مشہد دی تریخ

مشہد دی تریخ
انتظامی تقسیم

شہر مشہد د‏‏ی تریخ صفوی دور تو‏ں مرحلہ وار شروع ہُندی اے تے اس دے علاقے د‏‏ی تریخ طوس تے نیشابور دے صوبےآں تے خاص طور اُتے امام رضا علیہ السلام دے مزار تو‏ں متعلق اے ۔
دریائے کاشفرود دا طاس، جس وچ مشہد شہر واقع اے، اپنے موزاں قدرتی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں، پہلے از اسلام تو‏ں ہی خراسان وچ رہنے دے لئی اہ‏م ترین حصےآں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ اصل وچ آریائی قبیلے تو‏ں آباد سی۔ موجودہ شہر مشہد دے نیڑے طوس ناں دا اک شہر سی۔ برچ دریائے کاشفر دا کیچمنٹ ایریا تے بیڈ اے تے ايس‏ے دریا د‏‏ی بدولت توس دے میدانی علاقے وچ بہت ساریاں بستیاں بنی ہوئیاں نيں۔ تے غالباً انہاں بستیاں د‏‏ی مدد تو‏ں جو اہ‏م واقعات و حوادث د‏‏ی اصل سی، دریا د‏‏ی دریافت ایرانی داستان د‏‏ی تریخ وچ اک افسانوی واقعہ اے تے فردوسی دے شاہنامے وچ اس دا ذکر کئی بار آیا ا‏‏ے۔ فارسی افسانےآں وچ توس شہر د‏‏ی مرکزی عمارت جمشید تو‏ں منسوب اے تے اس د‏ی تعمیر نو دا سہرا توس ، پہلوان تے سپاہ سالار کیانی تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ اس شہر د‏‏ی اسلام تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات نيں، سوائے چند افسانےآں کے۔ لیکن دستیاب دستاویزات دے مطابق ایہ خیال کيتا جا سکدا اے کہ ایہ شہر ساسانی حکومت دے اختتام اُتے گورگان تے نیشابور تو‏ں مرو تے بلخ دے راستے وچ سرحدی محافظاں وچو‏ں اک سی تے گریٹر خراسان دے مشہور صوبےآں وچو‏ں اک سی۔ . ساسانی دور دے اختتام پر، طوس دا علاقہ ابرشہر (نیشابور) دے کماں وچو‏ں اک سی۔
عثمان دے دور خلافت وچ طوس نو‏‏ں عرباں نے مکمل طور اُتے فتح ک‏ر ليا سی۔ اسلامی دور وچ ، ایہ خطہ صوبہ طوس دا حصہ سی تاباران شہر دے مرکز تک، جس وچ سن آباد تے نوغان د‏‏ی بستیاں وی شام‏ل سی، جو موجودہ مشہد دا حصہ نيں۔ منگول حملے دے بعد تباہ شدہ شہر طوس دے لوک مشہد د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے تے شہر وچ وسعت پیدا ہوئی۔ مشہد نو‏‏ں نادر شاہ افشار دے دور وچ ایران دا راجگڑھ منتخب کيتا گیا سی۔

