ھور اپنے دادا حضرت امام موسیٰ کاظم دے نال دفن ہوئے .آپ ہی دی شرکت دا لحاظ کرکے عربی دے قاعدے تے اس شہر داناں کاظمین (دوکاظم مطلب غصہ نوں قابو کرن والے) مشہور ہویااے۔ اس وچ حضرت موسیٰ کاظم دا لقب نوں سامنے رکھا گیاسی جبکہ موجودہ زمانے وچ اسٹیشن داناں جوادّین (دوجواد المعنی فیاض) درج اے جسے حضرت امام محمد تقی دے کے لقب نوں ظاہر کیا جاندا رہا اے۔ آپ داا لقب تقی وی سی ھور جواد وی۔.[۱۶۳]
رضوی سیّد
[سودھو]عمومی طور اُتے سادات رضوی تقوی نيں یعنی حضرت امام محمد تقی علیہ السّلام دی اولاد نيں۔ امام رضا علیہ السلام دی شخصی شہرت سلطنتِ عباسیہ دے ولی عہد ہونے دی وجہ توں جمہور مسلمین وچ بہت ہوچکی سی اس لئی امام محمد تقی دی اولاد دا حضرت امام رضا علیہ السّلام دی طرف منسوب کرکے تعارف کیتا جانے لگیا تے رضوی دے نام توں مشہور ہوئے۔اک رضوی احمد رضا دی طرف منسوب ہُندا اے
اہل سنت مشاہیر دے اقوال
[سودھو]مامون تے معتصم دے زمانے وچ امام جواد علیہ السلام دے مکالمات و مناظرات علما نوں درپیش پیچیدہ فقہی مسائل دے حل وچ مددگار و معاون ثابت ہُندے سن تے شیعہ تے سنی علما دے اعجاب تے تحسین دا سبب بندے سن ۔ چنانچہ جے اوہ اک طرف توں شیعیان اہل بیت دے امام سن تاں دوسری طرف توں اہل سنت دے علماء نے وی انہاں دی علمی عظمت دی تصدیق دی اے تے آپؑ دی علمی شخصیت نوں ممتاز شمار کيتا اے۔ نمونے دے طور اُتے ایتھے چند مشاہیر اہل سنت دے اقوال پیش کيتے گئے نيں:
- سبط ابن جوزی: امام جواد علم، تقوی، زہد و بخشش تے جود و سخا وچ اپنے والد دی راہ اُتے گامزن سن ۔[۱۶۴]
- ابن حجر ہیتمی: مامون نے انہاں نوں اپنے داماد دے طور اُتے منتخب کيتا کیونجے اوہ کم سنی دے باوجود علم وآگہی تے حلم و بردباری دے لحاظ توں اپنے زمانے دے تمام علماء تے دانشوراں اُتے برتری تے فوقیت رکھدے سن ۔[۱۶۵]
- فتال نیشابوری: مامون انہاں دا شیدائی ہويا کیونجے اوہ دیکھ رہیا سی کہ اوہ کمسنی دے باوجود علم و حکمت، ادب تے عقلی کمال دے لحاظ توں اس قدر بلند مقام اُتے پہنچے نيں کہ زمانے دا کوئی وی عالم تے دانشور اس رتبے اُتے نئيں پہنچ سکیا اے۔[۱۶۶]
- جاحظ عثمان معتزلی: جاحظ دی وجہ شہرت خاندان علی نال اس دی مخالفت دی وجہ توں سی لیکن اس دے باوجود اس نے امام جوادؑ نوں دس ممتاز طالبیاں دے زمرے وچ قرار دتا اے تے لکھیا اے: "اوہ سب عالم و زاہد، عابد و شجاع تے کریم و سخی تے پاک و پاکیزہ نيں"۔[۱۶۷]
امام (ع) نال توسل
[سودھو]بعض شیعہ وسعت رزق تے مادی امور دی آسانی دے لئی بعض شیعہ علماء دی سفارشات دے مطابق امام محمد علیہ السلام توں توسل کردے نيں تے انہاں نوں باب الحوائج مندے نيں۔ انہاں سفارشات دا اک نمونہ علامہ مجلسی نے ابو الوفاء شیرازی توں نقل کيتا اے۔ جس وچ انہاں نے ایہ دعوی کيتا اے کہ پیغمبر اکرم (ص) نے خواب وچ انہاں نوں مادی امور وچ امام محمد تقی (ع) توں توسل دی سفارش کيتی اے۔[۱۶۸]
