تحریک خلافت
اسلامی خلافت خلفائے راشدین دے مگروں بنو امیہ تے بنو عباس توں ہندی ہوئی ترکی دے عثمانی ٹبر کول آئی ۔ پہلی جنگ عظیم دے ویلے اسلامی خلافت دا مرکز سلطنت عثمانیہ سی تے اس دا سربراہ خلیفہ عبدالحمید سی ۔
جنگ عظیم اول چ ترکی نے برطانیہ دے خلاف جرمنی دا ساتھ دتا ۔ ترکی دی جنگ چ شمولیت نال ہندستان دے مسلمان پریشان ہوئے کہ جے انگریز کامیاب ہوئے تے ترکی نال جنگا سلوک نئیں کیتا جائے گا ۔ ہندستان دے مسلماناں نے انگریزاں دا ساتھ دین لئی برطانیہ دے وزیراعظم لائیڈ جارج توں وعدہ لئیا کہ جنگ دے دوران مسلماناں دیاں مقدس تھانواں دی بے حرمتی نئیں ہوئے گی تے جنگ دے مگروں مسلماناں دی خلافت محفوظ رہے گی ۔
جنگ عظيم اول چ جرمنیجوڑ نوں شکست تے برطانیہ نوں فتح ملی ۔ جنگ دے خاتمے دے بعد برطانیہ تے اس دے اتحادیاں نے وعدہ خلافی کر دے ہوئے اپنیاں فوجاں بصرہ تے جدہ چ داخل کر دتیاں ۔ ہندستان دے مسلماناں نے انگریزاں نوں وعدے دی یاد دلان لئی تے خلافت دے تحفظ لئی اک تحریک شروع کیتی جسنوں " تحریک خلافت" دا ناں دتا گئیا ۔
خلافت کمیٹی دا قیام
[سودھو]5 جولائی 1919ء نوں خلافت دے مسئلے تے رائے عامہ منظم کرن تے متفقہ لائحہ عمل تیار کرن لئی آل انڈیا خلافت کمیٹی قائم کر دتی گئی ، جس دا صدر سیٹھ چھوٹانی تے سیکٹری حاجی صدیق کھتری منتخب ہوئے ۔
مقصد
[سودھو]تحریک خلافت دے وڈے وڈے مقصد ایہہ سن :۔
1۔ ترکی دی خلافت برقرار رکھی جائے ۔
- 2۔ مسلماناں دے مقدس مقامات ترکی دی تحویل چ رہن ۔
- 3۔ سلطنت عثمانیہ نوں ونڈئیا نا جائے ۔
خلافت کمیٹی دا پہلا اجلاس 1919ء چ دلی چ ہوئیا جس چ فیصلاہ کیتا گئیا کہ مسلمان انگریزاں دے جشن فتح چ شریک نئیں ہون گے تے جے اینہاں دے مطالبے نا منے گئے تے اوہ حکومت نال عدم تعاون کرن گے ۔ اس اجلاس چ ہندوآں کولوں تعاون دی اپیل کیتی گئی ۔
کانگرس نے پہلے ای رولٹ ایکٹ دے خلاف ملک گیر تحریک شروع کر رکھی سی ۔ دسمبر 1919ء چ کانگرس ۔ مسلم لیگ تے خلافت کمیٹی دے اجلاس امرتسر چ منعقد ہوے ، جتھے گاندھی نے ہندو مسلم اتحاد تے زور دتا ۔
1920ء چ مولانا محمد علی جوہر دی قیادت چ اک وفد انگلستان ، اٹلی تے فرانس دے دورے تے گئیا ، تاکہ برطانیہ دے وزیراعظم تے اتحادیاں نوں انہاں دے وعدے یاد کروائے ۔ وفد نے برطانیہ پہنچ کے وزیراعظم لائیڈ جارج نال ملاقات کیتی پر اسدا جواب "آسٹریا تے جرمنی نال خوفناک انصاف ہو چکئیا تے ترکی استوں کیویں بچ سادا اے " سن کے وفد نوں مایوسی ہوئی ۔ اس دے مگروں وفد نے اٹلی تے فرانس دا وی دورہ کیتا پر کتے وی اینہاں دی گل نا سنی گئی ۔
خلافت وفد حالے انگلینڈ چ ای سی کہ ترکی تے معاہدہ سیورے مسلط کر دتا گئیا ۔ جس دے نتیجے چ ترکی کولوں سارے بیرونی مقبوصہ علاقے کھو لئے گئے ۔ ترکی تے فضائی فوج رکھن تے پابندی لا دتی گئی تے درہ دانیال تے اتحادیاں دی بالادستی قائم رکھی گئی ۔
تحریک ترک موالات
