دُلا بھٹی

دُلا بھٹی
مقام پیدائش	ساندل بار
وفات	سنہ 1599   لہور
وجہ وفات	پھانسی
مدفن	میانی صاحب قبرستان
طرز وفات	سزائے موت

رائے عبداللہ خاں بھٹی، پرچلت نام دُلا بھٹی، پنجاب دا اک مشہور لوک ہیرو سی، جیہنے مغل بادشاہ اکبر دے خلاف اک بغاوت دی اگوائی کیتی سی۔ اسدی ماں دا ناں لدھی تے پیو دا ناں فرید سی۔دلے دی ماں لدھی نے اکبر دے پتّ شیخو نوں دُدھ پلایا تے محلاں وچ دُدھ پلاوی دے طور تے کم کیتا۔ رائے عبداللہ خاں بھٹی نے اس حد تک حکومت نوں وکھت پا رکھیا سی کہ اکبر نوں اپنی راجگڑھ دہلی توں تبدیل کرنا پیا اتے لگ بھگ 20 سالاں لئی لاہور وچ، لاہور قلعے نوں اپنا ہیڈ کوارٹر بناؤنا پیا سی تے ایہدے بنیادی ڈھانچے نوں وی بدلنا پیا سی۔ پنجابی زبان وچ اک قصہ اے جس نُوں 'دُلے دی وار' کیہا جاندا اے۔ اس وچ لہندے پنجاب وچ دُلے بھٹی دیاں لڑائی دیاں واقعے دا ذِکر اے۔ دُلا بھٹی لہور، پنجاب، پاکستان وچ میانی صاحب قبرستان وچ مدفون اے۔

دُلا بھٹی پنجابیاں تے خاص کر راجپوتاں دا مان اے جیہڑا کِسے دے اگے وی جُھکن تو انکار دا ول سکھاؤندا اے مُغلاں دی عیاشی تے اوہناں دے تھلے لگ کے رہن نالوں اوہنے لڑ کے مرنا مقدم سمجھیا تے پیو دادے دے مگر لڑدا ہویا آپ وی ماریا گیا پر اوہ فر وی جتدا نظر آؤندا اے کیونکہ اک اینی وڈی بادشاہی دے خلاف لڑدیاں ماریا جانا کمزوری نہیں بلکہ دُشمن دے دل وچ اپنا خوف پیدا کرنا ای اصل جِت اے تے ایہدا ثبوت مغلاں دا تخت نوں لہور لیاؤنا سی جو ثابت کردا اے کہ دُلا بھٹی مُغلاں دی نیند حرام کر چکیا سی۔

جیمل (راجپوت) اپنے نِکے بھراء پھتے نوں آکھیا ہا کے جے اصل راجپوت ہندیوں تے ایس ویلے توں نہیں تیری لاش میرے اگے پئی ہندی۔ لاش بن جانا ای ہمیشہ ہار نہیں ہُندا۔ اس دا جنازہ شاہ حسین جیہے درویش نے پڑھایا تے مُغلاں نوں بد دعا دے گیا۔

میں ڈھانواں دلی دے کنگرے، نالے کراں لہور تباہ نی
سنے اکبر بنھاں بیگماں، پانواں پنڈی والے راہ نی

جیون

دُلے دی داستان اکبر دے ویلے دی اے۔ دلے دا دادا ساندل بھٹی بڑا بہادر آگوُ سی۔ اسنے مغل سرکار دے حکم منن توں انکار کر دتا سی، زمیناں دا لگان دینا بند کر دتا۔ اسنے راوی دی جنگ وچ مغل سرکار دے فوجیاں نوں بری طرحاں ہرا دتا سی۔ دلے دا پیو فرید وی اویں ہی سوربیر سی۔ اکبر نے اوہناں نوں این مناؤن دے بڑے یتن کیتے پر جد اوہ کسے طرحاں نہ جھکے تاں اکبر نے دہشت پاؤن لئی اوہناں دے سر قلم کرکے لاشاں وچ پھوس بھر کے لاہور دے مکھ دروازے تے پٹھیاں لٹکوا دتیاں سن۔ دلا بھٹی (مشہور طور اُتے "پنجاب دا پتر" جاں "پنجاب دا رابن ہڈّ" وجوں جانیا جاندا اے، کئی وار دلھا بھٹی نوں شبد-جوڑ دندا اے اتے عبداللہ بھٹی وی کیہا جاندا اے) (موت 1599) مدھکالی بھارت دے پنجاب کھیتر توں آئی اتے مغل خلاف بغاوت دی اگوائی کیتی۔ اکبر دی حکمرانی دوران راج کرو۔

دُلا بھٹی

قبر

دلا بھٹی میاں صاحب قبرستان (قبرستان) وکھے دفنایا گیا سی۔ اوہ 16 ویں صدی دے ادھ وچ پنڈ بھٹیاں، پنجاب، مغل سامراج (اجوکے پاکستان) وچ پیدا ہوئے، اتے 1599 لاہور، پنجاب، مغل سامراج (اجوکے پاکستان) وچ دنیا توں اکال چلانا کر گئے۔ ہور نام عبداللہ بھٹی دیاں کرتوتاں لوک کہانیاں وچ درج ہن اتے سماجی ڈاکواں دا روپ حاصل کردیاں ہن۔ ایشور دیال گوڑ دے مطابق، حالانکہ اوہ "مدھیگی پنجاب وچ کسانی ودروہ دا رجھان دین والا" سی، پر اوہ "پنجاب دے اتہاس دے گھیرے" تے رہا۔

مُڈھلی زِندگی

دلا بھٹی پنجاب دے پنڈی بھٹیاں وکھے رہندی سی، تے زمیندار طبقہ دے خاندانی مقامی پینڈو مکھیاں دے اک مسلمان راجپوت پروار وچوں آئی سی۔ اس دے پتا، فرید اتے اس دے دادا، جنہاں نوں کئیں ​​طرحاں بجلی یا ساندل کہیا جاندا سی، نوں اکبر ولوں لاگُو کیتی گئی نویں تے مرکزی زمینی مال اگراہی سکیم دا خلاف کرن لئی موت دے گھاٹ اتاریا گیا سی۔ دلا دا جم اپنے پیؤ دی موت توں چار مہینیاں بعد لادھی توں ہویا سی۔

اتفاق نال، اکبر دا پتر، شیکھو (بعد وچ جہانگیر وجوں جانیا جاندا)، دا جم اسے دن ہویا سی۔ اسدے درباریاں ولوں صلاحَ دتی گئی کہ شیکھو دی مستقبل دی بہادری اتے کامیابی نوں یقینی بنایا جائیگا جے اک راجپوت عورت ولوں بچے نوں کھوآیا جاندا سی، تاں اکبر نے اس آدمی نال مغل تخت دے خلاف بغاوت کرن دے باو جود لادھی نوں ایہہ ذمہ واری دتی۔ اس فیصلے دا اصل ادھار اصل وچ ہی جاپدا اے۔ اکبر نے سمجھیا کہ لادھی ناراض سن، کہ بھٹی شاید باغی دی تیجی پیڑھی بن سکدے سن اتے شاید شاہی پکھوں اس دا نتیجہ نکل سکدا سی۔

شاہی سرپرستی دا اک حصہ ایہہ سی کہ بھٹی سکول گیا سی حالانکہ اس ویلے اپنے پرکھیاں دی قسمت توں انجان، اس نے اوہناں سختیاں نوں قبول کرن توں انکار کر دتا سی جو اس نوں اک چنگے شہری بناؤن دے مقصد نال سن اتے اک اجیہی ادارہ دا حصہ بنن تے اعتراز کیتا سی جو کلین طبقہ پیدا کرن لئی بنائی گئی سی۔ اس نے اس دی بجائے بچپن دے شرارتی عنصراں وچ شامل ہونا چھڈّ دتا۔

اک موقع دی ٹپنی نے لدھی نوں اپنے پتر نوں فرید اتے بجلی دی قسمت بارے دسیا۔ گوڑ دا کہنا اے کہ اس نال اسدی عام تاناشاہی مخالف، ودروہی سبھاء نے اکبر حکمرانی نوں اپنا نشانہ بنایا، حالانکہ اپنے رشتے داراں دی موت دا بدلہ لین دے زریعہ وجوں نہیں بلکہ دہاتی دیاں قربانیاں دے وڈا معنےآں وچ لوک عام طور اُتے بھٹی نے اسنوں "کسانی جماعتی لڑائی" وجوں کیہا اے۔

