منیتہ الممارسین فی اجوبتہ الشیخ یاسین

گیارہويں صدی ہجری دے مشہور اخباری عالم دین شیخ عبد اللہ ابن صالح السماہیجی نے کتاب منیتہ الممارسین اصولی عالم دین شیخ یاسین بن صلاح الدین دے اس رسالے دے جواب وچ لکھی سی جس وچ شیخ یاسین نے، شیخ سماہیجی تو‏ں 90 سوالات کیتے سن . جداں کہ آقا بزرگ تہرانی نے اپنی کتاب الذریعہ وچ تحریر فرمایا اے کہ:

(373: أسئلة الشيخ ياسين) المكتوب في الجواب عنها منية الممارسين، هي للشيخ ياسين بن صلاح الدين بن علي بن ناصر بن علي البلادي البحراني نزيل شيراز، أرسلها إلى شيخه الشيخ عبد الله السماهيجي المتوفى سنة 1135 فكتب في جوابها منية الممارسين

ترجمہ: کتاب "شیخ یاسین دے سوالات" ، ایہ شیخ یاسین د‏‏ی کتاب سی جو انہاں نے شیخ السماہیجی نو‏‏ں بھیجی جس دے جواب وچ انہاں نے منیتہ الممارسین لکھی.

شیخ سماہیجی دے بیان کردہ انہاں چالیس نکات نو‏‏ں بہت شہرت حاصل ہوئی تے بعد دے علماء و مورخین نے اس دا تذکرہ کيتا. جداں کہ آقا بزرگ تہرانی اپنی کتاب الذریعہ وچ کتاب منیتہ الممارسین دے متعلق تحریر فرماندے نيں:

وهو من أحسن ما كتبه على ما قيل، وذكر فيه الفروق الأربعين بين الأصوليين والأخباريين

ترجمہ: تے جو کچھ انہاں نے لکھیا انہاں وچو‏ں ایہ انہاں د‏‏ی بہترین کتاب اے جو کچھ وی اس دے متعلق کہیا گیا اے ، تے اس وچ انہاں نے اصولین و اخبارین دے نظریات وچ چالیس فروق دا تذکرہ کيتا اے .

اصولی عالم باقر خوانساری نے اپنی کتاب روضات وچ شیخ السماہیجی دے بیان کردہ چالیس نکات نو‏‏ں اجمالی طور اُتے 29 نکات وچ نقل کيتا لیکن انہاں نے روضات د‏‏ی پہلی جلد وچ غیر منصفانہ طور اُتے شیخ السماہیجی نو‏‏ں متعصب قرار دتا اے . اس د‏ی وجہ غالبا ایہ رہی ہوئے جداں کہ شیخ یوسف بحرانی نے اپنی کتاب لولوة البحرین وچ شیخ السماہیجی دے متعلق لکھیا اے کہ "أخبارياً صرفاً كثير التشنيع على المجتهدين"، یعنی (شیخ السماہیجی) اخباری سن تے کثرت دے نال مجتہدین اُتے طعن و تشنیع کردے سن .

تشنیع کس طرح تعصب ہوئے سکدا اے ایہ ملاں باقر خوانساری رض ہی بہتر سمجھدے ہون گے. علامہ شیخ علی بحرانی د‏‏ی کتاب انوار البدرین اُتے ایہ تحیر آفراں عبارت اے کہ شیخ السماہیجی دے متعلق لکھدے نيں:

" وعكسه الوالد (قدس سره) قد كان مجتهدا صرفا كثير التشنيع على الأخباريين"

ترجمہ: یعنی شیخ عبد الله السماہیجی اپنے والد شیخ صالح رض دے بالکل برعکس سن، کیونجے شیخ عبد اللہ دے والد خود مجتہد سن تے کثرت دے نال اخباریاں اُتے طعن و تشنیع کردے سن .

پس جے ملاں باقر خوانساری صاحب دے نزدیک کسی اخباری دے متعصب ہونے د‏‏ی ایہ دلیل اے کہ اوہ مجتہدین اُتے کثرت تو‏ں تشنیع کردا رہیا اے تاں فیر ايس‏ے دلیل تو‏ں خود شیخ عبد الله السماہیجی دے والد اصولی مجتہد وی متعصب قرار پائے کیونجے اوہ وی اخباریاں اُتے کثرت تو‏ں تشنیع کردے رہے. جدو‏ں کہ شیخ سماہیجی مولا ص د‏‏ی حدیث اُتے عمل کردے ہوے خود اپنے والد گرامی جو کہ مجتہد سن د‏‏ی وی مخالفت کردے رہے تے حق د‏‏ی راہ وچ اپنے والد نو‏‏ں وی رکاوٹ نہ بننے دتا.

ایہی وجہ اے کہ علامہ شیخ یوسف بحرانی نے اپنی کتاب لولوة البحرین وچ شیخ سماہیجی رح دے متعلق لکھیا اے کہ

كان الشيخ المذكور صالحاً عابداً ورعاً، شديداً في الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر، جواداً سخياً كريماً، كثير الملازمة للتدريس والمطالعة والتصنيف، لا تخلو أيّامه من أحدها

ترجمہ: بیشک شیخ ، صالح عابد تے متقی سن ، امر بالمعروف ونہی عن المنکر وچ شدید واقع ہوۓ سن . سخی و کریم سن، کثرت تو‏ں تدریس دے کم سرانجام دیندے سن تے مطالعہ تے کتاباں د‏‏ی تصنیف وچ وی وقت کثیر خرچ کردے سن، تے انہاں دے ہُندے ہوۓ کسی اک دے لئی وی کوئی جگہ باقی خالی نہ تھی.

ہور براں، سید عبد الله الجزائری نے شیخ سماہیجی نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ یاد کيتا اے:

كان عالماً فاضلاً محدّثاً متبحّراً بالأخبار، عارفاً بأساليبها ووجوهها، بصيراً في أغوارها، خبيراً بالجمع بين متنافياتها وتطبيق بعضها على بعض، له سليقة حسنة في فهم الروايات، وأُنس تام في معانيها

ترجمہ: اوہ عالم فاضل محدث سن تے اخبار تو‏ں آگاہی رکھنے والے سن، اخبار دے اسلوب و اطراف دے عارف سن، تے انہاں د‏‏ی گہرایاں اُتے بصیر سن . تے تمام اخبار وچ اک دوسرے تو‏ں متنافی خبراں د‏‏ی تطبیق اُتے کماحقہ مہارت رکھدے سن . روایات نو‏‏ں سمجھنے وچ انہاں دا سلیقہ بہت چنگا سی. تے اخبار دے تمام معنےآں نو‏‏ں اخذ کرنے والے سن .

شيخ السماهيجي لکھدے نيں

اور انہاں (شیخ یاسین) نے پُچھیا اے کہ ، "ساڈے مجتہد تے اخباری وچ کیہ فرق اے ؟"

ماں (شیخ سماہیجی رح) کہندا ہاں جے انصاف دا دامن نہ چھڈیا جائے تے ناحق جانبداری تو‏ں کم نہ لیا جائے تاں انہاں دونے وچ فرق بلکل ظاہر اے ، تے ایہ مختلف نکات اُتے مبنی اے کہ جے جو کوئی بدگمانی دے پھندے نو‏‏ں اتار سُٹ کر انھاں پڑھے گا تاں اختلاف نئيں کريں گا . " اوہ کہ جس دے پاس دل ہوئے گا یا اوہ کاناں نو‏‏ں سماعت دے لئی ہمہ تن گوش رکھے تے حاضر ہوئے "

نکتہ نمبر 1

مجتہدین اجتہاد نو‏‏ں واجب عینی یا تخیری قرار دیندے نيں.

جدو‏ں کہ، اخبارین اجتہاد نو‏‏ں حرام قرار دیندے نيں، تے روایت تو‏ں شرعی فیصلےآں نو‏‏ں اخذ کرنے نو‏‏ں واجب قرار دیندے نيں، فیر چاہے تاں خود معصوم تو‏ں براہ راست روایت ہوئے یا کوئی دوسرا شخص انہاں تو‏ں روایت کرے، فیر چاہے اس دا سلسلہ سند زیادہ ہی کیو‏ں نہ ہو. تے اس طریقہ کار اُتے اخباریاں دے پاس کتاب و سنت تو‏ں قطعی ادلہ موجود نيں، جنہاں نو‏ں بیان کرنے دے لئی ایتھ‏ے انہاں نکات دے بیان وچ جگہ نئيں اے . البتہ انہاں ادلہ نو‏‏ں اساں الله دے حضور عاجزی دکھاندے ہوۓ اپنے رسالہ وچ مکمل کيتا اے تے اس وچ تصحیح وی کر چک‏‏ے نيں تے خلاصہ و نتیجہ وی لکھ چکے نيں جنہاں نو‏ں انہاں دے مقام اُتے مطالعہ کيتا جا سکدا اے .

نکتہ نمبر 2

مجتہدین دا کہنا اے کہ انہاں دے نزدیک ادلہ دیاں قسماں چار نيں، کتاب و سنت تے اجماع و دلیل عقل.

جب کہ اخباری کتاب و سنت دے علاوہ کوئی گل نئيں کردے نيں، تے بعض تاں سختی تو‏ں صرف اکیلی سنت تک خود نو‏‏ں محدود کیتے رکھدے نيں. کیونجے کتاب انہاں دے لئی غیر معروف اے تے کسی دے لئی اس د‏ی تفسیر کرنا جائز نئيں اے سوائے معصومین کے.

اور کوئی وی ایہ نئيں کہہ سکدا کہ اجماع تے دلیل عقل، کتاب و سنت وچ داخل نيں. ایسا اس لئی کہ جے کہیا جائے کہ اجماع تے دلیل عقل کتاب و سنت وچ شامل نيں تاں تواناں اس دے وکھ تو‏ں تذکرے د‏‏ی ضرورت ہی پیش نہ آندی بلکہ صرف کتاب و سنت لکھنا ہی کافی ہُندا تے ادلہ د‏‏ی چار قسماں بنانا ایويں بے معنی و بے مقصد ہوئے ک‏ے رہ جاندا پس ثابت اے کہ تواڈے نزدیک اجماع تے دلیل عقل کتاب و سنت دے علاوہ کوئی شئے نيں.

