سلطنت عثمانیہ وچ آرمینی
سلطنت عثمانیہ وچ آرمینی (یا عثمانی آرمینی) زیادہ تر یا تاں ارمینی رسولی چرچ یا آرمینیائی کیتھولک چرچ نال تعلق رکھدے سن . انیہويں صدی وچ تنظیمات اصلاحات توں پہلے جس وچ تمام عثمانی شہریاں نوں برابری دا حق دتا ، اوہ آرمینیائی ملت دا حصہ سن ۔
پس منظر
[سودھو]عثمانیاں نے اسلام دی روایات اُتے عمل کرنے دے لئی متعدد انوکھے طریقے متعارف کروائے۔ اسلامی سبھیاچار مذہبی تے سیکولر معاملات نوں وکھ نئيں کردی سی۔ پہلے تاں ، سلطان زمین وچ سب توں زیادہ طاقت رکھدا سی تے تقریبا ہر چیز اُتے اس دا کنٹرول سی۔ اُتے ، اک ریاستی تنظیم نے سلیمان اول دے تحت سولہويں صدی دے پہلے نصف وچ اک ہور واضح شکل اختیار کرنا شروع کردتی ، جسنوں "قانون دان" وی کہیا جاندا اے۔ عثمانیاں نے ریاستی اقتدار نوں بانٹنے دے لئی دو وکھ وکھ "ادارےآں" دا نظارہ کيتا ، اک ملک دے شہریاں اُتے حکومت کرنے دا ذمہ دار تے دوسرا اس دی فوج نوں۔ "عثمانیاں نے شہری ادارےآں اُتے شہری کنٹرول چھڈ دتا۔ مورخین اکثر عثمانی سماجی سیاسی جماعت نوں " عثمانی نظام " دی تعمیر دا لیبل دیندے نيں۔ قابل ذکر ، اُتے ، اصطلاح " عثمانی نظام " ساختی سختی دا احساس دلاندا اے جو عثمانی دے پورے دور وچ غالبا موجود نئيں سی۔
آرمینیائی آبادی دا انضمام جزوی طور اُتے ابتدائی دور وچ غیر مستحکم ساختی سختی دی وجہ توں سی۔ ارمینی باشندے ، اپنے اندرونی معاملات دے امور توں متعلق سول انتظامیہ دے زیر انتظام سن ۔ شہر دے لوکاں ، دیہاتیاں تے کساناں نے ارمینیائی رییا سمیت رییا دے ناں توں اک کلاس تشکیل دی۔ سول تے عدالدی انتظامیہ چھوٹی میونسپلٹی یا پینڈو اکائیاں دے اک علیحدہ متوازی نظام دے تحت انجام پایا سی جس نوں کاز کہندے تھے ۔ سول سسٹم نوں ملٹری سسٹم دی جانچ پڑتال سمجھیا جاندا سی کیونجے بے ، جو رییا اُتے ایگزیکٹو اتھارٹی دی نمائندگی کردے سن ، اس شخص دے مذہبی رہنما دی سزا دے بغیر سزا نئيں دے سکدے سن ۔ ہور ، سلطان مذکورہ کنٹرول توں باہر سی۔ ایکومینیکل پیٹریاچریٹ آرمینیائی عوام دا قائد سی۔ اس ساری ڈھانچے دا ناں آرمینیائی کیس آرمینی ملت رکھیا گیا سی۔
بازنطینی دور دے دوران ، آرمینیائی چرچ نوں قسطنطنیہ وچ کم کرنے دی اجازت نئيں سی ، کیونجے یونانی آرتھوڈوکس چرچ آرمینیائی چرچ نوں عقلی خیال کردا سی ۔ قسطنطنیہ دے ایکیو مینیکل سرپرستی دے قیام دے نال ہی ، آرمینی باشندے مذہبی رہنما بن گئے ، تے سلطنت عثمانیہ دے تحت بیوروکریٹس صرف اپنی برادری توں زیادہ اثر و رسوخ بن گئے۔ ایہ خیال کہ دو وکھ وکھ "اسٹیبلشمنٹ" مشترکہ ریاستی طاقت نے لوکاں نوں انتظامی ، مذہبی ، قانونی تے معاشرتی اقتصادی اہم عہدےآں اُتے قابض ہونے دا موقع فراہم کیہ۔
آرمینیاں نے سلطنت عثمانیہ دے اہم عہدےآں اُتے قبضہ کيتا ، آرٹین دادیان پاشا ، جو 1876 توں 1901 تک وزیر خارجہ امور رہے ، آرمینیائی شہریاں دی انہاں بہت ساریاں مثالاں وچوں اک اے جنہاں نے عثمانی سلطنت دے معاشرتی سیاسی شعبے وچ بنیادی کردار ادا کيتا۔
عثمانی معیشت وچ آرمینین دا کردار
[سودھو]سلطنت عثمانیہ وچ ارمینیائی دے کچھ مخصوص خانداناں نے سلطاناں دا اعتماد حاصل کيتا تے اوہ عثمانی حکومت تے عثمانی معیشت وچ اہم مقام حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ اگرچہ انہاں دی تعداد پوری عثمانی آرمینیائی آبادی دے مقابلہ وچ تھوڑی سی لیکن اس دی وجہ توں عثمانی قوم پرستاں وچ ناراضگی پیدا ہوگئی۔ بقیہ عام آرمینی باشندےآں دی زندگی بہت مشکل سی کیونجے انہاں نوں دوسرے درجے دا شہری سمجھیا جاندا سی۔ اوہ ارمینی باشندے جنہاں نے وڈی کامیابی حاصل کيتی اوہ ابراہیم پاشا جداں شخصیتاں سن جو عثمانی وزیر مملکت بنے۔ کاپریل نوراڈونگویئن دے ناں توں اک ہور شخص سلطنت عثمانیہ دے وزیر خارجہ برائے امور خارجہ بن گیا۔ دادیان خاندان سلطنت عثمانیہ وچ ہتھیاراں دی پوری صنعت نوں کنٹرول کردا سی۔ کالوسٹ گلبنکیئن نیشنل بینک آف ترکی تے ترکی پٹرولیم کارپوریشن دے اہم مشیراں وچوں اک بن گئے ، جو بعد وچ عراقی آئل کارپوریشن بن گئے۔ مورخین اے ٹی کیمکرٹن لکھدے نيں "پر ، سلطنت وچ ارمینی کامیابیاں دا صرف تجارت ہی نئيں سی۔ اوہ تقریبا تمام معاشی شعبےآں وچ شامل سن تے ذمہ داری دے اعلیٰ درجے اُتے فائز سن ۔ 19 واں صدی وچ ، آرمینیائی دے مختلف خاندان سلطان دے سنار ، سلطان دے معمار بن گئے تے کرنسی دے ذخائر تے کسٹم ڈیوٹی سمیت سونے چاندی دے ذخائر اُتے قبضہ کرلیا۔ سلطنت عثمانیہ وچ اٹھارہ اہم بینکرس وچوں سولہ آرمینیائی سن "۔ (کالوسٹ سرکیس گل بینکین: شخص تے اس دا کم۔ لزبن: گل بینکیئن فاؤنڈیشن پریس۔ 2010)