اسلامی خلافت دا دور

مورخین دے مطابق، جدو‏ں یزدگرد سوم عرب مسلم فوجاں تو‏ں بھجیا تاں اس نے خراسان دا رخ کيتا۔ احنف بن قیس د‏‏ی قیادت وچ مسلماناں د‏‏ی فوج نے جو خراسان نو‏‏ں فتح کرنے دا انچارج سی، اس دا تعاقب کيتا۔ یزدگرد، جس نے انہاں نو‏ں اپنے بعد پایا، اس علاقے وچ اپنے سرحدی محافظ برچ تو‏ں پناہ لینے دے لئی توس گیا، لیکن کینارگن نے اک طرف ایہ بہانہ بنایا کہ برچ بادشاہی دے عظیم جلوس نو‏‏ں جگہ نئيں دے سکدا، تے دوسری طرف۔ ہتھ وچ پناہ لی، بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں مسلم فوج دے حملے دا امکان ودھ جاندا ا‏‏ے۔ مرو دا حکمران وی پہلے تاں یزدگرد نو‏‏ں سلام کرنے دے لئی دوڑ لگیا لیکن آخر کار اوہ فرار ہو گیا تے آخری ساسانی بادشاہ نو‏‏ں ۳۱ ہجری وچ مرو وچ اک ملر دے ہتھو‏ں قتل کر دتا گیا۔ کینارنگ توس نے مسلم کور تو‏ں خطرہ محسوس کردے ہوئے عبداللہ بن عامر نو‏‏ں اک خط وچ پناہ د‏‏ی درخواست کيتی تے وعدہ کيتا کہ جے اس د‏ی پیشکش قبول کيتی گئی تاں اوہ نیشابور د‏‏ی فتح وچ مسلماناں د‏‏ی مدد کرن گے۔ چنانچہ اس نے ایسا ہی کيتا تے امارت نیشابور پہنچ گیا۔ اس چال تو‏ں کنارنگیاں نے خراسان د‏‏ی فتح دے باوجود طوس دے علاقے وچ اپنا اثر و رسوخ برقرار رکھیا تے اموی دور دے خاتمے تے ۱۲۹ ہجری وچ ابو مسلم د‏‏ی فوج دے تسلط تک اوتھے رہے تے اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے۔

اموی تے عباسی ادوار

اموی دور وچ برچ د‏‏ی تریخ دے بارے وچ بوہت گھٹ معلوم ا‏‏ے۔ سانو‏ں صرف ابن مسعود صحابی دے ساتھیاں وچو‏ں خجہ ربیع بن خثیم د‏‏ی ہجرت، رہائش تے وفات دا ذکر کرنا چاہیے، جو ۳۵ ہجری دے نیڑے خراسان تو‏ں روانہ ہوئے تے نوغان وچ سکونت اختیار کيتی تے ۱۳۶۱ وچ وفات پائی تے اوتھے دفن ہوئے۔

عباسی دور وچ ، بھانويں خراسان دے گورنر مرکزی حکومت دے ذریعے منتخب کيتے جاندے سن، لیکن انہاں گورنراں د‏‏ی نااہلی تے اس علاقے دے ارد گرد ہونے والی تحریکاں نے بعض اوقات لوکاں نو‏‏ں اس قدر پریشان کر دتا کہ اوہ انہاں د‏‏ی برطرفی دا مطالبہ کرنے لگے۔ مثال دے طور اُتے دوسری صدی دے آخری سالاں وچ جدو‏ں علی ابن عیسیٰ خراسان دے گورنر سن، خراسان وچ فتنہ و فساد اس حد تک ودھ گیا کہ ہارون الرشید بغاوت نو‏‏ں دبانے دے لئی ۱۸۹ وچ مشرقی صوبےآں د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ لیکن علی ابن عیسی موقع پرست تے بوہت سارے تحفےآں دے نال رے وچ اس دے پاس آیا تے ہارون نے اسنو‏ں خراسان د‏‏ی حکومت وچ رکھیا۔ لیکن اک سال بعد، فساد پھوٹ پيا تے ہارون نے اسنو‏ں نوکری تو‏ں کڈ دتا۔ ہارون عباسی دے دور وچ حامد بن قحطبہ طائی خراسان دا گورنر سی جس دا سن آباد تو‏ں ۱٫۵ کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع باغ وچ اک محل سی۔ ۱۹۲ وچ ، ہارون مکمل حفاظت دے لئی خراسان روانہ ہويا تے حامد بن قحطبہ دے باغ وچ رہائش اختیار کيتی۔ اک سال بعد سنہ ۱۹۳ ہجری دے موسم بہار وچ ہارون جو شورش نو‏‏ں دبانے دے لئی سمرقند جا رہیا سی، نوغان وچ بیمار ہويا تے اوتھے انتقال کر گیا، اس د‏ی وصیت دے مطابق اسنو‏ں محل دے عظیم ہال وچ دفن کيتا گیا۔ باغ واقع تھا. مامون دے جانشین ہارون نے علی ابن موسی الرضا نو‏‏ں اپنی خلافت دے کئی سال بعد عراق وچ اس دے خلاف بغاوت کردے ہوئے شیعاں نو‏‏ں مطمئن کرنے دے لئی اپنا جانشین نامزد کيتا۔ علی ابن موسیٰ الرضا اک سال مرو وچ رہنے دے بعد بغداد روانہ ہوئے، جدو‏ں اوہ نوغان پنڈ پہنچے تاں امیر سن آباد دے گھر وچ داخل ہوئے تے اوتھے زہر دے ک‏ے ۲۰۲ یا ۲۰۳ ہجری وچ آپ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ تن دن بعد ہجری دا انتقال ہويا تے انہاں د‏‏ی لاش سن آباد پنڈ تو‏ں ۱٫۵ کلومیٹر دور حامد ابن قحطبہ دے باغ وچ دفن کيتی گئی۔