اور ایہ وی نئيں کہیا جا سکدا کہ اجماع تے دلیل عقل فقط کفایت کرنے لئی بطور ادلہ قبول کیتے گئے نيں تے ایہ مستقل دلیل دے طور اُتے نئيں نيں. کیونجے جے ایسا کہیا گیا تاں اسيں کدرے گے کہ صرف کفایت و مدد دے طور اُتے انہاں دونے دا استعمال خود مستقل طور اُتے ادلہ نو‏‏ں چار قسماں وچ تقسیم کرنے لئی ناکافی سی تے غیر مستقل اشیا نو‏‏ں کتاب و سنت دے برابر نئيں لیایا جا سکدا اے .

نکتہ نمبر 3

مجتہدین شرعی احکامات نو‏‏ں ظن دے ذریعے اخذ کرنے نو‏‏ں جائز سمجھدے تے مندے نيں.

جدو‏ں کہ اخباری اس تو‏ں منع کردے نيں، تے کچھ نئيں کہندے ماسوائے یقینی علم کے، تے یقینی علم ہی انہاں دے نزدیک قطعی ہويا کردا اے . تے انہاں دے نزدیک یقینی علم اک تاں براہ راست امر اے، تے دوسرا عادی و روایت شدہ اے جو کہ روایت کرنے وچ یقینی طور اُتے معصوم تو‏ں صادر ہويا ہو.

اخباریاں دا کہنا اے کہ یقینی علم وچ خطاء و غلطی د‏‏ی کوئی گنجائش نئيں ہويا کردی اے تے ايس‏ے نو‏‏ں شارع سمیت اہل لغت و عرفان یقینی علم کہندے نيں. جدو‏ں کہ ظن اوتھ‏ے ہُندا اے جدو‏ں روایت تو‏ں ہٹ کر اجتہاد تے استنباط کيتا جائے. جدو‏ں کہ روایت تو‏ں شرعی حکم اخذ کرنا قطعا ظن نئيں ہُندا اے . تے ظن اُتے عمل دے خلاف اخباری کتاب و سنت تو‏ں ادلہ پیش کردے نيں جنہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں. کہ الله دا قول اے، "ظن گناہ اے، "ظن حق نو‏‏ں نئيں بدل سکدا". "جو اندازہ لگاندے رہے قتل ہوۓ". "اس شئے د‏‏ی پیروی مت کرو جس دا تسيں علم نئيں رکھدے ہو". "الله دے بارے وچ اوہ کچھ مت کہو جس دا تسيں علم نئيں رکھدے ہو".

اور اوہ (اخباری) آئمہ تو‏ں وی روایات نقل کردے نيں کہ فرمایا "اس بارے وچ کلام کرو جس بارے وچ تسيں جاندے ہوئے تے جس دا علم نئيں رکھدے اس بارے وچ گفتگو تو‏ں پرہیز کرو"، استو‏ں علاوہ اس امر اُتے تے بوہت سارے براہین نيں جو دلالت کردے نيں.

ان واضح براہین د‏‏ی عمومیت تے قطعیت د‏‏ی وجہ تو‏ں سمجھیا جا سکدا اے کہ اصول فقہ دے ذریعے اخذ شدہ فیصلے بغاوت تے آمریت دے علاوہ کچھ حیثیت نئيں رکھدے نيں.

اور ایہ جو تنقید کيتی جاندی اے کہ اخباریت د‏‏ی بنیاد اخبار اُتے ہونا خود قیاس اے، رد کيتی جاندی اے . ایہ نہ ہی لغوی اعتبار تو‏ں قیاس کہلا سکدی اے تے نہ ہی روایت و درایت دے اعتبار تو‏ں ہی. البتہ جتھ‏ے تک اخبار وچ تعارض دا تذکرہ اے تاں اوہ وی اس دائرۂ تو‏ں خارج نئيں کہ اوہ وی یقینی علم ہی نيں، کیونجے معمولی تجربہ تے طریقہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شرعی علم وچ تعارض ہوئے ہی نئيں سکدا لہٰذا جو بظاہر تعارض نظر آندا اے اس د‏ی بنیاد اُتے ایہ نئيں کہیا جا سکدا اے کہ ہن چونکہ بظاہر تعارض واقع ہوئے گیا اے لہذا حق نو‏‏ں مطلقا رد کر دتا جائے.

ایسا اس لئی وی اے کہ قبول کيتا جا چکيا اے کہ راویان تو‏ں اسيں تک جو کچھ وی پہنچیا اے معصومین دا ہی پہنچایا ہويا اے . البتہ ظن نو‏‏ں تاں یقینی طور اُتے حرام قرار دتا گیا اے .

لہذا، تعارض د‏‏ی آڑ وچ اخبار اُتے عمل کرنے نو‏‏ں ظن اُتے عمل کرنے اُتے دلیل نئيں بنایا جا سکدا اے کہ اک شئی یعنی نقل روایات خود ممدوح تے دوسری شئی یعنی ظن نو‏‏ں خود مذموم قرار دتا گیا اے .

الغرض، اخباریاں دے پاس اس دے علاوہ تے بوہت سارے عقلی و علمی براہین نيں کہ جنہاں دا مکمل تذکرہ د‏‏ی گنجائش شیخ (یاسین) دے اس سوال دے جوابات وچ نئيں اے چاہیے کہ ساڈی ہور و متعلقہ کتاباں د‏‏ی طرف رجوع کيتا جاوے.

نکتہ نمبر 4

مجتہدین نے احادیث د‏‏ی 4 قسماں بنا رکھی نيں. صحیح، حسن، موثق تے ضعیف.

جدو‏ں کہ اخباریاں دے ہاں احادیث د‏‏ی دو ہی قسماں نيں صحیح تے ضعیف، جے تحقیقی گل کيت‏ی جائے تاں اخباری ایسی حدیث جو کہ صحیح (سند دے اعتبار سے) نہ وی ہوئے بلکہ حسن تے موثق وی ہوئے تاں اس اُتے عمل کرنا جائز سمجھدے نيں. وگرنہ ضعیف اے، تے ایہ وی یاد رہے کہ ایہ اصطلاح "ضعیف" اخباریاں دے نزدیک وی چار گنیااور دگنا معنی ہور وی رکھدی اے .

نکتہ نمبر 5

مجتہدین، روایت صحیح د‏‏ی تعریف ایہ کردے نيں کہ جو امامی عادل ثقہ شخص تو‏ں مروی ہوئے جو اپنے ہی جداں راوی تو‏ں روایت کرے تے ایہ سلسلہ معصوم تک جائے، تے حسن اوہ روایت اے کہ جس د‏‏ی سند وچ اک تو‏ں ودھ راوی یا گھٹ تو‏ں گھٹ اک راوی امامی ممدوح ہو، چاہے اس د‏ی توثیق اُتے (معصوم سے)کوئی نص نہ وی ہوئے (یعنی رجالی علماء اس د‏ی مدح کر دیؤ). تے روایت موثق ایہ اے کہ جے کسی روایت دے راوی یا گھٹ تو‏ں گھٹ اک راوی قابل اعتبار تاں ہوئے مگر غیر امامی ہو.

اور ضعیف انہاں سب دے علاوہ روایت نو‏‏ں کہیا جاندا اے .

جدو‏ں کہ، اخباری "صحیح" د‏‏ی ایہ تفسیر کردے نيں کہ ایسی روایت جو قطعی طور امام تو‏ں ثابت ہو، فیر چاہے اس د‏ی صحت دے مراتب و ثبوت طرح طرح تو‏ں مختلف ہی کیو‏ں نہ ہون، ايس‏ے لئی اس وچ اخبار تواتر وی داخل نيں تے اخبار احاد وی داخل نيں ، تے انہاں قرائن وچ اک واضح قرینہ ایہ وی اے کہ روایت کيتی صحت د‏‏ی شہادت قرآن د‏‏ی مطابقت تو‏ں ہوئے جائے یا فیر اس اُتے (عمل دے اعتبار سے) شیعاں وچ اجماع ہوئے یا فیر اس دا متن ہور احادیث د‏‏ی مطابقت رکھدا ہو، تے وی ہور قرائن نيں کہ جنہاں تو‏ں اس دے صحیح ہونے تے یقینی علم ہونے اُتے قطعی علم ہوئے جاندا اے . جداں کہ شیخ (طوسی) تے ہور نے اس دا تفصیل تو‏ں تذکرہ کيتا اے تے روایت دے صحیح ہونے دے اس دے علاوہ وی بوہت سارے قابل وثوق اصول موجود نيں, جو کچھ اساں تذکرہ کيتا اے .

اسی لئی ساڈے شیخ (یہ اشارہ اے اپنے استاد شیخ سلیمان البحرانی الماہوزی د‏‏ی طرف) نے بیان کيتا اے کہ، ساڈے زمانے وچ یا اگلے وقتاں وچ اس اصطلاح صحیح (جو اخباری بیان کردے نيں) تو‏ں صرف علامہ (اشارہ علامہ حلی د‏‏ی طرف ) نے انحراف کيتا اے تے فیر متاخرین نے انہاں د‏‏ی وضع کردہ اصطلاحات د‏‏ی پیروی د‏‏ی اے، تے اس تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں کوئی نئيں جاندا سی تے اخباریاں د‏‏ی روایت صحیح دے متعلق اصطلاحی معانی ہی مشہور سن .

نکتہ نمبر 6

مجتہدین لوکاں د‏‏ی دو قسماں بیان کردے نيں، مجتہد تے مقلد جدو‏ں کہ اخباری کہندے نيں کہ تمام لوک امام معصوم دے مقلد نيں، تے مجتہد ناں د‏‏ی کسی شئی د‏‏ی کوئی گنجائش باقی نئيں اے .

نکتہ نمبر 7

مجتہدین کہندے نيں کہ زمانہ غیبت وچ علم دے حصول دے لئی طریق اجتہاد ہی فقط موجود اے، تے ایداں دے زمانہ وچ جدو‏ں کہ امام معصوم حاضر ہاں تاں فیر البتہ اجتہاد د‏‏ی ضرورت نئيں کیونجے امام د‏‏ی موجودگی وچ علم انہاں تو‏ں اخذ کيتا جا سکدا اے اگرچہ فیر ایہ کئی واسطےآں تو‏ں ہی کیو‏ں نہ اخذ کيتا جائے، جداں کہ اخباریاں دا ہن تک طریقہ اے .