[سودھو]خلافت وفد ھی ناکام واپسی تے معاہدہ سیورے دی ذلت آمیز شرطاں دے خلاف خلافت کمیٹی نے 1920ء چ تحریک ترک موالات دا فیصلہ کیتا ۔ گاندھی نوں اس تحریک دا رہنما مقرر کیتا گئیا ۔ اس دے اہم پہلو ایہہ سن ۔
- حکومت دے حطابات واپس کر دتے جان ۔
٭کونسلاں دی رکنیت توں استعفی ھے دتا جائے ۔
٭سرکاری ملازمتاں توں علیحدگی اختیار کر لی جائے ۔
٭تعلیمی ادارے سرکاری امداد لینا بند کر دینہہ۔
٭مقدمے سرکاری عدالتاں دی بجائے ثالثی عدالتاں چ پیش کیتے جانہہ ۔
٭انگریزی مال دا بائیکاٹ کیتا جائے ۔
تحریک ہجرت
[سودھو]تحریک دے دوران کجھ علماء نے برصغیر نوں دارالحرب قرار دے کے ایتھوں ہجرت کرنے دا فتوی دتا ۔ جس تے ہزاراں مسلماناں نے اپنا گھر بار ویچ کے افغانستان دی راہ لئی ۔ ایہہ ہجرت حکومت افغانستان دے عدم تعاون پاروں نکام ہو گئی تے مسلماناں دا کافی جانی تے مالی نقصان ہوئیا ۔ ( پتانئیں ایہہ کاہدے علماء سی جنہاں نوں اینی عقل وی نئیں سی ، جے مسلماں ای ہندستان توں ہجرت کر گئے تے ہندستان (اوس ویلے دے) چ تاں مسلماناں دی گنتی گھٹ ہو جائے گئی تے ہندوآں دیاں تے موجاں لگ جانیاں سن کیونجے اوہ تاں پہلے چاہندے سن کہ مسلمان یاں تے ہندو ہو جانہہ یاں فیر ہندستان توں چلے جانہہ ، لگدا اے کہ ایہہ نام نہاد علماء ، یاں تے بلکل ای عقلوں پیدل سن یاں فیر ہندوآں دے ایجنٹ سن ، جنہاں نے مسلماناں دا جانی تے مالی نقصان کروائیا )۔
جامعہ ملیہ دا قیام
[سودھو]مولانا محمد علی جوہر نے علی گڑھ کالج دی انتظامیہ توں سرکاری امداد نا لین دی اپیل کیتی ۔ کالج انتظامیہ نے اینج کرن توں انکار کر دتا ۔ جس تے مولانا محمد علی نے بوہت سارے طالب علماں نوں اپنے نال ملا کے جامیہ ملیہ علی گڑھ دی نیہہ رکھی ۔ ایہہ ادارہ 1925ء چ دلی منتقل کر دتا گئیا ۔
ساحل مالابار دے موپلہ مسلماناں نے تحریک خلافت چ ودھ چڑھ کے حصہ لئیا ، جس دے نتیجے چ اینہاں نوں تشدد دا نشانہ بنائیا گئیا ۔ اس لئی اوہناں نے تنگ آ کے 1925ء ج بغاوت کر دتی ۔ حکومت نے اس بغاوت نوں سختی نال کچل دتا تے ہزاراں موپلےآں نوں موت دے گھاٹ لا دتا گئیا ۔
چوراچوری دا واقعہ
[سودھو]5 فروری 1922ء نوں تحریک خلافت دی حمایت چ لوکاں نے مشتعل ہو کے اترپردیش دے اک پنڈ چوراچوری چ اک تھانے نوں اگ لا دتی ، جس چ 22 سپاہی جل کے مر گئے ۔ اس واقعہ نون آولا بنا کے گاندھی نے ایہہ اعلان کر دتا کینونجے ایہہ تحریک عدم تشدد تے کاربند نئیں رہی اس لئی اسنوں ختم کیتا جاندا اے ۔
نکامی دیاں وجہاں
[سودھو]ناپائیدار اتحاد
ہندوآں تے مسلماناں دا اتحاد سطحی ۔ جذباتی تے وقتی سی ۔ دونہاں قوماں نوں حکومت دے خلاف نفرت نے عارضی طور تے اکٹھا کر دتا سی پر شدھی تے سنگھٹن دیاں تحریکاں نے چھیتی ای اس اتحاد نوں ٹوٹے ٹوٹے کر دتا تے تحریک خلافت کمزور ہونا شروع ہوگئی ۔
مقصداں چ تضاد
