ترکی آرمینیا جنگ
جنگ ارمنستان–ترکیه | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
غیر نظامیان ارمنی در حال ترک شهر کارس. | |||||||||
| |||||||||
محارب | |||||||||
دولت موقت جنبش ملی ترکیه | اولین جمهوری ارمنستان | ||||||||
کمانڈر اور رہنما | |||||||||
کاظم قرهبکر روشتو پاشا عثمان نوری جاویت اردل حالیت کارسیالان کاظم اربای |
دانیل پیرومیان هاروتیون هوسپیان مؤسس سیلیکیان | ||||||||
شریک یونٹیں | |||||||||
رسته پیادهنظام (لشکر چهارم)[۲] |
رسته پیادهنظام (لشکر سوم و ۱ تیپ، سوارهنظام), ۱ واحد توپخانه[۳] | ||||||||
طاقت | |||||||||
۵۰٬۰۰۰[۴][۵] –۶۰٬۰۰۰[۶][۷] |
۲۰٬۰۰۰ سرباز،[۸] ۴۴ توپ صحرایی، ۴۰ توپ، ۲۵۰ مسلسل[۹] | ||||||||
ہلاکتیں اور نقصانات | |||||||||
؟ |
۷٫۲۰۰ سرباز کشته شده؛ ۶۰٬۰۰۰–۹۸٬۰۰۰ غیرنظامی[۱۰] یا ۱۹۸٬۰۰۰–۲۵۰٬۰۰۰ غیرنظامی کشته شدند[۱۱][۱۲] |
آرمینیا-ترکی جنگ توں مراد اوہ جنگ اے جو آرمینیا دی پہلی جمہوریہ تے ترک قومی تحریک دی عارضی حکومت دے درمیان ۲۴ ستمبر توں ۲۳ دسمبر ۱۹۲۰ تک ہوئی۔
تریخ
[سودھو]۱۸۷۸ توں ۱۹۱۵ تک قفقاز دا جنوب تے جنوب مغرب روس دے کنٹرول وچ سی۔ بالشویک انقلاب دے بعد، عثمانی فوج نے کچھ کنٹرول حاصل کر ليا، تے ۱۹۱۸ وچ بریسٹ-لیٹوسک معاہدے نے خطے اُتے اس خودمختاری نوں تسلیم کيتا۔ اس گل اُتے اتفاق کيتا گیا کہ ۱۸۷۸ دی سلطنت دے اندر دے علاقےآں اُتے عثمانی حکومت کرن گے۔ پر، ترکاں نے معاہدے وچ بیان کردہ توں زیادہ علاقے اُتے قبضہ کر ليا، سوویت جمہوریہ جارجیا، آرمینیا تے آذربائیجان، جو مئی ۱۹۱۸ وچ قائم ہوئے سن، نوں ۴ جون 1918 کے بیٹن معاہدے نوں قبول کرنے اُتے مجبور کیا، یعنی اس توں زیادہ علاقے دا نقصان ہويا۔ سلطنت عثمانیہ تے خطے وچ عثمانی اثر و رسوخ۔ فیر اکتوبر ۱۹۱۸ وچ سلطنت دے خاتمے دے بعد اس علاقے دا کچھ حصہ برطانوی کنٹرول وچ آگیا۔ اس طرح، آرمینیائیاں نے، برطانیہ دے نال مشترکہ طور پر، ۱۹۲۰ دی دہائی دے آخر تک کارس جداں شہراں دا کنٹرول سنبھال لیا۔ برطانوی فوجاں دے انخلاء دے بعد ترک فوج نے بالشویکاں دی مدد توں اس سرزمین اُتے دوبارہ قبضہ کر ليا۔ مسلسل بدلدی ہوئی سرحداں دی وجہ توں آبادی نوں نقل مکانی اُتے مجبور کيتا گیا تے اس توں نسلی گروہاں دے درمیان بہت زیادہ تناؤ پیدا ہويا جو بالآخر قتل عام اُتے منتج ہويا۔
۱۹۱۸ توں ۱۹۲۱ دے قتل عام
[سودھو]قتل عام دی پہلی لہر ۱۹۱۸ وچ آئی۔ بالشویک انقلاب دے فوراً بعد، پارٹی آف یونٹی اینڈ پروگریس نے قفقاز تے وسطی ایشیا اُتے قبضہ کرکے اپنے پین - ترک تے پان اسلامسٹ خواباں نوں پورا کرنے دی امید ظاہر کیتی۔ ۱۹۱۶ دے بعد تھرڈ ڈویژن دے کمانڈر وہیب پاشا نے آرمینیائی لیڈراں نوں یقین دلایا کہ ہن پانرانی ازم دی اگ بھڑک چکی اے:
«ترک سرزمین دی تقدیر مغرب توں مشرق تک پھیلی ہوئی اے۔ اساں [بلقان] چھڈ دتا، ہن اسيں افریقہ توں نکل گئے، لیکن سانوں مشرق دی طرف جانا اے۔ ساڈی نسل ساڈا مذہب اے، ساڈا بولین سب کچھ اے۔ تے اس وچ اک پرکشش تے ناقابل تلافی جذبہ اے۔ ساڈے بھائی باکو، داغستان، ترکستان تے آذربائیجان وچ نيں۔ تسيں آرمینیاں نے ساڈا راستہ روکیا اے۔ آپ نوں اک طرف ہٹنا ہوئے گا تے ساڈا راستہ چھڈنا ہوئے گا۔.»[۱۳]
جرمن ذرائع دے مطابق اس منصوبے نوں عملی جامہ پہنانے دا اک طریقہ ایہ سی کہ "بقیہ تمام آرمینیائی باشندےآں نوں تباہ کر دتا جائے۔" مارچ وچ جدوں ترک فوجیاں دے قتل عام دی خبر برلن پہنچی تاں جرمن حکومت نے مداخلت کرنے دی کوشش کيتی۔ علاقے وچ جرمن افسران نے اطلاع دتی کہ ایہ ہلاکتاں اسماعیل انور دے بھائی نوری پاشا تے اس دے چچا خلیل پاشا دی قیادت وچ بریسٹ لیتوسک معاہدے دی خلاف ورزی کردے ہوئے کيتیاں گئیاں۔ جنرل لاسو نے ۱۵ تے ۲۳ مئی ۱۹۱۸ نوں رپورٹ بھیجی۔ [۱۴]
« انہاں علاقےآں دے لئی ترکاں دے لامحدود مطالبات جو کہ تمام آرمینیائی نيں۔ اوہ بریسٹ ٹریٹی وچ طے شدہ حد توں کدرے زیادہ دور دی سرحد حاصل کرنے، قفقاز دے معاشی استحصال اُتے اجارہ داری قائم کرنے تے بعید قفقاز دے آرمینیائی باشندےآں نوں مکمل طور اُتے ختم کرنے دی کوشش کردے نيں۔»
۲۰ جولائی ۱۹۱۸ تک، تقریباً ۶۰۰٬۰۰۰ آرمینیائی ترک فوجاں دی آمد توں پہلے قفقاز توں فرار ہو چکے سن ۔ جرمن جنرل کریس وون کرسنسٹائن ، جو اس وقت تبلیسی وچ سن، لکھدے نيں:
«آرمینیائیاں دے تئیں ترکاں دی پالیسی دردناک حد تک واضح اے۔ ترکاں نے کسی وی طرح توں آرمینیائیاں دی جڑاں نوں ترک نئيں کيتا۔ »[۱۵]
خلیل پاشا نے اپنی یادداشتاں وچ اس گل دی تصدیق دی اے کہ اوہ انہاں قتل عام وچ ملوث سی۔ اوہ لکھدے نيں: اس گروہ دے لئی جو خلیل پاشا نوں انہاں قتل عام دا ذمہ دار تے مرتکب سمجھدا سی۔ اوہ قتل عام جس وچ کم و بیش ہر کسی نے خاندان دے کسی رشتہ دار، باپ یا بھائی نوں کھو دتا، بولے تے کہیا:
[۱۶]انہاں وچوں آخری نے آرمینیائی قوم نوں تباہ کرنے دی کوشش کيتی اے۔ کیونجے اوہ اُس دی سرزمین دی مکمل تباہی دے خواہاں سن ۔
۱۹۱۹ دے موسم گرما تے موسم خزاں وچ قتل عام جاری رہیا۔ آرمینیا وچ امریکی اٹارنی جنرل ولیم این۔ ہاسکل ہلاکتاں دے پیمانے توں اِنّا حیران ہويا کہ ۱۶ اگست نوں اس نے صدر تھامس ووڈرو ولسن نوں اک انتباہ بھیجیا، جس وچ کہیا گیا: قفقاز وچ قتل عام۔ [۱۷] »