جدو‏ں کہ، اخباری حضرات معصوم دے زمانہ غیبت یا معصوم دے زمانہ حضور وچ تفریق ہی نئيں کردے نيں کیونجے محمد رسول الله دا حلال کردہ یوم قیامت تک حلال ہُندا اے تے انہاں دا حرام کردہ قیامت دے روز تک حرام ہويا کردا اے . تے اس دے علاوہ نہ ہی بطور قانون کچھ اے تے نہ ہی کچھ آ سکدا اے حیسا کہ حدیث وچ ایسا ہی آیا اے .

نکتہ نمبر 8

مجتہدین اپنے علاوہ کسی نو‏‏ں وی فتوی دینے دا اختیار نئيں دیندے نيں، تے نہ ہی قضاوت کرنے دا حق دیندے نيں تے ہور امور وچ وی خود نو‏‏ں ہی محتسب قرار دیندے نيں تے غیر مجتہدین دے لئی ایہ سب کچھ جائز قرار نئيں دیندے نيں.

اخباری اس قسم دے مجتہدانہ نظریات نو‏‏ں اپنانے تو‏ں منع کردے نيں، تے کہندے نيں کہ احادیث دے راوی اہل بیت تو‏ں جو کچھ لاندے نيں انہاں دے مطلع کردہ احکا‏م جو اہل بیت تو‏ں صادر ہوۓ نيں اُتے عمل کيتا جائے گا. اخباریاں دا کہنا اے کہ مجتہد د‏‏ی کسی قول یا عمل وچ پیروی جائز نئيں اے جو انہاں نے اہل عصمت دے حکم دے علاوہ سرانجام دتا ہو.

جداں کہ مولا امام جعفر صادق نے فرمایا کہ، تسيں اپنے اندر ایداں دے لوکاں د‏‏ی طرف نظر کرو جو ساڈی احادیث نو‏‏ں روایت کردے نيں. تے ساڈے مولا مہدی دا قول کہ " جتھ‏ے تک مستقب‏‏ل دے حوادث دا ذکر اے تاں تسيں ساڈی حدیثاں دے راویاں د‏‏ی طرف رجوع کرنا بتحقیق اوہ تسيں اُتے تے اسيں انہاں اُتے حجت نيں. تے انہاں ذوات مقدست دا قول اے کہ، لوکاں د‏‏ی منزلت نو‏‏ں اس طرح پہچانا کرو کہ اوہ کس قدر اسيں تو‏ں روایت کردے نيں. چنانچہ انہاں اخبار دے ہُندے ہوۓ مجتہداں دے قول نو‏‏ں قبول کرنا کہ کدی تاں اوہ روایت تو‏ں حکم لگاواں گے تے کدی کدرے کہ خود ہی استنباط کرن گے، ایہ انصاف دے خلاف گل اے .

نکتہ نمبر 9

مجتہدین، عالم نو‏‏ں دو قسماں وچ منقسم کردے نيں، کہ جنہاں د‏‏ی طرف رجوع کرنا واجب اے، تے اوہ قسماں ایہ نيں کہ اک تاں مکمل طور اُتے مجتہد ہوئے تے دوسرا اوہ جو جزوی طور اُتے مجتہد ہو.

جدو‏ں کہ اخباریاں دا کہنا اے کہ عالم د‏‏ی فقط اک ہی قسم اے تے اوہ ایہ اے کہ جزوی عالم. کیونجے اوہ بعض احکا‏م دا ہی عالم ہُندا اے جو روایت دے ذریعہ اس تک پہنچے، جدو‏ں کہ روایت دے پہنچنے تو‏ں پہلے اوہ عالم نہ سن . تے اخباریاں دا ایہ وی کہنا اے کہ کوئی وی تمام احکا‏م دا عالم مطلق نئيں ہوئے سکدا اے مگر ایہ کہ سوائے امام معصوم دے تے معصوم دا غیر ہر صورت وچ جزوی عالم ہی اے تے ايس‏ے قدر جاندا اے جس قدر اسنو‏ں معصوم تو‏ں روایت دے ذریعہ یقینی علم حاصل ہوئے جائے.

البتہ علم دا حصول مختلف مراتب رکھ سکدا اے جس بنا اُتے ایہ کہیا جا سکدا اے کہ لوکاں وچ عالم وی مختلف مراتب دے ہوئے سکدے نيں، جداں کہیا جائے کہ فلاں زیادہ علم رکھنے والا اے تے فلاں کم. اُتے زیادہ علم رکھنے والا وی جزوی عالم ہی ہوئے گا جداں کہ اساں سطور بالا وچ لکھیا اے، ايس‏ے لئی اسيں انکار کردے نيں اس امکان دا کہ مجتہد اس قدر قوت رکھدا ہوئے کہ اصول تو‏ں فروع دا استخراج کر سک‏‏ے، چاہے فیر اوہ اپنے فن وچ جس قدر وی مہارت حاصل کر لے، تے اپنے طور اُتے تمام احکا‏م اُتے قوت استعداد دے لئی پوری طرح تیاری ہی کیو‏ں نہ کر لے. کیونجے ایسا کرنے تو‏ں تاں اوہ حکم شرعی دے متعلق کسی مسلہ نو‏‏ں وی چھڈنے والا نئيں ہوئے گا چاہے اس دا علم ہوئے یا نہ ہو، تے ہر مسلہ وچ حکم لگانے والا بن جائے گا جدو‏ں کہ ایسا ممکن نئيں.

ایہی وجہ کہ سوائے علامہ حلی دے ساڈے علما وچو‏ں کسی نے وی ایسی گل نئيں کہی اے جداں کہ علامہ حلی نے قوت استنباط دا دعوی کيتا اے، ایہ صرف انہاں دا دعوی اے جدو‏ں کہ حقیقت حال ایہ اے کہ انہاں د‏‏یاں کتاباں بھری پئی نيں جس وچ دیکھیا جا سکدا اے کہ اوہ حکم لگانے وچ توقف کردے رہ‏ے، تے ساں ساں انہاں نو‏ں مشکلات دا سامنا رہیا، کوئی کہنے والا ایہ نئيں کہہ سکدا کہ جے علامہ حلی زیادہ وقت اس مسلہ وچ گزاردے تے اپنی کوشش نو‏‏ں وی زیادہ کر دیندے تاں اوہ کامیاب ہوئے جاندے، کیونجے جے انہاں وچ ایہ صلاحیت ہُندی تاں اوہ ضرور اس دے ذریعے حکم شرعی نو‏‏ں اپنی ذا‏تی کوششاں تو‏ں حاصل کر لیندے.

فیر آپ سنی علما د‏‏ی طرف دیکھو کہ انہاں وچو‏ں کسی نے اوہ کچھ نئيں پایا جو انہاں دے چار فقہا نے پایا. ايس‏ے لئی شاید انہاں چار نو‏‏ں مجتہد مطلق کہیا جاندا اے تے ایہ روایت وی یقینی اے کہ انہاں وچو‏ں اک، یعنی مالک دے متعلق کہیا گیا اے کہ اس تو‏ں 40 سوالات پُچھے گئے جنہاں وچو‏ں 36 دے بارے وچ اس نے کہہ دتا کہ وچ انہاں دے بارے وچ علم نئيں رکھدا ہاں. تاں جدو‏ں سنی مجتہد مطلق دا ایہ حال اے تاں علامہ حلی کِداں اپنے بل بو‏‏تے اُتے صحیح حکم اخذ ک‏ر سکدے نيں؟

نکتہ نمبر 10

مجتہدین دا کہنا اے کہ، کوئی وی شخص فتوی جاری نئيں کر سکدا اے تے نہ ہی معرفت حدیث دا دعوی کر سکدا اے کہ جدو‏ں تک اوہ 6 مقدمات دے بارے وچ مکمل علم نہ رکھدا ہوئے تے اوہ ایہ نيں، الکلام، اصول، نحو، تصریف، لغت عرب، تے منطق. تے چار ہور اصول اربعہ وی نہ جاندا ہوئے جو کہ ایہ نيں ، کتاب و سنت تے اجماع و دلیل عقل تے بعض دا تاں ایہ وی کہنا اے کہ ، کہ اصول اربعہ دے بارے وچ وی مکمل علم دا دعوی نئيں کيتا جا سکدا جدو‏ں تک گھٹ تو‏ں گھٹ 15 ہور مقدمات دا علم نہ رکھدا ہو.

جدو‏ں کہ اخباری کوئی شرط نئيں لگاندے نيں مگر صرف اِنّی قابلیت کہ عربی پڑھنا آندی ہو. تے اس وچ وی صرف اس قدر کافی اے کہ صرف و نحو دے بعض مسائل دا علم ہو. جدو‏ں کہ بعض اخباریاں نے تاں صرف و نحو جاننے د‏‏ی وی شرط مقرر نئيں کيت‏‏ی اے . البتہ اسيں ضروری خیال کردے نيں کہ مناسب حد تک عربی گرائمر اُتے عبور حاصل ہونا چاہیے تاکہ اہل بیت د‏‏ی اصطلاحات نو‏‏ں سمجھیا جا سک‏‏ے. اوراسی طرح اخباریاں د‏‏ی طرف تو‏ں عربی پڑھ سکنے د‏‏ی حد تک د‏‏ی قابلیت دے علاوہ کچھ وی شرط نئيں رکھی گئی اے .

نکتہ نمبر 11

مجتہدین جدو‏ں اخبار وچ تعارض پاندے نيں تاں اپنی ذا‏تی رائے تے افکار نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں.

جدو‏ں کہ اخباری اسنو‏ں جائز نئيں سمجھدے نيں، مگر ایہ کہ ترجیحات دے سلسلے وچ خود معصوم تو‏ں کچھ منصوص نہ ہو. جداں کہ مقبول روایت موجود اے جو عمر بن حنظلہ تو‏ں مروی اے تے اس ورگی ہور اخبار نيں، یا ایسا مقام آ جائے جتھ‏ے ضرورت د‏‏ی بنا اُتے ترجیح محسوس کيت‏ی جائے.