[سودھو]مسلماناں دی تحریک خلافت سیاسی فیدے دی بجائے مذہبی جوش تے خروش تے مبنی سی ۔ ہندو استوں سیاسی فیدے لبھ رہےسن ، جہڑا تحریک خلافت دی کامیابی توں لبھنا مشکل سی ، اس لئی جدوں تحریک خلافت کامیابی دے نیڑے لگن آلی سی تاں گاندھی نے تحریک نوں ختم کرن دا اعلان کر کے مسلماناں دی پٹھ چ چھرا مار دتا ۔
گاندھی دیاں قلابازیاں
[سودھو]گاندھی نے اس تحریک نوں اوس ویلے ختم کرن دا اعلان کیتا ۔ جدوں مسلماناں دے سارے آگو جیل چ سن تے تحریک دی قیادت سمبھالن آلا کوئی وی موجود نئیں سی ۔ اس نال ایہہ تحریک حتم ہو کے رہ گئی تے مسلماناں دا اپنے آگوآں توں اعتماد لتھ گئیا ۔
گاندھی ہندوآں دا مہاتما بن گئیا تے مولانا محمد علی جوہر گم نامی چ چلے گئے ۔
1924 میں، دو ہندوستانی بھائیوں، مولانا محمد علی جوہر اور مولانا شوکت علی، خلافت تحریک کے رہنما، نے پمفلٹ تقسیم کیے جن میں ترک عوام سے اسلام کی خاطر خلافت عثمانیہ کو برقرار رکھنے کا مطالبہ کیا گیا ۔ تاہم، ترکی کی نئی قوم پرست حکومت کے تحت، اسے غیر ملکی مداخلت قرار دیا گیا، اور کسی بھی قسم کی غیر ملکی مداخلت کو ترکی کی خودمختاری کی توہین، اور اس سے بھی بدتر، ریاستی سلامتی کے لیے خطرہ قرار دیا گیا ۔ مصطفی کمال پاشا (اتاترک) نے فوری طور پر موقع سے فائدہ اٹھایا ۔ ان کے اقدام پر، قومی اسمبلی نے 3 مارچ 1924 کو خلافت کو ختم کر دیا ۔ عبدالمجید کو عثمانی ایوان کے باقی ارکان کے ساتھ جلاوطن کر دیا گیا ۔ مصطفی کمال پاشا نے احمد شریف السنوسی کو اس شرط پر خلافت کی پیشکش کی کہ وہ ترکی سے باہر رہتے ہیں ۔ سینوسی نے اس پیشکش کو مسترد کر دیا اور عبدالمجید کے لیے اپنی حمایت کی تصدیق کی ۔
شریف مکہ حسین بن علی نے انگریزاں نال مل کے عرب بغاوت نوں کامیاب بنا کے سلطنت عثمانیہ توں حجاز تے دوجے عرب علاقے علیحدہ کر لئے ۔ اس کولوں حجاز تے دوجے گئی علاقے کھو کے شاہ عبدالعزیز نے سعودی عرب دے قیام دا اعلان کردتا تے اسنوں مکہ توں کڈ دتا ۔( ایہہ انگریزاں دا پرانا نمک خوار سی اس لئی انگریزاں نے اسدے اک پتر طلال نوں اردن تے دوجے پتر فیصل (شاہ فیصل دوم)نوں عراق دا بادشاہ بنا دتا ، اردن چ اسدے ٹبر دی حکومت اج وی جاری اے تے عراق چ انقلابیاں نے 1959ء چ اسدے ٹبر دا خاتمہ کر کے جمہوری حکومت دا قیام عمل چ لیاندا سی ۔ اینہاں غداراں دی وجہ توں اج تک فلسطینی ، یہودیاں دے ہتھوں دربدر نیں )۔
سعودی مملکت دے قیام دے اعلان نال تحریک خلافت ڈھیلی پئے گئی ۔
تحریک خلافت دے نتیجے
[سودھو]تحریک خلافت ورگی عوامی تحریک دی مثال برصغیر دی تریخ چ نئیں ملدی ۔ اس چ شک نئیں کہ ایہہ تحریک اپنے مقصداں نوں حاصل کرن چ نکام رہی ، پر اسنے ہندستان دی سیاست تے مسلماناں دی تریخ تے گھوہڑے اثر چھڈے ۔
٭مسلماناں دی مایوسی ۔
٭ ہندو مسلم ہتحاد دا خاتمہ۔
٭سیاسی جاگ ۔
٭پرجوش قیادت دا اٹھنا۔
٭علماء تے طالب علماں دا سیاست چ داخلہ ۔
٭ گاندھی دی مشہوری ۔
٭داخلی مسئلےآں ول توجہ ۔
٭کانگرس تے جمیعت علمائے ہند وچکار تعاون ۔