ترک فوج دے ہتھوں ۱۹۲۰ توں ۱۹۲۱ تک خطے وچ قتل عام جاری رہیا۔ دوسرے لفظاں وچ ، ایہ عثمانی پالیسی دا تسلسل سی، ہور ۱۹۲۰ دے خزاں وچ کاظم قرابکر دی کمان وچ ترک فوجی دستےآں دی پیش قدمی دا نتیجہ سی۔ انقرہ وچ نويں ترک پارلیمنٹ دے ارکان نے آرمینیائیاں دے تئاں اپنی پالیسی نوں پچھلی حکومت دے نامکمل کم نوں مکمل کرنے دی کوشش دے طور اُتے دیکھیا۔ ایوان نمائندگان دے ارزورم وچ صالح ایفندی نے تجویز پیش کيتی کہ مشرقی ترکی وچ باقی ماندہ آرمینیائی باشندےآں نوں منتقل کيتا جانا چاہیے:
«میرے پاس آپ دے لئی اک منطقی تے بے عیب پیشکش اے۔ آؤ اسنوں صحیح کردے نيں۔ آرمینیائی باشندےآں نوں احتیاط توں تلاش کرن تے انہاں نوں یریوان بھیجاں۔ اس طرح اوہ آرام دہ ہون گے، تے اسيں دور ہو جاواں گے۔ انہاں بیانات دے بعد منظوری دی چیخاں سنائی دینے لگياں۔»[۱۸]
"چارلس پی. گرانٹ آف امریکن کمیٹی نے مئی ۱۹۲۱ وچ گیامری توں رپورٹ کيتا کہ اس سال ہلاک ہونے والےآں وچ سوانیاں تے بچےآں دا وڈا حصہ سی۔ اس نے مرنے والےآں دی تعداد (بارہ توں پندرہ ہزار دے درمیان) دا تخمینہ لگایا۔ روسی ذرائع دے پاس آرمینیائیاں دے قتل عام دے بارے وچ بہت ساریاں دستاویزات موجود نيں۔ بالشویک، جنہاں نے ترک قوم پرستاں دے نال اچھے تعلقات برقرار رکھنے دے لئی خطے وچ غیر جانبدار گواہ بننے نوں ترجیح دتی، آخر کار اوہ عمل کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ ۱۸ جنوری ۱۹۲۱ نوں سوویت وزیر خارجہ جارجی چیچرین دی طرف توں قفقاز نوں بھیجے گئے ٹیلیگرام وچ ، اس نے کہیا کہ آرمینیائیاں دے موقف دے خلاف خاموشی دی پالیسی نوں جاری رکھنا ہن ممکن نئيں رہیا۔ سوویت جمہوریہ دی تباہی نوں دیکھ کے کھڑے ہونا دھوکہ اے۔ تے ضروری اقدامات کرنے دا مشورہ دتا۔ [۱۹]
۱۹۲۰ دی دہائی دے آخر تے ۱۹۲۱ دی دہائی دے اوائل دے واقعات دا حوالہ دیندے ہوئے انقرہ وچ روس دے سفیر ایوانووچ آرالوف لکھدے نيں:
«ترک افواج نے آرمینیائی باشندےآں اُتے خونریزی تے قتل عام مسلط کر دتا۔ ۶۹٬۰۰۰ توں زیادہ لوک مارے گئے.»[۲۰]
۱۹۶۱ وچ اک سوویت انسائیکلوپیڈیا نے جنگ دے دوران ترکی دے زیر قبضہ علاقےآں وچ مرنے والےآں دی تعداد تقریباً ۱۹۸٬۰۰۰ دسی۔ قفقاز وچ ایہ قتل عام، جسنوں وہاکن چھوٹے نسل کشی دے جج کہندے نيں، بغیر کسی مخالفت دے رونما ہونے دی اک اہم وجہ روسی انقلاب سی ۔ بالشویکاں دے نال اپنے تعلقات وچ ، ترک آرمینیائیاں دے نال جنگ نوں اتحادی ریاستاں دے خلاف جنگ وچ بدلنے وچ کامیاب ہو گئے، اس طرح دور قفقاز وچ اپنے دشمنانہ عزائم نوں چھپا لیا۔
