روسی آرمینیا
روسی آرمینیا 1828 توں روسی حکمرانی دے تحت آرمینیائی تریخ دا دور اے ، جدوں روس فارسی جنگ (1826– 1828) وچ قاجار ایران دی شکست دے بعد تے اس دے تے علاقےآں دے نال نال مشرقی آرمینیہ 1828 کے ترکمنانچی دے معاہدے دے مطابق روسی سلطنت دا حصہ بن گیا ۔ [۱]
مشرقی آرمینیا 1917 وچ اس دے خاتمے تک روسی سلطنت دا حصہ رہیا۔
پس منظر
[سودھو]سیکڑاں سالاں توں ، مشرقی آرمینیا دے باشندے پے درپے ایرانی سلطنتاں دے زیر اقتدار رہندے سن ۔ سولہويں صدی دے اوائل توں ، 1828 تک ، مشرقی آرمینیا اُتے ایرانی صفوی ، افشاری تے قاجار خانداناں نے حکومت کيتی۔ عثمانی تے صفوی سلطنتاں دے وچکار ہونے والی جنگاں دے نتیجے وچ ارمینیائی دے بوہت سارے قصبے تباہ ہوگئے تے آرمینیائی زندگی نوں مشکل بنا دتا۔ اس دے علاوہ ، عیسائی آرمینیین مسلمان حکمراناں دے تحت ، ذمی موضوعات سن ( ملت تشکیل دیندے سن ) ، عثمانی سن یا پارسی۔ حوالےدی لوڑ؟
[ حوالہ دی ضرورت ] 1678 وچ ، آرمینیائی قیادت نے چپکے توں ایکمیڈزین وچ اک کانگریس دی ، تے فیصلہ کيتا کہ آرمینیا نوں غیر ملکی تسلط توں آزاد کرنا پئے گا۔ اس مرحلے اُتے ، آرمینین اک نال دو سلطنتاں دے خلاف لڑنے وچ ناکام رہے سن ، لہذا انہاں نے بیرون ملک توں مدد کيتی تلاش کيتی۔ اسرائیل اوری ، کاراباخ دا اک آرمینیائی ، اک آرمینیائی ملک یا نواب دا بیٹا ، یورپی دارالحکومتاں وچوں کئی وچ مدد کيتی تلاش دے لئی گیا. اسرائیل اوری 1711 وچ ، آرمینی خواب نوں دیکھنے دے بغیر ہی انتقال کر گیا۔ 1722 وچ ، روس دے زار ، پیٹر اعظم ، نے صفوی ایرانیاں دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا ، جو اس وقت بھاری پستی وچ سن ۔ جارجیائیاں تے کراباغ دے آرمینی باشندےآں نے صفویاں دے خلاف بغاوت کرکے روسیاں دی مدد کيتی۔ ڈیوڈ بیک نے چھ سال تک بغاوت دی قیادت دی ، ایتھے تک کہ اوہ میدان جنگ وچ مر گیا۔
[ حوالہ دی ضرورت ]
روسی قبضہ
[سودھو]1801 وچ اک اہم موڑ اس وقت آیا جدوں روسیاں نے جارجیائی ریاست کارٹلی کاکٹیٹی توں الحاق کرلیا تے ٹرانسکاکیشیا وچ انہاں نوں اک قدم دتا۔ اگلی تن دہائیاں وچ ، روس نے قفقاز وچ اپنے علاقے نوں عثمانی ترکی تے قاجار ایران دی قیمت اُتے ہور وسعت دینے دی کوشش کيتی۔ روسی مہماں نوں آرمینیاں دے وچکار پُرجوش حمایت ملی ، جس دی سربراہی تبلیسی دے بشپ ، نیرس اشٹارکِداں دی نے دی ، جس نے شخصی طور اُتے لڑائی وچ حصہ لیا۔ [۲] 1804 توں 1813 دی روس-فارس جنگ نے دیکھیا کہ روسیاں نے مشرقی آرمینیا وچ تھوڑا سا علاقہ فتح کرلیا سی تاکہ معاہدہ گلستان وچ اس دا بیشتر حصہ ترک کردتا گیا۔
1826 وچ ، گلستان معاہدے دی خلاف ورزی کردے ہوئے ، روسیاں نے ایران دی اریوان خانیت دے کچھ حصےآں اُتے قبضہ کيتا۔ [۳][۴] اس توں دونے دے وچکار دشمنیاں دا آخری خاتمہ ہويا۔ 1826–1828 دی روس-فارسی جنگ ۔ اس دے بعد دی جنگ وچ ، ( روس-فارس جنگ ، 1826–1828 ) ، قاجاری ایرانیاں نوں اک ہور وی وڈی تباہی دا سامنا کرنا پيا ، کیونجے روس نے سرزمین ایران وچ تبریز تک دا قبضہ کر ليا۔ جنگ دے اختتام اُتے ، سن 1828 وچ ، ترکمانچہ دے معاہدے دے نال ، ایران نوں اریوان خانیت (جدید دور دے آرمینیا اُتے مشتمل) ، نخچیون خانیت ، تے ايسے طرح جمہوریہ آذربائیجان دے باقی حصےآں اُتے مشتمل خطےآں دا 1813 وچ زبردستی دے نال نئيں کيتا گیا سی۔ [۱] اس وقت تک ، 1828 وچ ، مشرقی آرمینیا اُتے صدی طویل ایرانی حکمرانی اس طرح باضابطہ طور اُتے ختم ہوگئی۔
آبادیاتی شفٹ
[سودھو]چودھواں صدی دے وسط تک ، آرمینیائی مشرقی آرمینیا وچ اکثریت رکھدے سن ۔ [۵] چودھواں صدی دے اختتام اُتے ، تیمور دی مہمات دے بعد ، اسلام اک غالب مذہب بن گیا سی ، تے مشرقی آرمینیا وچ آرمینین اک اقلیت بن گئے سن ۔ [۵]
ایرانی آرمینیا دی آبادی دا تقریبا 80٪ مسلمان ( پارسی ، ترک تے کرد ) سن جدوں کہ عیسائی آرمینی باشندےآں دی اقلیت تقریبا 20 فیصد اے۔ [۵] معاہدہ گلستان (1813) تے ترکمانچہ دے معاہدے (1828) دے نتیجے وچ ، ایران ایرانی آرمینیا (جو موجودہ دور دا آرمینیا وی تشکیل دیندا اے ) روسیاں دے حوالے کرنے اُتے مجبور ہويا۔ [۵] [۶]
روسی انتظامیہ نے ایرانی آرمینیا اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، نسلی بناوٹ بدل گیا ، تے اس طرح چار صدیاں توں زیادہ وچ پہلی بار ، نسلی آرمینیائیاں نے تاریخی آرمینیا دے اک حصے وچ اک بار فیر اکثریت بنانا شروع کر دتی۔ [۵] نويں روسی انتظامیہ نے ایران توں مناسب تے عثمانی ترکی توں نسلی آرمینی باشندےآں نوں آباد کرنے دی ترغیب دی۔ اس دے نتیجے وچ ، سن 1832 تک ، نسلی آرمینیائیاں دی تعداد مسلماناں توں مماثلت ہوگئی۔ [۵] بہرحال ، ایہ کریمین جنگ تے 1877–1878 دی روس-ترکی جنگ دے بعد ہی ہوئے گا ، جس توں ترک آرمینیائی باشندےآں دی اک ہور آمد ہوئی ، نسلی آرمینی باشندےآں نے اک بار فیر مشرقی آرمینیا وچ مستحکم اکثریت قائم کرلئی ۔ [۵] اس دے باوجود ، اریوان شہر ویہويں صدی تک مسلمان اکثریت وچ رہیا۔ [۵] مسافر ایچ ایف بی لنچ دے مطابق ، ایہ شہر 1890 دی دہائی دے اوائل وچ تقریبا 50٪ آرمینیائی تے 50٪ مسلمان ( آذربائیجان تے پارسی) سی۔ [۷]
روسی حکمرانی دا قیام
[سودھو]بشپ نیرس جداں آرمینی محب وطن لوکاں نے روسی سلطنت دے اندر اک خود مختار آرمینیا دی امید رکھی سی ، لیکن انہاں نوں نويں حکومت توں مایوس ہونا پيا۔ زار نکولس تے ٹرانسکاکیشیا وچ اس دے گورنر ، ایوان پاسکیویچ دے ، دوسرے منصوبے سن ۔ اوہ چاہندے سن کہ روسی سلطنت اک مرکزی ریاست بن جائے تے جدوں نیرس نے شکایت کیتی کہ اسنوں جلد ہی قفقاز دے علاقے توں بہت دور بیسارابیا بھیج دتا گیا۔ [۸]
1836 وچ ، روسی حکومت نے پولیوشی (قانون) نافذ کيتا سی جس نے آرمینیائی چرچ دی خودمختاری نوں محفوظ رکھدے ہوئے ، کیتھولک سمیت آرمینیائی مذہبی قیادت دی سیاسی طاقتاں نوں بہت حد تک کم کردتا سی۔ [۹] 1836 دے بعد ، نويں ضابطے دے مطابق ، اکیامیاڈزین دی کیتھولکز دا انتخاب ایکچیایاڈزین دی کانگریساں وچ ہونا سی ، جس وچ مذہبی تے غیر مذہبی معززین شریک ہون گے۔ زار کیتھولک دے انتخاب وچ اک آخری لفظ ہوئے گا۔ آرمینیائی باشندےآں نے اس حقیقت توں خوب فائدہ اٹھایا کہ کیتھولکسوسیٹ نے اسکول کھولنے دا اختیار برقرار رکھیا اے۔ ماسکو دے لازاریئن تفلس ' نیرسینی اسکول قابل ذکر نيں. ہور ایہ کہ کیتھولکسیٹ نے پرنٹنگ ہاؤس کھولے تے آرمینیائی اخبارات دی اشاعت دی ترغیب دی۔
روسی سلطنت دے اندر آرمینیائی باشندے
[سودھو]آرمینیائیاں دی اک قابل ذکر تعداد 1820s توں پہلے ہی روسی سلطنت وچ مقیم سی۔ قرون وسطی وچ آخری آرمینیائی ریاستاں دی تباہی دے بعد ، شرافت ٹُٹ گیا ، جس نے ارمینی معاشرے نوں کساناں دے نال نال اک متوسط طبقے اُتے مشتمل بنا دتا ، جو یا تاں کاریگر سی یا سوداگر۔ ایداں دے آرمینی باشندے ٹرانسکاکیشیا دے بیشتر قصبےآں وچ پائے جانے سن ۔ واقعی ، 19 واں صدی دے آغاز وچ ، انہاں نے تبلیسی جداں شہراں وچ آبادی دی اکثریت تشکیل دی۔ آرمینیائی تاجراں نے پوری دنیا وچ اپنی تجارت دی تے بہت سارے لوکاں نے روس وچ اڈے قائم کر رکھے سن ۔ سن 1778 وچ ، کیتھرین عظیم نے کریمیا توں آرمینیائی تاجراں نوں روس مدعو کيتا تے انہاں نے روستوف آن ڈان دے نیڑے نور ناکیچیوان وچ اک بستی قائم کيتی۔ [۱۰] روسی حکمران طبقات نے آرمینیاں دی کاروباری صلاحیتاں دا معیشت نوں فروغ دینے دے طور اُتے خیرمقدم کيتا ، لیکن انہاں نے انھاں کچھ شکوک و شبہات توں وی دیکھیا۔ "ولی سوداگر" دے طور اُتے آرمینیائی دی شبیہہ پہلے ہی وسیع سی۔ روسی رئیساں نے اپنی آمدنی انہاں دی رہائش گاہاں توں حاصل کيتی سی جو انھاں نے سرفرز دے ذریعہ کم کيتی سی تے کاروبار وچ مشغول ہونے دی وجہ توں انہاں دے اشرافیہ دی پریشانی دے نال ، انہاں نوں ارمینی باشندےآں دی زندگی دے طریقے دے بارے وچ کچھ سمجھ یا ہمدردی نئيں سی۔
اس دے باوجود ، درمیانی طبقے دے آرمینی باشندے روسی حکمرانی وچ ترقی کردے رہے تے انھاں نے پہلے مواقع اُتے قبضہ کيتا تے خود نوں اک خوشحال بورژوازی وچ تبدیل کيتا جدوں انیہويں صدی دے آخر وچ سرمایہ داری تے صنعتی نظام ٹرانسکاکیشیا آیا سی۔ آرمینی باشندے ٹرانسکاکیشیا ، جارجیائیاں تے آذریاں دے مقابلے وچ اپنے معاشی ہمسایہ ملکاں دے مقابلے وچ نويں معاشی حالات نوں اپنانے وچ بہت زیادہ ہنر مند سن ۔ اوہ تبلیسی دی میونسپلٹی زندگی وچ سب توں طاقتور عنصر بن گئے ، ایہ شہر جارجیائی باشندےآں نوں اپنا راجگڑھ سمجھیا کردا سی ، تے 19 واں صدی دے آخر وچ انہاں نے جارجیائی شرافت دی زمیناں خریدنا شروع کيتیاں ، جو انہاں دے آزاد ہونے دے بعد زوال پذیر ہوگئے سن ۔ سیرفس ارمینی تاجراں نے تیل دی تیزی توں فائدہ اٹھانا شروع کيتا جو 1870 دی دہائی وچ ٹرانسکاکیشیا وچ شروع ہويا سی ، آذربائیجان دے باکو وچ تیل دے شعبےآں تے بحیرہ اسود دے ساحل اُتے باتومی دی ریفائنریز وچ انہاں دی وڈی سرمایہ کاری سی۔ اس سب دا مطلب ایہ سی کہ روسی ٹرانسکاکیشیا وچ آرمینیائیاں ، جارجیائیاں تے آذریاں دے وچکار کشیدگی محض نسلی یا مذہبی نوعیت دا نئيں سی بلکہ معاشرتی تے معاشی عوامل دی وجہ توں وی سی۔ اس دے باوجود ، اک کامیاب تاجر دے طور اُتے عام ارمینی دی مقبول شبیہہ دے باوجود ، 19 واں صدی دے آخر وچ ، 80 فیصد روسی آرمینی باشندے حالے وی زمین اُتے کم کر رہے سن ۔ [۱۱]