اس روایت دے مطابق جسنوں داوود صیرفی نے امام علی نقی علیہ السلام توں نقل کيتا اے، جواد الائمہ دے روضہ دی زیارت دا بہت اجر و ثواب اے۔[۱۶۹] ايسے طرح توں ابراہیم بن عقبہ نے اک نامہ وچ امام علی نقی (ع) توں امام حسین علیہ السلام امام جواد و امام موسی کاظم (ع) دی زیارت دے بارے وچ سوال کيتا۔ امام علی نقی نے امام حسین دی زیارت نوں مقدم و برتر شمار کردے ہوئے فرمایا: تِناں زیارتاں کامل تر نيں تے انہاں دا بہت ثواب اے۔[۱۷۰] امام محمد تقی و امام موسی کاظم دا روضہ بغداد وچ مسلماناں خاص طور اُتے شیعاں دی زیارت گاہ اے۔ اوہ حرم کاظمین وچ آپ دے مرقد دی زیارت کردے نيں۔ آپ توں توسل کردے نيں تے آپ دا زیارت نامہ پڑھدے نيں۔
شیعہ ہر سال آپ دی شہادت دے ایام وچ عزاداری، مجالس تے سینہ زنی کردے نيں تے اس طرح توں آپ توں توسل کردے نيں:
يا اَبا جَعْفَرٍ يا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِي اَيُّهَا التَّقِىُّ الْجَوادُ يَا بْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا اِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ اِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَىْ حاجاتِنا يا وَجيهاً عِنْدَ اللهِ اِشْفَعْ لَنا عِنْدَ اللهِ۔[۱۷۱]
ترجمہ: اے ابا جعفر، محمد بن علی، اے تقی جواد، اے فرزند رسول خدا (ص)، اے مخلوقات اُتے خدا دی حجت، اے ساڈے آقا و مولا، اسيں آپ دی خدمت وچ حاضر ہوئے نيں تے آپ نوں واسطہ قرار دتا اے تے اللہ دی بارگار وچ آپ نوں وسیلہ قرار دتا اے تے اساں آپ نوں اپنی حاجات دے سامنے پیش کيتا اے، اے خدا دے نزدیک آبرومند، اللہ دے پاس ساڈی شفاعت فرماؤ۔
زيارت الإمام الجوادؑ
[سودھو]السَّلامُ عَلَيْكَ ياأَبا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ البَرَّ التَّقِيَ الإمام الوَفِيَّ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الرَّضِيُّ الزَّكِيُّ، السَّلامُ عَلَيْكَ ياوَلِيَّ الله السَّلامُ عَلَيْكَ يانَجِيَّ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياسِرِّ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياضِياءَ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياسَناءَ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياكَلِمَةَ الله السَّلامُ عَلَيْكَ يارَحْمَةَ اللهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها النُّورُ السَّاطِعُ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها البَدْرُ الطَّالِعُ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الطَّيِّبُ مِنَ الطَّيِّبِينَ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الطَّاهِرُ مِنَ المُطَهَّرِينَ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الايَةُ العُظْمى السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الحُجَّةُ الكُبْرى، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها المُطَهَّرُ مِنَ الزَّلاتِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها المُنَزَّهُ عَنِ المُعْضِلاتِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها العَلِيُّ عَنْ نَقْصِ الاَوْصافِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الرَّضِيُّ عِنْدَ الاشْرافِ السَّلامُ عَلَيْكَ ياعَمُودَ الدِّينِ. أَشْهَدُ أَنَّكَ وَلِيُّ اللهِ وَحُجَّتُهُ فِي أَرْضِهِ وَأَنَّكَ جَنْبُ الله وَخِيَرَةُ الله وَمُسْتَوْدَعُ عِلْمِ الله وَعِلْمِ الأَنْبِياءِ وَرُكْنُ الإيْمانِ وَتَرْجُمانُ القُرْآنِ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مَنِ اتَّبَعَكَ عَلى الحَقِّ وَالهُدى وَأَنَّ مَنْ أَنْكَرَكَ وَنَصَبَ لَكَ العَداوَةَ عَلى الضَّلالَةِ وَالرَّدى. أَبْرأُ إِلى الله وَإِلَيْكَ مِنْهُمْ فِي الدُّنْيا وَالآخِرةِ وَالسَّلامُ عَلَيْكَ مابَقَيْتُ وَبَقِيَ اللَيْلُ وَالنَّهارُ. وقل في الصلاة عليه: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَيْتِهِ وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ بْنَ عَلِيٍّ الزَّكِيّ التَقِيّ وَالبَرِّ الوَفِيّ وَالمُهَذَّبِ النَّقِيِّ، هادِي الاُمَّةِ وَوارِثِ الأَئِمَّةِ وَخازِنِ الرَّحْمَةِ وَيَنْبُوعِ الحِكْمَةِ وَقائِدِ البَرَكَةِ وَعَدِيلِ القُرْآنِ فِي الطَّاعَةِ وَواحِدِ الأَوْصِياء فِي الاِخْلاصِ وَالعِبادَةِ وَحُجَّتِكَ العُلْيا وَمَثَلِك الاَعْلى وَكَلِمَتِكَ الحُسْنى الدَّاعِي إِلَيْكَ وَالدَّالِّ عَلَيْكَ، الَّذِي نَصَبْتَهُ عَلَما لِعِبادِكَ وَمُتَرْجِما لِكِتابِكَ وَصادِعاً بِأَمْرِكَ وَناصِراً لِدِينِكَ وَحُجَّةً عَلى خَلْقِكَ وَنُوراً تُخْرَقُ بِهِ الظُّلَمُ وَقُدْوَةً تُدْرَكُ بِها الهِدايَةُ وَشَفِيعاً تُنالُ بِهِ الجَنَّةُ ، اللّهُمَّ وَكَما أَخَذَ فِي خُشُوعِهِ لَكَ حَظَّهُ وَاسْتَوْفى مِنْ خَشْيَتِكَ نَصِيبَهُ فَصَلِّ عَلَيْهِ أَضْعافَ ماصَلَّيْتَ عَلى وَلِيٍّ ارْتَضَيْتَ طاعَتَهُ وَقَبِلْتَ خِدْمَتَهُ وَبَلِّغْهُ مِنَّا تَحِيَّةً وَسَلاماً، وَآتِنا فِي مُوالاتِهِ مِنْ لَدُنْكَ فَضْلاً وَإِحْساناً وَمَغْفِرَةً وَرِضْوانا إِنَّكَ ذُو المَنِّ القَدِيمِ وَالصَّفْحِ الجَمِيلِ
- نماز زیارت کے بعد یہ پڑھئے۔
اللّهُمَّ أَنْتَ الرَّبُّ وَأَنا المَرْبُوبُ
متعلقہ مضامین
[سودھو]ہور مطالعہ
[سودھو]تحفۃ المتقين، سيد أولاد حيدر بلگرامی
حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ عنوان : Мухаммад ибн Али — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
- ↑ طبری، دلائل الامامہ، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مسعودی، اثبات الوصیہ، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳٧۹.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج1، ص315و492۔ مجلسی، بحار الانوار، ج50، ص1۔
- ↑ اربلی، کشف الغمہ، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۵٧.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳٧۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۲، ۱۳.
- ↑ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص379۔ مجلسی، بحار الانوار، ج50، ص 12-13۔
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۱.
- ↑ نگاه کرن: طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳٧۹ق، ج۴، ص۳٧۹.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۱.