دُلے بھٹی دا پورا ناں رائے عبداللہ خاں بھٹی سی تے جیہڑا بول چال وچ دُلّا بَھٹی بن گیا۔ اوہدی ماں دا ناں لدی تے پیو دا ناں رائے فرید خاں بھٹی سی تے اودھے دادے دا ناں راۓ ساندل خان بھٹی سی اوہ حافظ آباد توں لَے کے ملتان تک دے دیس دا سردار سی۔

دلا بھٹی تے اودے لوکاں نے پنجاب تے مغل راج نوں نئیں منیا تے مغل فوج نال لڑائی پے گئی حالات اینے خراب سن جے مغل بادشاہ اکبر جنے فتح پور سیکری چ اپنا دارالحکومت قلعہ تے محل بنا لۓ سن اونوں اے ساراچھڈ کے پنجاب آؤنا پیا تے پنجابیاں دی بغاوت نوں کُچلن لئی 20 سال ایتھے لاؤنے پئے۔ فیر وی دُلے بھٹی نوں دھوکھے نال پھڑیا گیا اونوں پھانسی دے دتی گئی۔ دُلے بھٹی دی قبر لہور وچ اے۔

پنجاب دے چار سورمے

پنجاب دے چار مشہور لوک نائکاں جگا جٹ، جیونا موڑ تے سچا سورما وچوں عبداللہ خان بھٹی عرف دلا بھٹی سبھ توں پہلاں ہویا اے۔ دلا بھٹی پنجاب دا پہلا روبن ہڈ سی۔ اس دا جم 1569ء دے قریب اکبر مہان دی حکمرانی دور وچ ہویا سی۔ اس دی ماں دا نام لدھی اتے باپ دا نام رائے فرید خان بھٹی سی جو مسلمان راجپوت سی۔

دُلے دے والد دا سرداری علاقہ

فرید خان ساندل بار دے پنڈی بھٹیاں علاقے دا سردار سی تے ایہدا اثر موجودہ حافظ آباد توں لے کے ملتان تک سی۔ پنڈی بھٹیاں دا علاقہ اجکل پاکستان دے ضلع فیصل آباد دے آس پاس پیندا اے۔ اکبر توں پہلاں بھارت وچ زمیناں دا لگان اکٹھا کرن ویلے بڑی دھاندلی چلدی سی۔ پر اکبر نے اپنے وزیر دیوان ٹوڈر مل دی مدد نال سارے راج وچ زمین دی منتی کروائی تے اسّے حساب نال لگان مقررہ کر دتا۔ معاملہ اگراہنا زمیندار اپنا حق سمجھدے سن۔ پر اکبر ولوں سدھا معاملہ اگراہن توں زمیدار بھڑک گئے تے اپنے معاملےآں تے حقاں وچ دخل سمجھ کے بغاوتاں کر دتیاں۔ باراں وچ رہن والے لوک مڈھ توں ہی باغی سن۔ محمود غزنوی تے بابر نوں اس علاقے وچ سخت مزاحمت دا ساہمنا کرنا پیا سی۔ لڑن بھڑن اتے آزادی دے شوقین ایہہ لوک سرکاری حکومت نوں نہیں مندے سن۔ اپنے علاقے وچوں لنگھن والے قافلیاں اتے سرکاری خزانے نوں لٹّ لیندے سن تے عام لوکاں چ ونڈ دیندے سن۔ فرید خان بھٹی نے وی بغاوت کر دتی۔ پر مغلاں دیاں وڈا فوجاں نے جلدی ہی بغاوتاں دبا دتیاں۔ فرید خان اتے اس دے باپ ساندل خان بھٹی نوں پھانسی لگا دتا گیا تے جاگیراں ضبط کر لئیاں گئیاں۔ کہندے نیں کہ فرید خاں، اس دے باپ ساندل خاں تے اوہناں دے ساتھیاں دیاں لاشاں توڑی نال بھر کے شاہی قلعہ لاہور دے دروازے اتے لٹکا دتیاں گئیاں۔

دُلے دا جم

دُلے دا جم فرید خان دے مرن توں چار مہینے بعد ہوا سی۔ دلے نوں بچپن وچ پتہ نہیں سی کہ اس دے باپ-دادے نال کی واپریا اے۔ اس دا بچپن وی عامَ بچیاں وانگ مسیت وچ پڑھ کے اتے کھیڈ کدّ کے بیتیا۔ اوہ بچپن توں ہی بڑا دلیر اتے باغی قسم دا سی۔ جدوں مولوی نے سختی کیتی تاں اس نے پڑھنا ہی چھڈّ دتا۔ اوہ بچپن توں تیر، تلوار، بندوقاں وغیرہ چلاؤن دا شوقین سی۔ جدوں اوہ غلیل نال عورتاں دے گھڑے بھنّ دندا تاں لدھی دلے نوں ڈانٹن دی بجائے اپنے شوہر دی اکو اک نشانی سمجھ کے عورتاں نوں نویں گھڑے لے دیندی۔

مُغلاں خلاف کاروائیاں دا آغاز

جدوں دُلے نوں اپنے باپ دی ہونی بارے پتا لگیا تاں اوہ بھڑک اٹھیا۔ اس نے اکبر تے ظالم مغل راج دے خلاف بغاوت کر دتی۔ اس نے سرکاری خزانہ لٹّ کے لوکاں وچ ونڈنا شروع کر دتا۔ اس نے کئی غریب گھراں دیاں لڑکیاں دے ویاہ کیتے۔ مغلاں دے کئیاں ہنکاری اہل کاراں نوں قتل کر دتا۔ اک وار تاں ساندل بار دا علاقہ لاہور دے صوبیدار دے قبضے وچوں اک طرحاں نال آزاد ہی ہو گیا۔ دُشمناں ولوں ایہ وی کہیا جاندا اے کہ دُلے نے حج کرن جاندی اکبر دی اک بیگم لُٹّ لئی سی یا باندی بنا لئی سی پر اس متعلق کوئی تریخی ثبوت نہیں ملدا۔ اُنج وی اکبر تے اوہدے قریبی دین اسلام توں مُرتد ہو گئے سن تے اکبر نے آپنے نئے مذہب دین الہی دی شروعات کیتی سی۔

دلے دے کئی حملے بڑے مشہور ہوئے سن۔ اس نے اک وار اکبر لئی خاص عربی گھوڑے لے کے جاندے کابل دے وپاری نوں لٹّ لیا سی۔ اس توں علاوہ اس نے شاہ ایران ولوں اکبر لئی بھیجے گئے تحفے لٹّ کے ترتھلی مچا دتی۔ لٹیا سامان غریباں وچ ونڈن کارن لوک اس نوں اپنی جان توں ودھ پیار کرن لگے۔ اس کٹڑتا والے یگ وچ وی اوہ مذہبی طور تے بہت ہی روادار سی۔ علاقے دے ہندواں متعلق اس دا ووہار بہت ہی پیار بھریا سی۔ اوہ ہندواں، سکھاں اتے مسلماناں دا سانجھا ہیرو اے۔

لوہڑی تے دُلا

دلے نے سندری مندری نامی ہندو لڑکیاں نوں جگیردار دے پنجے وچوں بچا کے آپ اوہناں دا باپ بن کے اوہناں دا ویاہ کروایا تے سارا داج خود دتا۔ اس دے اس کارنامے نے اس نوں ہمیشہ لئی امر کر دتا۔ اج تک ہر سال لوک اس نوں اس نوں لوہڑی دے تہوار تے “سندر مندریئے ہو، تیرا کون وچارا ہو، دلا بھٹی والا ہو” گا کے یاد کردے نیں۔

اپنےآں دی غداری

دلے دی لوک ربّ وانگ پوجا کرن لگے۔ پر دلے دی چڑھائی اس دے چاچے جلال الدین کولوں برداشت نہ ہوئی۔ اوہ مغلاں دا مخبر بن گیا اتے خبراں سرکار تک پہنچاؤن لگا۔ پر بھاری کوشش دے باو جود لاہور دا صوبیدار دلے نوں دبا نہ سکیا۔ اس نوں کئیاں وار منہ دی کھانی پئی۔ اس تے دکھی ہو کے اکبر نے ساندل بار دی بغاوت دباؤن لئی اپنے دو بہت ہی قابل جنرل، مرزا علاؤالدین اتے مرزا ضیاؤالدین خان 15000 فوجی دے کے لاہور بھیجے۔ لاہور دے صوبیدار نوں بڑے سخت حکم بھیجے کہ جے بغاوت نہ دبائی گئی تاں تیرا سر وڈھّ دتا جاویگا۔