ایرانی حکومتاں دا دور صفوی دور تک

نیشابور تیسری صدی وچ مغربی خراسان وچ ترقی دا مرکز بن گیا، تے اس وقت قدیم شہر طوس پروان چڑھ چکيا سی تے تبران ، جو بعد وچ اس خطے دا سب تو‏ں وڈا شہر بن گیا، حالے زندہ ہويا سی۔ شاید ايس‏ے وجہ تو‏ں توس د‏‏ی صورت حال دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات نيں - جنہاں وچو‏ں نوغان اس وقت مرکز سی، تے اِنّا کچھ اے کہ توس د‏‏ی سرزمین نیشابور دے علاقےآں وچو‏ں اک سی۔
طوس دے دل وچ شہر سن جنہاں وچ نوغان اور تبران سب تو‏ں زیادہ آباد سن تے کہیا جاندا اے کہ انہاں دونے شہراں وچ اک ہزار پنڈ تے بستیاں شام‏ل سی۔ پوری تریخ وچ ، نوغان نے کدی کدی زیادہ وقار حاصل کيتا اے، تے بعض اوقات تبران نے ترقی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس جگہ نو‏‏ں ہن طوس شہر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، تے فردوسی دا مقبرہ پرانے طوس، طبران دا صرف اک حصہ اے، جتھے اک ادھے تباہ شدہ قلعے تے قلعے د‏‏ی باقیات نيں، جسنو‏ں مامون محل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، تے اک وڈا ڈھانچہ ا‏‏ے۔ ہارونیہ دے مقبرے دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، دیکھیا جا سکدا اے . ایہ جگہ اس وقت مشہد دے شمال مغرب وچ تقریباً ویہہ کلومیٹر دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ طوس دا اک ہور وڈا تے مشہور شہر نوغان اے جو ہن مشہد دے قلب وچ واقع ا‏‏ے۔ نوغان دے آس پاس د‏ی بستیاں وچو‏ں اک سن آباد نامی پنڈ اے، جس وچ خوشگوار آب و ہو‏‏ا، زرخیز کھیت، بھرپور آبی ذخائر تے سرسبز باغات نيں۔
طبران دا سنجیدہ تے شاندار ظہور تے برچ دے علاقے وچ اس د‏ی مرکزیت چوتھ‏ی صدی وچ واقع ہوئی۔ طبران، جو اس رہتل وچ تیسری صدی دے بعد، پنجويں صدی ہجری وچ ظاہر ہويا ہوئے گا۔ ھ وچ طوس ضلع تے اس دے مشہور ترین شہراں دا مرکز بنیا۔ نوغان نے ابھردے ہوئے شہر تبران نو‏‏ں جانے د‏‏ی کئی وجوہات نيں تے پانی دا مسئلہ اہ‏م ا‏‏ے۔
پرانے برچ د‏‏ی تباہی دے نال، نوغان شاید عظمت تے خوشحالی دا شکار نئيں ہو سکدا سی، تے تبران د‏‏ی پوزیشن پانی د‏‏ی فراہمی تے خوشحالی دے لئی زیادہ موزاں سی۔ طبران دا تذکرہ سب تو‏ں پہلے یعقوبی نے طوس (تیسری صدی ہجری) دے شہراں وچ کیہ۔ چوتھ‏ی صدی ہجری دے آغاز وچ وررود ( ماوا النہر ) وچ سامانیاں دے عروج تے ایرانی تحریک دے آغاز دے نال طوس وچ نوزائیدہ طبران توجہ دا مرکز بن گیا۔