- ↑ برای نمونہ نگاه کرن: اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹.
- ↑ اربلی، کشف الغمہ، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۶٧؛ مسعودی، اثبات الوصیہ، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳٧۹ق، ج۴، ص۳٧۹.
- ↑ ابن فتال، روضة الواعظین، ۱۳٧۵ق، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، المکتبة الاسلامیة، ص۸۰۵.
- ↑ نگاه کرن: کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۲۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۰،۲۳،۳۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶-۴٧٧.
- ↑ بیهقی، تریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶.
- ↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۶۶.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۸.
- ↑ ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ج10، ص295۔
- ↑ برای نمونہ نگاه کرن: مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۵.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳٧۲ش، ج۲، ص۲۸۱-۲۸۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۸.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳٧۹ش، ص۵۵۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳٧۹ق، ج۴، ص۳۸۰-۳۸۱.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۵.
- ↑ ابن شہر آشوب، اوہی ماخذ، ج4، ص 380۔
- ↑ قمی، منتہی الامال، ج2، ص235۔
- ↑ حسّون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۵۱٧.
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۹٧.
- ↑ مفید، الارشاد، ج2، ص284۔
- ↑ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4،ص 380۔
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعہ، ج۴، ص۳۱۶؛ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج۲، ص۴۳۲.
- ↑ طبری، دلائل الامامہ، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۴.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳٧۹ش، ص۵۳۰.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ نگاه کرن: جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ۱۴۰٧ق، ص۳۲۰-۳۲۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۴-۲۸۰.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۲-۹۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۸-۳٧.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص265۔
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۶۶.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۸۸.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۳.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص٧٧-٧۸.
- ↑ جاسم، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۶ش، ص٧۸.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۸۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ سوره مریم، آیہ ۱۲.
- ↑ سوره مریم، آیات ۳۰-۳۲.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۹۰؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ نگاه کرن: کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ برای نمونہ نگاه کرن: کلینی، الکافی، ج۱، ۱۴۰٧ق، ص۳۲۰-۳۲۳.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳٧۹ش، ص۵۳۹.
- ↑ برای نمونہ نگاه کرن: کشّی، رجال، ص۲۸۲-۲۸۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶.
- ↑ جاسم، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۶ش، ص٧۸.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۳.
- ↑ طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۰-۳۸۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ جاسم، حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ص79۔
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۴۲٧.
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۵، ص۳۱۶.
- ↑ نگاه کرن: طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۵۱.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۸.
- ↑ طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۹.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۹٧.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۳؛ نگاه کرن: طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۹.
- ↑ راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص٧۱٧.
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۵۳۲.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ص۱۴۰۹ُ، ص۶۰۶.
- ↑ دشتی، نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمہ، ص۱۰۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۹۴.
- ↑ رجوع کرن: كلینی، ج3، ص399، ج4، ص275، 524، ج5، ص347۔ كشّی، الرجال، ص610- 611۔
- ↑ ج2، ص416ـ 508۔
- ↑ نمونے دے طور اُتے رجوع کرن: كلینی، الکافی، ج3، ص331، 398، ج5، ص394، ج7، ص163۔ كشّی، رجال، ص606، 611۔
- ↑ سوره انعام، آیہ ۱۰۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸ ص۲۶٧؛ عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۱۵۰.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۴۶۰.
- ↑ سوره غاشیہ، آیات ۲ و۳.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۲۲۹، ۴۶۰.
- ↑ صدوق، من لا یحضر، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳٧۹؛ طوسی، تهذیب، ۱۴۰٧ق، ج۳، ص۲۸.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۲۹-۵۲۸.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۲۹-۵۲۸.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۲۹-۵۲۸.
- ↑ نگاه کرن: حاجی زاده، «غالیان در دوره امام جواد(ع) و نوع برخورد حضرت با آنان»، ص۲۲۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۴۴۱.
- ↑ قرشی، حیاة الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص٧۰-٧۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۴، ص۴۳.
- ↑ قرشی، حیاة الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص۶٧-۶۸.