مغلاں نال لڑائیاں

دلی توں آئے جنرلاں دی کمانڈ ہیٹھ لاہور اتے دلی دی رلی ملی فوج دلے دے پچھے ہتھ دھو کے پے گئی۔ دلے دا گھر گھاٹ تباہ کر دتا گیا۔ رانی لدھی سمیت بھٹیاں دیاں کئ عورتاں بندی بنا لئیاں گئیاں۔ کئی مہینے جھڑپاں چلدیاں رہیاں۔ دلے اتے ساتھیاں نے چھاپمار لڑائی نال فوج دے نکّ وچ دم کر دتا۔ تے ہزار کوششاں باوجود وی دلا بھٹی پھڑیا نا جا سکیا۔ اکبر دے ظلماں تے پنجاب اچ بہت نفرت پھیل گئ۔ تے لوک دُلا بھٹی نوں آپنا ہیرو منن لگ گئے۔

دلا بھٹی اتے لوہڑی

لوہڑی دی تریخ دلا بھٹی دی کہاݨی نال وی جڑیا ہویا اے۔ دلا بھٹی اکبر دے دَور اقتدار وچ اک ڈاکو سی جیہڑا امیر لوکاں دا مال لٹّ کے غریب لوکاں وچ ونڈ دندا سی۔ اس علاقے دے غریب لوک اس دی اس دریا-دلی دے قایل سن اس کرکے اوہ لوک اس دا آدر-ستکار تے اس نوں پیار وی کردے سن۔ اک وار دی گل اے کہ اس نے اک لڑکی توں اغواء کاراں توں اک کُڑی نوں چھڈایا تے اس کُڑی نوں اپنی دھی بنالیا۔ جد دُلا بھٹی نے اس کُڑی دا ویاہ کیتا تاں اس نے اس دے ویاہ وچ تحفے دے طور تے شکر پا دتی سی۔ اک ہور دنت-کہانی مطابق: سندری-مندری اک غریب براہمن دیاں منگیاں ہوئیاں دھیاں سن پر غریبی کارن ویاہ وچ دیر ہو رہی سی۔ حاکم نوں کڑیاں دے حسن دا پتہ لگ گیا تاں اس نے ایہناں نوں زوریں چکن دی دھار لئی لئی۔ اس دی بھنک براہمن نوں وی پے گئی۔ اس لئی اسنے کڑیاں دا جلدی ویاہ کرن لئی جنگل وچ دلے نال رابطہ کیتا اتے دلے نے ویاہ دی ذمہ واری لے لئی اتے سکھدیو مادپری دے شبداں وچ،"کڑیاں دے سہریاں نے حاکم توں ڈردیاں کیہا کہ اوہ رات ویلے ہی ویاہن آؤن گے۔ پنڈ توں باہر جنگل وچ ویاہ رچاؤن دا پربندھ کیتا گیا۔ روشنی لئی لکڑیاں اکٹھیاں کر کے اگّ بالی گئی۔ دلے نے آلے دوآلے دے پنڈاں توں دان اکٹھا کیتا۔ پنڈ وچ جیہناں دے گھر نویں ویاہ ہوئے سن جاں جنہاں دے بال جنمے سن اوہناں نے وی سندر-مندری دے ویاہ تے اپنے ولوں کجھ نہ کجھ گڑ شکر تے دانے آدی دے روپ وچ دان دتا۔ دلے کول کنیا-دانا دین لئی اک لپّ شکر دی ہی سی۔ کڑیاں دا ڈولا تر گیا تے غریب براہمن نے دلے دا لکھ-لکھ شکر کیتا۔ کیہا جاندا اے کہ ادوں توں لوہڑی مناؤن دا رواج پے گیا۔"<ref>{{cite web | زمیندار گٹھ دے خاندانی مقامی پینڈو مکھیاں دے اک مسلمان راجپوت پروار وچوں آیا سی۔ اس دے والد، فرید تے اس دے دادا، جہنوں کئی ​​طرحاں بجلی یا ساندل کیہا جاندا سی، نوں اکبر ولوں لاگُو کیتی گئی نوِیں تے مرکزی زمینی مال اگراہی سکیم دی مخالفت کرن لئی موت دے گھاٹ اتاریا گیا سی۔ دُلے دا جم اپنے پیؤ دی موت توں چار مہینیاں بعد لادھی توں ہویا سی۔

اتفاق نال اکبر دا پتر، شخو (بعد وچ جہانگیر وجوں جانیا جاندا)، دا جم اسے دن ہویا سی۔ اس دے درباریاں ولوں صلاح دتی گئی کہ شیخو دی مستقبل دی بہادری اتے کامیابی نوں یقینی بنایا جائے گا جے اک راجپوت byرت ولوں بچے نوں کھوآیا جاندا سی، تاں اکبر نے اس آدمی نال مغل تخت دے خلاف بغاوت کرن دے باوجود لادھی نوں ایہہ ذمہ واری دتی۔ اس فیصلے دا اصل ادھار اصل وچ ہی جاپدا اے: اکبر نے سمجھیا کہ لادھی ناراض سن، کہ بھٹی شاید باغی دی تیجی پیڑھی بن سکدے سن اتے شاید شاہی پکھوں اس دا نتیجہ نکل سکدا سی۔

شاہی سرپرستی دا اک حصہ ایہہ سی کہ بھٹی سکول گیا سی۔ حالانکہ اس ویلے اپنے پرکھیاں دی قسمت توں انجان، اسنے اوہناں سختیاں نوں قبول کرن توں انکار کر دتا سی جو اس نوں اک چنگے شہری بناؤن دے مقصد نال سن اتے اک اجیہی ادارہ دا حصہ بنن تے اعتراز کیتا سی جو کلین طبقہ پیدا کرن لئی بنائی گئی سی۔ اس نے اس دی بجائے بچپن دے شرارتی عنصراں وچ شامل ہونا چھڈّ دتا۔

اک موقع دی ٹپنی نے لدھی نوں اپنے پتر نوں فرید اتے بجلی دی قسمت بارے دسیا۔ گوڑ دا کہنا اے کہ اس نال اسدی عام تاناشاہی مخالف، ودروہی سبھاء نے اکبر حکمرانی نوں اپنا نشانہ بنایا، حالانکہ اپنے رشتے داراں دی موت دا بدلہ لین دے زریعہ وجوں نہیں بلکہ دہاتی دیاں قربانیاں دے وڈا معنےآں وچ لوک عام طور اُتے۔ بھٹی نے اس نوں "کسانی جماعتی لڑائی" وجوں کہیا اے۔ اس کرکے ہی ہر لوہڑی دے دن دلے نوں ہر لوہڑی دے ویلے یاد کیتا جاندا اے۔ بچے جد لوہڑی منگن دوجیاں دے گھراں وچ جاندے ہن تاں اوہ ایہہ گیت گاؤندے ہوئے نظر آؤندے نیں۔

سندر مندریئے ہو!
تیرا کون وچار ہو!
دلا بھٹی والا ہو!
دلے دھی ویاہی ہو!
سیر سکر پائی ہو!
کڑی دا لال پتاکا ہو!
کڑی دا سالو پاٹا ہو!
سالو کون سمیٹے!
چاچا گالی دیسے!
چاچے چوری کٹی!
زمیداراں لٹی!
زمیدار سدھائے!
گن گن پولے لائے!
اک بھولا رہِ گیا!
سپاہی پھڑ کے لے گیا!
سپاہی نے ماری اٹّ!
بھاویں رو 'تے بھاویں پٹّ!
سانوں دے دے لوہڑی،
'تے تیری جیوے جوڑی!