انقرہ نے پہلی جمہوریہ آرمینیا دے وجود نوں اپنی بقا دے لئی سب توں وڈا خطرہ سمجھیا۔ کاظم قرابکر نے کہیا اے کہ ایہ حکومت اپنی موجودہ شکل وچ تے مستقبل وچ ہمیشہ مصائب دا باعث رہے گی تے انقرہ نوں تجویز دتی کہ اوہ جلد از جلد آرمینیائی سرزمین اُتے قبضہ کر لے۔ [۲۱] انقرہ حکومت نے جمہوریہ آرمینیا دے نال اپنے تعلقات دی وضاحت حالت جنگ وچ بین الاقوامی قانون دے مطابق کيتی۔ چونکہ ترکی نے اس وقت کسی وی کاکیشین جمہوریہ دے نال کوئی امن معاہدہ نئيں کيتا سی۔ انقرہ دے خیال وچ ، نويں جمہوریہ آرمینیا نوں اک خطرہ سمجھیا جاندا سی، نہ صرف اس لئی کہ اس نے چھ آرمینیائی صوبےآں اُتے قبضہ کرنا چاہیا، بلکہ اس لئی وی کہ اس نے اک عظیم تر آرمینیا دے آئیڈیل دی پیروی کی، جس وچ کلیسیا وی شامل سی۔ ۲۸ مئی ۱۹۱۸ نوں یریوان دی نويں پارلیمنٹ نے اک قرارداد منظور دی جسنوں "اک متحدہ تے آزاد آرمینیا دا فرمان" کہیا جاندا اے جس وچ بعید قفقاز تے سلطنت عثمانیہ وچ آبائی زمیناں نوں متحد تے آزاد کرنے دا ہدف دسیا گیا سی۔ ایہ مقصد چھ آرمینیائی صوبےآں نوں ملیا کے حاصل کيتا جا سکدا اے۔ [۲۲]
نومبر ۱۹۲۰ وچ ، سیکرٹری آف اسٹیٹ احمد مختار نے مشرقی فوج دے کمانڈر کاظم قرابکر نوں خفیہ خط و کتابت وچ لکھیا کہ ایہ ضروری اے کہ آرمینیائی باشندےآں نوں سیاسی تے جسمانی طور اُتے تباہ کيتا جائے۔ لیکن اس اصول اُتے عمل درآمد ساڈی طاقت تے عمومی سیاسی حالات اُتے منحصر اے۔ [۲۱]
پس منظر
[سودھو]قفقاز دی ترک فوج، جو ارزورم دی طرف پسپائی اختیار کرچکی سی، اپنے کمانڈر جنرل کاظم قرابکر دی پہل اُتے ۱۹۱۹ دے آغاز توں ہی بدلہ لینے دے خیال دا مرکز بن گئی۔ مصطفیٰ کمال اتاترک ، جو بعد وچ قوم پرست تحریک دے رہنما بنے، انہاں دے نال شامل ہونے وچ زیادہ عرصہ نئيں گزریا سی۔ اس تحریک نوں "یونٹی اینڈ پروگریس" پارٹی دے سابق ممبران دے درمیان مکمل طور اُتے تیار زمین مل گئی۔ [۲۳] ارزورم (جولائی ۱۹۱۹) تے فیر سیواس (اسی سال ستمبر) دی پارٹی کانگریس وچ کمالی تحریک نے نويں ترکی نوں وراثت وچ ملنے والے انتہائی قوم پرستی تے نسل پرستی دے اپنے نظریے نوں نافذ کيتا۔ انقرہ وچ کمالی تحریک دے حامیاں نے قسطنطنیہ وچ مقیم ترک حکومت دے خلاف جنگ دے نتیجے وچ پہلی آمرانہ حکومت قائم کيتی۔ [۲۴]
جب قسطنطنیہ دی حکومت دے حکمراناں (فرید پاشا دے داماد تے فیر مارشل عزت پاشا) نے کولہاں (آرمینیا دا پنڈ) تے وان دی پہلی جمہوریہ آرمینیا دی حکومت نوں منتقلی نوں قبول کرنے دے لئی تیار ہونے دا اعلان کيتا۔ انقرہ دی قوم پرست حکومت نے نہ صرف کسی وی علاقائی منتقلی نوں قبول کرنے توں انکار کیا، انہاں نے اعتراض کیا، بلکہ کارس تے اردہان اُتے دوبارہ قبضے دا دعویٰ وی کيتا۔ [۲۵]