- ↑ سید ابن طاووس، ۱۴۱۵ق، الدروع الواقیه، ص۴۴.
- ↑ اربلی، کشف الغمہ، ج۲، ص۳۵۰.
- ↑ رفتار شناسی امام جواد(ع) با موالی و بردگان، ص۳۶۳.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۹۱.
- ↑ عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۹.
- ↑ سید ابن طاووس، منهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۳۹-۴۲.
- ↑ سید ابن طاووس، منهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۴۲.
- ↑ نگاه کرن: دهخدا، لغت نامہ، ذیل «حرز جواد»
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۳.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۱-۴۴۹؛ میانجی، مکاتیب الائمہ (ع)، ج۵ ص۳۸۱٬۴۲٧ و...
- ↑ تفصیل دے لئی رجوع کرو: | یحیی بن اکثم نال امام جواد (علیہ السلام) دا مناظرہ۔
- ↑ طبرسی، احتجاج، ص443و444۔ مسعودی، اثبات الوصیۃ للامام علی بن ابی طالب علیہ السلام، صص 189-191۔
- ↑ طبرسی، احتجاج، ج2، ص478۔
- ↑ سيوطی، الدر المنثور ج4 ص107۔ كنز العمال ج11 ص569 ح32695۔ ابو نعیم اصفہاني، حليۃ الاَولياء، ج4 ص304 اصبہانی یا اصفہانی نے کہیا اے کہ ایہ حدیث غیر مانوس تے غريب اے تے اس دا واحد راوی رباح اے جس نے اسنوں ابن عجلان توں نقل کيتا اے۔
- ↑ طبرسی، احتجاج، ج2، ص478۔ مناظرے دی تفصیل دے لئی رجوع کرو:| امام محمد تقی (علیہ السلام) تے جعلی احادیث دا مقابلہ۔
- ↑ سوره جن، آیت 18۔
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ج1،صص 319و320۔ مجلسی، بحار الانوار،ج50، ص5و6۔
- ↑ عطاردی، مسند الامام الجواد، ص249۔
- ↑ شيخ مفيد، الامالى ص328، ح13۔
- ↑ محدث نوری، مستدرك الوسائل ج8، ص324، ح9562۔
- ↑ وسائل الشّيعہ ج16، ص242، ح21466۔
- ↑ محدث نوری، مستدرك الوسائل، ج17، ص308، ح5۔
- ↑ طوسی، تہذيب الاحكام، ج7، ص396، ح9۔
- ↑ صدوق، الخصال، ج2، ص650، ح46۔
- ↑ کلینی، الكافى ج3، ص321، ح7۔
- ↑ صدوق، خصال، ص42، ح32۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج3، ص218، ح3۔
- ↑ شوشتری، احقاق الحقّ ج12، ص439، س11۔
- ↑ اربلی، كشف الغمّه، ج2، ص349، س 13۔
- ↑ اربلی، كشف الغمّة، ج2، ص349، س3۔
- ↑ صدوق، عيون اخبارالرّضا، ج2، ص256، ح6۔
- ↑ طوسی، اختيارمعرفۃ الرّجال، ص564، ح1066۔
- ↑ اربلی، كشف الغمّة، ج2، ص349، س7۔
- ↑ قمی، منتهی الآمال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۶۹-۴٧۰.
- ↑ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص390۔ شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص278۔ فتال نیشابوری، ص241و242۔
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳٧۳ش، ص۳٧۳-۳۸۳.
- ↑ قرشی، حیاة الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۸-۱٧۸.
- ↑ شبستری، سبل الرشاد، ۱۴۲۱ق، ص۱۹-۲۸۹.
- ↑ عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۹.
- ↑ برقی، ص۵٧.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۹۱.
- ↑ عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۳۱۴، ۳۱۵، ۲۶۲، ۲۸۳، ۳۱۹، ۲٧۱.
- ↑ واردی، گونہ شناسی راویان امام جواد، ص۳۰-۳۱.