دلے دی بہادری نال متعلق تکاں-

میرے ہیٹھ بکی لاکھی،
جہڑی ٹردی سمب ٹکور۔
میں پتّ ہاں بگے شیر دا،
میری شیراں ورگی تور۔
جمنا تے مر جاونا،
اڈنا پنجرے وچوں بھور۔

گرفتاری تے پھانسی

کہندے ہن کہ جدوں مغل دلے نوں میدان وچ نہ ہرا سکے تاں اوہناں نے چھل دا سہارا لیا۔ وچولے پا کے صلح دی گل چلائی گئی۔ جدوں دلا گل بات لئی آیا تاں اس نوں کھانے وچ نشہ ملا کے بے ہوش کر کے گرفتار کر لیا گیا تے لاہور بند کر دتا گیا۔ آخر 1599ء وچ 30 سال دی بھر جوانی وچ دلے نوں کوتوالی دے ساہمنے پھانسی لگا دتا گیا۔ کہندے ہن کہ اس دیاں آخری رسماں مہان صوفی سنت شاہ حسین نے نبھائیاں سن۔ اس دی قبر لاہور میانی صاحب قبرستان وچ بنی ہوئی اے۔ دلا پنجاب دے اتہاس دا امر کردار اے تے انکھ نال جیون دا نشان اے۔

دُلے دی کہاݨی

سینکڑیاں ورھے پنجاب دیاں شہراں وِچ کِسے دُلّے بھٹی دی کہانی نہ کیتی۔ شہر مُغلِ شاہی دے ٹھانے سن- شہراں وِچ امیراں تے سوداگراں، افسراں تے چاکراں، عالماں تے سُوجھواناں، پڑھن والیاں تے پڑھاون والیاں، حُجریاں والیاں تے مُجریاں والیاں دی رِزق ڈوری مُغل شاہی دِیاں رکاباں نال بجّھی ہوئی سی۔ دُلّے مُغل شاہی دے جُوہو جُوہ کُداڑدے گھوڑے نوں بار دے جنڈ نال بنّھ چھڈیا تے اوہدی کہانی مُغل راج توں نابری دا ڈگا بن گئی- ایس کارن شہراں وِچ دُلّے دا ناں مُونہوں کڈھن حرام تھی گیا-

پِنڈ گراں وِچ وی دُلّے دا ناں مُونہوں کڈھن حرام ہا- پِنڈ وسوں امیراں سرداراں مُغل راج دے نِکے موٹے پتی داراں دی داب ہیٹھ سی۔ آپ ایہ امیر شہریں رہندے سن پر تھاݨیداراں پٹواریاں تے قاضیاں ملوانیاں راہیں لوکڑیاں دے جیون وسن دی ڈور آپنے ہتھ رکھدے سن تے آپنی لوڑ مرضی مُوجب پئے چِھکدے بھواندے سن- ہِک بار دا تپہ ہا جِتھے دُلّے دی کہانی والی ڈھانڈ پئی بلی۔ بار دیاں اوجھڑاں وِچ اوہناں لوکاں دے ڈیرے سن جیہڑے مُغل شاہی توں نابر تھئے- ایہناں لوکاں وِچ واہک راہک، کمی سیپی، ایانے سیانے، بُڈھڑے گبھرو، مرد ترےمتاں سبھ سن- سبھ وہ لوک جیہناں دے لک اُتے زروالاں تے مالکی والاں دا بھار حدوں باہرا تھی گیا ہا- جیہڑے شہر واس امیراں تے اوہناں دے پِنڈ واس چمچیاں دیاں بُتیاں نہ کڈھ سکے تے اخیر پُرانیاں چودھراں دے پھاہے وڈھ کے پُرانی دھونس اگے سِدھے ہو کھلوتے-

اگلیاں فوجاں چاڑِھیاں تے ایہناں نے ہتھیار چک لئے تے بار دِیاں جھلاں برونہاں نوں اپنا مورچا بنا لیا۔ ایہناں لوکاں نوں وڈی سار آہی پئی دہلی تے لہور دا نیاں نِرا زروالاں تے مالکی والاں واسطے ہے۔ دہلی تے لہور دا راج ماڑیاں تے ہِینیاں دا ویری ہے- ایہہ لوک آپنا وسیب آپنی مرضی مُوجب اُسارن لوڑدے سن- آپنے کاج آپ سوارن لوڑدے سن۔ ایہناں لوکاں نوں پک آہا جے بندیاں ہار وسن واسطے چُغتہ شاہی دا ہتھ ڈکنا پوسی تے ہتھ چُغتہ شاہی دا تاں ای ڈکِیندا ہا جے ایس ہتھ نوں اصلوں ای وڈھ سٹیے- ایہہ کارا دل وِچ دھر کے ایہناں لوکاں شِینہاں ہار بار وِچوں چِھڑنا تے شاہی فوج نوں اچیتی جا پینا- شاہی بارود خانے لُٹ کے شاہی رسد دے راہ مار کے پرانیاں کویداں دِیاں گِجھیاں پلٹناں ولوندھر کے بار وِچ چھائیں مائیں ہو جانا۔ پِنڈاں وِچ منصب داراں چودھریاں دیاں ڈیریاں اُتے شہراں وِچ امیراں دِیاں حویلیاں اُتے رات براتے ملنگاں دِیاں واہراں چڑھنیاں تے شاہی وزیراں تے کارمختاراں تے اوہناں دے بھائیوال شاہوکاراں دیاں کالجیاں وِچ دھڑکُو دا سُول گڈ کے اُڈارو ہوجاندیاں۔

دُلّے دی کہانی والی ڈھانڈ بار دِیاں راتاں وِچ پئی بلی تے بار دیاں گبھرواں تے بُڈھڑیاں راٹھاں اوہدے سیک نال آپنے وجود پئے سیکے تے آپنے ہتھیار پئے تپائے- دُلّے دی کیتی ورتی اوہناں دیاں سوچاں سپنیاں دا تانا پیٹا بن گئی- دُلّے دے جیون نوں اوہناں آپنے جیون دا نقشہ مِتھ لیتا- دُلّے والی کھیڈ اوہناں نوں روز کھیڈنی پوندی- بار واسیاں دی واپری وِچ دُلّے روز جمنا، چُغتیاں نال لوہا لینا تے سُولیاں اُتے جُھولنا- ایسے وجہوں ویکھن سُنن والیاں نوں ہمیش ای بار وِچ دُلّے دا پہرہ دِسنا تے اوہناں بار نوں دُلّے دی بار آکھنا-

بار واسیاں وِچ آپ مُہار رہن دی رِیت چروکنی ٹُری آوندی سی۔ دُلّے دے دادے ساندل تے اوہدے پیو فرید نوں وی گُڑھتی ایسے رِیت دی سی۔ اوہناں چُغتہ شاہی نوں ماملہ تارن توں نہ کر دِتی تے اکبر بادشاہ دیاں اہلکاراں نوں بار وِچ وڑنوں ڈک دِتا- جدوں لڑائی نال کم نہ سَریا تے اکبر صلح سمجھوتے والا مُہرہ اگیرے کیتا۔ گل کتھ دے پج دوہاں پیو پُتراں نوں لہور سدیوس- دھونساں لالچاں اگے اوہ لِفے نہ تے وت اوہناں نوں پھاہے چا لایوس، تے لوتھاں اوہناں دِیاں بھو بھرا کے قلعے دے بُوہے چا ٹنگائیاں۔

ہُن اکبر نے بادشاہی سیاست دا پرانا رچھ کڈھیا پئی اک ہتھ سختی دا ورت کے دُوجا ہتھ سہج دا دکھاؤ۔ اپنا سج جمیا شیخو فرید دے گھر گھل کے فرید دی سوانی دی جھولی گھتیوس پئی دُلّا مینڈا پُتر تے شیخو تینڈا- فرید دی کندھ ہیٹھ بادشاہی دولتاں دی نیں وگن لگ پئی- دُلّے دی ماں نال سرکاری امیراں والی واہ ورتن ہوون لگی- نیت چُغتہ شاہی دی ایہہ آہی جے بار دیاں سِر لتھ راٹھاں دِیاں ماواں دا دُدھ چُنگھ کے آپنے ادھورانے وجود وِچوں موت دا کلر کڈھیجے- جٹالی دی نابری نوں کِیلن کارن اگواناں نوں بھائی وال بنویجے- ترکھیاں کرڑیاں واہکاں دی رت دا نیوندرا پوا کے کُبّے جاگیردار راج نوں گھوڑی چاڑھی رکھیجے-

دُلّے دا بادشاہزادیاں ساواں آدر ہوون لگا- جو شیخو کھاوے لاوے سو دُلّا کھاوے لاوے تاں جے وڈا ہووے تے جھولی چُک امیر تھیوے چُغتے راج دے دھرو دا بانہہ بیلی تھیوے- دُلّے دے سبھا نوں چاکری دا جھس پاون واسطے اوہدِیاں ایانِیاں اکھیاں موہرے امیریاں وزیرِیاں دے نقشے جھلکاریونیں- دربار واس دے ٹوہر دی گین کیتیونیں- آکِیاں دے چھوہر نوں درباری رہتل دے رنگ وِچ رنگن واسطے اوہدی پڑھائی دا اُچیچا سربندھ ہویا- اِک اُگھے عالم دی ڈیوٹی لگی پئی دُلّے نوں شہردار علم دِیاں گُھنڈیاں کھول کے دسے تے ایہناں گُھنڈیاں دے جال وِچ پھس کے دُلّے نوں آپنے آل دوالے دی سُرت نہ رہوے-

