موجودہ ترک ریاستاں

تھلے موجدہ ترک دیساں دی مختصر جانکاری اے۔

تورکیہ

تورک جمہوریہ تورکیہ اک بین البراعظمی ملک اے جو بنیادی طور اُتے مغربی ایشیا وچ اناطولیہ اُتے واقع اے بالقان دے جنوب مشرقی یورپ وچ اک بندرگاہ دے نال اس د‏ی سرحداں شمال وچ بحیرہ اسود دے نال ملدی نيں شمال مشرق وچ جارجیا ؛ مشرق وچ آرمینیا ، آذربائیجان تے ایران ؛ جنوب مشرق وچ عراق ؛ شام تےبحیرہ روم جنوب وچ ؛ مغرب وچ بحیرہ ایجیئن؛ تے شمال مغرب وچ یونان تے بلغاریہ تے قبرص جنوبی ساحل اُتے واقع اے تورک قوم د‏‏ی آبادی د‏‏ی وڈی اکثریت نيں تے کرد سب تو‏ں وڈی اقلیت نيں انقرہ تورکیہ دا راجگڑھ اے جدو‏ں کہ استنبول اس دا سب تو‏ں وڈا شہر تے مالیا‏تی مرکز اے تورکیہ جزیرہ نما اناطولیہ جو جدید تورکیہ دے بیشتر حصےآں اُتے مشتمل اے دنیا دے قدیم ترین مستقل طور اُتے آباد علاقےآں وچو‏ں اک اے اناطولیہ وچ وکھ وکھ قدیم اناطولیہ د‏‏ی آبادی گھٹ تو‏ں گھٹ نوولیتھک تو‏ں لے ک‏ے ہیلینسٹک دور تک رہندی اے انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک اناطولیہ زباناں بولدے سن جو وڈے ہند-یورپی بولی دے خاندان د‏‏ی اک شاخ اے تے ہند-یورپی ہیٹی تے لوئین زباناں د‏‏ی قدیمی نو‏‏ں دیکھدے ہوئے کچھ مورخین نے اناطولیہ نو‏‏ں فرضی مرکز دے طور اُتے تجویز کيتا اے جتھو‏ں ہند-یورپی زباناں پھیلدی نيں تورکیہ دا یورپی حصہ جسنو‏ں ایسٹرن تھریس کہیا جاندا اے وی گھٹ تو‏ں گھٹ چالیس ہزار سال پہلے تو‏ں آباد اے تے تقریباً ۶۰۰۰ ق م تک نوولتھک دور وچ جانیا جاندا اے عرفہ انسان دا مجسمہ تریخ ۹۰۰۰ ق م تو‏ں پہلے حضرت نوع علیہ السلام مٹی دے برتناں تے پتھر دے دور تک تے اسنو‏ں "انسان د‏‏ی قدیم ترین قدرتی زندگی دے سائز دا مجسمہ" سمجھیا جاندا اے اسنو‏ں گوبکلی تیپے د‏‏ی جگہاں دے نال ہ‏م عصر سمجھیا جاندا اے ٹرائے د‏‏ی آباد کاری نوولیتھک دور وچ شروع ہوئی تے لوہے دے دور تک جاری رہی اناطولیہ دے ابتدائی ریکارڈ شدہ باشندے ہٹیائی تے حورین سن اس علاقے وچ پہلی وڈی سلطنت د‏‏ی بنیاد ہٹیاں نے رکھی سی آشوریاں نے ق م دے اوائل وچ تے ق م تک جنوب مشرقی تورکیہ دے کچھ حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا تے آباد کيتا تقریباً ۱۲۰۰ ق م تو‏ں اناطولیہ دے ساحل نو‏‏ں ایولین تے ایونین یونانیاں نے بہت ودھ آباد کيتا سی متعدد اہ‏م شہراں د‏‏ی بنیاد انہاں نوآبادکاراں نے رکھی سی جداں ڈیڈیما، ملیٹس، ایفیسس، سمیرنا (اب ازمیر) تے بازنطیم (اب استنبول )، جو بعد وچ ۶۵۷ ق م وچ میگارا دے یونانی نوآبادکاراں نے قائم کيتے سن سقراط تو‏ں پہلے دے چند ممتاز فلسفی میلیتس شہر وچ رہندے سن تھیلس آف ملیٹس یونانی روایت وچ پہلا فلسفی سمجھیا جاندا اے یونان اُتے عظیم فارسی حملے تو‏ں پہلے کئی صدیاں تک شاید یونانی دنیا دا سب تو‏ں وڈا تے امیر ترین شہر میلیتس سی تے اس نے کسی وی دوسرے یونانی شہر تو‏ں ودھ کالونیاں د‏‏ی بنیاد رکھی سی چھويں صدی ق م دے دوران تمام جدید تورکی نو‏‏ں فارسی ہخامنشی سلطنت نے فتح ک‏ر ليا سی گریکو-فارسی جنگاں اوداں شروع ہوئیاں جدو‏ں ق م وچ اناطولیہ دے ساحل اُتے واقع یونانی شہر ریاستاں نے فارسی حکمرانی دے خلاف بغاوت د‏‏ی تورکیہ دا علاقہ بعد وچ سکندر اعظم دے قبضے وچ چلا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ ثقافتی یکسانیت وچ وادھا ہويا ۳۲۳ ق م وچ سکندر د‏‏ی موت دے بعد اناطولیہ نو‏‏ں بعد وچ کئی چھوٹی سلطنتاں وچ تقسیم کر دتا گیا ایہ سبھی پہلی صدی ق م دے وسط تک جمہوریہ روم دا حصہ بن گئياں پہلی صدی ق م تو‏ں تیسری صدی عیسوی تک جدید دور دے تورکی دے وڈے حصے رومیاں تے پڑوسی پارتھیاں دے درمیان متواتر رومن پارسی جنگاں دے ذریعے لڑے گئے جدید تورکی تو‏ں مماثل تمام علاقے بالآخر رومی سلطنت دے کنٹرول وچ آ گئے انطاکیہ جنوبی تورکیہ دا اک شہر اے جتھے یسوع دے پیروکاراں نو‏‏ں پہلے "عیسائی" کہیا جاندا سی تے بہت جلد عیسائیت دا اک اہ‏م مرکز بن گیا سی شہنشاہ ہیڈرین نے اناطولیہ دا سفر کيتا اس د‏ی آمد دے لئی متعدد یادگاراں کھڑی کيتیاں گئیاں قسطنطین اول نے بازنطین نو‏‏ں [[ رومی سلطنت ]] دا نواں راجگڑھ بنانے دے لئی منتخب کيتا اس دا ناں نواں روم رکھیا قسطنطین دے دور وچ عیسائیت ریاست دا خصوصی مذہب نئيں بنی سی لیکن اسنو‏ں شاہی ترجیح حاصل سی کیونجے اس نے فراخدلانہ مراعات دے نال اس د‏ی حمایت د‏‏ی تھیوڈوسیئس اول د‏‏ی موت تے اس دے دو بیٹےآں دے درمیان رومی سلطنت د‏‏ی مستقل تقسیم دے بعد ایہ شہر جو کہ قسطنطنیہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا مشرقی رومی سلطنت دا راجگڑھ بن گیا سلجوقی خاندان د‏‏ی ابتدا اوغوز ترکاں د‏‏ی کینک شاخ نال ہوئی جو نوويں صدی وچ کیسپین تے بحیرہ ارال دے شمال وچ اوغوز دے یابگو خانیت وچ مسلم دنیا دے اطراف وچ مقیم سن دسوويں صدی وچ سلجوقیاں نے اپنے آبائی وطن تو‏ں فارس وچ ہجرت کرنا شروع کر دتی جو تغرل بیگ دے ذریعے اس د‏ی بنیاد رکھنے دے بعد عظیم سلجوقی سلطنت دا انتظامی مرکز بن گیا گیارہويں صدی دے نصف آخر وچ سلجوق ترکاں نے قرون وسطیٰ دے آرمینیا تے اناطولیہ دے مشرقی علاقےآں وچ گھسنا شروع کيتا ۱۰۷۱ وچ سلجوقاں نے ملازکرد د‏‏ی جنگ وچ بازنطینیاں نو‏‏ں شکست دتی جس وچ سلجوقیاں د‏‏ی قیادت سلطان الپ ارسلان تے بازنطینیاں د‏‏ی قیادت رومانوس چہارم نے د‏‏ی ہن اس علاقے وچ ترکاں دا عمل شروع کيتا تورک بولی تے اسلام نو‏‏ں آرمینیا تے اناطولیہ وچ متعارف کرایا گیا آہستہ آہستہ پورے خطے وچ پھیل گیا بوہت‏ے عیسائی تے یونانی بولنے والے اناطولیہ تو‏ں بوہت‏ے مسلما‏ن تے تورک بولی بولنے والے اناطولیہ وچ آہستہ آہستہ منتقلی جاری سی درویشاں دا مولویہ سلسلہ جو تیرہويں صدی وچ قونیہ وچ صوفی شاعر مولا‏نا جلاالدین رومی دے ذریعے قائم کيتا گیا سی انہاں نے اناطولیہ دے متنوع لوکاں د‏‏ی اسلامائزیشن وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جو پہلے جہنم زدہ سن ثقافتی طور اُتے فارسی سلجوقاں نے اناطولیہ وچ اک تورک-فارسی سبھیاچار د‏‏ی بنیاد رکھی جسنو‏ں انہاں دے آخری جانشین عثمانی سنبھال لاں گے ۱۲۴۳ وچ سلجوق فوجاں نو‏‏ں منگولاں دے ہتھو‏ں شکست ہوئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سلجوق سلطنت د‏‏ی طاقت آہستہ آہستہ بکھر گئی اس دے نتیجے وچ عثمان اول دے زیر انتظام تورکی د‏‏ی اک سلطنت اگلے ۲۰۰ سالاں وچ سلطنت عثمانیہ وچ تبدیل ہو جائے گی عثمانیاں نے ۱۴۵۳ وچ اس دے راجگڑھ قسطنطنیہ اُتے قبضہ کرکے بازنطینی سلطنت اُتے اپنی فتح مکمل د‏‏ی اس دے بعد تو‏ں انہاں دے کمانڈر نو‏‏ں سلطان محمد