قسطنطنیہ دا سرپرست
[سودھو]1453 وچ قسطنطنیہ دے ترک عثمانیاں دے ہتھوں فتح دے بعد ، سلطنت عثمانیہ وچ بسنے والے تمام آرتھوڈوکس دی براہ راست سرپرستی دی نگہداشت کرنے لگی۔ ہوواگیم اول اس وقت برسا دا میٹرو پولیٹن سی۔ 1461 وچ ، ہوواگیم اول نوں سلطان محمد دوم قسطنطنیہ لیایا تے قسطنطنیہ دے آرمینیائی پیٹرآرک دے طور اُتے قائم کيتا جس دا دفتر اک سیاسی مقصد دے نال مکمل طور اُتے بنایا گیا تھا. سلطان محمد دوم آرمینیائی-یونانی علیحدگی چاہندے سن ۔ قسطنطنیہ اپنی علمی تے قومی زندگی دا اصلی مرکز بن جاندے نيں۔ ارمینیائی آمر تے نہ ہی کیچولک ایٹچیمیاڈزن ، محمد دی خواہش دے تحت انہاں دا سب توں اہم قومی وقار سی۔ سلطان دے راجگڑھ وچ ، دنیا دی سب توں وڈی آرمینیائی برادری رہندی سی۔ تے اس دی سول - مذہبی اتھارٹی نے وڈے پیمانے اُتے ارمینیاں وچ سلطان نوں عملی طور اُتے سب توں طاقتور اہلکار بنا دتا۔ 1453 وچ عثمانی فتح توں پہلے قسطنطنیہ وچ شاید کوئی آرمینی چرچ نئيں سی ۔ 1453 دے بعد توں ، استنبول وچ 55 نويں آرمینیائی گرجا گھر تعمیر کیتے گئے ، کچھ 16 واں صدی دے نيں۔ [۱]
1839 وچ ہیت شیریف دے اعلان تک ، استاداں تے اس دے مؤکلاں نے ، حدود وچ رہندے ہوئے ، ارمینی عوام اُتے تعزیری اختیار حاصل کيتا سی۔ راجگڑھ وچ پادری دی اپنی جیل سی ، تے انہاں نے اک چھوٹی پولیس فورس برقرار رکھی۔ اپنے پادریاں اُتے مطلق ہونے اُتے انہاں دا اختیار ، اوہ انہاں نوں اپنی مرضی توں قید یا جلاوطنی دے سکدا سی۔ تے جدوں اوہ اپنی کمیونٹی دی قید یا جلا وطنی دے لئی سلطان دی رضامندی نوں محفوظ کرنے اُتے مجبور کيتا گیا سی، ضروری فرمان وچ بہت آسانی توں حاصل کيتی گئی تھی. پُرتشدد نظام حکومت ، اعلیٰ طاقتاں دے ہتھوں وچ سول اختیارات رکھنے وچ ، اس حقیقت دا نتیجہ سی کہ سلطان نے چرچ تے برادری دے وچکار کوئی فرق نئيں کيتا ، تے اکثر چرچ دی سالمیت نوں برقرار رکھنے دے لئی اس دے اختیار دا وزن ادا کيتا۔
آرمینیائی پنڈ دی زندگی
[سودھو]دیہاتاں وچ ، جنہاں وچ آبادی بنیادی طور اُتے مسلمان سی ، آرمینیائی حلفےآں نوں آبادی دے دوسرے حصےآں وچ گروپاں وچ آباد کيتا گیا سی۔ دوسرےآں دے مقابلے وچ ، آرمینیائی اچھی طرح توں تعمیر شدہ گھراں وچ رہندے سن ۔ مکانات اک دوسرے دے اُتے ترتیب دتے گئے سن ، تاکہ نچلے گھر دی چپٹی چھت اس دے اُتے والے سامنے دے صحن دی حیثیت توں کم کرے۔ حفاظت دے لئی ، مکانات اک نال مل کے رہ گئے سن ۔ آرمینیائی رہائش گاہاں نوں مغربی ارمینیا (1941 وچ ناں تبدیل کرکے مشرقی اناطولیہ ) دے پہاڑیاں وچ درجہ حرارت دی حد توں تجاوزات دے مطابق ڈھال لیا گیا۔ گرمیاں وچ موٹی دیواراں تے زمین توں ڈھکنے والی چھتاں توں کمرے ٹھنڈا رہندا سی۔ آرمینیائیاں دی قدرتی تے زرعی روایات دوسرےآں دی طرح سن ، لیکن خصوصیات زینوفون وچ وی پائی جاسکدیاں نيں ، جنہاں نے آرمینیائی دیہات دی زندگی تے مہمان نوازی دے بوہت سارے پہلو بیان کیتے۔ [۲] انہاں نے دسیا کہ لوک اک ایسی بولی بولدے نيں جو اس دے کان نوں فارسیاں دی بولی دی طرح لگدا اے۔
بیے یا بزرگ پنڈ دے لیڈر وچوں کچھ سی تے اس دا گھر عام طور اُتے اک پنڈ وچ سب توں زیادہ اُتے سکون رہندا سی۔ پینتیس خانداناں دے لئی تن کاہن رکھنا کوئی معمولی گل نئيں سی۔ اکثر آرمینی باشندے آس پاس دے پنڈ ، کدی مذہبی تقاریب (جداں وان میل) دے لئی ، کدی دلہن لیانے ، اس دے نال ، موسیقی دے آلات تے ہتھوں دی تالیاں دے نال اپنے پنڈ جاندے سن ۔ گھوڑ اُتے سوار ہونا یا ارمینی باشندےآں دے لئی بطور گیور اسلحہ رکھنا ممنوع سی ، لہذا ایہ غیر قانونی سی۔
عثمانی آرمینیا ، 1453–1829
[سودھو]وڈے پیمانے اُتے ہمسایہ ترکاں تے کرداں دے وچکار اپنی وکھ مذہبی شناخت دی بدولت آرمینیائی باشندے اپنی سبھیاچار ، تریخ تے زبان نوں محفوظ کردے رہے۔ سلطنت عثمانیہ دے یونانی آرتھوڈوکس تے یہودی اقلیتاں دی طرح ، انہاں نے وی اک وکھ ملت تشکیل دتا ، جس دی سربراہی قسطنطنیہ دے آرمینی سرپرست نے دی ۔ اس نظام دے تحت ، عیسائی تے یہودی مذہبی اقلیت / دوسرے درجے دے شہری سمجھے جاندے سن ۔ انہاں نوں بلند ٹیکس عائد کيتا گیا ، لیکن بدلے وچ انہاں نوں اپنی ہی مذہبی جماعتاں وچ خودمختاری دتی گئی تے انہاں نوں فوجی خدمات توں مستثنیٰ کردتا گیا۔ پڑوسی جماعتاں دے بڑھدے ہوئے مذہبی تے سیاسی اثر و رسوخ دے لئی حفاظتی اقدامات نوں عملی جامہ پہنانے دی ضرورت پڑدی اے جس دی وجہ توں اکثر اقلیتاں نوں عدالتاں وچ قانونی راہ تلاش کرنے دے لئی طویل انتظار دی مدت درکار ہُندی اے۔ عثمانی حکمرانی دے تحت ، آرمینیائی باشندےآں نے تن مختلف باجرا تشکیل دتے: ارمینی آرتھوڈوکس گریگوریئن ، آرمینیائی کیتھولک ، تے آرمینیائی پروٹسٹنٹ (19 واں صدی وچ )۔