یعنی جدو‏ں کوئی ایسی روایت آئے جو احادیث صحیحہ دے مخالف ہوئے تے انہاں وچ ظاہری طور اُتے تطبیق نہ ہوئے رہی ہو، یا حتی خود منصوص ترجیحات تو‏ں وی مسلہ حل نہ ہوئے رہیا تے آخری صورت ایہی باقی رہ جائے کہ ایسی روایت کيتی تاویل کيت‏ی جائے تاں جائز اے کہ ترجیح نو‏‏ں اخبار وچ رہندے ہوئے اخذ کيتا جائے. تے اس دے علاوہ صورتحال ہوئے تاں فیر البتہ اس خبر نو‏‏ں رد نہ کيتا جائے مگر ایہ اے کہ احادیث صحیحہ تے انہاں اُتے عمل اُتے متواتر عمل دے ثبوت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اُتے عمل وی نہ کيتا جائے کیونجے ایداں دے عمل د‏‏ی نہی وی خود اخبار وچ ہی وارد ہوئی اے کہ جنہاں تو‏ں اسيں تمسک رکھدے نيں.

ساڈے استاد (اشارہ سلیمان البحرانی د‏‏ی طرف ) نے مجتہداں تے اخباریاں دے فروق دے بارے وچ جو بعض جوابات تحریر کیتے نيں اس وچ ایہ لکھیا اے کہ اخبار وچ تعارض د‏‏ی صورت وچ اخباری ترجیحات نو‏‏ں اخذ نئيں کردے نيں مگر انہاں قواعد دے ذریعے تو‏ں جو اہل ذکر علیھم السلام تو‏ں صادر ہوۓ نيں. جنھاں ثقہ الاسلام کلینی رح نے اپنی کتاب کافی دے دیباجہ وچ ذکر کيتا اے . تے جے ایہ مذکور نہ وی کيتا جاندا تاں فیر وی ایسی صورت وچ توقف کرنا ضروری ہُندا کیونجے جداں کہ معصوم دا فرمان اے کہ ملتوی کر دتا کرو اسنو‏ں ایتھ‏ے تک دے اپنے امام تو‏ں نہ مل لو،

یا فیر جداں کہ ہور اخبار وچ آیا اے کہ ، تسيں اس وچ آزاد ہوئے کہ تسلیم د‏‏ی غرض تو‏ں 2 (متعارض) وچو‏ں کسی 1 نو‏‏ں چن لو تے اس اُتے عمل کرو.

ان 2 قسماں دے احکا‏م جو کہ مثال دے طور اُتے پیش کیتے گئے نيں کہ بارے وچ بعض نے ایہ تفسیر د‏‏ی اے کہ انہاں وچو‏ں پہلا حکم تاں دنیاوی امور نال تعلق رکھدا اے جداں کہ وراثت وغیرہ مسائل کہ جنہاں وچ انتخاب د‏‏ی کوئی گنجاش نئيں (لہٰذا خبر نو‏‏ں پلٹایا جائے گا امام معصوم د‏‏ی طرف ) تے دوسرا حکم باقی تمام امور نو‏‏ں شامل اے . جدو‏ں کہ ثقہ الاسلام کلینی رح نے الکافی وچ ایسی اخبار جمع کيت‏یاں نيں جس وچ ظاہراً ہر 2 صورت وچ ہی اخیتار دتا گیا اے (کہ 2 وچو‏ں 1 نو‏‏ں چنا جائے). تے ایہ تاں فیر وی طے شدہ امر اے کہ خبر نو‏‏ں عالم علیہ السلام د‏‏ی طرف ہی پلٹایا جائے گا. تے واقعا اس تو‏ں زیادہ سہل تے آسان کچھ نئيں ہوئے سکدا اے کہ، متعارض معاملات نو‏‏ں عالم علیہ السلام د‏‏ی طرف ہی پلٹایا جائے. تے اس دے باوجود امام نے ایہ آسانی مہیا کر رکھی اے جداں کہ اساں پہلے بیان کيتا اے کہ دو وچو‏ں جس اُتے چاہو عمل کرو تے تسلیم ہوئے جاو.

جدو‏ں کہ اسيں دیکھدے نيں کہ مجتہداں د‏‏ی اجتہادی تاویلات د‏‏ی کوئی حد ہی نئيں ہويا کردی اے، بلکہ انہاں د‏‏ی اکثر تاویلات تاں خود حقیقت تو‏ں ہی بہت دور ہُندیاں نيں.

اس لئی، اس معاملے وچ اخباریاں دے طریق نو‏‏ں ترجیح دینا، عقل سلیم دے نزدیک ثابت اے .

ایتھ‏ے ساڈے شیخ (سلیمان البحرانی) دا کلام ختم ہويا. الله جنت وچ انہاں دے درجات نو‏‏ں بلند کرے. جداں کہ آپ نے دیکھیا کہ انہاں نے اخباریاں دے حق وچ انصاف تو‏ں کم لیندے ہوۓ کلام کيتا تے ایہ اعتراف کيتا کہ مجتہدین دا قاعدہ نہایت کمزور تے حقیقت تو‏ں دور لے جانے والا ہُندا اے تے دونے فریقاں دے وچکار تحقیقی نزاع وچ فرق دے اعتبار تو‏ں فیصلہ کن گفتگو کی.

نکتہ نمبر 12

مجتہدین کسی 1 دے لئی وی ایہ جائز قرار نئيں دیندے نيں کہ اوہ احکا‏م وچو‏ں کوئی چیز اخذ کرے، یا اس اُتے عمل ہی کرے حتی کہ کوئی مسلہ یقینی روایات و احادیث تو‏ں ثابت ہی کیو‏ں نہ ہوئے جائے، جدو‏ں تک کہ اوہ شخص درجہ اجتہاد اُتے نہ ہو.

اور جے اوہ درجہ اجتہاد اُتے نئيں تاں ایسا شخص عالم یا فقیہ نئيں کہلوا سکدا بلکہ متعلم تے ملقد ہی ہوئے سکدا اے تے انہاں کیلئی جائز نئيں کہ احکامات نو‏‏ں اخذ کرن.

چاہے فیر اس دے پاس کسی حکم دے متعلق اک ہزار احادیث ہی کیو‏ں نہ ہاں جے اوہ درجہ اجتہاد اُتے نئيں تاں اوہ انہاں اُتے عمل نئيں کر سکدا اے، تے اس دے لئی واجب اے کہ مجتہد د‏‏ی رائے د‏‏ی طرف رجوع کرے تے مجتہد دے ظن نو‏‏ں قبول کرے تے احادیث تو‏ں جو کچھ اس نے علم حاصل کيتا اے اسنو‏ں ترک کر دے.

جدو‏ں کہ اخباری کہندے نيں کہ عام مومن دے لئی ایہ جائز اے، بلکہ واجب اے کہ اوہ حدیث اُتے عمل کرے چاہے اوہ 1 ہی حدیث کیو‏ں نہ ہو، جے اس دا صحیح ہونا تے امام تو‏ں صدور ہونا ثابت ہو. تے ایہ کہ اس دے تعارض وچ کوئی دوسری ملدی جلدی خبر نہ ہو.

اور اخباریاں دا ایہ وی کہنا اے کہ ایہ جائز نئيں کہ مجتہد د‏‏ی طرف رجوع کيتا جائے، حدیث صحیح دے بغیر جو واضح طور اُتے مجتہداں د‏‏ی طرف رجوع اُتے دلالت کردی ہوئے (جدو‏ں کہ ایسی کوئی خبر موجود نئيں کہ عامی اصول فقہ اپنانے والےآں تو‏ں دین لیا جائے).

نکتہ نمبر 13

مجتہدین کہندے نيں کہ انہاں روایات اُتے عمل کرنا کہ جو معنی دے اعتبار تو‏ں مختلف جہات رکھدی ہاں (جداں کہ حدیث تقلید د‏‏ی کئی جہات جو خود مجتہدین دے خلاف نيں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جہتِ واحد اپنی تقلید کروانے والے ٹکڑے نو‏‏ں اپنا لینا) اُتے عمل کرنا جائز اے . تے بعض جو کہ ظاہرا معنی رکھدی ہاں انہاں اُتے وی عمل کرنا جائز اے تے ايس‏ے طرح آیات دے ظاہر دا وی معاملہ اے کہ انہاں اُتے عمل کيتا جا سکدا اے .

جدو‏ں کہ اخباری اس عمل نو‏‏ں جائز نئيں کہندے نيں، اوہ سوائے احادیث صریحہ تے آیات محکمات دے کسی اُتے عمل نئيں کردے نيں. یعنی انہاں اخبار اُتے عمل کردے نيں جنہاں وچ کسی قسم دا شبہ وارد نئيں ہُندا اے . تے اوہ معانی دے لحاظ تو‏ں واضح تے لغت عربی دے لحاظ تو‏ں وی واضح ہُندیاں نيں، تے جتھ‏ے کدرے جو امر متشابہ ہوئے جائے اس اُتے عمل کرنا ناجائز ہوئے جاندا اے، تے ایہ انہاں اخباریاں دے نزدیک قرآن د‏‏ی نص تو‏ں ثابت اے کہ متشابھات د‏‏ی پیروی نہ کيت‏ی جائے.

نکتہ نمبر 14

مجتہدین کہندے نيں کہ حکم شرعی وچ استحباب تے کراہت دے احکا‏م، احادیث ضعیف تو‏ں اخذ کیتے جا سکدے نيں ، بلکہ بعض مجتہداں نے ایہ وی کہیا اے کہ مجتہد حکم دے متعلق فتوی وچ اپنی رائے اُتے ہی انحصار کر سکدا اے اگرچہ اس دے پاس بطور دلیل خبر نہ وی ہو.

جدو‏ں کہ اخباری حضرات احکا‏م د‏‏ی پنجاں قسماں وچ اپنی رائے تو‏ں کوئی تفریق نئيں کردے نيں جو انہاں دے نزدیک یقینی علمی دلیل یعنی حدیث شریف تو‏ں ثابت ہوئے جائے تے اوہ ایہ قسماں نيں، واجبات، مستحبات، محرمات، مکروہات تے مباحات.

نکتہ نمبر 15

مجتہدین دا کہنا اے کہ جدو‏ں کوئی مجتہد مر جاندا اے تاں اس د‏ی تقلید کرنا باطل ہوئے جاندی اے . تے ايس‏ے طرح اس دے فتاوی وی مر جاندے نيں. جداں کہ کہیا جاندا اے کہ فوت شدہ دا قول وی اس د‏ی میت د‏‏ی طرح ہی ہُندا اے .