1877 تک روسی حکمرانی
[سودھو]روسی حکام تے انہاں دے نويں آرمینیائی مضامین دے وچکار تعلقات آسانی توں شروع نئيں ہوئے سن ۔ چونکہ آرمینیا عثمانیاں تے فارسیاں دی حریف سلطنتاں دے خلاف روس دے محاذ اُتے سی ، لہذا ابتدائی طور اُتے اسنوں اک فوجی زون سمجھیا جاندا سی۔ سن 1840 تک ، روسی آرمینیا اک وکھ انتظامی یونٹ ، آرمینیائی اوبلاست سی ، لیکن فیر اسنوں دوسرے قومی ٹرانسکاکیشین صوبےآں وچ ضم کر دتا گیا ، اس دی قومی شناخت دے بارے وچ کوئی پرواہ نئيں کيتی گئی۔ معاملات وچ بہتری آئی جدوں نیسس اشٹارکِداں دی نوں بیسارابیہ توں واپس بلايا گیا تے 1843 وچ آرمینی چرچ دے کیتھولک بنائے گئے۔ ہور ایہ کہ ، میخائل ورونٹوسوف ، جنہاں نے 1845 توں 1854 دے درمیان قفقاز دا وائسرای دے طور اُتے روسی آرمینیا اُتے حکمرانی کيتی ، آرمینیاں دے نال انتہائی ہمدرد سن ۔
اس دے نتیجے وچ ، 19 واں صدی دے وسط تک ، زیادہ تر آرمینیائی دانشور انتہائی روسی ہوئے چکے سن ۔ انہاں برساں وچ آرمینیائی سبھیاچار پروان چڑھی جدوں روسی حکمرانی دے تحت نويں متحد صوبے نے آرمینیاں نوں اک بار فیر اپنی مشترکہ شناخت دا احساس دلادتا۔ روسی سلطنت دا حصہ ہونے دی وجہ توں آرمینیا نے مشرق وسطی توں تے یوروپ دی طرف وی رخ موڑ لیا تے جدید فکری دھارے جداں روشن خیالی تے رومانویت دا رخ اختیار کيتا۔ آرمینیائی اخبارات دی اک وسیع صف شائع ہوئی تے اوتھے میکائیل نالبندیان دی سربراہی وچ اک ادبی احیاء ہويا ، جو آرمینی زبان نوں جدید بنانا چاہندا سی ، تے شاعر تے ناول نگار رفیع ۔ ارمی سکندر دوئم دے تحت آرمینیائی دانشوراں دا روس نواز نقطہ نظر جاری رہیا ، جس دی انہاں اصلاحات دے لئی انہاں دی بھر پور تعریف کيتی گئی۔ [۱۱]
روس-ترکی جنگ
[سودھو]1877–78 دی روس-ترکی جنگ نے روسی حکام تے انہاں دے آرمینیائی مضامین دے وچکار تعلقات نوں اک نکاسی دا نشانہ بنایا۔ عثمانی سلطنت دے تحت مغربی آرمینیا وچ ہن وی بسنے والے آرمینی باشندے تیزی توں عدم اطمینان دا شکار ہوئے چکے سن تے انھاں ترکی دی حکومت توں آزاد کرنے دے لئی روس دی طرف دیکھ رہے سن ۔ سن 1877 وچ ، روس تے عثمانیاں دے درمیان بلقان وچ عیسائیاں دے نال سلوک دے معاملے اُتے جنگ شروع ہوئی۔ روسی جدوں قفقاز وچ ترکاں دے خلاف دوسرے محاذ اُتے اگے ودھے تاں آرمینیائی حب الوطنی نوں متحرک کرنے دے خواہاں سن ، تے انہاں دے استعمال کردہ بوہت سارے کمانڈر آرمینی نژاد سن ۔ جنوری ، 1878 وچ اک آرمی اسٹائس بلائے جانے توں پہلے روسیاں نے مغربی آرمینیا وچ وڈے علاقائی فائدے حاصل کیتے سن ۔
مارچ ، 1878 وچ دستخط شدہ سان اسٹیفانو دے معاہدے وچ ، روس نوں پورے مغربی ارمینیا دی منظوری نئيں دتی گئی سی لیکن اس وچ اک خصوصی شق ، آرٹیکل 16 موجود اے ، جس دے ذریعہ روس جبر دے خلاف عثمانی حکومت دے تحت آرمینیاں دے حقوق دی ضمانت دیندا اے۔ اُتے ، روس دے عظیم طاقت دے حریف ، برطانیہ تے آسٹریا ، عثمانیاں دی قیمت اُتے روس نوں حاصل کردہ فائدہ اُتے پریشان ہوگئے سن تے معاہدے اُتے نظر ثانی دے لئی دباؤ ڈالیا سی۔ برلن دی کانگریس وچ ، دوسرے علاقےآں وچ ، روس کارس تے اردھان دے علاقےآں نوں چھڈ کے اپنی تمام آرمینی فائدے ترک کرنے اُتے مجبور سی تے آرٹیکل 16 دی جگہ "بے معنی" [۱۲] آرٹیکل 61 نے لے لی سی ، جس وچ کہیا گیا سی کہ اصلاحات صرف ضروری نيں روسی فوج دے انخلا دے بعد عثمانی آرمینیا دے صوبےآں وچ کیہ گیا۔ [۱۳][۱۴]
الیگزنڈر سوم دا دور ، 1881–1894
[سودھو]سن 1881 وچ اصلاحی سوچ والے زار الیگزنڈر دوم دے قتل دے بعد ، روسی حکام دا سلطنت دی قومی اقلیتاں دے نال رویہ ڈرامائی طور اُتے تبدیل ہويا۔
نیا زار ، الیگزینڈر سوئم ، آؤٹ لک وچ انتہائی قدامت پسند سی تے اک انتہائی مرکزی ، خودمختار ریاست دی تشکیل چاہندا سی۔ انہاں نے اپنے مضامین دے ذریعہ آزادی تے خودمختاری دی خواہش دے اظہار نوں بغاوت دے ثبوت دے طور اُتے دیکھیا۔
روسیفکیشن