- ↑ رک: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۰.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ ابن ابی الثلج، تریخ الائمة، ۱۴۰۶ق، ص۱۳.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۱۰۶.
- ↑ ابن ابی الثلج، تریخ الائمة، ۱۴۰۶ق، ص۱۳.
- ↑ ابن فتال، روضة الواعظین، ۱۳٧۵ق، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳، ۲۹۵.
- ↑ نگاه کرن: عیاشی، تفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۰.
- ↑ عیاشی، تفسیر، ج1، ص320۔
- ↑ عاملی، زندگانی سیاسی امام جواد، ص153۔
- ↑ المسعودی، اثبات الوصیۃ للامام علی بن ابی طالب علیہ السلام، ص192۔
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۹۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیہ، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵.
- ↑ نگاه کرن: عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۱-۱۹۳؛ صدر، تریخ الغیبه، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۲۹-۲۳٧؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۸۱-۴۸۲.
- ↑ من هي السيدة حكيمة خاتون؟ مركز الإشعاع الإسلامي
- ↑ سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ص359۔
- ↑ ہیتمی، ابن حجر، الصواعق المحرقہ، ص206۔
- ↑ فتال نیشابوری، روضۃ الواعظین، ص237۔
- ↑ عاملی، مرتضی، زندگانی سیاسی امام جواد، ص106. ۔
- ↑ راوندی، دعوات الراوندی، ۱۴۰٧ق، ص۱۹۱، ح۵۳۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۱، ص۳۵.
- ↑ مفید، المزار، ۱۴۱۳ق، ص۲۰٧.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۴، ص۵۸۳-۵۸۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۴۸.
مآخذ
[سودھو]- ابن شعبہ حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، جامعہ مدرسین، ۱۴۰۴ھ
- ابن ابی الثلج، تاریخ الائمة، در مجموعہ نفیسہ فی تاریخ الائمہ، چاپ محمود مرعشی، قم، کتابخانہ آیت اللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ھ
- ابن تیمیہ، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویہ، تحقیق: محمد رشاد سالم، بی جا، بی نا، بی تا.
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق: هاشم رسولی، قم، نشر علامہ، بیتا.
- ابن کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ھ
- اربلی، کشف الغمہ فی معرفة الائمہ، قم، رضی، ۱۴۲۱ھ
- اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
- انجمن تاریخ پژوهان حوزه، مجموعہ مقالات همایش سیره و زمانہ امام جواد علیہ السلام، بہ کوشش: حمید رضا مطهری، قم، مرکز مدیریت حوزههای علمیہ، ۱۳۹۵ش.
- بحرانی، عبدالله اصفهانی، عوالم العلوم و المعارف، مستدرک- حضرت زهرا تا امام جواد (ع)، مؤسسة الإمام المهدی عجّل الله تعالی فرجہ الشریف، قم.
- بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، تحقیق: احمد بهمنیار، تهران، انتشارات فروغی، ۱۳۶۱ش.
- پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسہ امام صادق، ۱۳۷۹ش.
- جاسم، حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمہ: محمد تقی آیت اللهی، تهران، مؤسسہ انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۶ش.
- جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمہ علیهم السلام، قم، مؤسسہ آموزشی پژوهشی امام خمینی،۱۳۸۲ش
- جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه (ع)، قم، انصاریان، چاپ: پنجم، ۱۳۸۱ش.
- حاجی زاده، ید الله، «غالیان در دوره امام جواد (ع) و نوع برخورد حضرت با آنان»، در مجلہ تاریخ اسلام، شماره۶۵، بهار۱۳۹۵ش.
- حَسّون، محمد، أعلام النساء المؤمنات، تهران، دار الاسوه، ۱۴۲۱ھ
- خز علی، موسوعة الامام الجواد علیہ السلام، قم، مؤسسہ ولی العصر علیہ السلام للدراسات الاسلامیہ، ۱۴۱۹ھ
- دشتی، محمد، «نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمہ علیهم السلام»، فصلنامہ فرهنگ جهاد، قم، وزارت جهاد کشاوزی، تابستان ۱۳۸۴.