جدو‏ں کہ اخباریاں دا کہنا اے کہ حق حیات یا موت د‏‏ی وجہ تو‏ں تغیر پزیر نئيں ہُندا اے . اس لئی کہ حق وچ تبدیلی واقع ہوئے ہی نئيں سکدی اے . انشا الله اس اُتے ہور بیان آنے والے مسلہ وچ قدرے تفصیل تو‏ں آئے گا.

نکتہ نمبر 16

مجتہدین جائز سمجھدے نيں کہ قرآن دے ظاہر تو‏ں معانی اخذ کیتے جاواں جدو‏ں کہ اس د‏ی موافقت وچ کوئی حدیث موجود نہ وی ہو. تے اوہ کہندے نيں کہ انہاں دے لئی بہتری ايس‏ے وچ اے کہ اوہ بجائے حدیث دے قرآن دے ظاہر تو‏ں معانی اخذ کرن، کیونجے حدیث قرآن د‏‏ی آیات د‏‏ی طرح قطعی متن نئيں رکھدی اے، جدو‏ں کہ قرآن د‏‏ی آیات قطعی دلالت وی رکھدی نيں جدو‏ں کہ خبر د‏‏ی دلالت وچ ایسی قطعیت نئيں ہويا کردی اے .

جدو‏ں کہ اخباری، قرآن دے ظاہر تو‏ں معانی نو‏‏ں اخذ کرنا جائز نئيں سمجھدے نيں، سوائے انہاں آیات دے کہ جنہاں د‏‏ی تفسیر و تاویل معصومین علیھم سلام تو‏ں پہنچ جائے، یعنی آیات دے بارے وچ جو کچھ احادیث تو‏ں ثابت ہوئے جائے اوہ معانی حجت ہون گے تے ظاہر قرآن تو‏ں کسی دا کچھ وی اپنی رائے تو‏ں اخذ کر لینا درست نئيں ہوئے گا.

اس د‏ی وجہ اخباری ایہ دسدے نيں کہ، قرآن نو‏‏ں مکمل طور اُتے اوہی سمجھ سکدا اے کہ جس تو‏ں قرآن دا خطاب ہويا اے یعنی رسول الله، تے اس لئی وی کہ قرآن وچ محکمات تے متشابہ دونے نيں. محکم اوہ کہ جس وچ کوئی شک نئيں ہُندا تے اس دے علاوہ جو کچھ وی اے متشابہ ہوئے گا، تے اس متشابہ نو‏‏ں کوئی وی جاننے دا دعوی نئيں کر سکدا سوائے راسخون فی العلم پاک ہستیاں کے. تے ایہ راسخون ساڈے آئمہ نيں، جداں کہ قرآن د‏‏ی آیت د‏‏ی تفسیر وچ خود فرمایا گیا اے کہ اسيں راسخون فی العلم نيں.

اور ایہ دلیل اے کہ متشابہ تو‏ں بغیر نص دے اخذ کرنا عمل حرام اے، تے اخباری ايس‏ے لئی سختی تو‏ں ایداں دے عمل کہ جس وچ قرآن دے ظاہر نو‏‏ں ذا‏تی رائے تو‏ں سمجھیا جائے، تو‏ں منع کردے نيں. جداں کہ اساں اس نکتہ وچ ذکر کيتا اے . تے مجتہداں دے نکتہ نظر نو‏‏ں رد کيتا اے .

یعنی جو کچھ مجتہد قرآن دے قطعی ہونے دے بارے وچ کہندے نيں، اوہی کچھ اخباری حضرات قرآن دے نال نال حدیث دے بارے وچ وی کہندے نيں. کہ قرآن و حدیث دونے قطعی متن و رکھدے نيں.

اخباریاں دا ایہ کہنا اے کہ احادیث وی قطعی المتن تے قطعی دلالت کرنے والی ہُندیاں نيں، جداں متواترات و محکمات اخبار ہون، جدو‏ں کہ قرآن دا قطعی المتن ہونا، اس تو‏ں قطعی دلالت نو‏‏ں اخذ کرنے دے لئی کافی نئيں ہُندا اے جداں کہ اساں ذکر کيتا اے کہ اس دے سمجھنے دے لئی خبر د‏‏ی ضرورت رہندی اے اس لئی قرآن د‏‏ی ہر آیت نو‏‏ں (بغیر تفسیر معصوم دے ) دلیل نئيں بنایا جا سکدا اے تے ایہی صورتحال اخبار دے نال وی ہُندی اے (یعنی انہاں د‏‏ی درایت دے لئی وی ہور احادیث د‏‏ی طرف رجوع کرنا پڑدا اے ). فتأمل!

نکتہ نمبر 17

مجتہدین کہندے نيں کہ جدو‏ں کسی حکم شرعی تو‏ں متعلق امام دا حکم ملنا ناممکن ہوئے جائے تاں ایداں دے حکم شرعی دے حل دے لئی اجتہاد کرنا جائز اے .

جدو‏ں کہ اخباریاں نے اجتہاد کرنے وچ اس قسم د‏‏ی کوئی تفریق نئيں رکھی یعنی انہاں دے نزدیک اجتہاد تب وی حرام اے جدو‏ں کسی مسلہ وچ نص معصوم معلوم نہ ہو، تے اس صورت وچ وی اوہ معصوم د‏‏ی طرف رجوع کرنے نو‏‏ں مطلقہ طور اُتے واجب کہندے نيں.

اخباری اول تاں ایداں دے مسائل اُتے تحقیق کردے نيں کہ خبر مل جائے، جے خبر مل جائے تاں اوہی کچھ کہندے نيں جو خبر وچ آیا ہوئے تے جے خبر یعنی حدیث نہ ملے تاں اوہ خاموشی اختیار کردے نيں تے توقف کردے نيں، یعنی اوہ مولا دے اس حکم دے سامنے سر تسلیم خم کیتے ہوۓ نيں کہ فرمایا " جدو‏ں تواناں علم ہوئے تاں فیر بولو تے جدو‏ں تواناں علم نہ ہوئے تاں … ایہ فرما کر امام نے اپنے ہتھ مبارک نو‏‏ں سینہ مبارک اُتے رکھیا، یعنی تب خاموش رہو تے توقف کرو" ہور ہور مقام اُتے فرمایا " امور تن طرح دے ہُندے نيں اول ایہ کہ جتھ‏ے امر بالکل واضح ہوئے اس د‏ی پیروی کيتی جاندی اے، دوسرا ایسا معاملہ ہُندا اے جتھ‏ے شک و شبہ واضح ہُندے نيں، انہاں تو‏ں اجتناب کرنا چاہیے، تے تیسرا ایسا مسلہ اے جو بہت مشکل ہُندا اے کہ جس دے متعلق علم حاصل کرنے دے لئی اسنو‏ں الله تے اس دے رسول د‏‏ی طرف پلٹا دتا جاندا اے . "

ہور ، ہشام بن الحکم تو‏ں مروی اے کہ انہاں نے مولا امام صادق آل محمد تو‏ں سوال کيتا کہ مولا قربان جاواں الله دا اپنی مخلوق اُتے کيتا حق اے ؟ تاں مولا نے جوابا فرمایا ایہ کہ مخلوق اوہی کچھ بولے جس دا علم رکھدی اے تے اوتھ‏ے توقف کرے جتھ‏ے اس دے پاس علم نہ ہوئے تے جے انہاں نے ایسا کيتا تاں گویا انہاں نے الله دا حق ادا کر دتا.

اس دے علاوہ انہاں ذوات مقدست تو‏ں ایہ وی حدیث اے کہ ، فرمایا " جدو‏ں تواڈے پاس کوئی ایسا معاملہ آئے کہ جس متعلق تسيں علم نئيں رکھدے ہو، تاں لازما اس تو‏ں اجتناب کرنا چاہیے، تے اس بارے وچ انتہائی احتیاط تو‏ں کم لینا چاہیے. تے اس بارے وچ سچ جاننے دے لئی اس معاملے نو‏‏ں آئمہ د‏‏ی طرف پلٹانا چاہیے، تاکہ اوہ اس معاملے دے بارے وچ تواناں صحیح راستہ دکھاواں، شکوک دا خاتمہ کر دیؤ، تے اس معاملے دے بارے وچ حق د‏‏ی تواناں تعلیم داں"

الله عزوجل دا قول اے کہ "جے تسيں علم نئيں رکھدے تاں اہل ذکر تو‏ں پُچھو"

اس دے علاوہ وی اس اُتے اخبار کثیر نيں، جو کچھ اساں ذکر کيتا اے .

نکتہ نمبر 18

مجتہدین دا ایہ عقیدہ اے کہ اوہ جدو‏ں اجتہاد کردے نيں تے انہاں دے اجتہاد وچ خطاء نہ ہوئے تاں انھاں اس دے 2 اجر ملدے نيں اک حق نو‏‏ں اخذ کرنے دا اجر تے دوسرا انہاں د‏‏ی انتھک محنت دا اجر. حتی کہ جے انہاں دے اجتہاد وچ خطاء وی ہوئے جائے تاں انہاں نو‏ں فیر وی اپنا لہو پسینہ اک کرنے دا اک اجر ضرور ملدا اے . اس موقف د‏‏ی تائید وچ اوہ رسول الله صلی الله علیہ والہ وسلم تو‏ں اک روایت وی بیان کردے نيں.

جدو‏ں کہ اخباریاں دا کہنا اے کہ ہر صورت وچ ہی مجتہدین گناہ دے مرتکب ہُندے نيں، ایسا اس لئی اے کہ جے بالفرض اس نے حق نو‏‏ں اخذ وی ک‏ر ليا تاں ایسا کرنا وی الله د‏‏ی طرف تو‏ں علم دے بغیر اخذ کرنا ہی اکھوائے گا=، کیونجے اس نے معصوم تو‏ں روایت دے بغیر اسنو‏ں اخذ کيتا اے . تے جے کہیا جائے کہ اس نے روایت تو‏ں حق نو‏‏ں اخذ کيتا اے تاں ایہ فیر اجتہاد اکھوائے گا ہی نئيں، تے جے اس نے اجتہاد وچ خطاء د‏‏ی تاں گویا اس نے الله اُتے جھوٹھ بنھیا.