[سودھو]19 واں صدی دی آخری دہائیاں وچ وی روسی شاونزم وچ اضافہ دیکھیا گیا جس وچ غیر روسیاں نوں تیزی توں نسل پرستانہ لفظاں وچ بیان کيتا گیا سی۔ آرمینین انہاں طریقےآں توں خاص طور اُتے بدسلوکی دے لئی آئے سن جو اکثر یہودیت پرستی دے مترادف سن ۔ اس دی پہلی علامت ایہ سی کہ نويں حکومت کیتی طرف توں سکندر II دے معروف وزیر ، آرمینی کاؤنٹ لوریس میلیکوف نوں برخاست کرنا سی ۔ لوریس میلیکوف نوں بہت زیادہ آزاد خیال کيتا جاندا سی لیکن انھاں "انجنڈ ایشیٹک" تے "اک سچے روسی محب وطن نئيں" دا وی لیبل لگایا گیا سی۔ [۱۲] روسی حکام نوں وی ٹرانسکاکیشیا وچ آرمینیائی معاشی تسلط اُتے شک ہونے لگیا۔ [۱۵] ستم ظریفی ایہ اے کہ ارمینی باشندےآں دے ایداں دے شکوک و شبہات - جو زار دے مضامین وچ سب توں زیادہ روسی فیویل وچ شامل سن - چونکہ انقلابی سازش دا شکار اک ناقابل اعتماد لوکاں نے روسیاں نوں ایسی پالیسیاں متعارف کرانے اُتے مجبور کيتا جس دی وجہ توں اوہ روک تھام کرنے دا ارادہ رکھدے سن ، کیونجے آرمینی باشندے زیادہ توں زیادہ تبدیل ہوگئے۔ نويں قوم پرست تحریکاں دی طرف۔
روسی آبادی دا آغاز سن 1885 وچ ہويا ، جدوں قفقاز دے وائسرائے ، ڈونڈوکوک - کوراسکوف نے ، تمام آرمینیائی پارش اسکولاں نوں بند کرنے تے روسیاں دے ذریعہ انہاں دی جگہ لینے دا حکم دتا سی۔ اگرچہ اگلے ہی سال آرمینی اسکولاں نوں دوبارہ کھول دتا گیا ، لیکن ہن انہاں اُتے سخت جارحانہ کنٹرول دے تابع سن تے روسی بولی دے حق وچ ارمینی بولی دے استعمال کیتی حوصلہ شکنی کيتی گئی۔ روسیاں نے ارمینی چرچ اُتے وی ظلم کرنا شروع کيتا ، جو سال 451 توں ہی آرتھوڈوکس چرچ توں وکھ سی۔ [۱۶][۱۷] سلطنتِ عثمانیہ دے نال روسی رویہ وی بدل گیا تے سن 1890 دی دہائی تک روس تے برطانیہ نے وی تبادلہ خیال کيتا۔ ہن روس ہی سی جس نے مغربی آرمینیا وچ جمہوری حیثیت دی حمایت دی ، برطانویاں نے خطے دے عیسائیاں دے حالات وچ بہتری لیانے دی تاکید کيتی۔ روسی حکام عثمانی سلطنت وچ انقلابی آرمینیائی قوم پرست تحریکاں توں پریشان سن تے انھاں خدشہ سی کہ مشرقی آرمینیائیاں دے نال انہاں دے تعلقات روسی ٹرانسکاکیشیا وچ وی بغاوت نوں ودھیا دین گے۔ جارحی حکومت نے روسی آرمینیائی باشندےآں دی جانب توں سرحد پار توں کارروائی وچ ملوث ہونے دی کسی وی کوشش نوں ناکام بنا دتا ، جس دی اک اہم مثال 1890 دے گوگنیانہ مہم اے۔ [۱۸]
آرمینیائی قوم پرستی دی نمو
[سودھو]سن 1880 دی دہائی تک آرمینیاں نے روسی سلطنت دی انقلابی تحریکاں وچ کم کردار ادا کيتا۔ تب تک ، تبلیسی اُتے مبنی اخبار مشک ("دی کھیتیواور") دے ایڈیٹر ، گریگر آرٹسرونی دے خیالات نے آرمینیائی دانشوراں وچ بہت مقبولیت حاصل کيتی۔ آرٹسرونی دا خیال سی کہ روسی سلطنت دے تحت زندگی اپنے لوکاں دے لئی "کم برائی" دی نمائندگی کردی اے۔ روسی آرمینی باشندےآں نوں فارسی تے عثمانی سلطنتاں دے تحت اپنے ہم وطناں دی حالت زار اُتے سخت تشویش سی ، خصوصا مغربی ارمینیا دے کسان جنھاں زیادہ تر دور استنبول تے سمیرنا وچ عثمانی آرمینیائی دانشوراں نے نظرانداز کيتا سی۔ مشرقی عثمانی سلطنت وچ آرمینیاں دے وچکار انقلابی سرگرمی نوں فروغ دینے دے لئی ویہہ دے لئی تبلیسی تے یریوان زیادہ واضح انتخاب سن ۔ آرمینیا دے اتحاد دی اہمیت ، جس نوں تن سلطنتاں دے درمیان تقسیم کيتا گیا ، اس گل نوں یقینی بناندا اے کہ روسی سلطنت دی ہور سیاسی تحریکاں دے نال آرمینیائی سیاسی تحریکاں وچ بوہت گھٹ فرق پائے گا۔ [۱۹]
سن 1880 دی دہائی دے روسی حکام دے آرمینیائی اقدامات دے ذریعہ آرمینیائی قوم پرستی نوں فروغ دتا گیا سی۔ 1889 وچ ، کرسٹا پور میکیلیئن نے تبلیسی وچ "ینگ آرمینیا" تحریک دی بنیاد رکھی۔ اس دا مقصد عثمانی سلطنت وچ آرمینیاں نوں ستایا جانے دے نال نال اسلحہ دی اسمگلنگ تے گوریلا کارروائی کيتی حوصلہ افزائی کرنے دے الزام وچ کرداں دے خلاف انتقامی کارروائیاں دا آغاز کرنا سی۔ انہاں نے اک نويں عثمانی ارمینی قوم پرست جماعت ، ہنچاکس توں وی تعلقات قائم کیتے۔ 1890 وچ ، میکیلین تے اس دے ساتھی سائمن زاویرین نے ینگ آرمینیا دی جگہ اک نويں پارٹی بنائی: آرمینیائی انقلابی فیڈریشن ، جسنوں عام طور اُتے "دشانکس" کہیا جاندا اے۔ ڈشناکس نے ہنچاکاں نوں انہاں دے نال شامل کرنے دی کوشش کيتی لیکن 1891 وچ انہاں دونے وچ پھوٹ پڑ گئی تے فریقین دے وچکار دشمنی اس دے نتیجے وچ آرمینی قوم پرستی دی اک وڈی خصوصیت ہوئے گی۔ دونے جماعتاں اپنے معاشی پروگراماں وچ سوشلسٹ سن۔ اُتے ، دشتنک دی بنیادی توجہ قوم پرستی سی ، تے انہاں دی سب توں وڈی تشویش عثمانی آرمینیاں دی قسمت سی۔ انہاں دی جلد ہی روس ، فارس تے ترکی وچ شاخاں ہوئے گئياں تے سن 1890 دی دہائی دے وسط وچ ہنکشاں دے ٹکڑے ٹکڑے ہونے دے بعد ، اوہ روسی آرمینیا وچ غالب قوم پرست طاقت بن گئے۔ [۲۰]