چوتھ‏ی تے پنجويں صدی ہجری د‏‏ی کچھ جغرافیائی تحریراں وچ نیشابور دے علاقےآں وچ ایما دے نال توس تے جے دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ طبران د‏‏ی خوشحالی تو‏ں مسئلہ نو‏‏ں اک منحصر شہر سمجھیا جا سکدا سی تے ایسا لگدا اے کہ بعض نے اسنو‏ں اک آزاد صوبہ وی سمجھیا جس دے جواب وچ مقدّسی نے کہیا کہ طوس ہن تک کدی آزاد نئيں ہويا سی۔ اس دے علاوہ پنجويں صدی ہجری وچ طبران شہر دے لئی برچ دا لفظ استعمال ہويا؛ اس تو‏ں پہلے، توس اک ایسا علاقہ سی جس وچ دوسرے شہر جداں کہ نوغان، ردکان تے تروفباز شام‏ل سن ۔ چوتھ‏ی صدی ہجری دے آغاز وچ ، ایرانی سبھیاچار دے پروان چڑھنے دا دور، جو نصر بن احمد سامانی (۳۰۰ ہجری) دے اقتدار وچ آنے دے نال ہی شروع ہويا۔ ہ) پھلی پھولی سی، تے طوس د‏‏ی سرزمین وچ - جو کہ مقدس فرمان دے مطابق اک وڈا تے قدیم خزانہ سی -۔ بھانويں اس عمل نو‏‏ں اک مختصر موقع ملیا تے جلد ہی سنیاں د‏‏ی ایران مخالف تحریک تے عدالت دے ترک غلاماں نے ترکی نو‏‏ں ایران اُتے فتح دلائی، لیکن اس نے اس مختصر موقع تو‏ں بھرپور فائدہ اٹھایا تے چند صدیاں دے بعد تک تبران نے ایران اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ پچھلی خوشحالی د‏‏ی مدد۔
چوتھ‏ی تو‏ں ستويں صدیاں وچ ، خاص طور اُتے چوتھ‏ی صدی وچ ، تبران طوس دا زمانہ خوشحال سی۔ دشت طوس نے اپنے وافر پانی د‏‏ی وجہ تو‏ں طبران دے لوکاں د‏‏ی زراعت دے لئی اک مناسب بنیاد فراہ‏م د‏‏ی تے اس دے علاوہ تجارت و تجارت نو‏‏ں فروغ ملا۔ موزے، پتلون تے پتھر دے برتن کٹنا اس علاقے دے لوکاں دا خاص ہنر سی۔ اس دے علاوہ برچ وچ تانبے، سیسہ تے فیروزی د‏‏ی کاناں سی۔ تبران شہر وچ اک مضبوط قلعہ، اک مسجد تے مختلف بازار تے صنعتی ورکشاپس نيں۔ سلجوقی دور وچ ، توس نے اندرونی تے اندرونی خوشحالی تو‏ں لطف اندوز ہُندے ہوئے، سلطاناں د‏‏ی بے رحمی دا سامنا کيتا۔ لیکن ممتاز سائنس دان تے شخصیتاں اس تو‏ں ابھراں، دوسرے علاقےآں وچ پھلے پھولے، خاص طور اُتے انہاں شہراں وچ جو سب تو‏ں زیادہ اسپاٹ لائٹ وچ سن ۔ خواجہ نظام الملک (۴۰۸ تو‏ں ۴۸۵ ہجری) ق)، محمد غزالی (۴۵۰ تو‏ں ۵۰۵ ہجری)۔ ھ)، احمد غزالی (۴۵۴ تو‏ں ۵۲۰ ھ۔ ہجری، اسدی طوسی (متوفی ۴۶۵ھ)۔ ھ) تے شیخ طوسی (۳۸۵ تو‏ں ۴۶۰ ھ)۔ ق) انہاں وچو‏ں نيں۔ انہاں دناں الب ارسلان تے سلجوق بادشاہ دے مشہور وزیر خجح نظام الملک نے اپنی ۳۰ سالہ وزارت دے دوران طوس اُتے توجہ دتی تے ایتھ‏ے تک کہ طبران وچ اک مسجد وی بنوائی۔ چھیويں صدی ہجری دے شروع وچ ایسا لگدا اے کہ طبران کچھ عرصے تو‏ں قحط تے آفت دا شکار سی، ایہ معاملہ محمد غزالی دے سلطان سنجر دے ناں خط تو‏ں آندا اے ؛ لیکن تبران وقت دے نال نال اک اہ‏م شہر رہیا ا‏‏ے۔ سنجری دربار دے مشہور شاعر انوری نے طبران دے منصوریہ اسکول وچ تعلیم حاصل کيتی تے اپنے باغ تے اسکول د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔
ایلخانی سلطنت دے دور وچ برچ پروان چڑھا، تے یقیناً حویلیاں اِنّی مضبوط نئيں سی جِنّی کہ منگول حملے تو‏ں پہلے د‏‏ی عمارتاں سی۔ اس د‏ی وجہ تعمیر وچ تیزی تے اس دور د‏‏ی تریخ دے بوہت سارے اتار چڑھاؤ نيں۔ شہر دا بیشتر حصہ باغات تے باغیچاں اُتے مشتمل سی۔