انقرہ حکومت نے ترکی وچ آرمینیائیاں دی نسل نوں منقطع کرنے اور جنوبی قفقاز دی جمہوریہ نوں اپنی سرزمین توں الحاق کرنے دی جدوجہد دے آغاز وچ کوئی ہچکچاہٹ محسوس نئيں کيتی۔ عام طور اُتے تمام ریاستاں دی سفارت کاری دا ہمیشہ توں اہم مقصد اپنے پڑوسیاں نوں اپنے توں چھوٹا تے کمزور بنانا ہُندا اے، لیکن ایسا لگدا اے کہ ترک سفارت کاری تے ترک فوج نے اس جدوجہد وچ ہار مان لی اے، تے روس جداں مضبوط پڑوسیاں نوں ہمسایاں دے مقابلے وچ ترجیح دتی اے۔ تن ٹرانسکاکیشین جمہوریہ۔ [۲۶]
ترکی آرمینیا جنگ
[سودھو]اک اچھی طرح توں لیس فوج تے کافی اسلحہ تے گولہ بارود دے نال (جب ترکی دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے تاں اتحادی افواج نے لاپرواہی دا مظاہرہ کيتا تے اسنوں غیر مسلح کرنے نوں نئيں کہیا)، اپنے قومی رہنماواں دی پہل پر، اوہ فرانس دے خلاف تن محاذاں اُتے چھیڑ چھاڑ کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ کلیسیا ، یونانیاں دے خلاف، ایشیا مائنر دے مغربی حصے وچ اور جنوبی قفقاز وچ آرمینیائیاں دے خلاف۔ [۲۷]
لیکن ترکی دی فوج دے لئی اٹلی دی طرف توں وی مدد حاصل کيتی گئی سی، جو پریشان سی کہ یونان ازمیر دے علاقے اُتے قبضہ کر لے گا، کیونجے اس دے اپنے خیالات سن، کچھ بااثر فرانسیسی حلفےآں دی طرف توں جنہاں نے ایشیا مائنر وچ سرمایہ کاری کرنے دا منصوبہ بنایا سی، تے روس دی طرف توں، کیونجے قسطنطنیہ تے دارڈینیلس تے باسفورس اُتے تیسری طاقتاں جداں عظیم مغربی طاقتاں دے قبضے دے خطرے نے روس تے ترکی دے درمیان اک مشترکہ دلچسپی پیدا کر دتی سی جس دے مقابلے وچ آرمینیا دا مسئلہ ثانوی اہمیت دا حامل سی۔ [۲۸]
ترک قومی تحریک نے انہاں تمام حامیاں اُتے بھروسہ کردے ہوئے اک زبردست جدوجہد شروع کر دتی۔
شام دے معاہدے دے بعد ترکاں نے پہلے جمہوریہ آرمینیا اُتے فیصلہ کن حملہ کيتا۔ ترک فورتھ ڈویژن نے کارین دے علاقے وچ توجہ مرکوز دی تے ستمبر ۱۹۲۰ وچ سارقمش دے علاقے وچ حملہ شروع کيتا۔ [۲۹] اس حملے دے جواب وچ ، آرمینیائی حکومت نے اک عام سامان دا آرڈر دتا، جس دے نتیجے وچ ۳۵٬۰۰۰ (بعض ذرائع دے مطابق ۲۰٬۰۰۰ فوجی) آرمینیائی پرچم دے تھلے جمع ہوئے۔ [۳۰]
قابل ذکر اے کہ ۱۹۲۰ دے آغاز توں ہی انقرہ حکومت تے سوویت روس دے درمیان خوشگوار تعلقات نے یورپ وچ انقلابی تحریکاں دی شکست توں مایوس ہوکے مشرقی قوم پرستاں دے نال مل کے عظیم یورپی طاقتاں نوں وڈا دھچکيا لگانے دا فیصلہ کيتا سی۔ [۳۱]