نکولس دوم دا دور حکومت 1894–1917
[سودھو]زار نکولس دوم ، جو 1894 وچ تخت اُتے بیٹھیا سی ، نے اپنے والد دی روس سازی دی پالیسی نوں جاری رکھیا۔ جارجیائیاں تے ٹرانسکاکیشیا دے آذریاں وچ آرمینیائی جذبات وی عروج اُتے نيں ، اسنوں سرکاری اخبار کاوکاز ("کاکیشس") دے ایڈیٹر ، وی ایل ویلچکو نے متاثر کيتا ، جو اک روسی شاذون سی۔
آرمینیائی چرچ دی جائیداد 1903–1904 اُتے استثنیٰ
[سودھو]1897 وچ ، زار نکولس نے ارمینو فوبک گریگوری سرگئیویچ گولیتسن نوں ٹرانسکاکیشیا دا گورنر مقرر کيتا ، تے آرمینیائی اسکول ، ثقافتی انجمناں ، اخبارات تے لائبریریاں بند کردتی گئياں۔ انقلابی تشدد تے سوشلسٹ معاشی پالیسیاں دی جزباں دے نال ، ڈشناکس دے ذریعہ آرمینیائی قوم پرستی نوں پہلے تاں آرمینیا دے بورژوازی دے لئی بوہت گھٹ اپیل ہوئی سی ، لیکن روسی ثقافتی جبر نے انہاں نوں ہور ہمدردی حاصل کيتی۔ روسی متوسط طبقے دے آرمینی باشندےآں نے اپنے ناواں نوں اپنی آرمینی شکل وچ تبدیل کرنا شروع کيتا (جداں مرزوف مرزوین بن گیا) تے اپنے بچےآں نوں ارمینی بولی دی تعلیم دینے دے لئی نجی استاداں توں مشغول ہوگئے۔ [۲۱][۲۲]
زار دا روسیفکیشن پروگرام 12 جون 1903 دے فرمان دے نال اپنے عروج اُتے پہنچیا سی جس وچ آرمینیائی چرچ دی جائیداداں ضبط کرنے دا حکم دتا گیا سی۔ آرمینیا دے کیتھولک نے روسیاں توں التجا دی کہ اوہ اس حکم نامے نوں کالعدم کرداں لیکن جدوں انہاں نے انکار کيتا تاں اوہ ڈیشانکس دی طرف متوجہ ہوگیا۔ آرمینیائی پادری اس توں پہلے دشنیکاں توں بہت محتاط سن ، انہاں دی سوشلزم دی علما نوں مخالف خیال کردے سن ، لیکن ہن انہاں نے انہاں نوں اپنے محافظ دی حیثیت توں دیکھیا۔ ڈشناکس نے قفقاز وچ اپنی دفاع دے لئی اک مرکزی کمیٹی تشکیل دتی تے آرمینیاں دے وچکار اک مظاہرے دا اہتمام کيتا۔ گنڈزاک اُتے روسی فوج نے ہجوم اُتے فائرنگ کرکے دس افراد نوں ہلاک کردتا ، تے ہور مظاہرے ہور خونریزی توں ہوئے۔ ڈیشناکس تے ہنکاکس نے ٹرانسکاکیشیا وچ زارسٹ عہدیداراں دے خلاف قتل و غارت گری دی مہم دا آغاز کيتا تے اوہ ایتھے تک کہ شہزادہ گولیتسن نوں زخمی کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ 1904 وچ ، دشانک کانگریس نے خصوصی طور اُتے روسی سلطنت وچ آرمینیاں دے حقوق دے نال نال عثمانی ترکی دے حقوق دی دیکھ بھال دے لئی اپنے پروگرام وچ توسیع کيتی۔
1905 دا انقلاب
[سودھو]ٹرانسکاکیشیا وچ بدامنی ، جس وچ وڈی ہڑتالاں وی شامل سن ، پوری روس دی سلطنت وچ پھیل رہی بغاوتاں دے نال اک عروج اُتے پہنچ گئی جس نوں 1905 دے انقلاب دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ 1905 وچ شاہی روس وچ بغاوتاں ، ہڑتالاں تے کساناں دی بغاوتاں دی اک لہر دیکھی گئی تے ٹرانسکاکیشیا وچ واقعات خاص طور اُتے پرتشدد سن ۔ روسی تیل دی صنعت دے مرکز ، بانوں ميں ، طبقاتی تناؤ نسلی دشمنی دے نال ملا۔ ایہ شہر تقریبا Az مکمل طور اُتے آذری تے آرمینیائی باشندےآں اُتے مشتمل سی ، لیکن آرمینیائی درمیانے طبقے دا تیل کمپنیاں دی ملکیت وچ زیادہ حصہ سی تے ارمینی کارکناں نوں عام طور اُتے آذریاں توں زیادہ تنخواہاں تے کم کرنے دی صورتحال حاصل سی۔ دسمبر 1904 وچ ، بانوں ميں اک وڈی ہڑتال دے اعلان دے بعد ، دونے برادریاں نے سڑکاں اُتے اک دوسرے توں لڑنا شروع کيتا تے تشدد پینڈو علاقےآں وچ پھیل گیا۔ اس دے ختم ہونے تک ، اک اندازے دے مطابق 1500 آرمینی تے 700 آذری ہلاک ہوگئے سن ۔ 1905 دے واقعات نے زار نکولس نوں یقین دلایا کہ اسنوں اپنی پالیسیاں نوں پلٹنا ہوئے گا۔ اس نے گولیتسن دی جگہ آرمینوفائل دے گورنر کاؤنٹ ایلریون ایوانوویچ ورونٹوسکو -ڈشکوف نوں دے دتا تے آرمینیائی چرچ دی جائیداد واپس کردتی۔ آہستہ آہستہ آرڈر بحال ہويا تے آرمینی بورژوازی نے اک بار فیر خود نوں انقلابی قوم پرستاں توں دور کرنا شروع کردتا۔ [۲۳]
ٹریبیون آف پیپل ، 1912