اناطولیہ تے آرمینیا وچ کئی صدیاں دی ترک حکمرانی ( سب توں پہلے سلجوقی سلاطین ، فیر دی اک قسم اناطولیہ بیلیک تے آخر وچ عثمانیاں ) وچ ، آرمینیاں دے اکثریت دے نال مراکز نے جغرافیائی تسلسل ( وان ، بلتیس ، تے خارپت ولایت دے کچھ حصےآں نوں ) کھو دتا ۔ صدیاں دے دوران ، ترک تے کرداں دے قبیلے اناطولیہ تے آرمینیا وچ آباد ہوئے گئے ، جسنوں بازنطینی فارسی دی جنگاں ، بازنطینی عرب جنگاں ، ترک حملےآں ، منگول حملےآں تے آخر کار امیر تیمور دی خونی مہمات دی وجہ توں بوہت سارے تباہ کن واقعات نے زبردستی آباد کردتا ۔ [۳]
اس دے علاوہ ، حریف سلطنتاں دے وچکار صدیاں توں چلنے والے عثمانی - فارسی جنگاں سن ، جنہاں دے میدان جنگ مغربی آرمینیا (اسی وجہ توں ارمینیاں دی آبائی علاقےآں دے وڈے حصے) اُتے پئے سن ، جس دی وجہ توں ایہ خطہ تے اس دے عوام دے درمیان گزر گیا۔ عثمانیاں تے فارسیاں نے متعدد بار. مقابل حریفاں دے وچکار جنگاں 16 واں صدی دے اوائل توں شروع ہوئیاں تے 19 واں صدی تک جاری رہی جس توں مغربی ارمینیا دے آرمینیائی باشندےآں سمیت انہاں علاقےآں دے مقامی باشندےآں دے لئی تباہ کن اثرات مرتب ہوئے۔
ان واقعات دی وجہ توں ، آبادی دی تشکیل (قرون وسطی دے دوسرے نصف حصے دے بعد سے) اِنّی گہرائی وچ گزری سی کہ ارمینیاں نے اپنے قدیم وطن دی پوری حد تک ، کل باشندےآں دی اک چوتھائی توں زیادہ تشکیل نئيں دی۔ .[۴][۵][۶] اس دے باوجود انہاں نے کچھ وکھ تھلگ علاقےآں جداں ساسون ، شتاخ ، تے دیرسم دے کچھ حصےآں وچ حقیقی خودمختاری دا دفاع کيتا ۔.[۷] اک آرمینیائی گڑھ تے حقائق اُتے مبنی آرمینیائی خود مختاری دی علامت، زیتون (الونیہ) چھ ولایتیات تے کلکیہ دے وچکار واقع سی ، جس وچ لیزر آرمینیا دے اصول پرستی (اور اس دے بعد بادشاہی) دے قیام دے بعد توں ہی آرمینیائی فوج دی وی مضبوطی موجود سی۔ اُتے ، رمضان قبیلے دے ذریعہ مملکت دی تباہی تے اس دے نتیجے وچ مسلم طاقتاں جداں ، ذولقدری ، مملوکاں تے عثمانیاں نے کدی جدوں تک خطے وچ مسلماناں دی ودھدی ہوئی تعداد دی وجہ توں آخر وچ نسل کشی آرمینیائی لوکاں دے بقیہ آثار ہٹا دتا .
ترابیزون تے انقرہ دے مختلف حصے جو چھ وایلیٹ (جداں قیصریماں نيں) توں متصل علاقےآں وچ وی نمایاں کمیونٹیز سن ۔ ثمانی دی فتح دے بعد بوہت سارے آرمینی باشندے وی مغرب وچ چلے گئے تے استنبول تے ازمیر جداں وڈے تے خوشحال عثمانی شہراں وچ اناطولیہ وچ آباد ہوگئے۔
مغربی آرمینیا ، 1829–1918
[سودھو]بقیہ عثمانیہ آرمینیا ، جو عثمانی حکمرانی دے تحت پہلی جنگ عظیم تک چھ وہایتاں (ایرزورم ، وان ، بٹلیس ، دیار بکر ، خارپت، تے سیواس) [۸] )پر مشتمل سی ، نوں وی مغربی ارمینیا کہیا جاندا اے۔
19 واں صدی دے دوران آرمینین
[سودھو]سلطنت عثمانیہ وچ کھلنے والے اسکولاں وچ پڑھے جانے والے سیکھنے والے پیشےآں دے علاوہ ، اہم پیشہ تجارت تے تجارت ، صنعت تے زراعت سی۔ کسان زراعت پسند سن ۔ سلطنت وچ آرمینی باشندےآں نوں اعلیٰ پیشےآں دی طرف ودھایا گیا ، جداں کالوسٹ سرکیس گل بینکین اک تاجر تے مخیر طبقہ سی۔ انہاں نے مشرق وسطی دے پٹرولیم ذخائر نوں مغربی ترقی دے لئی دستیاب بنانے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ آرمینیائی پریس تے ادب نے اس عرصے وچ ایداں دے ادارے قائم کیتے جو تنقیدی سن ۔ ایہ رویہ بدسلوکیوں دی اصلاح تے ارمینی معاشراں وچ بہتری لیانے وچ انمول رہیا اے۔ اس طرح انہاں دی تنقیدی جبلت منفی دے بجائے مثبت سی۔ آرمینیائی لوکاں نے مختلف چیزاں دے لئی خود نوں منظم کيتا۔ انہاں دی متعدد معاشراں ، کلباں ، سیاسی جماعتاں تے ہور انجمناں دا مشاہدہ کرن۔ ہووسپ پشمن اک پینٹر سی جو سلطنت وچ بہت مشہور ہويا۔ اس مدت دے دوران آرمینین اک چرچ ، اک اسکول ، اک لائبریری تے اک اخبار قائم کرن گے۔ سرگس موبیجیئین قسطنطنیہ وچ تعلیم یافتہ اک بہت وڈا تے متعدد مصنف سی ۔ انہاں دے بہت سارے کم حالے وی آرمینی ادوار وچ بکھرے ہوئے نيں۔
بوہت سارے آرمینی باشندے ، جو بیرون ملکاں ہجرت کرکے اوتھے خوشحال ہونے دے بعد ، اپنی آبائی سرزمین پرت گئے۔ [۹] الیکس منوجیان جو اک مخیر تے ارمینی جنرل بینیواِٹ یونین دا سرگرم رکن بن گیا سی عثمانی سرزمین (جدید ازمیر ) توں سی ، آرتھر ایڈمنڈ کیری ، ٹری بزنڈ وچ پیدا ہويا سی ، خاموش فلمی دور وچ اک اداکار بن گیا سی۔