اسی وقت، روس نے قفقاز نوں دوبارہ فتح کرنا شروع کر دتا۔ اپریل ۱۹۲۰ وچ ، ترک قوم پرستاں دی روحانی مدد توں سرخ فوج نے باکو شہر تے جمہوریہ آذربائیجان اُتے قبضہ کر ليا۔ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان نے نگورنو کاراباخ تے زنگیزور دے آرمینیائی علاقےآں پر جمہوری جمہوریہ آذربائیجان دے دعوےآں دی تصدیق کيتی۔ اگست ۱۹۲۰ وچ باکو وچ گریگوری زینوویف ، کارل ریڈیک تے بلاکون دی قیادت وچ اک کانگریس بلائی گئی، جسنوں مشرقی اقوام کی کانگریس کہیا جاندا اے، اسماعیل انور دی شرکت وچ ۔ کانگریس نے ترکی تے کمال اتاترک دے لئی سوویت روس دی حمایت اُتے مبنی زیادہ فعال پالیسی دا آغاز کيتا۔ اس طرح، آرمینیائی فوج نوں سوویت آذربائیجان دے نال اپنی سرحداں نوں برقرار رکھنے دے لئی اپنی افواج دا کچھ حصہ مشرق دی طرف منتقل کرنے اُتے مجبور کيتا گیا، جدوں کہ ايسے وقت مغرب توں ترکی دی جارحیت شروع ہو گئی۔ [۳۲]
ستمبر تے اکتوبر دے دوران شمال وچ آرمینیائی فوج ترکاں دی پیش قدمی نوں روکنے وچ کامیاب رہی۔ ۱۴ اکتوبر نوں آرمینیائی فوج نے نويں سلیم بیگی حمد محاذ اُتے جوابی حملہ کیا، جس دے دوران جنگ کيتی قسمت دا تعین کيتا گیا۔ ابتدائی فتح دے بعد آرمینیائی فوج دشمن دے فیصلے نوں ناکام بنانے وچ ناکام رہی۔ اگلے دناں وچ ، ترک فوج کارس دے نیڑے پہنچی تے ۳۰ اکتوبر نوں، اس دے سجے بازو دی طرف توں جوابی حملے تے تیز رفتار حرکت دے نال، انہاں نے قلعہ اُتے دوبارہ قبضہ کر ليا۔ شمالی آرمینیائی کور دے زندہ بچ جانے والے جیومری دی طرف پِچھے ہٹ گئے۔ ۷ نومبر نوں ترک اوتھے داخل ہوئے تے ونادزور دی طرف اپنی جارحیت جاری رکھی۔ درہ جاجور وچ آرمینیائی ڈویژن دی اٹھويں رجمنٹ [۳۳] تے یریوان دے جنوب وچ تعینات آرمینیائی فدائین افواج نے اک شدید لڑائی وچ ترک افواج نوں پسپا کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ [۳۴]
۲ دسمبر ۱۹۲۰ نوں جیمری وچ جمہوریہ آرمینیا دے نمائندےآں نوں انقرہ حکومت کیتی طرف توں عائد کردہ امن دی شرائط نوں قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ ترک حکومت نے تمام مغربی آرمینیا نوں اپنے پاس رکھیا۔ لیکن آرمینیا، اس طرح مسخ ہو کے ۳۰٬۰۰۰ مربع کلومیٹر دی سرزمین تک محدود ہو گیا، ہن مکمل طور اُتے آزاد ملک دے طور اُتے رہنے دے قابل نئيں رہیا، تے انہاں وچوں ہر اک نوں ترکاں توں خطرہ سی۔ ايسے دن، ۲ دسمبر ۱۹۲۰، جمہوریہ آرمینیا سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا بن گیا۔ [۳۵]
متعلقہ مضامین
[سودھو]- آرمینیائی نسل کشی
- آرمینیا دی تریخ