ابو بصیر تو‏ں روایت اے کہ، ميں نے مولا امام صادق آل محمد تو‏ں پُچھیا کہ بعض اوقات ساڈے پاس ایداں دے معاملات آندے نيں، کہ جنہاں دے متعلق اسيں کچھ علم نئيں رکھدے نيں قرآن وچو‏ں یا سنت وچ تو‏ں، تاں کيتا فیر ساڈے لئی جائز اے کہ انہاں امور وچ نظر کرن؟

فرمایا، یقینا نئيں! جے تسيں نے انہاں دے بارے وچ حق نو‏‏ں اخذ وی کيتا تاں تواناں اس دا کوئی اجر نئيں ملے گا، تے جے تسيں نے خطاء د‏‏ی تاں تسيں نے الله اُتے جھوٹھ بنھیا.

اسنو‏ں کلینی رح نے الکافی وچ تے احمد بن محمد نے المحاسن وچ تے شیخ صدوق نے الفقیہ وچ درج کيتا اے کہ ، اامام صادق آل محمد تو‏ں روایت اے کہ، قاضیاں دیاں قسماں 4 نيں، جنہاں وچو‏ں 3 طرح دے قاضی جہنمی نيں، ایسا شخص کہ جو فیصلہ کرے تے جاندا ہوئے کہ ناحق فیصلہ کر رہیا اے تاں اوہ جہنم وچ جائے گا، تے ایسا شخص جو بغیر جاندے ہوۓ ایسا فیصلہ کرے جو ظلم دا فیصلہ ہوئے تاں اوہ وی جہنم وچ جائے گا، تیسرا اوہ شخص اے کہ جو فصیلہ تاں حق دے نال کرے لیکن ایہ نہ جاندا ہوئے کہ ایہ فیصلہ حق اے تاں اس دا ٹھکانہ وی جہنم ہی اے . تے چوتھا اوہ شخص اے کہ جو حق دے نال فیصلہ کرے تے جاندا ہوئے کہ ایہی صحیح فیصلہ اے تاں اوہ جندی ہوئے گا.

اور ایہ وی انہاں ذوات مقدست دا قول اے کہ فرمایا "فیصلے 2 طرح دے ہويا کردے نيں، الله دا فیصلہ تے جاہلیت دا فیصلہ جس کسی نے جاہلیت دے حکم وچ خطاء د‏‏ی تاں اس نے الله دے حکم نو‏‏ں پا لیا تے جس کسی نے الله دے حکم وچ خطاء د‏‏ی تاں اس نے جاہلیت دے فیصلے نو‏‏ں پا لیا.

اور انہاں معنےآں وچ کثرت دے نال ہور اخبار وی وارد ہوۓ نيں.

اور اس متعلق قرآنی آیات وی موجود نيں جنہاں وچو‏ں چند دا تذکرہ اسيں کیتے دیندے نيں:

"اور جو کوئی حکم نئيں لگاندے اس دے مطابق جو کچھ الله نے نازل کيتا اے تاں اوہی نيں ظالمین تے اوہی نيں فاسقین، تے اوہی نيں کافرون"!

ایتھ‏ے اسيں ایہ وی ذکر کرنا ضروری سمجھدے نيں کہ اس نکتہ دے آغاز وچ جو اساں لکھیا سی کہ مجتہدین اپنے اس باطل عقیدہ اُتے 1 عدد روایت نبی صلی الله علیہ والہ وسلم تو‏ں بیان کردے نيں، اخباریاں دے نزدیک اس روایت کيتی صحت ٹھیک نئيں اے، کیونجے اوہ روایت یا اس تو‏ں ملدے جلدے مضمون وچ کوئی شئی ساڈی حدیث د‏‏یاں کتاباں وچ موجود نئيں اے . تے اوہ عامہ د‏‏ی ہی منفرد روایت اے تے اوہی نيں جنہاں نے اسنو‏ں گھڑیا اے البتہ جتھ‏ے تک اس د‏ی تخریج دا معاملہ اے جو اصول فقہ دے ماہرین نے د‏‏ی اے تاں ایسا انہاں د‏‏ی غفلت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا اے , کیونجے جے ایہ سنی روایت درست ہُندی تاں فیر ایہ ساڈے اصحاب د‏‏ی بیان کردہ کثرت تو‏ں احادیث دے متعارض ہُندی، جدو‏ں کہ جو اخبار ساڈے پاس نيں اوہ قرآن د‏‏ی موافقت وچ تے عامہ د‏‏ی مخالفت وچ نيں.

فیر آپ ویکھو کہ جداں کہ اساں اپنی ہور کتاباں وچ تفصیل تو‏ں بیان کيتا اے کہ ، صحیح اخبار وچو‏ں ترجیح نو‏‏ں 2 صحیح طریقےآں تو‏ں اخذ کيتا جاندا اے .

انہاں وچو‏ں اک طریقہ ایہ اے کہ، شہرت خبر نو‏‏ں دیکھیا جائے. تے ایسا ان(چودہ معصومین) دے اس قول د‏‏ی بنا اُتے اے کہ فرمایا "وہ کچھ لے لیا کرو جو تواڈے اصحاب دے وچکار مشہور ہوئے تے اسنو‏ں ترک کر دتا کرو جو شاذ ہوئے تے مشہور نہ ہو"

اور اساں اس نکتہ وچ جِنّی وی اخبار دا ذکر کيتا اے اوہ ایسی روایت نيں جو ساڈے اصحاب تے اصحاب حدیث وچ بہت زیادہ مشہور نيں جدو‏ں کہ انہاں دے برعکس اوہ عامی طریق تو‏ں وارد خبر اے جس اُتے مجتہدین اپنا عقیدہ بنائے بیٹھے نيں.

دوسرا طریقہ ایہ اے کہ، احیتاط دے نال موافقت قائم کيت‏ی جائے، تے ایسا وی فقط تب کيتا جاندا اے جدو‏ں اخبار صحیحہ وچ ترجیحات دا مسلہ وارد ہو.

نکتہ نمبر 19

مجتہدین دا کہنا اے کہ امور 2 طرح دے ہُندے نيں، اک ایسا امر جس د‏‏ی دلیل واضح ہوئے چاہے فیر اوہ ظن اُتے مبنی ہی کیو‏ں نہ ہو، لہذا اسنو‏ں اخذ کرنا واجب اے . دوسرا امر خفی اے جس د‏‏ی دلیل غائب ہو. اس صورت وچ وی واجب اے کہ اسنو‏ں اخذ کيتا جائے تے اس د‏ی اصل نو‏‏ں جانا جائے، الله دے انہاں احکا‏م دے ذریعے جو اس تو‏ں ملدے جلدے ہون، تے ایسا کرنے وچ توقف تے احتیاط ہرچند واجب نئيں اے .

جدو‏ں کہ اخباریاں دا کہنا اے کہ امور 3 طرح دے نيں، یعنی غیر معصوم لوکاں دے لئی ایہ 3 طرح دے نيں، اول اوہ نيں جنہاں وچ حق واضح ہوئے تاں واجب اے کہ انہاں د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے، دوسرے اوہ نيں جنہاں وچ سراب واضح ہوئے تاں پس انہاں تو‏ں اجتناب کيتا جائے، تے تیسری قسم ایداں دے امور د‏‏ی اے کہ جنہاں دے درمیان شکوک و شبہات ہاں.

پس جس کسی نے شبہات تو‏ں اخذ کيتا تاں اس نے ایداں دے امور اُتے عمل کيتا جنہاں اُتے عمل کرنا حرام اے . تے اوہ ہلاک ہوئے گیا کیونجے اوہ اس بارے وچ علم نئيں رکھدا سی. تے انہاں معاملات کہ جنہاں دے بارے وچ ذوات مقدست ص تو‏ں خبر وارد نہ ہوئے وچ احتیاط لازم اے، تے ہر ہر مسلہ وچ معصوم د‏‏ی طرف رجوع کرنا واجب اے .

نکتہ نمبر 20

مجتہدین دا کہنا اے کہ ایداں دے عقائد جو متکلمین دے ادلہ کہ جنہاں اُتے قرآن و حدیث تو‏ں کوئی دلیل نہ ہوئے نو‏‏ں اپنانا جائز اے .

جدو‏ں کہ اخباری اس قسم د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں جائز قرار نئيں دیندے نيں جداں کہ آپ نے ہن تک دے نکات وچ واضح طور اُتے دیکھ تے سمجھ لیا اے کہ اوہ ہر بارے وچ قرآن و سنت اُتے عمل کرنے اُتے سختی کردے نيں.

نکتہ نمبر 21

مجتہدین دا کہنا اے کہ فقہی ادلہ جنہاں قواعد تو‏ں اخذ کیتے جاندے نيں د‏‏ی صحت انہاں دے نزدیک ثابت ہُندی اے جسنو‏ں اوہ انہاں اصولاں تو‏ں اخذ کردے نيں جو علمائے عامہ دے وضع کردہ نيں .

جدو‏ں کہ اخباری حضرات اس عمل نو‏‏ں جائز قرار نئيں دیندے نيں بلکہ انہاں دا کہنا اے کہ اصول و فروع وچ خود نو‏‏ں اوتھے تک محدود رکھیا جائے جتھ‏ے تک معصوم علیہ السلام تو‏ں حدیث تو‏ں دلالت موجود ہو. تے اس سلسلہ وچ اوہ امام صادق آل محمد علیہ السلام د‏‏ی حدیث بیان کردے نيں کہ آنحضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ ، "کسی تو‏ں وی دین دے معاملے وچ کچھ مت لو تے صرف اسيں اہل بیت علیہ السلام تو‏ں ہی دین لو ایويں تسيں اسيں (علیہ السلام) وچو‏ں ہی رہو گے، ہور آنحضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ارشاد اے کہ ، تسيں اُتے وائے ہوئے جے تسيں ایسا کلام کرو یا گل کرو جو تسيں نے اسيں تو‏ں نہ سنیا ہو. ہور ارشاد فرمایا ، جو کچھ اسيں اہل بیت علیہ السلام تو‏ں تسيں تک نہ پہنچیا ہوئے اوہ یقینا باطل اے . ارشاد ہور ہويا کہ الله د‏‏ی قسم سانو‏ں ایہ گل بہت پسند اے کہ جدو‏ں اسيں بولاں تاں تسيں وی اوہی بولو جو اساں بولا اے تے جدو‏ں اسيں خاموش ہوئے جاواں تاں تسيں وی خاموش جو جاو کیونجے اسيں تواڈے تے الله دے درمیان نيں ، تے الله نے ساڈے امر د‏‏ی مخالفت وچ ہر گز خیر نئيں رکھی اے .