آرمینیاں نے سلطنت عثمانیہ وچ اہم عہدےآں اُتے قبضہ کيتا ، آرٹین دادیان پاشا نے 1876 توں 1901 تک سلطنت عثمانیہ دے وزیر برائے امور خارجہ دی حیثیت توں خدمات انجام دتیاں تے ایہ اک مثال اے کہ آرمینیائی شہریاں نے عثمانی سلطنت دی خدمت کيتی۔
مشرقی سوال
[سودھو]مشرقی سوال (عام طور اُتے سن 1774 ء کو) یوروپی تریخ وچ 18 واں صدی دے دوران سلطنت عثمانیہ دے خاتمے توں پیدا ہونے والے سفارتی تے سیاسی مسائل دا حوالہ دینے دے لئی استعمال ہُندا اے۔ سلطنت عثمانیہ دے زیر اقتدار علاقےآں وچ عدم استحکام وی شامل اے۔ سلطنت عثمانیہ وچ تعلیم یافتہ تے مراعات یافتہ مسیحیاں دی حیثیت وچ 17 واں تے 18 واں صدی وچ بہتری آئی تے عثمانیاں نے تیزی توں گمشدہ ہنراں نوں تسلیم کيتا جس دی وڈی عثمانی آبادی دا فقدان سی ، تے سلطنت ہور مستحکم ہونے دے نال ہی اس نے تعلقات وچ اپنی ودھدی ہوئی پسماندگی نوں محسوس کرنا شروع کيتا۔ یورپی طاقتاں نوں دوسری طرف یورپی طاقتاں ، سلطنت وچ اپنے عسکری ، اسٹریٹجک تے تجارتی مفادات دے تحفظ دے لئی طاقت دی جدوجہد وچ مصروف سن ، اس توں طاقتاں نوں محتاج لوکاں دی مدد کرنے دا حوصلہ ملا۔ عیسائی باجرا نوں تعلیم دے ذریعہ روشن کرنے دے براہ راست نتیجہ دے طور اُتے سلطنت عثمانیہ دے تحت قوم پرستی دا عروج غالب سی۔ ارمینی باشندے ، اُتے ، انہاں برساں دے دوران ، زیادہ تر حصے وچ غیر فعال رہے ، انھاں ملت صدیقہ یا "وفادار ملت" دا خطاب ملا ۔
مشرقی سوال نے 1820 دی دہائی دے آخر تک ، یونانی روشن خیالی تے یونانی جنگ آزادی دی وجہ توں عثمانیاں دے خلاف آزادی دے لئی اک مثال قائم کرنے دی وجہ توں ، تے حالات توں مایوس بلقان دے متعدد ملکاں دے نال ، اکثر اس معاملے نوں وی متاثر کيتا۔ طاقتاں دی مدد ، عثمانی اصول توں پاک۔ سلطنت عثمانیہ دے خاتمے توں گریٹ پاور امپیریل روس مستفید ہويا۔ دوسری طرف ، آسٹریا تے برطانیہ نے سلطنت دے تحفظ نوں اپنے بہترین مفادات وچ سمجھیا۔ صدیاں دے دوران فرانس دی پوزیشن متعدد بار بدلی۔ بین الاقوامی اسٹیج اُتے آرمینیائی مداخلت دا انتظار اس وقت تک کرنا پئے گا جدوں تک کہ ارمینی سوال بطور یورپی تریخ استعمال ہُندا اے ، ایہ سفارتی حلفےآں تے برلن دی کانگریس (1878) دے بعد مقبول پریس وچ معمول بن گیا۔ آرمینیائی قومی نظریہ یونانی تحریک دے بہت طویل بعد وچ تیار ہويا۔ اُتے ، ارمینی قوم پرستی دے ظہور وچ مدد کرنے والے عوامل نے اس تحریک نوں ہور نسلی گروہاں دی نسبت یونانیاں دی طرح بہت زیادہ مماثلت بنا دتا۔ [۱۰]
اصلاحی عمل ، 1860 1880
[سودھو]تین وڈی یورپی طاقتاں: برطانیہ ، فرانس تے روس (جو عظیم طاقتاں دے ناں توں جانیا جاندا اے ) نے سلطنت دے نال اپنی عیسائی اقلیتاں دے نال سلوک کرنے دا معاملہ اٹھایا تے عثمانی حکومت اُتے (جس نوں باب عالی وی کہیا جاندا اے ) سب اُتے مساوی حقوق ودھانے دے لئی تیزی توں دباؤ ڈالیا ۔
سن 1839 وچ ، عثمانی حکومت نے اقلیتاں دی صورتحال نوں بہتر بنانے دے لئی تنظیمات وچ اصلاحات نافذ کيتیاں ، حالانکہ ایہ وڈے پیمانے اُتے غیر موثر ثابت ہاں گی۔ سنہ 1856 وچ ، ہیٹ - ہمایوں نے تمام عثمانی شہریاں نوں انہاں دی نسل تے اعتراف توں قطع نظر مساوات دا وعدہ کيتا ، جس نے گلہانے دے 1839 <i id="mw_g">ہیٹ-ایرف</i> دا دائرہ وسیع کردتا۔ نوجواناں دے عثمانیاں دے ذریعہ لکھیا گیا ، جس دا ناں عثمانی ترکی وچ " اساسی قانون " دے ناں توں موسوم کيتا گیا ، جسنوں آئین دے نال ہی اصلاح پسنداں نے اپنے دور تک پہنچایا ، جسنوں 23 نومبر 1876 نوں جاری کيتا گیا سی۔ اس نے قانون توں پہلے تمام شہریاں دے اعتقاد تے یکساں آزادی نوں قائم کيتا۔ "اصلاحات دے فرمان کی" آرمینیاں، جس دے خاتمے دے لئی اک "حکومت وچ حکومت" قائم کيتا کرنے دی بہت زیادہ مراعات دتی بوی غلبے آرمینیائی دے شرفا معاشرے وچ سیاسی طبقے دی ترقی دی طرف سے.[۱۱]
آرمینیائی قومی آئین ، 1863
[سودھو]1863 وچ ، آرمینیائی قومی آئین (عثمانی ترکی: "Nizâmnâme-I Millet-i Ermeniyân") نوں سلطنت عثمانیہ نے منظور کيتا۔ ایہ "ضابطہ اخلاق" دی اک شکل سی جس وچ "ارمینی دانشور" دے تیار کردہ 150 مضامین اُتے مشتمل سی ، جس نے پیٹریاارک (عثمانی ملت وچ اک عہدہ) دے اختیارات تے نويں تشکیل پائے جانے والے " آرمینیائی قومی اسمبلی " دی تعریف کيتی سی۔ [۱۲] میکرٹچ نے اک حکم نامہ جاری کيتا جس وچ خواتین نوں مرداں دے نال مساوی ووٹ لینے دی اجازت دتی گئی سی تے انہاں توں کہیا گیا سی کہ اوہ تمام انتخابات وچ حصہ لاں۔