- آرمینیائی انقلابی فیڈریشن
- باکو دی جنگ
- سردارآباد دی لڑائی
- آرمینیا دی عسکری تریخ
حوالے
[سودھو]- ↑ Hovannisian, Richard G. (1996). The Republic of Armenia, Vol. IV: Between Crescent and Sickle, Partition and Sovietization. Berkeley: University of California Press, 394–397. ISBN 0-520-08804-2.
- ↑ Necdet Zeybek, Kemal Kara: Kurtuluş Savaşı ve Atatürk dönemi, ABC, 2005, ISBN 975-23-0127-4, page 298. سانچہ:Tr
- ↑ Türk İstiklâl Harbi: Dogu cephesi (1919–1921), Türkiye Genelkurmay Başkanlığı. Harb Tarihi Dairesi, Gnkur. Basımevi, 1965, page 46. سانچہ:Tr
- ↑ Kadishev, A.B. (1960), Интервенция и гражданская война в Закавказье [Intervention and civil war in the South Caucasus], Moscow, p. 324
- ↑ Andersen, Andrew. "TURKEY AFTER WORLD WAR I: LOSSES AND GAINS". Centre for Military and Strategic Studies. http://www.conflicts.rem33.com/images/Armenia/turk_ww1.htm.
- ↑ Guaita, Giovanni (2001), 1700 Years of Faithfulness: History of Armenia and its Churches, Moscow: FAM, ISBN 5-89831-013-4
- ↑ On the right of self-determination of the Armenian people of Nagorno-Karabakh
- ↑ سانچہ:Fr icon Ter Minassian, Anahide (1989). La république d'Arménie. 1918–1920 La mémoire du siècle. Brussels: éditions complexe, p. 220. ISBN [[Special:BookSources/2-87027-280-4.
- ↑ Mehmet Saray: Kafkas araştırmaları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1996, page 101. سانچہ:Tr
- ↑ These are according to the figures provided by آلکساندر میاسنیکیان، the President of the Council of People's Commissars of Soviet Armenia, in a telegram he sent to the Soviet Foreign Minister گئورگی چیچرین in 1921. Miasnikyan's figures were broken down as follows: of the approximately 60,000 Armenians who were killed by the Turkish armies, 30,000 were men, 15,000 women, 5,000 children, and 10,000 young girls. Of the 38,000 who were wounded, 20,000 were men, 10,000 women, 5,000 young girls, and 3,000 children. Instances of mass rape, murder and violence were also reported against the Armenian populace of Kars and Alexandropol: see واهاکن دادریان. (2003). The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. New York: Berghahn Books, pp. 360–361. سانچہ:شابک.