ایہہ علم نیکی پاکی سُگھڑپ تے ملُوک ورتب دی مت دیندا آہا- باتشاہ دی تابعداری سبھ تھیں وڈیرا گُن آہا- باتشاہی ورتارا رب دا ورتارا آہا- جیہڑا جگ تے آیا ہے اوہدا رب نال سانگا اوہو ای ہے جیہڑا باتشاہ نال ہے- باتشاہی دائرے وِچ آپنا ٹکانہ بناونا سمجھو بندیائی دی مُڈھلی صِفت ہے- پڑھن تے دُلّا پے گیا پر اوہنے اُستاد نوں گلاں اجیہیاں پُچھنیاں جیہناں نال اُستاد دے ِعلم دی نِینہہ ڈولن لگ پینی- دُلّے دی کیوں کیہ ہتھوں چِھتھیاں پے کے اُستاد ہوراں چھوہر نوں گُھرکی دبکے نال ٹھپن دا چارا کیتا- تے جدوں چھوہر نوں دبکا نہ پوہیا تے اُستاد ہوراں عُلمائی والا جُبہ لاہ کے پاسے دھر دِتا تے بھاڑے دے بدمعاش والا رُوپ ظاہر چا کیتونیں- پر دُلّے نوں گوڈے ہیٹھ دھرن دا واہ لاوندیاں آپیں چھوہر دے گوڈے ہیٹھ ہو گئے- باتشاہی پنتھ دے گرنتھی کولوں کَھنب چھڈا کے دُلّا سنے بیلیاں مدرسیوں نکل گیا تے مُڑ نہ پرتیا-

دُلّے اُتلے میل دی جوڑی تعلیم نوں لت مار دِتی- اوہنوں سُجھ گئی آہی جے ایس تعلیم دی نِینہہ کُوڑی ہے- ایس تعلیم دے دسے سارے سُگھڑپ تے چنگ چج دا مُول ایہہ ہا جے دُلّے دا من کِیل کے اوہدیاں پیراں وِچ باتشاہی تابعداری دا نیانا گھتیجے- آپنی وسوں دی ورتی واپری ساہویں اوہنوں ایہہ تعلیم پھوکی، پیتلی تے لِیہوں لتھی جاپی- اوہنوں سُجھ گئی آہی پئی مدرسیاں والی پڑھائی سکھلائی دا کُل پسارا اُتلے میل دیاں ہیڑواناں دی پھاہی ہے-

دُلّے جیہڑا مدرسے نوں چھڈیا تے جیہڑے ڈھنگ چھڈیا اوہ سمجھو اوہدی نابری دا مُڈھ ہے- مدرسے دے اُستاد دے رُوپ وِچ اوس ویری نوں پچھان لِتا- مدرسے اُڈار گبھرواں دی سوچ نوں پھاہن تے سدھاون دی کلا ہن- روح تے جُسے نوں اُتلے میل دی غلامی وِچ جُولن دا وسیلہ ہن- اُستاد دی سِکھلائی بندے دے من وِچ رِیس تے کھار والی وِس گھولدی ہے- تعلیم وِچ جیہڑا پُگیا اوہنے میدان ماریا- نالدیاں سینکڑیاں نال سِر وڈھواں گھول گُھل کے آپنا سِر اُتانہہ کڈھیا-

امتحاناں انعاماں تکمیاں سنداں دی منڈی وِچ آن کے ہر بندے دا کم اوہدی گھروکی پُونجی بن ویندا ہے تے بئی کُل دُنیا نوں اوہ آپنا شریک گِندا ہے- امتحان سنداں تکمے بندے نوں مَل مارن تے آپنا پیٹا پُورن والا چیٹک لاوندے ہن- جیہڑا ایہہ گھول نہیں گُھلدا یاں گُھلدیاں تھڑ ویندا ہے- اوہ آپنے آپ نوں اصلوں ہِینا سمجھدا ہے تے جیون اوہدے بھا دا میہنا تھی ویندا ہے- جیہڑا گھول وِچ جِتیا اوہ وی تے جیہڑا ہاریا اوہ وی دوویں آپو آپنے کھوکھلے اندرونے دے اِکلونج وِچ بُڈے- مخلوق نال آپنے آپ نال اوہناں دا کوئی سانگا نہ جُڑیا- ایہہ گھول گُھلن تے کُجھ بندے دے وس ہوندا ہے پر ایہدا مُل پاون تے اصلوں اُتلیاں اُچیریاں ان ڈِٹھیاں دے وس ہوندا ہے- باتشاہ ایہناں ساریاں اُچیریاں توں اُچا ہے- ہر بندہ درجے وار باتشاہ دی خدائی ڈوری وِچ بجّھا پیا ہے تے آپنے توں اُتلے اگے سر نِواون باتشاہ اگے رب اگے سر نِواون ہے- جیہنے آپنے توں اُتلے دا آکھا موڑیا اوہ دوہیں جہانیں ردیا گیا-

جے دُلّے نوں آپنی ثابتی چاہیدی ہے، آپنا آپ لوڑِیدا ہے، جے اوہنوں جیون دی تانگھ ہے تاں اوہنوں استاد دی کُرسی مُوہدی مارنی پوسی تے مدرسہ ڈھاونا پوسی- استاد دے دبکے اگے نہ لِف کے اوہدے دھرو نوں آپنے زور نال مُکا کے دُلّے آپنی جِند سگویں بچا کھڑی- مدرسے دی پڑھائی تج کے آپنی اصل لِیہہ لدھیوس- آپنے آپ نوں لڑائی دے چج تے ہتھیاراں دی ورتوں سِکھایوس- آپنی وسوں نوں آپنا مدرسہ جاتوس تے ایسے مدرسے وچ لڑائی دی کتاب کُھلی ڈِٹھیوس- اُستاد نال نِجٹھ کے سہی کیتوس پئی آل دوالے دھرو دا ہِک گُجھا جال وِچھیا پیا ہے- ایس دھرو دا گُجھ مُکاون واسطے ایہدی شکل ظاہرا وکھاون واسطے ایہدا ہتھ ڈکن دی نِیت کیتیوس- دُلّے دے اندر جد ایہہ متا جاگیا تے اوہنوں آپنے پچھوکڑ دی وی سار تھی گئی- آپنے پیو دادے دی کہانی اوہنے سُنی تے سمجھی- اوہدا ایانا علم سیانا تھی گیا- اوہدی ماں جیہڑیاں دُلّے بال کولوں لُکاؤندی آہی اوہ دُلّے گبھرو نوں سُناونیاں پئیاں-

دُلّے پُرانے استاد نوں ڈھایا تے پُرانا مدرسہ چھڈیا- استاد تے مدرسہ باتشاہی حکم دے پنجے دے دستانے ہن- کتاباں پڑھاون دے ڈھنگ، عِلم نوں جاچن دے ڈھنگ سبھ چھوہراں دے رُوح کُھنڈے کرن دے مسالے ہن- کتاباں دسدیاں جے پرانا ویہار ای قدرت دا ویہار ہے- ایہنوں بدلن دی سوچنا حرام ہے- اجیہیاں وِڈیاں وِڈن وِچ بندے دی موت ہے- کتاباں بندے دے من نوں پھوکیاں تے جگ توں باہرِیاں مہین کاڈھاں ول لاوندیاں تے جیون وِچوں اُسرِیاں اڑاونیاں نوں ہتھ گھتن توں ورجدِیاں- علم بندے دے اندر مچدی کاؤڑ نوں کِیلدا تے دھرو دے مُونہہ اُتے ون سونے مکھوٹے جڑ جڑ لاوندا- بندے دی سُرت تے اُپج اگے پتاوے بنھدا- علم گہنا آہا-

اسیں ایہہ گہنا لا کے ظُلمِیاں نوں رجھاوندے- آپنیاں ویریاں دے نیڑے بہن جوگے ہوون واسطے اسیں ایس گہنے نال آپنا سریر سجاوندے- مدرسیاں وِچ پرکھ جوکھ دا مُول ایہہ آہا جے بندہ جماندرُو گُناہی ہے- جیہنے پڑھائی والا گھول گُھل کے ہِک بئے نالوں ودھ چڑھ کے جماتاں مارِیاں اوہدے گناہ بخشے گئے- سنداں شفاعت دے پروانے سن- اُتلے میل دی بہشت دے گیٹ پاس سن- ایہہ پاس گِھنن واسطے سانوں سارِیاں سانجھاں بھن کے تیر میر دے جِلھن وِچ چھال مارنی پیندی- دُلّے نوں سار ہوئی پئی پڑھائی سکھلائی دا سارا پسارا ظُلمِیاں دے دھرو دا ویریاں دے ویر دا ہِک گُجھا روپ ہے- اوہدے سَت نوں اوہدی بندیائی نوں مکاون دا منصوبہ ہے- اوس جاچ لیتا جے کتاباں استاد تے مدرسہ ظلم دے ہِک وڈیرے تے بہوں موکلے جال دِیاںگُھنڈیاں ہن- پورا وسیب ایس جال دی ولھیٹ وِچ ہے- ایس گُجھے دھرو اُتوں، کوڑھ دے ایس اندرے اندر وگدے نالے اُتوں ڈھکن لاہون واسطے دُلّے ہتھیار چاون دی کیتی-