آرمینیائی قومی اسمبلی دے وسیع پیمانے اُتے کم ہوئے۔ ارمینی دیہات وچ ٹیکس جمع کرنے دے لئی مسلم عہدیداراں نوں ملازمت نئيں دتی گئی سی ، لیکن آرمینیائی قومی اسمبلی دے ذریعہ مقرر کردہ آرمینیائی ٹیکس جمع کرنے والے تمام آرمینیائی دیہات وچ ٹیکس جمع کردے نيں۔ ارمینی باشندےآں نوں انصاف دا انتظام کرنے تے آرمینیائیاں دے وچکار قانونی چارہ جوئی کرنے ، تے شادی ، طلاق ، جائداد ، وراثت وغیرہ توں متعلق اپنے آپ توں ملحقہ تمام سوالات دے فیصلے دے لئی انصاف دی اپنی عدالتاں قائم کرنے دی اجازت سی۔ ہور ارمینی باشندےآں نوں ارمینیاں نوں مجرمانہ نظربند کرنے دی خاطر اپنی جیلاں قائم کرنے دا حق دتا گیا ، تے کسی وی صورت وچ اک آرمینیائی نوں عثمانی جیل وچ قید نئيں کيتا جانا چاہیدا۔
ارمینیہ دی قومی اسمبلی نوں وی ایہ اختیار حاصل سی کہ اوہ ارمینی گورنر نوں اک مقامی آرمینی قانون ساز کونسل دے ذریعہ منتخب کرے۔ بعد وچ ایہ کونسلاں دوسرے آئینی دور دے دوران انتخابات وچ حصہ لاں گی۔ ارمینیہ دی مقامی قانون ساز کونسلاں آرمینیائی اسمبلی دے ذریعہ منتخب ہونے والے چھ آرمینیائی باشندےآں اُتے مشتمل سن۔
تعلیم تے معاشرتی کم
[سودھو]جتھے تک فنڈز نے اس دی اجازت دتی ، 1863 دے آغاز توں ہی ، تمام مضامین دے لئی تعلیم دستیاب سی۔ اس طرح دی تعلیم لی کمیٹیاں دی ہدایت اُتے سی۔ روسی آرمینیا وچ اس عرصے دے دوران ، چرچ دے نال اسکولاں دی وابستگی نیڑے سی ، لیکن اوہی اصول ملدا اے۔ روسی انتظامیہ دے لئی ایہ مسئلہ بن گیا ، جو سن 1897 دے دوران اس وقت عروج اُتے پہنچیا جدوں زار نکولس نے آرمینو فوبک گریگوری سرگئیویچ گولیتسن نوں ٹرانسکاکیشیا دا گورنر مقرر کيتا ، تے آرمینیائی اسکول ، ثقافتی انجمناں ، اخبارات تے لائبریریاں بند کردتی گئياں۔
آرمینیائی فلاحی کماں ، اسپتالاں ، تے مستقبل دی فراہمی دے انتظامات نوں واضح نقطہ نظر دے نال منظم کيتا گیا سی۔ آرمینی باشندےآں نے ، ریاست نوں ٹیکس ادا کرنے دے علاوہ ، انہاں مخیر حضرات دی امداد کرنے دے لئی ، رضاکارانہ طور اُتے اپنے اُتے اضافی بجھ وی عائد کردتے۔ ریاست نوں ٹیکس لگانے توں ایداں دے معاملات وچ آرمینیاں نوں براہ راست واپسی نئيں ہُندی سی۔
آرمینیائی سوال ، 1877
[سودھو]آرمینی سوال ، جداں کہ یوروپی تریخ وچ استعمال ہُندا اے ، برلن دی کانگریس (1878) دے بعد سفارتی حلفےآں تے مقبول پریس وچ عام مقام بن گیا۔ اس دا مطلب مشرقی سوال دی طرح (عام طور اُتے 1774 ء نوں ہويا سی) ، سلطنت عثمانیہ دے آرمینیائی مضامین وچ یوروپ دی شمولیت دے اختیارات توں مراد 1877–78 دی روس-ترکی جنگ توں شروع ہُندا اے۔ اُتے ، مخصوص شرائط وچ ، ارمینی سوال توں مراد انہاں دی ہمسایہ برادریاں توں آرمینیاں دے تحفظ تے آزادیاں دا اے۔ [۱۳] "آرمینیائی سوال" 1877 توں 1914 دے درمیان انگریزی ، جرمن ، روسی سیاست دے تناظر وچ آرمینیائی - عثمانی تریخ دے چالیس سال دی تریخ دی وضاحت کردا اے۔
قومی بیداری ، 1880 دی دہائی
[سودھو]مشرقی سوال وچ بلقان عوام دی قومی آزادی دی تحریک (ملاحظہ کرن: بلقان وچ قومی بیداری ) تے یوروپی طاقتاں دی فوری شمولیت نے سلطنت عثمانیہ دے آرمینیاں دے درمیان ہن تک دبی ہوئی قومی تحریک اُتے زور دار اثر ڈالیا۔ قومی آزادی نظریہ۔ [۱۴] ارمینی قومی آزادی دی تحریک ، ارمینی قومی کوشش سی کہ مشرقی ایشیاء دے معمولی تے ٹرانسکاکیس دے تاریخی آرمینیائی وطن نوں روسی تے عثمانی تسلط توں آزاد کروانے تے آزاد آرمینی ریاست دی تشکیل نو دے لئی قومی کوشش تھی ۔ اوہ آرمینی باشندے جو قومی آزادی دی امنگاں دی حمایت نئيں کردے سن یا غیر جانبدار سن انہاں نوں چیروز کہیا جاندا تھا ۔
سلطان عبد الحمید دوم ، 1876–1909
[سودھو]عبد الحمید دوم 34 واں سلطان سی تے اس نے سلطنت دی طاقت تے وسعت وچ کمی دے اک دور دی نگرانی دی ، 31 اگست 1876 توں 27 اپریل 1909 نوں معزول ہونے تک اس نے حکمرانی کيتی۔ مطلق طاقت دے نال حکمرانی کرنے والا اوہ آخری عثمانی سلطان سی۔
بشکلیہ تصادم ، 1889
[سودھو]بشکلیہ تصادم مئی 1889 وچ آرمینکن پارٹی تے سلطنت عثمانیہ دے درمیان خونی مقابلہ سی۔ اس دا ناں سلطنت عثمانیہ دے وان آئائلٹ دے اک سرحدی شہر باکلے توں آیا اے۔ ایہ پروگرام اہم سی ، کیوں کہ اس دی جھلک آرمینیائی اخباراں وچ وی اس دی عکاسی کيتی گئی سی کیونجے آرمیناکنز توں برآمد شدہ دستاویزات وچ قومی تحریک دی وسیع منصوبہ بندی دکھادی گئی سی۔ [۱۵] عثمانی عہدیداراں دا خیال سی کہ ایہ افراد اک وڈے انقلابی سازوسامان دے رکن سن تے اس دی بحث اخبارات ، (ایسٹرن ایکسپریس ، اورینٹل ایڈورٹائزر ، سعادت ، تے ترک) اُتے ظاہر ہُندی اے تے اس دے ردعمل آرمینی دستاویزات اُتے سن ۔ ارمینیائی حلفےآں وچ ، اس واقعہ نوں اک شہادت سمجھیا جاندا سی تے اس توں دوسرے مسلح تنازعات وی پیدا ہُندے نيں۔ [۱۶] بشکلیہ مزاحمت ، فارس دی سرحد اُتے سی ، جسنوں آرمیناکان ، سلطنت فارس وچ آرمینیاں دے نال گل گل کر رہے سن ۔ گوگوینین مہم ، جس نے اس دے بعد کچھ مہینےآں دے اندر اندر روسی آرمینیہ نال تعلق رکھنے والے ارمینی قوم پرستاں دے اک چھوٹے توں گروہ دی طرف توں مقامی آرمینیاں دی حمایت وچ 1890 وچ سلطنت عثمانیہ وچ اک مسلح مہم چلانے دی کوشش کيتی۔