- ↑ Armenia: The Survival of a Nation, Christopher Walker, 1980.
- ↑ Akçam, Taner (2007). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, 327.
- ↑ Armenia on the Road to Independence, 1918,by:Richard G. Hovannisian,Published by University of California Press, 1967.p:195
- ↑ W. Charney, Israel (1994). The Widening Circle of Genocide. Transaction Publishers. p. 123. ISBN 1-4128-3965-3.
- ↑ Isabel V. Hull. "Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial." – Cornell University Press.p:280-281
- ↑ Taylan Sorgun. "İttihad ve Terakki'den Cumhuriyet'e Halil Paşa Bitmeyen Savaş." – p:240-241
- ↑ Gotthard Jäschke. "Ein Amerikanisches Mandat Für Die Türkei ?." -Publication Year: 1963. p:222
- ↑ zabitlarda dogu ve guneydogu meselesi copide bu nurettin gulmez.istanbul 1992,p.36
- ↑ Stefanos Yerasimos. "Kurtuluş Savaşı'nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917–1923." -Yayın Tarihi:2000-11-01.p:292
- ↑ Ervand Kazarovich Sarkisi︠a︡n, Ervand Ghazari Sargsyan, Ruben G. Sahakian. "Vital issues in modern Armenian history: a documented exposé of misrepresentations in Turkish historiography." -Watertown, Mass. : Armenian Studies, 1965.p:56/66
- ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ kazım karabekir. "İstiklal Harbimiz." -Yayın Tarihi,2014-03-25.p:670-673/p:900-901
- ↑ Hovannisian, Richard G. (1982). The Republic of Armenia.p:323
- ↑ Burak Sansal. "Turkish War of Independence." -1996–2016, a certified professional tour guide in Turkey
- ↑ هراند پاسدرماجیان. تریخ ارمنستان، تهران: انتشارات زرین. صفحه:۵۰۳
- ↑ آوتِیہہ آهارونیان، از سارداراباد به سور و به لوزان، چاپ ۱۹۴۳ باستن. صفحه: ۱۱۶ و ۱۱۸
- ↑ وینستون چرچیل، بحران جهانی، جلد پنجم، چاپ ۱۹۲۹ لندن، صفحهٔ ۴۰۸
- ↑ Hovannisian, Richard G. (1982). The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919–1920. Berkeley: University of California Press. pp. 20–39, 316–364, 404–530. سانچہ:آئی ایس بی این.
- ↑ آرنولد جی. توینبی، روابط بین روسیه شوروی و جمهوریهای ماورای قفقاز و ترکیه از ۱۹۱۸ توں ۱۹۲۳، بررسی امور بینالمللی، چاپ ۱۹۲۵ لندن
- ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 184–190.
- ↑ آوتِیہہ آهارونیان، از سارداراباد به سور و به لوزان، چاپ ۱۹۴۳ باستن
- ↑ (Russian) Mezhdunarodnaya Zhizn, 1963, № 11, pp. 147–148. The first publication of Kemal's letter to Lenin, in excerpts, in Russian.
- ↑ هراند پاسدرماجیان. تریخ ارمنستان، صفحه: ۵۰۴
- ↑ گردنهای در کوههای ارمنستان
- ↑ هری لوک، شهرها و مردان، چاپ ۱۹۵۳ لندن، جلد دوم صفحهٔ ۲۰۰
- ↑ (French) Ter Minassian, Anahide (1989). La république d'Arménie. 1918–1920 La mémoire du siècle, Brussels: Éditions complexe, سانچہ:آئی ایس بی این, p. 196.