[سودھو]جنوری 1912 وچ ، مجموعی طور اُتے 159 آرمینی باشندےآں اُتے "انقلابی" مخالف تنظیم دی رکنیت دا الزام عائد کيتا گیا سی۔ انقلاب دے دوران آرمینیائی انقلابیاں نوں "اولڈ ڈیشناکس" وچ تقسیم کردتا گیا ، جس نے کیڈٹاں دے نال اتحاد کيتا تے "ینگ ڈیشناکس" ایس آرز دے نال مل گئے۔ آرمینیائیاں دی حیثیت دا تعین کرنے دے لئی آرمینیائی قومی تحریک دی تمام شکلاں نوں آزمایا گیا۔ پورے ارمینی دانشور ، بشمول مصنفاں ، ڈاکٹراں ، وکلاء ، بینکراں ، تے ایتھے تک کہ تاجر "آزمائش پر۔" [۲۴] جدوں ٹریبون نے اپنا کم ختم کيتا تاں ، 64 الزامات خارج کردتے گئے تے باقی نوں مختلف ادوار وچ قید یا جلاوطن کردتا گیا۔ [۲۵]
پہلی جنگ عظیم تے آزادی ، 1914–1918
[سودھو]سن 1905 دے انقلاب تے پہلی جنگ عظیم دے بیشتر برساں وچ بیشتر آرمینیائی باشندےآں تے روسی حکام دے وچکار افراتفری دیکھنے وچ آئی ۔ روس اس وقت تشویش وچ مبتلا ہوگیا جدوں اس دا دشمن جرمنی سلطنت عثمانیہ دے نیڑے ہونے لگیا ، جس دی وجہ توں روسی عثمانی آرمینیاں دی فلاح و بہبود وچ نويں دلچسپی لیندے سن ۔
اگست 1914 وچ جدوں پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی تاں روسیاں نے آرمینیائی محب وطن جذبات نوں متحرک کرنے دی کوشش کيتی۔ زیادہ تر آرمینیائی فوجی پہلی جنگ عظیم (جس نوں مشرقی محاذ دے ناں توں جانیا جاندا اے ) دے یورپی تھیٹر وچ منتقل کيتا گیا سی۔ سلطنت عثمانیہ نے کئی مہینے گزرنے تک عالمی جنگ وچ شامل نئيں ہوئے تے جداں جداں قفقاز دی مہم نیڑے آجائے گی ، 1914 دے موسم گرما وچ ، کاؤنٹ ایلریون ایوانوویچ ورونٹوسو-ڈاشکوف نے تبلیسی دے میئر ، الیگزینڈری کھٹسین توں مشورہ کيتا ، جو اس دا اولین صدر سی۔ تبلیسی ، بشپ میسوپ ، تے ارمینی رضاکارانہ دستےآں دی تشکیل دے بارے وچ ممتاز شہری رہنما ڈاکٹر حکوب زوریف ۔ [۲۶] رضاکارانہ یونٹ آرمینیائی باشندےآں اُتے مشتمل ہون گے جو سلطنت دے تابع نئيں سن یا فوج وچ خدمات انجام دینے دے پابند نئيں سن ۔ انہاں اکائیاں نوں کاکیشس مہم اُتے ملازم کيتا جائے گا۔ انہاں وچوں بوہت سارے قفقاز وچ رہائش پذیر سن تے بوہت سارے اپنے وطن نوں آزاد کرانے دے لئی ہتھیار اٹھانے اُتے بے چین سن ۔ جنگ دے دوران ڈیڑھ لکھ آرمینی روسی فوج وچ لڑے۔
ترک آرمینیا اُتے قبضہ
[سودھو]عثمانی حکام نے قفقاز مہم تے وان دے محاصرے وچ تیزی توں روسی پیش قدمی دے بعد اپریل 1915 دے اوائل وچ ہی ان دے آرمینیائی مضامین دی نسل کشی دا آغاز کيتا۔ ابتدائی طور اُتے وین جھیل دے ارد گرد خود مختار علاقے وچ اک آرمینیائی عارضی حکومت [۲۸] تشکیل دتی گئی سی۔ [۲۹] جنگ دے میدان وچ آرمینیائی حکومت نوں مختصر طور اُتے "فری واسپورکن" ، [۳۰] تے جون 1915 وچ عثمانی پیش قدمی دے بعد کہیا جاندا سی۔ جون 1915 وچ عثمانی پیش قدمی دے نال ہی وان تے پڑوسی خطے الاشکرڈ توں 250،000 آرمینین روسی محاذ اُتے واپس چلے گئے۔ روسی ٹرانسکاکیشیا قتل عام دے مہاجرین دے نال سیلاب آ گیا سی۔
اگرچہ اس نے ترکاں دے خلاف فوجی کامیابیاں حاصل کيتیاں ، روسی جنگی مشین نے جرمنی دے خلاف اپنے محاذ اُتے ٹُٹ پھوٹ دا آغاز کيتا تے فروری 1917 وچ سینٹ پیٹرزبرگ وچ اک انقلاب دے ذریعہ زارسٹ حکومت دا تختہ پلٹ دتا گیا۔ [۳۱][۳۲]
روسی آرمینیائیاں نے نويں حکومت دا جوش و خروش توں خیرمقدم کيتا ، امید اے کہ اوہ انہاں دے لئی عثمانی آرمینیا نوں محفوظ بنائے گی۔ نويں روس دی سیاسی جماعتاں دے وچکار جنگ دے تسلسل دا معاملہ انتہائی متنازعہ سی ، جس وچ "جمہوری امن" دی حمایت کيتی گئی سی۔ لیکن چونکہ انقلاب دے وقت عثمانی آرمینیا دے صوبے روسی فوجی قبضے وچ سن ، لہذا آرمینیائیاں دا خیال سی کہ حکومت انہاں دے دفاع اُتے راضی ہوئے گی۔ مدد کرنے دے لئی ، عارضی حکومت نے روسی فوجیاں دی جگہ لینا شروع دی ، جنہاں دا کاکیشین فرنٹ اُتے آرمینی فوج دے نال لڑائی جاری رکھنے دا عزم شک سی۔ لیکن جدوں 1917 وچ عارضی حکومت نے روسی فوجیاں تے کارکناں دے درمیان حمایت کھو دتی تے فوج دا زیادہ تر حصہ ٹرانسکاکیشیا توں دور ہوئے گیا۔
مشرقی ارمینیاں دی آرمینیائی کانگریس
[سودھو]اکتوبر 1917 دے بالشویک انقلاب نے ٹرانسکاکیشیا دے عوام دی آزادی دے مسئلے اُتے مجبور کردتا ، چونکہ بالشویکاں نے اس خطے وچ بوہت گھٹ حمایت حاصل کيتی سی۔ فروری ، 1918 وچ ، آرمینین ، جارجیائیاں تے آذریاں نے اپنی ٹرانسکاکیشین پارلیمنٹ تشکیل دی۔ ارمینی باشندے مشرقی آرمینیاں دی آرمینیائی کانگریس دے تحت متحد ہوئے۔ 22 اپریل 1918 نوں اس نے آزادی دے حق وچ ووٹ دیندے ہوئے خود نوں جمہوری وفاق دا ٹرانسکاکیشیا جمہوریہ ہونے دا اعلان کيتا۔ فیڈریشن اس وقت تحلیل ہوگئی جدوں جارجیا نے 26 مئی نوں اپنی آزادی دا اعلان کيتا سی۔ مشرقی آرمینیائیاں دی آرمینیائی کانگریس نے 28 مئی نوں پیروی کيتی۔