کم کاپو مظاہرہ ، 1890
[سودھو]کم کپو مظاہرے آرمینیائی صدر دی نشست ، کِم کپو دے آرمینی کوارٹر وچ ہويا ، کمانڈنٹ ، حسن آغا دی فوری کارروائی دے ذریعے بچ گیا۔ [۱۷] 27 جولائی 1890 نوں ، ہاریوٹین جنگولیان ، مہران دمدیان تے ہمبرٹسم بویاجیان نے آرمینی عوام نوں اک منشور پڑھنے تے آرمینیائی سرپرست تے آرمینیائی قومی اسمبلی دی بے حسی دی مذمت کرنے دے لئی روک دتا۔ ہاروتیون جنگولیان ( وان توں ممبر) نے استنبول دے سرپرست نوں قتل کرنے دی کوشش کيتی۔ اس دا مقصد ایہ سی کہ قومی سیاست دے نال اپنی پالیسیاں نوں سیدھ وچ لیانے دے لئی آرمینیائی علما نوں راضی کرن۔ انہاں نے عنقریب یلدز پیلس جانے والے جلوس وچ شامل ہونے اُتے بزرگ نوں مجبور کيتا کہ اوہ معاہدہ برلن دے آرٹیکل 61 اُتے عمل درآمد دا مطالبہ کرن۔ ایہ گل اہم اے کہ ایہ قتل عام ، جس وچ 6000 آرمینیائیاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ ہلاک ہوچکيا اے ، مسلم آبادی وچ عام طور اُتے اضافے دا نتیجہ نئيں سی۔ سوفٹاس نے اس وچ کوئی حصہ نئيں لیا تے بوہت سارے آرمینی باشندےآں نے شہر دے مسلم طبقات وچ پناہ پائی۔
خونی سال ، 1894–96
[سودھو]آرمینیائی مزاحمتی تحریک دی پہلی قابل ذکر جنگ ساسون وچ ہوئی ، جتھے ہنچاک کارکناں ، جداں مہران دمادیان تے ہمپرٹسوم بویاڈجیان نے قوم پرست نظریات نوں پھیلایا ۔ آرمینیائی انقلابی فیڈریشن نے وی علاقے دے لوکاں نوں مسلح کرنے وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ ساسون دے آرمینی باشندےآں نے ساسون وچ عثمانی فوج تے کرد بے غیر منظم دستےآں دا مقابلہ کيتا ، جس دی وجہ توں اوہ بہتر تعداد وچ چلے گئے۔ [۱۸] اس دے بعد زیتون بغاوت (1895–96) ، جو 1891 تے 1895 دے درمیان رونما ہوئی، ہنچک کارکناں نے مزاحمت دی حوصلہ افزائی دے لئی کلکیہاور زیتون دے مختلف علاقےآں دا دورہ کيتا ، تے سوشل ڈیموکریٹ ہنچاکیئن پارٹی دی نويں شاخاں قائم کيتیاں۔
1896 وچ عثمانی بینک دا قبضہ استنبول وچ عثمانی بینک اُتے پستول ، دستی بم ، بارود تے ہتھ توں پکڑے ہوئے بماں توں لیس آرمینیائی گروہ نے حملہ کيتا۔ بینک اُتے قبضہ 14 گھینٹے جاری رہیا ، جس دے نتیجے وچ 10 آرمینی جوان تے عثمانی فوجی ہلاک ہوگئے۔ قبضے دے بارے وچ عثمانیاں دے رد عمل وچ قسطنطنیہ وچ مقیم کئی ہزار آرمینی باشندےآں دے ہور قتل عام تے متنازعہ واقعات دیکھنے وچ آئے جدوں کہ سلطان عبد الحمید دوم نے پوری عمارت نوں خود ہی برابر کرنے دی دھمکی دتی گئی۔ اُتے ، شہر وچ یورپی سفارتکاراں دی طرف توں مداخلت نے زندہ بچ جانے والےآں نوں فرانس منتقل کرنے دے لئی ، انہاں لوکاں نوں دینے اُتے راضی کرنے وچ کامیاب رہیا۔ اس واقعے دی سطح اُتے ہونے والے تشدد دے باوجود ، یورپی پریس وچ اس قبضے نوں مثبت انداز وچ رپورٹ کيتا گیا ، جس وچ انھاں نے انہاں دی ہمت تے انہاں مقاصد نوں حاصل کرنے دی کوشش کيتی جس دی انہاں نے کوشش کيتی۔ [۱۹] 1894 توں 1896 دے درمیان سالاں وچ ، مرنے والےآں دا تخمینہ 80،000 توں 300،000 تک سی۔ [۲۰] حمیدیانہ قتل عام دا ناں سلطان عبد الحمید دوم دے ناں اُتے رکھیا گیا اے ، جس دی عثمانی سلطنت دی علاقائی سالمیت نوں تقویت دینے دی کوششاں دے نتیجے وچ قتل عام ہويا۔
ساسون بغاوت ، 1904
[سودھو]ساسون بغاوت وچ شامل عثمانی حکام ، جو پہلے زیتون بغاوت وچ شکست کھا چکے سن ، اوہ "مشرقی" ولایتاں وچ اک ہور نیم خودمختار آرمینی خطے دی تشکیل نئيں چاہندے سن ۔ ساسون وچ ، آرمینیائی کارکن لوکاں نوں مسلح کرنے تے جواناں نوں آرمینی مقصد دے لئی ترغیب دے کے بھرتی کرنے دا کم کر رہے سن ۔ 50،000 ترک تے کرد فوجیاں نے ساسون وچ کارروائی شروع دی ، جتھے 500 فدایاں نوں 20،000 غیر مسلح افراد دا دفاع کرنا پيا۔ آرمینی باشندےآں دی سربراہی کیورک چاوش ، سیپاسداسی مورد ، کیری ، ہیریر جوکک تے ہور کر رہے سن ۔
سلطان عبد الحمید دوم کی، 1905 وچ قتل دی کوشش