دُلّے دی سجری سُرت نوں آپنی ماں سنے سارے وڈکے ویرِیاں دے ظلم نال نبھا کریندے جاپے اوہناں دے ہتھ ہتھیار بنے جاپے- اوہنوں پڑھنے پاون دی صلاح تے باتشاہ دِتی آہی پر صلاح نوں منن والے اوہدی ماں تے اوہدے وڈکے ای آہے- ایس پاروں دُلّے تے اوہدیاں بیلیاں پوند آپنیاں وڈکیاں نال متھا لایا- گلیلیاں نال ہر پکی عمر والے دا راہ مارن اوہناں آپنی کھیڈ مِتھ لِتی- ایس زوراوری راہیں دُلّا وڈکیاں دے اندرُونے ہلون کے اوہناں دیاں مُونہاں توں نِبھا دے جندرے لاہون لوڑدا ہا- چُپ ترُٹدیاں ترُٹدی ہے- اوڑک مراثن کولوں نہ جریا گیا- اوس بانہہ لمی کر کے آکھیا وے زنانیاں دے گھڑے پُھنڈن وِچ کیہڑی مردائی آ- جیہناں دے پیو دادیاں دِیاں بھو بھریاں لوتھاں چُغتیاں دے بُوہے ٹنگیاں ہوون اوہ گلیلیاں نال کھیڈدے نہیں سوہندے- اگلے وسیب وِچ مراثی تے ڈھولیاں واراں والے ساڈی تواریخ دے سنبھالنہار آہے- سچ نوں کج کے رکھن والے تے ویلے سِرجنے کھنے دے مُونہہ تے مارن والے- دُلّا ایسے سچ دی ٹوہ وِچ آہا-

جھب گھر ماں اگے ونج کڑکیا جے اج ساری ورتی وِہانی دس نہیں تاں نہ توں بچدی ہیں نہ میں- دُلّے دا نواں طور ویکھ کے ماں بولی تے پِچھلی کہانی کھولدی گئی- ویری دی پچھان آپنی پچھان ہوندی ہے- دُلّے جد آپنی تواریخ وِچ آپنے ویریاں دا مُہاندرا صاف اُلیکیا ڈِٹھا تے آپنا مُہاندرا وی صاف دِسن لگ پیوس- آپنے ہوون دا راہ لبھ گیوس- آپنے جیون دا مُول گولیوس- ایس نوِیں سار دے چاننے اندر باہر دی ہر شے ہِک بئی نال جُڑی جاپی- ہُن دُلّے نوں آپنے دوالے کِسے گُجھے جال دا بھو نہیں- آپنے اندر باہر دی سار نال اوہدا بحر کُھل گیا ہے- اوہدی رت نوں دِڑتا دی پان چڑھ گئی ہے- اوہدی اکھ نے ویری دا نشانہ کر لیتا ہے- اوہدے وجود دا سارا زور سارا اُدم ہِک تھی کے ویری نوں مُکاون دا متا بن گیا ہے- اکبر باتشاہ نال دُلّے دا ویر کوئی گھروکا ویر نہیں- جے نِرا پیو دادے دا ویر لینا ہووے ہا تے دُلّا کِسے ویلے اکبر نوں ونج گھیرے ہا- باتشاہ نوں ہتھ پاون دُلّے واسطے ڈاڈھی اوکھی گل نہ آہی- پر جھیڑا نِرا ہمایوں دے پُتر اکبر تے دُلّے دے پیو فرید دا نہ ہا- اکبر راج کاج دے ہِک ڈھنگ دا ناں ہے، ہِک پُورا ورتارا ہے، ہِک پُورا ویہار رہن وسن دا ہے، جیون دا ہِک پیڈا تے پرانا پنتھ ہے- ہِک اکبر نوں مارن کیتے دُلّے دے پیو دادے جاناں نہیں سن وارِیاں- اوس پنتھ نوں اوس ویہار نوں بھنن کارن وارِیاں سن جیہدے اُپر چُغتہ شاہی دا بُت کھلوتا آہا-

چغتہ شاہی پنتھ نوں سمجھنا ہووے تاں مُغلاں دی کِسے محل ماڑی وِچ جا وڑو تے اوہنوں نِیجھ نال ویکھو- شہدرے وِچ دُلّے دے دُدھ بھرا شیخو(جہانگیر) دا مقبرہ ویکھو- پورا مقبرہ ہِک وڈی پِڑی ہے- باتشاہ دی ڈھیری ایس پِڑی دے دُھر وِچکارلا گھرا ہے- باقی دے گھرے وِچکارلے گھرے دوالے لاگی بنے کھلوتے ہن- ایہناں لاگی گھریاں وِچ ہر کوئی آپو آپنی تھائیں ججمان ہے جیہدے دوالے اگوں آپنیاں لاگیاں دا جُھمر ہے- ہر گھرا اِک نِکی پِڑی دا ججمان ہے تے اِک وڈیری پِڑی وِچ لاگی ہے- سبھ پِڑیاں درجے وار آپنے نالوں وڈیری پِڑی دِیاں لاگی ہن تے سبھ وِچکاراں دا وِچکار، ججماناں دا ججمان باتشاہ دی ڈھیری ہے- مقبرے دی ساری بنتر ایسے حساب سِر ہے- سجاوٹی پُھل بُوٹے وی ایسے حساب سِر ٹکائے گئے ہن- بنتر دا ایہہ ٹُھک ہر اِٹ نوں رنگ دی ہر پھٹی نوں ہِکو کڑے وِچ جڑی کھلوتا ہے- کوئی لِیک ساہ نہیں کڈھ سکدی کوئی وٹہ سِر نہیں بھوا سکدا-

مُغل مقبرے دے وِچکار باتشاہ دی ڈھیری ہے- مُغل راج دا وِچکار باتشاہ آپ ہے- سبھ درباری اوہدے لاگی ہن- ہر درباری دا اگوں آپو آپنا دربار ہے جِتھے اوہ ججمان ہے تے ہور نِکڑے امیر اوہدے لاگی ہن- تے اخیر چکاں دے چودھری ایس نقشے دی سبھ توں باہرلی، کناری والی پِڑی ہن- سارا وسیب ٹُھک سِر اُسریا ہے- ہر بندے دی ہوند کِسے آپنے نالوں وڈیرے بندے دی ہوند دا صدقہ ہے- بندے دا بندے نال سانگا بندیائی پاروں نہیں مالکی چاکری پاروں ہے- سِر نیوندے رہن نذر نذرانے تردے رہن تے سانگے نِبھی ویندے ہن نہیں تاں کوئی نہ- آپنے آپ وِچ بندے دا ہوون کوئی نہیں-

اوہدا لاگ اوہدا ہوون ہے- لاگ ہے تے بندہ گھر وِچ وی ہے باہر وی ہے- لاگ نہیں تاں بندہ نہ آپنے جوگا نہ بیاں جوگا- کِسے امیر دی امیری آپنے آپ وِچ کوئی شے نہیں- ہر ججمانی اوڑک لاگ ہے تے ہر وِچکار اوڑک کناری- ہِک باتشاہ آپنے آپ پرنے ہے- اوہ کِسے دا لاگی نہیں- اوہ رب دا پرچھاواں ہے- اوہ جگ اُتے اوتار ہے- اوہدے ہوون نال باقی جگ دی ہوند ہے- اوہ وسیب دا دُھرا ہے- اوہدی ججمانی کِسے بئے بندے دے لاگ دا صدقہ نہیں- اوہ رب دی عرش والی پِڑی دا ہِک گھرا ہے- کل مخلوق نوں قدرت نے ایسے لیکھے سِر ساجیا ہے- باتشاہ جگ اُتے ربی ورتن دا سنبھالنہار ہے، اوہدا کیتا رب دا کیتا ہے-