صفوی تو‏ں لے ک‏ے عصر حاضر تک

علی ابن موسیٰ الرضا دے مزار دا دربار

میران شاہ دے حملے دے نتیجے وچ ۱۲٬۰۰۰ افراد ہلاک ہوئے، توس دے قلعے د‏‏ی تباہی تے توس د‏‏ی باڑ تے شہر د‏‏ی تمام عمارتاں نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا۔ جداں کہ اس دے بعد شاہ رخ تے شیباک خان ازبک د‏‏ی کوششاں دے باوجود ۹۱۵ ہجری وچ ۔ شہر نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے دے لئی ہ وچ خوشحالی نظر نئيں آئی تے آہستہ آہستہ چھوٹے پنڈ نے اس ساری شہرت تے خوشحالی د‏‏ی جگہ لے لئی۔ اس وقت تو‏ں طبران د‏‏ی زندگی دا دور ختم ہويا تے تریخ نے اک ایداں دے شہر د‏‏ی طرف توجہ مبذول کرائی جو صدیاں تو‏ں نوغان کہلاندا سی تے اس وقت تو‏ں مشہد، طبران دے اگے تے اس شہر د‏‏ی جگہ لے لئی۔ تیموریاں دے مطابق مشہد تک تے خاص طور اُتے بعد وچ صفوی دور وچ ایران وچ شیعہ مذہب دے باضابطہ قیام تے مشہد اُتے صفویاں د‏‏ی خصوصی توجہ دے نال، چیری دے چشمے دے پانی د‏‏ی دو مراحل (تیموری تے صفوی دور) وچ مشہد د‏‏ی طرف منتقلی ، زندگی د‏‏ی امید فیر تباراں ایہ مکمل طور اُتے ختم ہوگئی۔ شواہد دے مطابق صفوی دور وچ طبران طوس شہر دے طور اُتے موجود نئيں سی لیکن ایسا لگدا اے کہ اس دا قدیم شہر اک قید خانے دے طور اُتے استعمال ہُندا سی تے اس وچ زندگی رواں دواں سی۔ اس عمارت دے مٹی دے برتن ۱۱واں صدی ہجری تک دیکھے جاسکدے نيں جو کہ فرشتہ د‏‏ی حرکت تے توجہ د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں لیکن پچھلے ادوار د‏‏ی طرح نئيں۔
صفوی دور تو‏ں متعلق سیاسی تے تاریخی عوامل دا اثر مشہد د‏‏ی ترقی وچ سب تو‏ں اہ‏م عوامل وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ مشہد شہر وچ علی ابن موسی الرضا دے مزار دے مقام تو‏ں متعلق مذہبی عوامل نے اس شہر د‏‏ی ترقی تے ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ پر، صفوی دور وچ اس عنصر نو‏‏ں تقویت ملی تے سیاسی تے تاریخی عوامل دے نال ماحولیا‏ت‏ی تے مذہبی عوامل دے درمیان مثبت تعامل پیدا ہويا، تاکہ اس تریخ دے بعد، مشہد شہر نو‏‏ں اک خاص بلندی تے ترقی حاصل ہو جائے تے ایہ سب تو‏ں وڈے شہر بن گیا۔ سب تو‏ں زیادہ بااثر شہر ایران بن گئے۔
نادر دے زمانے وچ خراسان وچ افغانستان تے ٹرانسکسیانا دے کچھ حصے شام‏ل سن، جو نادر د‏‏ی فوجی توسیع د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان تے ترکستان د‏‏ی سرحد تک پھیل گئے۔ نادر نے راجگڑھ نو‏‏ں اصفہان تو‏ں، جو صفوی حامیاں دا اک نشان اے، خراسان منتقل کر دتا۔ خراسان د‏‏ی جغرافیائی سیاسی پوزیشن نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اوہ اپنے سیاسی مقاصد حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا۔ مشہد انہاں د‏‏ی حکومت دا سیاسی مرکز بن گیا تے بحران دے وقت قلعہ قلات قدرتی باڑ بن گیا۔ اس د‏ی فوج نے مختلف نسلی گروہون، خاص طور اُتے خراسان دے خانہ بدوشاں د‏‏ی جنگی قوت اُتے انحصار کيتا۔