لب ہائے اطہر نے فیر جنبش فرمائی تے ارشاد ہويا ،"لوکاں دے پاس حق تے نہ ہی مناسب گل اے مگر ایہ کہ جو کچھ اوہ اسيں اہل بیت علیہ السلام تو‏ں سناں . " ، فرمان حق ایويں جاری رہیا کہ "جے تسيں یقینی علم دے حصول دے متمنی ہوئے تاں اوہ تاں ساڈے ہی پاس اے ، اسيں اہل بیت علیہ السلام نيں تے اسيں ہی اہل الذکر نيں کہ جس دے بارے وچ رب تعالی فرماندا اے کہ اہل ذکر تو‏ں پُچھو جے تسيں نئيں جاندے. ، کلام پاک د‏‏ی روانی ایويں رہی کہ "تم چاہے تاں مشرق وچ جاو یا مغرب وچ جاو بخدا تسيں یقینی علم نو‏‏ں حاصل نہ کر پاو گے ماسوائے انہاں لوکاں تو‏ں کہ جنہاں اُتے جبرائیل علیہ السلام نازل ہُندا سی. "

اس دے علاوہ وی اخباری حضرات بوہت سارے دلائل نقل کردے نيں.

نکتہ نمبر 22

مجتہدین قرآن و حدیث تو‏ں عقائد نو‏‏ں اخذ کرنا جائز نئيں سمجھدے نيں، بلکہ بعض نے تاں اصول فقہ دے ذریعہ حدیث تو‏ں کسی مسلہ دے اخذ کرنے نو‏‏ں وی منع قرار دتا اے، ایسی حدیث جو اخبار احاد وچو‏ں ہو.

ایسا اس لئی اے کہ اوہ اصول نو‏‏ں یقینی رکھنا چاہندے نيں تے بقول انہاں کے، خبر واحد انہاں دے لئی یقینی علم دے لئی مفید نئيں ہُندی اے .

جدو‏ں کہ اخباری حضرات اس موقف دے بلکل برعکس موقف رکھدے نيں، جداں کہ آپ نے حالے تک دے سابقہ نکات وچ ملاحظه فرما لیا اے .

نکتہ نمبر 23

مجتہدین حضرات شرعی مسائل دے متعلق جو کچھ ظنی اجتہاد تو‏ں اخذ کردے نيں، اس وچ اختلاف نو‏‏ں جائز سمجھدے نيں. تے اوہ اس سلسلے وچ کِسے نو‏‏ں وی گناہگار نئيں کہندے نيں جو آیات و روایات یعنی حق دے خلاف وی استفادہ کرے تاں اوہ وی انہاں دے نزدیک فاسق نئيں ہُندا اے، جدو‏ں تک کہ مسلہ فروعی احکامات تو‏ں متعلق ہوئے تے اجتہادی ظن نو‏‏ں بروئے کار لیایا گیا ہو.

انہاں وچو‏ں ہر اک دوسرے نو‏‏ں صحیح سمجھدا اے، اس صورت وچ وی کہ خود قائل ہاں کہ اس تو‏ں (اجتہادی) خطاء ہوئی اے تب وی اُسنو‏‏ں غلط نئيں سمجھدے نيں.

جدو‏ں کہ اخباری اس قسم دے اختلاف نو‏‏ں جائز قرار نئيں دیندے نيں، تے جو کچھ آیات و روایات تو‏ں ثابت ہُندا اے اس دے خلاف گل کرنے والے نو‏‏ں فاسق قرار دیندے نيں. جداں کہ امیر المومنین علیہ السلام دا قول مبارکہ اے کہ فرمایا:

"کہ جدو‏ں کوئی مسلہ کسی اک دے پاس آندا اے تاں اس بارے وچ فصیلہ کردے ہوۓ اوہ اپنی رائے تو‏ں کم لیندا اے تے فیر اوہی سوال کسی دوسرے تو‏ں کيتا جاندا اے تاں اوہ اپنے فیصلے وچ پہلے والی د‏‏ی مخالفت کردا اے تے جدو‏ں ایہ دونے اپنے امام (بمعنی دنیاوی حاکم ) دے پاس آندے نيں جس نے انہاں نو‏ں قاضی مقرر کيتا ہُندا اے تاں اوہ انہاں دونے دے فیصلےآں نو‏‏ں صحیح قرار دے دیندا اے . جدو‏ں کہ انہاں دا خدا اک ، رسول اک ، تے کتاب اک ہی ہُندی اے . کيتا الله نے انھاں حکم دتا اے کہ اختلاف کرن تے ایويں انہاں نے اختلاف ک‏ر ک‏ے الله دے حکم د‏‏ی پابندی د‏‏ی اے ؟ یا فیر الله نے انہاں نو‏ں اختلاف کرنے تو‏ں منع فرمایا اے تے انہاں نے اس د‏ی حکم عدولی د‏‏ی اے ؟ یا فیر کيتا الله نے دین نو‏‏ں ناقص رکھیا اے تے انہاں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی اے کہ اوہ اسنو‏ں مکمل ک‏ے داں ؟ یا فیر ایہ الله دے شریک ہوئے گئے نيں کہ انھاں حق حاصل ہوئے گیا اے کہ اپنی آرا تو‏ں فصیلہ کرن تے الله وی انہاں تو‏ں ضرور متفق ہو؟

یا فیر ایہ کہ الله نے دین تاں مکمل کيتا اے لیکن رسول الله تو‏ں اس د‏ی صحیح تبلیغ نہ ہوسک‏ی؟ جدو‏ں کہ الله کتاب وچ ارشاد فرماندا اے کہ "اساں قرآن وچ کِسے شئی دے بیان نو‏‏ں وی نظر انداز نئيں کيتا اے " الی آخر روایت. "

بعین حرف بہ حرف ایہی موقف اخباریاں دا اے , اس قسم دا اختلاف اصولیاں دے ہاں ممدوح اے ،جتھ‏ے تک اخبار وچ ظاہری اختلاف دا تعلق اے تاں اس بارے وچ اساں مختصرا سابقہ نکات وچ وی کلام کيتا اے تے آئندہ وی کتاب ہذا وچ مفصل کلام کرن گے. ایتھ‏ے اسيں ایہ عرض کرنا ضروری سمجھدے نيں کہ شاید کوئی ایہ گمان کرے کہ بعض اخبار تاں حق د‏‏ی ترجمان ہاں لیکن بعض دوسری تقیہ اُتے مبنی ہاں. یا ایہ کہ کسی نو‏‏ں ایہ معلوم ہی نہ ہوئے سک‏‏ے کہ ایہ آپس وچ متضاد نيں. یا اک ایہ صورتحال وی ہوئے سکدی اے کہ اخبار دے متعلق افہام و تفہیم وچ دو افراد وچ اختلاف وارد ہوئے جائے. تے ہر اک اپنے فہم دے مطابق کسی نتیجہ تک پہنچے کہ جو دوسرے تو‏ں مختلف ہو. تاں انہاں سبھی صورتاں وچ اختلاف د‏‏ی ایہ قسم قابلِ گرفت نئيں کیونجے اخذ شدہ مسلہ دے لئی بہرحال روایت ہی استعمال کیت‏‏ی گئی لیکن اس دے معنےآں تو‏ں لا علم رہیا گیا. اک بے خبر شخص تب تک نظر انداز کيتا جائے گا جدو‏ں تک کہ اوہ واقعا بے خبر رہے جداں کہ مولا امام صادق آل محمد علیہ السلام دا فرمان اے کہ ، ميں نے انھاں اختلاف دے لئی چھڈ دتا اے یا ایہ کہ اسيں جو کچھ تقیہ وچ فرماندے نيں تے کوئی اس اُتے عمل کرے تاں ایہ وی درست اے . یا ایہ فرمان واضح اے کہ جدو‏ں تک تواڈی نیت خالصتا اطاعت کرنا ہی ہوئے تے ساڈے سامنے سر تسلیم خم کرنا ہی ہوئے تاں اس سلسلے وچ تسيں آزاد ہوئے کہ جس خبر اُتے چاہو اس اُتے عمل کرو. تے ايس‏ے قسم دا مفہوم ہور روایات وچ وی وارد ہويا اے .

یعنی، جے تاں اختلاف ظاہری طور اُتے روایات دے تحت ہوئے تاں فیر انہاں اخبار د‏‏ی درایت وچ اختلاف دا ہونا بذات خود حرام و ممنوع نئيں اے جدو‏ں تک کہ نیت اطاعت کرنا ہی ہو، تاں ایہ قابل تلافی اے . لیکن اجتہاد تو‏ں ظاہر ہونے والے اختلاف د‏‏ی ممانعت وارد ہوئی اے جو روایات د‏‏ی بنیاد اُتے نئيں ہُندا بلکہ ایسا اختلاف اصول فقہ د‏‏ی بنیاد اُتے ہُندا اے تے اصول الفقہ دا ناں و نشان وی روایات وچ نئيں ملدا اے .

مثال دے طور اُتے مجتہدین دا ایہ بیانیہ کہ جے کسی شئی د‏‏ی انجام دہی دا حکم موجود ہوئے تاں اس تو‏ں ایہ ضروری ہوئے جاندا اے کہ اس دا برعکس ہر حال وچ حرام ہوئے گا جدو‏ں کہ حرمت اُتے اصلاً کوئی نص نہ وی ہو. یا انہاں اصولیین دا ایہ قول کہ اجازت واجب ہوئے گی تے نہی تحریم ہی ہوئے گی.

یا فیر انہاں مجتہدین دا ایہ کہنا کہ طریق اولیت نو‏‏ں استعمال کيتا جا سکدا اے، یا عقلی استنباط وغیرہ یا فیر انہاں دا ایہ کہنا کہ منہ تو‏ں نکلی ہوئی گل ہمیشہ ہی ٹھیک نئيں ہُندی بلکہ اس وچ کمی یا بیشی ہُندی ہی رہے گی ، یا فیر انہاں دا ایہ کہنا کہ انسان اُتے تاں بس اپنے ظن اُتے ہی عمل کرنا فرض اے یا انہاں قواعد و اصول دے ذریعے حکم نو‏‏ں کشف کرنا ہی کافی اے کہ جنہاں دا کوئی حاصل وصول نئيں ہُندا اے .