جگ اُتے جیون واسطے ہر بندے نوں بھاویں کوئی ہووے ایس قدرت دی درجے بندی وِچ آپنے میل سِر آپنی تھاں بھالنی پوندی ہے- آپنا لاگ پچھاننا پوندا ہے ججمان مَلنا پوندا ہے- آپنا سِر کِسے ہور اگے نِواونا پوندا ہے تے کُجھ ہور سِر آپنے اگے نِواون واسطے گولنے پوندے ہن- جیہڑا باتشاہی ورتن دی ایس پڑسانگ اُتوں ڈھے پوے یا اصلوں ایہدے اُتے پیر دھرنوں ای نابر ہو ونجے اوہ بندہ نہیں کافر ہے- تے جد تائیں ہِک کافر وی جگ دی کِسے کُھندر وِچ وڑیا بیٹھا ہے باتشاہی ویہار نوں وڈا جو کھوں ہے تے قدرت دی کار سواہری نہیں-

ایس پڑسانگ اُتے ہِک پوڑی توں دُوجی پوڑی چڑھیا جا سکدا ہے- اُپر چڑھن وی قدرت دا قانون ہے- پر ایہہ قانون ورتیندا اِنج ہے جے ہر بندہ پہلے آپنے میل دیاں وِچ ججمان تھیوے تے وت پِڑیو پِڑی امارتاں وزارتاں دے گھرے مَلدا باتشاہی گھرے ول ودھے- ججمان دے ایڈا نیڑے ہو ونجو جے آپ ججمان تھی ونجو پر نیڑے ہوون واسطے سِر نِواون تے مرضی منن دی شرط ہے- لاگی آپنے ججمان دا جیڈا اکھاں بدھا ادھین ہوسی اوڈا ای ججمان دی نیڑ دا حقدار تھیسی- چاکری سبھ تھیں وڈا چنگ ہے- اکھ بدھی منتا گُناں دا گُن ہے- ایسے گُن نوں بھاگ ہن- ایسے گُن سِر ای بندہ آپنے میل وِچوں اُبھر کے اُچیرے میل وِچ وڑدا ہے-

چُغتہ شاہی وِچ باتشاہ دی نیڑ مَلن واسطے واہ لاون نوں ای جیون آکھدے سن- باتشاہ دی نیڑ مَلن واسطے دینہہ پر رات سِروڈھواں گھول لگا رہندا ہا- سوہنیاں دا سوہن عالماں دا علم بس باتشاہ دی نیڑ دے وسیلے ہن- آپنے آپ وِچ ایہناں دی کوئی اصل نہیں- باتشاہ دی نیڑ ای سبھ مُولاں دا مُول تے سبھ تتاں دا تت ہے- گُنیاں، سوہنیاں، عالماں بلواناں دا کم نِرا ایہہ آہا جے اوہ آپنی کھٹی وٹی تخت دے پیراں وِچ لیا دھرن- اگوں ایہہ باتشاہ دا کم آہا اوہناں دی نذر نوں جیہڑے لیکھے چاہوے لاوے- عالماں دے علم نوں سوہنیاں دے سوہن نوں گُنیاں دے گُن نوں بلواناں دے بلکار نوں جیویں بھاوے جِتھے بھاوے ورتے- بندیاں دا کم آہا آپنے آپ نوں وستاں سمجھن- آپنی کیتی نوں نہ پرکھن- آپنے اندرلے نوں وادُھو پُچھنے نہ پاون دین- آپنیاں عملاں نوں بس باتشاہ دی مرضی والی کسوَٹی اُتے ای دھرن- سپاہی گولی وگاون لگیاں، عالم لِکھن بولن لگیاں، اہلکار کم کرن لگیاں آپنے آپ نوں نہ کُجھ پُچھدے تے نہ کُجھ دسدے- جد بندے وستاں ہوئے تاں وت وستاں پُچھدِیاں دسدِیاں تے کُجھ نہیں بس ورتنہار دے ہتھ وِچ پئیاں ورتیندِیاں ہن-

دُلّے دا ویر چُغتے راج دِیاں نِیہاں نال سی- اوہنے وست بنن توں نہ چا کیتی- آپنی بندیائی دا پالن کیتوس- سہی کیتوس جے بندہ تاں ای بندہ ہے جے اوہ وست بنن توں نابر ہے- جے اوہ آپنے کیتے نوں پرکھن دا، آپنیاں کراں پیراں نوں آپنی جیبھ نوں آپنی سار مُوجب ورتن دا حق گِھن سکے-

اوہنے للکر کے آکھیا پئی بار دیاں نمانیاں واسیاں نوں راہکاں کامیاں ایانیاں تے محنتیاں نوں بندے دی جُونے جیون دا حق ہے- چُغتہ شاہی نوں کوئی حق نہیں جے اوہ ایہناں نوں وستاں بنا کے ورتے- دُلّا چُغتہ شاہی دے پسار اُتے مَل مارنا نہیں آہا لوڑدا- اوس چُغتہ شاہی دے پسار نوں ڈھا ڈھیری کرن دی دھاری آہی- ہِک واری جد راہ دِس پیوس وت اوہدا ہر دم ایس راہ اُتے ہِک پیر اگیرے آہا- اوس ہر حِیلے نوں وسیلہ جاتا تے جدوں کوئی حِیلہ نہ جُڑیا اوس ہتھیں گھڑ لِتا-

دُلّے آپنا کم گھروں چھوہیا- سبھ تھیں پہلاں اوس آپنے نانکے گھر نوں گھیرا گھتیا تے آپنی برادری وِچوں چُغتے شاہی دے رجائے چودھریاں نوں نپِیڑیا- وادُھو مال وست تے ڈنگر گھوڑے راہکاں محنتیاں تے کامیاں نوں چا ونڈے- ایس ونڈ نوں دُلّے آپنا روز دا آہر بنا لِتا- روز شاہوکاراں دیاں گوہلکاں بھجنیاں- چودھریاں دیاں بھڑولیاں نوں نسار لگ گئی- محنتیاں تے کامیاں دی رَت جاگ پئی- دُلّے دا کم اوہناں دا آپنا کم تھی گیا- لُہاراں دُلّے نوں ہتھیار بنا کے دیونیں تے آپنیاں بانہاں دا زور تے آپنیاں اکھاں دا لشکار وِچ بھر کے دیونا- بار دے جُھگے کِل کنڈے تے نِک سُک دے رسد خانے بن گئے- راہک تے کامے راٹھ بن گئے- دینہہ رات ہِک کر کے راٹھاں دی واہر چُغتیاں اُتے ونج چڑھی- بُہتیاں تھڑاں گھروں پورِیاں ہو گئیاں- رہندیاں بھیڑ وِچ ویریاں آپ پُوریاں کر دِتیاں-

علی ترکستان دا اُگھا سوداگر ہے- باتشاہ نال اوہدا پنج سو گھوڑیاں دی سپلائی دا ٹھیکہ ہے- درباری ٹھیکیداری پاروں امیراں منصب داراں دِیاں حویلیاں وِچ اوہدا چنگا آدر ہوندا ہے- ترکستان توں رسد آندیاں اوہنے کئی واری دُلّے دے گھر اُتارا کیتا تے دُلّے دی ماں اوہدے نال شاہی امیراں والی ورتن ورتی- ایتکاں وی علی گھوڑے گِھن کے لہور ویندیاں فرید دے ڈیرے لتھا- دُلّے وی اوہدا پروکا آدر کیتا- رات وڈے ٹھاٹھ نال رکھیوس- فجریں ٹوردیاں کلاوے گھت کے شُکرگزاری کیتیوس پئی یار وڈی کھیچل کیتی آ- تُرکی نسل دے گھوڑے ساڈے جوگے گِھن آندے نی- علی مندے حالیں لہور اپڑیا تے باتشاہ اگے ونج کُوکیا-

علی کولوں گھوڑے کھوہ کے دُلّے دوہرا کاج کیتا ہے- ہِک تاں آپنی سوارِیاں دی تُھڑ مُکائیوس تے نالے باتشاہ نوں تگڑی چوبھڑ لائیوس- دُلّا جاندا ہے جے باتشاہ سرپر بھاجی موڑسی- سوڑا پے کے فوج چڑھیسی- اوسے گھڑی دی دُلّے نوں اُڈیک ہے-