[سودھو]حمیدتا قتل عام تے سلطان عبد الحمید دوم دی مسلسل آرمینیائی پالیسیاں [۲۲] دے واقعات نے آرمینی انقلابی فیڈریشن نوں انتقام لینے دے لئی سلطان اُتے قاتلانہ حملے دی منصوبہ بندی کرنے دا راستہ فراہم کیہ۔ اے آر ایف دے بانی کرسٹا پور میکیلیئن دی سربراہی وچ دشنک ممبران نے بلغاریہ دے صوفیہ وچ خفیہ طور اُتے دھماکہ خیز مواد تیار کرنا تے اس دی منصوبہ بندی کرنا شروع کردتی۔ عبدالحمید ثانی دے قتل وچ قاتلانہ حملہ ناکام رہیا ، حالانکہ اس دے نتیجے وچ 26 افراد ہلاک تے 58 زخمی ہوگئے۔
تحلیل ، 1908–18
[سودھو]سلطنت دے دوسرے آئینی دور دا آغاز سلطان عبد الحمید دوم نے سن 1908 دے ینگ ترک انقلاب دے بعد آئینی بادشاہت دی بحالی دے فورا بعد ہی شروع کيتا سی ۔ اس دور نے بوہت سارے سیاسی گروہاں نوں قائم کيتا۔ اس عرصے دے دوران انتخابات دے سلسلے دے نتیجے وچ سیاست وچ یونین تے ترقی دی کمیٹی ("CUP") دا بتدریج تسلط بلند ہويا۔ اس دور نے سلطنت عثمانیہ دے تحلیل ہونے دا وی نشان لگیا دتا۔
ینگ ترک انقلاب ، 1908
[سودھو]24 جولائی 1908 نوں ، آرمینی شہریاں دی سلطنت وچ مساوات دے لئی امیداں نے حمید دوم نوں اقتدار توں ہٹانے دے نال روشن کردتا تے ملک نوں آئینی بادشاہت وچ بحال کردتا۔ سلطان عبد الحمید دوم نوں معزول کرنے دی کوشش کرنے والے دو سب توں وڈے انقلابی گروپ آرمینی انقلابی فیڈریشن تے کمیٹی برائے یونین تے پروگریس سن ، جو زیادہ تر یورپی تعلیم یافتہ ترکاں دا اک گروپ سی۔ [۲۳] سن 1907 وچ اک جنرل اسمبلی دے اجلاس وچ ، اے آر ایف نے اعتراف کيتا کہ آرمینیائی تے ترکی دے انقلابی اک جداں اہداف رکھدے نيں۔ اگرچہ تنظیمات اصلاحات نے آرمینین نوں پارلیمنٹ وچ زیادہ توں زیادہ حقوق تے نشستاں دتیاں سن ، لیکن اے آر ایف نے امید دی کہ سلطنت عثمانیہ دے آرمینیائی آبادی والے علاقےآں نوں "اک ریاست دے اندر اک ریاست" دے طور اُتے حکومت کرنے دی خود مختاری حاصل ہوئے گی۔ 1907 وچ فرانس دے شہر پیرس وچ "عثمانی حزب اختلاف دی دوسری کانگریس" ہوئی۔ اپوزیشن رہنماواں احمد رضا (لبرل)، صباح الدین بے ، تے اے آر ایف رکن خاچاتور مالومیان نے شرکت کيتی. ملاقات دے دوران ، دونے جماعتاں دے وچکار اتحاد دا باضابطہ اعلان کيتا گیا۔ [۲۴] اے آر ایف نے امید ظاہر کیتی کہ جے ینگ ترک اقتدار وچ آگئے تاں آرمینی باشندےآں نوں خودمختاری مل جائے گی۔
آرمینیائی اصلاحات پیکیج ، 1914
[سودھو]آرمینیائی اصلاحات پیکیج روس دے نال گل گل دا اک ایسا انتظام سی جو عظیم طاقتاں تے سلطنت عثمانیہ دی طرف توں کم کردا سی۔ اس دا مقصد سلطنت دے آرمینی شہریاں وچ اصلاحات متعارف کروانا سی۔ ایہ معاہدہ ، جسنوں فروری 1914 وچ مستحکم کيتا گیا سی ، 1879 وچ برائے ناں کردہ انتظامات اُتے مبنی سی۔ اس انتظام دے مطابق انسپکٹر جنرل ، جنہاں دے اختیارات تے فرائض اس سوال دی کلید نيں ، نوں دس سال دی مدت دے لئی نامزد کيتا جانا سی ، تے اس مدت دے دوران انہاں دی مصروفیت منسوخ نئيں ہونی چاہیدا۔
پہلی جنگ عظیم ، 1914–18
[سودھو]سانچہ:بیرونی میڈیا پہلی جنگ عظیم دے حملے دے نال ، قفقاز تے فارسی مہمات دے دوران سلطنت عثمانیہ تے روسی سلطنت نے شمولیت اختیار کرلئی ، تے سی یو پی نے آرمینی باشندےآں نوں عدم اعتماد تے شکوک و شبہات توں دیکھنا شروع کيتا۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ روسی فوج وچ آرمینی رضاکاراں دی اک نفری موجود سی۔ 24 اپریل 1915 نوں ، ارمینی دانشوراں نوں عثمانی حکام نے گرفتار کيتا تے ، تحریر قانون (29 مئی 1915) دے نال ، بالآخر مغربی ارمینیا وچ بسنے والے آرمینیائی باشندےآں دا اک بہت وڈا حصہ ايسے وجہ توں ہلاک ہوئے گیا ، جسنوں ارمینی نسل کشی دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ اس خطے وچ مقامی آرمینیائی مزاحمت سی ، جو سلطنت عثمانیہ دی سرگرمیاں دے خلاف تیار ہوئی سی۔ 1915 توں 1917 دے واقعات نوں آرمینین ، مغربی مورخین ، تے ایتھے تک کہ بعض ترک مصنفاں تے مورخین جداں تنویر اکمام تے اورھان پاموک نے وی ریاستی سرپرستی وچ تے وڈے پیمانے اُتے قتل عام ، یا نسل کشی دا منصوبہ بنایا اے۔
ہور دیکھیئے
[سودھو]- آرمینیا دی تریخ
- آرمینیائی تریخ دی ٹائم لائن
- ترکی وچ آرمینیائی
- عثمانی آرمینیائی آبادی
- قسطنطنیہ دا آرمینیائی سرپرست
- سلطنت عثمانیہ وچ آرمینیائی کھیل
حوالے
[سودھو]- ↑ Constantinople, Philip Mansel, 2011|url=https://books.google.com/books?id=LrnvC98bNSoC&pg=PT60&dq=from+1453+to+me+present+fifty-five+new+armenian+churches&hl=nl&sa=X&ei=d43eUYiDCcnZOomhgIAO&ved=0CDMQ6AEwAA