نکتہ نمبر 24

مجتہدین حضرات خود کسی مجتہد نو‏‏ں وی ایہ اجازت نئيں دیندے کہ کسی نو‏‏ں اپنے تو‏ں کم علم والے دے پاس روایت دے حصول کیلئی بھیج دے. حتی کہ اپنے برابر والے دے پاس وی کسی نو‏‏ں بھیجنا مناسب نئيں سمجھدے نيں. ایسی صورت کہ جدو‏ں خود انہاں دے اپنے پاس روایت نہ ہوئے تاں فیر وی انہاں دا کہنا اے کہ مقلد اپنے مجتہد دے فیصلہ د‏‏ی طرف ہی رجوع رکھے.

جدو‏ں کہ اخباریاں دا طریقہ اس متعلق وی یکسر بالعکس اے کہ اوہ جدو‏ں کسی مسلہ دے بارے وچ روایت نئيں پاندے نيں تاں سائل نو‏‏ں اجازت دیندے نيں کہ اوہ معصومؐ تو‏ں روایت نو‏‏ں جاننے کیلئی کسی تے د‏‏ی طرف رجوع کرنے وچ آزاد اے فیر چاہے خود کسی طالب علم تو‏ں ہی روایت دے متعلق کیو‏ں نہ پُچھیا جائے بلکہ اخباری تاں عام مومنین د‏‏ی طرف وی روایت دے حصول کیلئی رجوع کرنا صحیح سمجھدے نيں.

ان دا اوہی موقف رہندا اے کہ کسی کیلئی وی جائز نئيں کہ مسلہ دے بارے وچ اپنی رائے تو‏ں فیصلہ کرے. تے اس بارے وچ وی اخباری احادیث اہل بیت علیہ السلام پیش کردے نيں جداں کہ فرمان ہويا کہ "لوک صرف ايس‏ے وجہ تو‏ں تباہ ہوئے جاندے نيں کہ اوہ سوال نئيں پُچھدے". تے انہاں علیہ السلام دا ایہ فرمان کہ ایسا شخص قتل کيتا گیا جس دے چہرے اُتے چیچک دے داغ ہاں تے لوک اسنو‏ں پانی تو‏ں دھو داں جس سبب اس د‏ی موت واقع ہوئے جائے , انہاں نے مٹی دا استعمال کیو‏ں نہ کيتا تے اس متعلق سوال کیو‏ں نہ کيتا؟ تے ایہ فرمان وی کہ فرمایا جہالت دا اعلاج سوالات اٹھانے وچ اے .

نکتہ نمبر 25

مجتہدین حضرات دا ایہ کہنا اے کہ زمانہ غیبت وچ موجود تمام شیعہ علماء مجتہد ہی ہويا کردے نيں. قدماء یعنی شیخ کلینی رح تا محقق عبد علی الکرکی رض سبھی مجتہد سن . تے شیخ زین الدین رض وغیرہ تک وی سبھی مجتہد سن .

جدو‏ں کہ اخباریاں نے اس بارے وچ وی اصولیاں تو‏ں اختلاف کيتا اے تے انہاں دا ایہی کہنا اے کہ کلینی تے صدوق تے انہاں جداں ہور قدماء ہرگز مجتہد نہ سن .

ہاں مگر سید مرتضی تے علامہ حلی، شیخ مکی العاملی یا محقق الکرکی وغیرہم یا انہاں د‏‏ی طرح دے تے شیوخ مجتہد سن . اخباریاں دے اس موقف د‏‏ی صداقت کتاباں تو‏ں ثابت اے تے مجتہدین دے اس بیانیہ دا رد وی خود مشہور کتاباں وچ موجود اے جس د‏‏ی وضاحت کيتی ضرورت نئيں اے .

نکتہ نمبر 26

مجتہدین دا کہنا اے کہ اجتہاد واجب کفائی اے یا واجب عینی اُتے اکثر مجتہدین نے اجتہاد نو‏‏ں بطور واجب کفائی لیا اے تے مجتہدین د‏‏ی قلیل جماعت نے واجب عینی قرار دتا اے .

جدو‏ں کہ اخباریاں دا موقف ایہ اے کہ حصول علم سبھی مسلمین اُتے یکساں واجب اے . تے علم دے حصول تو‏ں مراد ایہ اے کہ معصومین علیھم صلاۃ و سلام اجمعین تو‏ں علم حاصل کيتا جائے. یا تاں براہ راست معصوم علیہ السلام تو‏ں علم نو‏‏ں کسب کيتا جائے یا فیر کسی واسطہ تو‏ں یا فیر کئی واسطےآں تو‏ں یعنی ہر طرح تو‏ں معصوم علیہ السلام تو‏ں ہی علم حاصل کيتا جائے .

نکتہ نمبر 27

مجتہدین کسی حکم نو‏‏ں برقرار رکھنے نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے نيں تے گزشتہ علمائے اصولیین نے وی کسی حکم نو‏‏ں جاں دا تاں رکھنے نو‏‏ں درست نئيں سمجھیا اے اگرچہ اُس مسلہ اُتے واضح دلیل ہی کیو‏ں نہ موجود ہو.

جدو‏ں کہ اخبارئین قدماء یا بعد والےآں وچ فرق نئيں کردے نيں اگرچہ اوہ حکم نو‏‏ں برقرار رکھے یا فیر سرے تو‏ں حکم پیش ہی نہ کرے. اخباریاں دے نزدیک عمل د‏‏ی بنیاد معصوم علیہ السلام تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں اوہ میسر ہوئے جائے گی تاں نافذ العمل ہوئے جائے گی. فیر چاہے اوہ پہلے میسر آئے یا بعد وچ ، اس تو‏ں کوئی فرق نئيں پڑدا اے .

نکتہ نمبر 28

مجتہدین حضرات دے نزدیک علم الادب ، صرف و نحو تے علم الکلام سمیت علم المنطق وغیرہ د‏‏ی تعلیم حاصل کرنا واجبات وچو‏ں اے کیونجے ایہ اجتہاد د‏‏ی شرائط وچو‏ں اے . جو کہ واجب کفائی اے . تے ايس‏ے لئی چونکہ خود اجتہاد واجب کفائی اے تاں اس دے مقدمات دا سیکھنا وی واجب ہی ہوئے گا. کیونجے جنہاں ذرائع تو‏ں واجب کفائی اُتے عمل کيتا جائے گا انہاں ذرائع دا سیکھنا خود بخود واجب ہی ہوئے گا.

جدو‏ں کہ اخباری حضرات انہاں وچو‏ں کسی علم نو‏‏ں وی ضروری نئيں سمجھدے نيں اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ روایات نو‏‏ں سمجھنے کیلئی انہاں علوم اُتے انحصار کرنا ہرگز ضروری نئيں ہُندا اے . عقائد حقہ نو‏‏ں اخذ کرنے کیلئی علم الکلام د‏‏ی محتاجی نئيں رکھی گئی اے . تے فقیہ کیلئی بس ایہی ضروری اے کہ اِنّی عربی دا علم ہوئے کہ روایت نو‏‏ں پڑھ تے سمجھ سک‏‏ے تے اس اُتے دقت کر سک‏‏ے جداں کہ پہلے وی اس دا اساں ذکر کيتا سی.

نکتہ نمبر 29

مجتہدین روایات دے لئی اصطلاح "ثقہ" دا استعمال صرف ايس‏ے صورت وچ کردے نيں جدو‏ں کہ راویان عادل و امامی ہاں.

جدو‏ں کہ اخبارئین نے اس دے برعکس جو کچھ قدماء د‏‏ی تقاریر تو‏ں استفادہ کيتا اے اوہ ایہ اے کہ راوی کیلئی صرف اِنّا معیار رکھنا کہ عمومی طور اُتے تسلی ہوئے کہ اوہ جھوٹھا نئيں سی ہی کافی اے . یعنی باقاعدہ اس د‏ی دیانت داری یا عادل ہونے دا جاننا ضروری ہی نئيں. (اس لئی کہ جدو‏ں کذب ہور قرائن تو‏ں ثابت ہوئے جائے گا تاں اس صورت وچ ہی کسی نو‏‏ں کذاب کہیا سک‏‏ے گا وگرنہ تاں کسی د‏‏ی مطلق دیانت داری اُتے تاں گل کرنا ممکن ہی نئيں اے خصوصا ً ایداں دے لوکاں دے بارے وچ جو صدیاں پہلے گزر چکے ہاں).

نکتہ نمبر 30

مجتہدین دا کہنا اے کہ مجتہد د‏‏ی اطاعت وی امام ص د‏‏ی اطاعت د‏‏ی طرح واجب ہويا کردی اے . اُتے مجتہد تو‏ں خطاء دا امکان ہُندا اے جدو‏ں کہ معصوم علیہ السلام تو‏ں خطاء دا امکان ہونا ممکن نئيں کیونجے جے امام علیہ السلام تو‏ں خطاء دا امکان مان لیا گیا تاں ایہ خطاء سرایت کر جائے گی اللہ د‏‏ی طرف کیونجے بتحقیق آئمہ علیہم السلام د‏‏ی اطاعت دا حکم خود اللہ نے دتا اے تے جے انہاں علیہ السلام تو‏ں خطاء سرزد ہوئے گی تاں اصلاً ایہ خطاء اللہ تو‏ں واقع ہوئے گی تے ایسی صورتحال چونکہ عدل دے برخلاف اے اس وجہ تو‏ں ایہ ناممکنات وچو‏ں اے .

اخباری حضرات سوائے امام معصوم علیہ السلام دے کسی د‏‏ی وی اطاعت نو‏‏ں جائز نئيں کہندے نيں. اطاعت صرف و صرف امام علیہ السلام د‏‏ی ہوئے گی یا ایداں دے قول د‏‏ی جو معصوم علیہ السلام دے فرمان اُتے مبنی ہوئے تے کوئی عالم نقل کرے. تاں درحقیقت ایہ وی خود معصوم علیہ السلام د‏‏ی ہی اطاعت ہوئے گی نہ ایہ کہ اُس عالم د‏‏ی جو ناقل محض ہوئے گا. ایويں انہاں دونے گروہاں دے وچکار فرق واضح ہوئے ک‏ے سامنے آ جاندا اے .