باتشاہ دُلّے دی ماں ول اہلکار گھلے جے دُلّے وڈی ایانپ کیتی ہے تُساں گھوڑے پرتا دیو تے دُلّے نوں دربارے ٹورو- ساڈا پُتر نوں مِلن تے جی ہے- کلوکی گل ہوندی تے ماں نذر دے ٹکے لدا کے دُلّے نوں لہور گھلدی- پر ہُن اوہ کلوکا دُلّا کِتھوں آندی- دُلّے باتشاہی اہلکاراں دے سِر مُن کے مُونہہ کالے کیتے تے آکھیا اکبر نوں وساہیو میں جھب اپڑساں- ساڈا وی مِلن تے جی ہے-

دُلّے نے اکبر نال مِلنی کیتی۔ اوہ تِیر ہار لہوریں لتھا۔ وڈیریاں آڑھتیاں دِیاں ماڑِیاں تے امیراں دِیاں حویلیاں وِچ بھڑتُھو گھتیوس تے قلعے والیاں نوں کنبنی چاڑھ کے اکھ دے پلکار وِچ مُڑ باریں جا وڑیا۔ اکبر چِھتھا پے گیا۔ چُغتیاں دی فوج چڑھی۔ پیدلاں تے گُھڑ چڑھیاں نے پنڈوکیاں پیہیاں دی دُھوڑ اسمانیں چاڑھ دِتی۔ دُلّا تے اوہدے بیلی ایس دُھوڑ دے اوہلیوں بِج ہار نِکلدے تے بھاڑے دیاں لشکریاں نوں بھاجڑ پا کے مُڑ ایسے دُھوڑ وِچ چھپ جاندے۔

بار واسیاں تے چُغتیاں دا ایہہ بھیڑ کئی ورھے لگا رہیا۔ چُغتیاں دا ٹِل ایہ سی جے ہِکواری دُلّا جیوندا پھڑیا جاوے تے اوہنوں قابو کرکے اوہدے راہیں ساری بار نوں کِیلیئے۔ چُغتیاں دے بھانے بار وِچ چُغتہ شاہی ویہار ای چالو سی۔ دُلّا بار واسیاں دی پِڑی دا وِچکارلا گھرا سی۔ ایہنوں چُگ لو تے پِڑی اپنے آپ ای کِھنڈ جاسی۔ ججمان نوں ہتھ ہیٹھ کر گِھنو تاں لاگی اپنے آپ ای نئِیں جاسن۔ دُلّے نوں پھدن واسطے چُغتیاں بہوں جتن کیتے- اوڑک اِک پَھند پُھر گیا۔ دُلّا پھڑیا گیا۔ کڑِیاں بیڑِیاں مار کے لہور آندو نیں۔

چُغتیاں جاتا جے کم سر گیا- ہُن دُلّا آپنی گوں نوں باتشاہ دے پیر چُمسی تے بار والے آپنے اگوان دا رنگ دیکھ کے آپنے آپ ای لِیہے چڑھ ویسن- پر چُغتیاں دُلّے نوں پچھاتا نہ سی۔ اوہناں دُلّے نوں اپنے ویہار آپنے پنتھ سِر پیا جاچیا- دُلّا اوہناں دی جاچ وِچ کیویں آوے- اوہدا ویہار چُغتیاں دے ویہاروں باہرا، اوہدا پنتھ چُغتیاں دے پنتھوں باہرا- اوہدا تت ہور، اوہدا سبھا ہور- چُغتیاں ڈھیر کھیکھن پئے کیتے پئی دُلّا کِسے حیلے باتشاہ اگے نیواں تھی ونجے- اوہناں دُلّے نوں صلاحیں پئیاں دِتیاں جے باتشاہ نوں سلام کرن تے اینویں رسم ہے- پر دُلّا اوہ کم کیویں کرے جیہدا اوہدے اندرلے نال اوہدے نینہہ نال کوئی جوڑ نہ ہووے- اوہ کِتے وی ہووے آپنے آپ نوں لڑائی دے پِڑ وِچوں باہر نہیں کڈھدا- آپنا آسن نہیں چھڈدا- چُغتیاں نوں تاں ظاہر دا نِیون وی وارا کھاوندا ہے- کیوں جے اوہناں دا اندر تاں ہوندا ای کوئی نہیں-

دُلّے دی نانہہ چُغتیاں نوں بہوں پُڑدی ہے- جے ایہہ گھرا پِڑیوں باہر رہوے تاں ساڈے وسیب دا تانا پیٹا تندو تند ہو جاسی۔ جے دُلّا جُھوٹھے مُونہہ وی بادشاہ اگے نہ نیویاں تاں چُغتے راج دی بنیاد اُکھڑ جاسی۔- چُغتیاں دلیل کیتی پئی دُلّے دا من منے نہ منے اپنیاں اکھیاں نوں تاں مناؤ۔ دُلّے نوں اک نیویں جیہی باری تھانیں دربارے واڑوا وڑن لگیاں اوہنوں سرپر اُڑنا پوسی تے ساڈا گھر پُورا ہو جاسی۔ راج دا چَھتر ٹِکیا رہسی۔

پر دُلّا آپنے ہر کم تے ہر دم دی سنبھال کریندا ہے آپنے نینہہ دے چاننے- اوہ چُغتیاں دی سیاست دا جانُو ہے- اوہ نیویں باری راہیں دربار تے وڑیا پر لِفیا کوئی نہ- پوند پیر آپنے اندر وگائے تے پِچھوں دھڑ تے سِر اندر دھریکیوس- باتشاہ دُلّے دے اُڑے سِر دی جائیں اوہدے سِدھے پیر ڈِٹھے تاں اوہدے ہیٹھوں تخت ڈول گیا- اوس سہی کیتا جے جٹ اِک پل ہور جیوندا رہوے تاں چُغتہ راج نہ رہسی- دُلّے نوں جھب سُولی ونج چاڑھیونیں-

کوتوال نوں باتشاہ اُچیچا حکم دِتا جے دُلّا جیہڑے رنگ سُولی چڑھے تے جیہڑے بول مُونہوں کڈھے اوہدی خبر جھب باتشاہ نوں اپڑیجے- باتشاہ نوں سار آہی پئی جیہڑا پَھٹ دُلّے دھون چا کے چُغتہ شاہی نوں لایا ہے اوہ نِرا اوہدے مویاں نہیں مِلنا- اوہ تاں ای مِلنا ہے جے ہِک واری اوہدی دھون لِفدی دِکھے۔ بادشاہ آس لائی بیٹھا ہا جے سُولی اُتے دُلّا اِکے تاں موت دے بھو نال تِھڑسی اکے موت دی پِیڑ نال کلپسی- وت خلقت دے ساہویں دُلّے دا مان ترُٹسی- بار واسیاں دی نابری دا جھنڈا خلقت دے دل وِچ نیوں جاسی تے چُغتے راج دے سِر توں ایہہ اولڑا جوکھوں ٹل جاسی۔

جیہڑی خبر دی بادشاہ نوں تانگھ آہی اوہ اوہنوں نہ اپڑی۔ دُلّا جیہڑے رنگ جیویا اوسے رنگ مویا۔ جد جیون دی واگ اپنے نینہہ دے ہتھ دے چھڈی وت مرن جیون کولوں اڈرا کیویں ہووے۔ مرن دا ڈر نہ ہوون دا ڈر ہے- ایہہ ڈر اوہناں نوں ہوندا ہے جیہناں نوں ہوون دی سار نہ ہووے۔ دُلّے نوں خبر آہی جے ساہواں دا مُک جاون مرن نہیں ہوندا- آپنے نینہہ کولوں وِچھڑن مرن ہوندا اے۔ جیہنے ساری عمر ملاپ دا رس مانیا اوہ چھیکڑے ہِک پل دا وچھوڑا وی کیویں قبولے۔

دُلّا جیوندا سی تے اوہدا ہوون ہر دم چُغتیاں دے من وِچ موت دا سُول گڈیندا سی- دُلّے نوں مارن نال چُغتیاں دی موت نہ مُکی۔ ہتھوں سدیویں ہوگئی۔ دُلّا جیوندا سی تاں چُغتیاں نوں آس سی متے کِسے ویلے کِسے حیلے ایہہ نیویں، پر دُلّے نوں مار کے سُولی اُتے اوہدے عشق دا رنگ ویکھ کے چُغتیاں اوہنوں ہمیشہ واسطے اپنے گل دا پھاہ بنا لیا اے۔ ہُن جد تک جگ اُتے چُغتہ شاہی رہسی ہر دم موت دے وات ای رہسی توڑے دُلّے دی کہانی شہراں وِچ نہ وڑن دیو پِنڈاں وِچ نہ کرن دیو۔

ہور دیکھو

• جگا جٹ
• جیونا موڑ

حوالے