- راوندی، سعید بن هبة الله (قطب الدین)، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی علیہ السلام، ۱۴۰۹ھ
- راوندی، سعید بن هبة الله، دعوات الراوندی، قم، منشورات مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ھ
- سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۸ھ
- سید ابن طاووس، علی بن موسی، الدروع الواقیه، بیروت، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵ء
- سید بن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، تصحیح ابو طالب کرمانی و محمد حسن محرر، قم، دار الذخائر، ۱۴۱۱ھ
- شبستری، عبدالحسین، سبل الرشاد الی اصحاب الامام الجواد علیہ السلام، قم، کتابخانہ تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۴۲۱ھ
- صدر، سید محمد، تاریخ الغیبہ، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۲ھ
- صدوق، محمد بن علی، التوحید، تصحیح: هاشم حسینی، قم، جامعہ مدرسین، ۱۳۹۸ھ
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ترجمہ: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۳ش.
- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیہ، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامع مدرسین حوزه علمیہ قم، چاپ: دوم، ۱۴۱۳ھ
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر المرتضی، ۱۴۰۳ھ
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ھ
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷ء
- طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، تصحیح: قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ھ
- طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، تصحیح: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح: حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیہ، چاپ: چهارم، ۱۴۰۷ھ
- طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبہ، تحقیق: عباد الله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیہ، ۱۴۲۵ھ
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، قم، المکتبة الاسلامیة، بیتا.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ھ
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیة للامام الجواد، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، الطبعة الثالثة، ۱۴۲۵ھ
- عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی الرضا علیهما السلام، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ھ
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر العیاشی، تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ھ
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۷۵ھ
- قرشی، باقر شریف، حیاة الامام محمد الجواد علیہ السلام، بیجا، امیر، چاپ: دوم، ۱۴۱۸ھ
- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، موسسہ انتشارات هجرت، چاپ هفدهم، ۱۳۸۶ش.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، تحقیق: مهدی رجائی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ھ
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- اختیار معرفة الرجال، تلخیص: محمد بن حسن طوسی، تصحیح: حسن مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ھ
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ھ
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، الطبعة الثالثہ، ۱۴۰۳ھ
- مجلسی، محمد باقر، زاد المعاد، تصحیح علاء الدین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ھ
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للامام علی بن ابی طالب علیہ السلام، قم، مؤسسة أنصاریان، الطبعة الثالثة، ۱۴۲۶ھ
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ھ
- شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، بیروت، دار المفید للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۴ھ
- مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار-مناسک المزار، تصحیح: محمد باقر ابطحی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ھ
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المشرفة، ۱۳۶۵ش.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعہ، بیروت، دار الاضواء، چاپ: دوم، ۱۴۰۴ھ
- هیثمی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقة، استانبول، مکتبة الحقیقة، ۱۴۲۴ھ
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق/۱۳۷۰ھ
معصوم دہم: امام علی رضا علیہ السلام |
14 معصومین امام محمد تقی علیہ السلام |
معصوم دوازدہم: امام علی نقی علیہ السلام |
|
|
- مضامین جنہاں وچ روسی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ عربی بولی دا متن شامل اے
- 811 دے جم
- 12 اپریل دے جم
- 835 دیاں موتاں
- 25 نومبر دیاں موتاں
- صفحات مع خاصیت P157
- صفحات مع خاصیت P802
- صفحات مع خاصیت P109
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- امام محمد تقی
- امام رضا دی اولاد
- شیعہ ائمہ
- چودہ معصومین
- کاظمین وچ مدفون افراد
- شہدائے بنی ہاشم
- عراق وچ مدفون امام
- بنو ہاشم
- علوی
- ائمہ اثنا عشریہ
- اہل بیت
- بنو حسین
- چودہ معصوم
- نويں صدی دے ائمہ کرام
- زہر خودرنی توں اموات
- 835ء دی وفات
- 811ء دے جم
- تاریخ اسلام
- شیعہ امام
- امام
- علی
- خاندان محمد