- ↑ Minasyan, Smbat (21 June 2008). "Armenia as Xenophon saw it". https://web.archive.org/web/20080827230631/http://www.armenian-history.com/Nyuter/HISTORY/ArmeniaBC/armenia_as_xenophon_saw_it.htm. Retrieved on 3 September 2008.
- ↑ Wolf-Dieter Hütteroth and Volker Höhfeld. Türkei, Darmstadt 2002. pp. 128–132.
- ↑ M. Canard: "Armīniya" in Encyclopaedia of Islam, Leiden 1993.
- ↑ G. L. Selenoy and N. von Seidlitz: "Die Verbreitung der Armenier in der asiatischen Türkei und in Trans-Kaukassien", in: Petermanns Mitteilungen, Gotha 1896.
- ↑ McCarthy, Justin: The Ottoman Peoples and the end of Empire; London, 1981; p.86
- ↑ Kaligian, Dikran Mesrob (2009). Armenian Organization and Ideology Under Ottoman Rule: 1908–1914. Transaction Publishers. pp. 30–39–40. ISBN 978-1-4128-0775-3.
- ↑ Cahoon, Ben (2000). "Armenia". http://www.worldstatesmen.org/Armenia.html..
- ↑ Johansson, Alice (January 2008). "Return Migration to Armenia". https://www.ru.nl/publish/pages/533483/reportarmeniafinal.pdf.
- ↑ Hovannisian, Richard, The Armenian Genocide: History, Politics, Ethics, pg.129
- ↑ Ortayli, Ilber, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetim Gelenegi, Istanbul 1985, pp. 73
- ↑ Hovannisian, Richard "The Armenian People from Ancient to Modern Times" pg.198
- ↑ Armenian Studies: Études Arméniennes by Lebanese Association of Armenian University Graduates, pp. 4–6
- ↑ Kirakossian, Arman J. British Diplomacy and the Armenian Question: From the 1830s to 1914, page 58
- ↑ Ter-Minasian, Ruben. Hai Heghapokhakani Me Hishataknere [Memoirs of an Armenian Revolutionary] (Los Angeles, 1952), II, 268–269.
- ↑ Darbinian, op. cit., p. 123; Adjemian, op. cit., p. 7; Varandian, Dashnaktsuthian Patmuthiun, I, 30; Great Britain, Turkey No. 1 (1889), op. cit., Inclosure in no. 95. Extract from the "Eastern Express" of 25 June 1889, pp. 83–84; ibid., no. 102. Sir W. White to the Marquis of Salisbury-(Received 15 July), p. 89; Great Britain, Turkey No. 1 (1890), op. cit., no. 4. Sir W. White to the Marquis of Salisbury-(Received 9 August), p. 4; ibid., Inclosure 1 in no. 4, Colonel Chermside to Sir W. White, p. 4; ibid., Inclosure 2 in no. 4. Vice-Consul Devey to Colonel Chermside, pp. 4–7; ibid., Inclosure 3 in no. 4. M. Patiguian to M. Koulaksizian, pp. 7–9; ibid., Inclosure 4 in no.
- ↑ Creasy, Edward Shepherd. Turkey, pg.500.
- ↑ Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun, Volume III (in Armenian). Athens, Greece: Hradaragoutioun Azkayin Ousoumnagan Khorhourti. pp. 42–44.
- ↑ Balakian, Peter. The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: Perennial, 2003. pp. 107–108
- ↑ Akcam, Taner. A Shameful Act. 2006, pg.42.
- ↑ Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun, Volume III (in Armenian). Athens, Greece: Hradaragoutioun Azkayin Ousoumnagan Khorhourti. p. 47.
- ↑ Kirakosian, Arman Dzhonovich. The Armenian Massacres, 1894–1896: 1894–1896 : U.S. media testimony, Page 33.
- ↑ Kansu, Aykut (1997). The Revolution of 1908 in Turkey. Brill Academic Publishers. p. 78. ISBN 90-04-10283-3.
- ↑ Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun (Armenian History) (in Armenian). Athens, Greece: Hradaragutiun Azkayin Oosoomnagan Khorhoortee. pp. 52–53.
- ↑ Kirakosian, J. S., ed. Hayastane michazkayin divanakitut'yan ew sovetakan artakin kaghakakanut'yan pastateghterum, 1828–1923 (Armenia in the documents of international diplomacy and Soviet foreign policy, 1828–1923). Erevan, 1972. p.149-358
ہور پڑھو
[سودھو]- Frazee, Charles A. (2006) [1983]. Catholics and Sultans: The Church and the Ottoman Empire 1453–1923. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-02700-7.
- Stopka, Krzysztof (2016). Armenia Christiana: Armenian Religious Identity and the Churches of Constantinople and Rome (4th-15th century). Kraków: Jagiellonian University Press. ISBN 9788323395553.