مشرقی آرمینیاں دی آرمینیائی کانگریس نے جنگ کيتی کوششاں تے مہاجرین دی امداد تے وطن واپسی دی ہدایت دے لئی پالیسیاں وضع کيتیاں ۔ کونسل نے روسی فوج دی روانگی توں بچنے والی وڈی مقدار وچ سپلائی تے گولہ بارود دا استعمال کردے ہوئے سلطنت عثمانیہ دے خلاف قفقاز دے دفاع نوں منظم کرنے دے لئی اک قانون پاس کيتا۔ کانگریس نے خاص طور اُتے ٹرانسکاکیشیا دے لئی مقامی کنٹرول تے انتظامی ڈھانچہ وضع کيتا۔ ایتھے تک کہ جے کانگریس نے باکو ، تبلیسی ، کارس ، تے ہور ملیشیا وچ ترک آرمینیا دے قبضے دے تحت سول گورنر حکوب زاوریف دے ماتحت رہ جانے والے فوجیاں دے لئی مخصوص حل نئيں وضع کیتے تاں وی ، انہاں نے دوسرے فوجیاں دے لئی خدمات انجام دینے والے انہاں فوجیاں دی موجودہ حقیقت دے خلاف مزاحمت نئيں کيتی۔ افواج. کانگریس نے اک پندرہ رکنی مستقل ایگزیکٹو کمیٹی دا وی انتخاب کيتا ، جسنوں "آرمینیائی قومی کونسل" دے ناں توں جانیا جاندا اے ، جس دے رہنما اویٹس احرونیان سن ۔ اس کمیٹی دا پہلا کم اولین جمہوریہ ارمینیا دے اعلان دے لئی مرحلہ طے کرنا سی۔
پہلی جمہوریہ ارمینیا
[سودھو]نويں ریاست دا سامنا کرنے وچ سب توں وڈا مسئلہ پیش قدمی کرنے والی عثمانی فوج دا سی ، جس نے ہن تک مغربی ارمینیا دا بیشتر حصہ اپنے قبضے وچ لے لیا سی ، لیکن انہاں تِناں لوکاں دے مفادات بالکل مختلف سن ۔ واضح وجوہات دی بناء اُتے ، حملہ آور فوج دے خلاف دفاع آرمینیاں دے لئی خاصی اہمیت دا حامل سی ، جدوں کہ مسلمان آذری ترکاں دے نال ہمدردی رکھدے سن ۔ جارجیا نے محسوس کيتا کہ ترکاں دے بجائے جرمناں دے نال معاہدہ کرنے توں انہاں دے مفادات دی سب توں بہتر ضمانت دتی جاسکدی اے تے 26 مئی 1918 نوں جرمنی دے اشارے اُتے جارجیا نے ٹرانسکاکیشیا دے جمہوریہ توں اپنی آزادی دا اعلان کيتا۔ اس اقدام دے دو دن بعد آذربائیجان نے پیروی کيتی۔ ہچکچاندے ہوئے ، دشانک رہنماواں نے ، جو خطے دے سب توں طاقتور آرمینیائی سیاستدان سن ، نے 28 مئی ، 1918 نوں اک نويں آزاد ریاست ، پہلی جمہوریہ ارمینیا دے قیام دا اعلان کيتا۔ [۳۳]
جمہوریہ پہاڑی ارمینیا
[سودھو]معاہدہ باتوم اُتے قفقاز مہم دی آخری لڑائیاں دے بعد پہلی جمہوریہ آرمینیا تے سلطنت عثمانیہ دے درمیان معاہدہ کيتا گیا سی۔ سلطنت عثمانیہ نے ابتداء وچ جنوبی قفقاز دا کافی حصہ حاصل کرلیا سی جس دا معاہدہ بریسٹ-لٹوووسک نے روسی ایس ایف ایس آر دے نال معاہدہ کيتا سی تے اس دے بعد آرمینیا دے نال باتھ معاہدہ کيتا سی ۔ آندرانک اوزآنیان انہاں نويں سرحداں نوں مسترد کر دتا اے تے جتھے انہاں دی سرگرمیاں نوں سلطنت عثمانیہ دے درمیان لنک اُتے مرکوز کر رہے سن کاراباخ ، زانغیزور تے نخچيوان اُتے مشتمل نويں ریاست آذربائیجان ڈیموکریٹک جمہوریہ دا اعلان کيتا . جنوری 1919 وچ ، ارمینی فوج دی پیش قدمی دے نال ، برطانوی افواج ( لیونل ڈنسٹر وِل ) نے آندرینک نوں واپس زنجور واپس آنے دا حکم دتا ، تے اسنوں یقین دہانی کرائی کہ ایہ تنازعہ 1919 دی پیرس امن کانفرنس سے حل ہوسکدا اے۔ پیرس امن کانفرنس نے پہلی جمہوریہ ارمینیا نوں بین الاقوامی سطح اُتے تسلیم شدہ ریاست تے جمہوریہ پہاڑی ارمینیہ تحلیل کرنے دا اعلان کيتا۔
سینٹروکاسپیان ڈکٹیٹرشپ
[سودھو]سینٹروکاسپیان ڈکٹیٹرشپ 1 اگست 1918 نوں بانوں ميں قائم اک برطانوی حمایت یافتہ سوویت مخالف حکومت سی۔ حکومت سوشلسٹ انقلابی پارٹی تے ارمینی قومی تحریک نے تشکیل دتی سی جس وچ اکثریت آرمینی انقلابی فیڈریشن (دشنکس) دی سی۔ برطانوی فوج نے ڈنسٹرفورس نے شہر اُتے قبضہ کيتا تے باکو دی لڑائی دے دوران بنیادی طور اُتے دشنک-آرمینیائی فوج نوں راجگڑھ دا دفاع کرنے وچ مدد فراہم کيتی۔ اُتے ، باکو 15 ستمبر 1918 نوں گر گیا تے اک آذری عثمانی فوج راجگڑھ وچ داخل ہوئی جس دی وجہ توں برطانوی فوج تے زیادہ تر آرمینیائی شہری فرار ہوگئے۔ سلطنت عثمانیہ نے 30 نومبر ، 1918 نوں مدروس دے مغاہدے اُتے دستخط کیتے تے برطانوی پیشہ ورانہ قوت نے دوبارہ بانوں ميں داخل ہوئے گیا۔
سوویت راج
[سودھو]بالآخر ، سوویت یونین نے مشرقی آرمینیا نوں الحاق کرلیا تے اسنوں ارمینی سوویت سوشلسٹ جمہوریہ توں نوازیا ۔
نقشہ جات
[سودھو]-
کارس اوبلاست۔ روسی نقشہ.