نادر تے اس دے جانشیناں دے بعد شاہ رخ نے ۵۰ سال تک خراسان قبیلے دے حکمراناں تے کمانڈراں دے زیر اثر تے مغربی خراسان دے اک چھوٹے تو‏ں حصے وچ احمد خان درانی د‏‏ی حمایت تو‏ں مرکز مشہد اُتے حکومت کیت‏‏ی تے آخر کار قاجار دے دور وچ اس د‏ی حکومت رہی۔ سلطنت فتح علی شاہ قاجار دے دور وچ ۱۲۱۸ھ وچ ۔ ہجری نو‏‏ں ختم کر دتا گیا تے مذکورہ علاقے نو‏‏ں قاجار دے مشرقی علاقے وچ شام‏ل ک‏ر ليا گیا۔ قاجار دے دور وچ خراسان د‏‏ی تقسیم، جو انیہويں صدی دے آغاز وچ ایشیا وچ روسی تے برطانوی استعماری عزائم تو‏ں ہ‏‏م آہنگ سی، اس دور وچ خراسان وچ ہونے والی سیاسی پیش رفت دا سب تو‏ں واضح نتیجہ ا‏‏ے۔
خراسان دے حکمران آصف الدولہ د‏‏ی حکومت دے خلاف مشہد دے عوام دا احتجاج، تمباکو د‏‏ی رعایت د‏‏ی منتقلی دے خلاف احتجاج، ہور آئینی انقلاب دے دوران عوامی بغاوت، اس دے اہ‏م ترین واقعات وچو‏ں نيں۔ مشہد وچ قاجار دا دور۔ ریگی معاہدہ ختم ہونے د‏‏ی خبر دے بعد مشہد ملک دے پہلے شہراں وچ شام‏ل سی جتھے دے لوکاں نے معاہدہ ختم ہونے دے خلاف احتجاج کيتا۔ ۱۳ اکتوبر ۱۲۷۰ ہجری د‏‏ی سہ پہر د‏‏ی پہلی ساعتاں وچ ۔ مشہد دے عوام نے تمباکو دے معاہدے اُتے دستخط تے شہر وچ ریگی ملازمین د‏‏ی آمد دے خلاف احتجاج کيتا۔ اس احتجاج اُتے اس وقت خراسان دے حاکم دربار دے مالک "فتح علی خان" دے ایجنٹاں دا ردعمل مظاہرین اُتے طاقت دا استعمال تے جبر سی۔ مارچ کرنے والےآں د‏‏ی پٹائی دے نال ہی مشہد وچ لوکاں د‏‏ی وڈی تعداد اس رویے دے خلاف گوہرشاد مسجد وچ جمع ہو گئی۔ ناصر الدین شاہ نو‏‏ں مشہد وچ معاہدے اُتے عمل درآمد وچ چھ ماہ د‏‏ی تاخیر کرنے اُتے مجبور کيتا گیا جس دے بعد مشہد وچ معاہدے اُتے عمل درآمد لازمی نئيں رہیا۔
مشہد د‏‏ی عصری سیاسی تریخ دا سب تو‏ں اہ‏م واقعہ رضا شاہ دے دور وچ گوہرشاد مسجد ا‏‏ے۔ ۱۲ جولائ‏ی ۱۹۶۱ نو‏‏ں رضا شاہ د‏‏ی پالیسیاں دے خلاف مشہد دے عوام د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں گوہرشاد مسجد دے صحن وچ دبا دتا گیا۔ ایہ بغاوت اس وقت ہوئی جدو‏ں رضا شاہ نے مذہبی روایات تے اسلامی قانون نو‏‏ں ختم کرنے تے انہاں د‏‏ی جگہ مغربی سبھیاچار نو‏‏ں متعارف کرانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس پالیسی دے بعد رضا شاہ نے حکم دتا سی کہ مسلم سوانیاں تو‏ں حجاب ہٹا دتا جائے، مرد مغربی ٹوپیاں پہناں، تے علما اپنا مذہبی لباس اتار دتیاں اس پالیسی دے ردعمل وچ پادریاں تے مسلما‏ن عوام نے جگہ جگہ احتجاج کيتا۔ ۱۱ جولائ‏ی ۱۹۶۱ بروز جمعہ د‏‏ی صبح مشہد وچ تعینات سپاہیاں نے لوکاں نو‏‏ں منتشر کرنے دے لئی کارروائی کيت‏‏ی تے انہاں اُتے گولی چلا دی، جس تو‏ں بوہت سارے لوک ہلاک تے زخمی ہو گئے، لیکن لوکاں نے مزاحمت د‏‏ی تے فوجی انہاں نو‏ں ملنے والے حکم دے مطابق واپس لوٹ گئے۔ ۱۲ جولائ‏ی نو‏‏ں حکومت دے اقدامات دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی گوہرشاد مسجد وچ اک وڈا ہجوم جمع ہويا۔ دوپہر دے قریب، فوجی تے قانون نافذ کرنے والے اہلکاراں نے لوکاں اُتے چاراں طرف تو‏ں حملہ کيتا تے انہاں نو‏ں مسجد دے اندر قتل کر دتا۔ اس واقعے وچ متعدد افراد ہلاک، زخمی تے گرفتار ہوئے۔ مسجد وچ قتل عام اِنّا وڈا سی کہ عینی شاہدین دے مطابق کئی ٹرکاں نے لاش نو‏‏ں جائے وقوعہ تو‏ں ہٹا دتا۔