-
ارییوان گورنری روسی نقشہ.
-
[en→ur]Elisabethpol Governorate. Russian map.
ہور دیکھیئے
[سودھو]- آرمینیا دی تریخ
- آرمینیائی تریخ دی ٹائم لائن
- آرمینیائی اوبلاست
- اریوان گورنریٹ
- الزبتھ پول گورنری
- کارس اوبلاست (1878 سے)
- ایرانی آرمینیا
حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 سانچہ:آئی ایس بی این سائیٹ غلطی:Invalid
<ref>
tag; name "books.google.nl" defined multiple times with different content - ↑ سانچہ:In lang Ternon, Yves. Les Arméniens. Paris: Seuil, 1996 سانچہ:آئی ایس بی این pp. 46-47
- ↑ Cronin, Stephanie, ed. (2013). Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions since 1800. Routledge. p. 63. ISBN 978-0-415-62433-6.
Perhaps the most important legacy of Yermolov was his intention from early on to prepare the ground for the conquest of the remaining khanates under Iranian rule and to make the River Aras the new border. (…) Another provocative action by Yermolov was the Russian occupation of the northern shore of Lake Gokcha (Sivan) in the Khanate of Iravan in 1825. A clear violation of Golestan, this action was the most significant provocation by the Russian side. The Lake Gokcha occupation clearly showed that it was Russia and not Iran which initiated hostilities and breached Golestan, and that Iran was left with no choice but to come up with a proper response.
- ↑ Dowling, Timothy C., ed. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. p. 729. ISBN 978-1-59884-948-6.
In May 1826, Russia therefore occupied Mirak, in the Erivan khanate, in violation of the Treaty of Gulistan.
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ ۵.۴ ۵.۵ ۵.۶ ۵.۷ Bournoutian 1980.
- ↑ Mikaberidze 2015.
- ↑ Kettenhofen, Bournoutian & Hewsen 1998.
- ↑ Bournoutian. Armenian People, p. 106
- ↑ Suny, Ronald Grigor. "Eastern Armenians under Tsarist Rule" in Armenian People, p. 115
- ↑ Suny. Armenian People, p. 110
- ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ See Suny Chapter 2 "Images of Armenians in the Russian Empire" in Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Bloomington: Indiana University Press, 1993 سانچہ:آئی ایس بی این سائیٹ غلطی:Invalid
<ref>
tag; name "Suny_ch2" defined multiple times with different content - ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ Suny. Looking Toward Ararat, p. 43
- ↑ Ternon. Les Arméniens, pp. 61-74
- ↑ Suny. Looking Toward Ararat, pp. 42-43
- ↑ Ternon. Les Arméniens, p. 93
- ↑ Ternon. Les Arméniens, p. 94
- ↑ Suny. Looking Toward Ararat, p. 45
- ↑ Suny. Looking Toward Ararat, p. 46
- ↑ Suny. Looking Toward Ararat, pp. 66-67
- ↑ Ternon. Les Arméniens, pp. 94-95
- ↑ Ternon. Les Arméniens, p. 157
- ↑ Suny. Looking Toward Ararat, pp. 81-82
- ↑ Ternon. Les Arméniens, pp. 159-62
- ↑ Abraham, Richard (1990). Alexander Kerensky: The First Love of the Revolution. New York: Columbia University Press, p. 53
- ↑ Abraham. Alexander Kerensky, p. 54
- ↑ Hovannisian “The Armenian People from Ancient to Modern Times “ p 280
- ↑ Richard G. Hovannisian, The Armenian People From Ancient To Modern Times. page 284
- ↑ See Western
- ↑ The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign Dominion to Statehood: edited by Richard G Hovannisian
- ↑ Robert-Jan Dwork Holocaust: A History by Deborah and van Pelt, p 38
- ↑ Suny. Armenian People, p. 136
- ↑ Ternon. Les Arméniens, p. 218
- ↑ Suny. Looking Toward Ararat, pp. 119-25
کتابیات
[سودھو]- Bournoutian, George A. (1980). The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826–1832. The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies.
- Kettenhofen, Erich; Bournoutian, George A.; Hewsen, Robert H. (1998). "EREVAN". Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 5. pp. 542–551.CS1 maint: ref=harv (link)
- Hovannisian, Richard G. (2004). The Armenian People From Ancient to Modern Times: Vol. II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. p. 512 pages. ISBN 1-4039-6422-X.
- Suny, Ronald Grigor (1993). Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Indiana University Press. p. 304 pages. ISBN 0-253-20773-8. Unknown parameter
|url-access=
ignored (help) - Ternon, Yves (1996). Les Arméniens. Seuil. p. 436 pages. ISBN 2-02-025685-1.
- Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun, B. Hador [Armenian History, volume II] (in Armenian). Athens, Greece: Hradaragutiun Azkayin Oosoomnagan Khorhoortee. pp. 89–93.
- Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4.
- Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia (2 ed.). Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4422-4146-6.