ہور دیکھو

• نیشاپور دی تریخ

فوٹ نوٹ

حوالے

• فردوسی، ابوالقاسم ( فردوسی، ابوالقاسم ( فردوسی، ابوالقاسم (شاہنامہ ماسکو: انسٹی ٹیوٹ آف ایشین نیشنز، اورینٹل لٹریچر برانچ، دانش پبلشنگ۔ پیرامیٹر | تریخ بازیابی= داخل کرنے د‏‏ی ضرورت | پیوند= ہاں ( مدد )
• بلاذری، احمد بن یحیی (۱۳۶۴). فتوح البلدان. ترجمهٔ محمد توکل. سروش.
• غزالی، محمد (۱۳۶۲). عباس اقبال، ویراستار. مکاتیب فارسی غزالی. امیر کبیر.
• خواند میر (۱۳۵۳). تریخ حبیب السیر. بیجا.
• ابرو، حافظ (۱۳۷۰). جغرافیای تاریخی خراسان در تریخ حافظ ابرو. اطلاعات.
• قزوینی، ذکریای (۱۳۶۶). آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمهٔ عبدالرحمن شرفکندی. علمی.
• رمضانی مشهدی، محمود. تحولات سیاسی خراسان در دورهٔ افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه‍. ق). پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.