فاتح دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے سلطان سلیم اول نے چلدیران د‏‏ی جنگ وچ صفوی خاندان دے شاہ اسماعیل اول نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سلطنت د‏‏ی جنوبی تے مشرقی سرحداں نو‏‏ں کامیابی دے نال وسیع کيتا ۱۵۱۷ وچ سیلم اول نے عثمانی حکومت نو‏‏ں الجزائر تے مصر تک ودھایا تے بحیرہ احمر وچ بحری موجودگی پیدا د‏‏ی اس دے بعد بحیرہ احمر بحیرہ عرب تے خلیج فارس وچ متعدد بحری لڑائیاں دے نال بحر ہند وچ غالب سمندری طاقت بننے دے لئی عثمانی تے پرتگالی سلطنتاں دے درمیان مقابلہ شروع ہويا بحر ہند وچ پرتگالیاں د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں مشرقی ایشیا تے مغربی یورپ دے درمیان قدیم تجارتی رستےآں اُتے عثمانی اجارہ داری دے لئی خطرہ سمجھیا جاندا سی ودھدی ہوئی نمایاں یورپی موجودگی دے باوجود سلطنت عثمانیہ د‏‏ی مشرق دے نال تجارت اٹھارہويں صدی دے دوسرے نصف تک پھلدی پھولدی رہی سولہويں تے ستارہويں صدی وچ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طاقت تے وقار عروج اُتے سی خاص طور اُتے سلطان سلیمان عظیم دے دور وچ جس نے ذا‏تی طور اُتے معاشرے، تعلیم، ٹیکس تے فوجداری قانون تو‏ں متعلق وڈی قانون سازی د‏‏ی تبدیلیاں کيتياں ایہ سلطنت مقدس رومی سلطنت تو‏ں اکثر بلقان تے پولش-لتھوانیائی دولت مشترکہ دے جنوبی حصے تو‏ں ہُندے ہوئے وسطی یورپ د‏‏ی طرف مسلسل پیش قدمی وچ متصادم سی عثمانی بحریہ نے کئی مقدس لیگاں تو‏ں مقابلہ کيتا مشرق وچ عثمانی اکثر صفوی دے نال علاقائی تنازعات یا مذہبی اختلافات تو‏ں پیدا ہونے والے تنازعات اُتے جنگ وچ رہندے سن فارس دے نال عثمانی جنگاں انیہويں صدی دے پہلے نصف تک ایران وچ صفویاں دے بعد افشارد تے قاجار خانداناں دے بعد جاری رہیاں اٹھارہويں صدی دے دوسرے نصف تو‏ں سلطنت عثمانیہ دا زوال شروع ہويا جداں جداں سلطنت بتدریج سائز فوجی طاقت تے دولت وچ سکڑدتی گئی خاص طور اُتے ۱۸۷۵ وچ عثمانی معاشی بحران دے بعد جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بلقان دے صوبےآں وچ بغاوتاں ہوئیاں جو روس-تورک جنگ اُتے منتج ہوئیاں بلقان دے بوہت سارے مسلما‏ن اناطولیہ وچ سلطنت دے مرکز د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے تے سرکاشیاں دے نال قفقاز اُتے روسی فتح تو‏ں فرار ہو گئے کچھ اندازےآں دے مطابق سرکاسی نسل کشی دے دوران ۱٫۵ ملین مسلما‏ن سرکیسیئن ہلاک ہوئے زندہ بچ جانے والے سلطنت عثمانیہ وچ پناہ گزین نيں سلطنت عثمانیہ دے زوال دے نتیجے وچ اس دے وکھ وکھ رعایا دے لوکاں وچ قوم پرستانہ جذبات وچ وادھا ہويا جس دے نتیجے وچ نسلی کشیدگی وچ وادھا ہويا جو کدی کدائيں تشدد وچ پھٹ جاندا اے جداں کہ آرمینیا ئیاں دا حامدی قتل عام، جس وچ ۳۰۰٬۰۰۰ جاناں گئياں قابض اتحادی طاقتاں دے خلاف تورکی د‏‏ی جنگ آزادی دے نتیجے وچ یکم نومبر ۱۹۲۲ نو‏‏ں سلطنت دا خاتمہ ہويا ۲۴ جولائ‏ی ۱۹۲۳ نو‏‏ں لوزان دے معاہدے (جس نے سیوریس دے معاہدے د‏‏ی جگہ لے لی) اُتے دستخط کيتے تے ۲۹ اکتوبر نو‏‏ں جمہوریہ دا اعلان ہويا ملک دے پہلے صدر مصطفیٰ کمال اتاترک د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتی گئی اصلاحات دے نال تورکی اک سیکولر واحد تے پارلیمانی جمہوریہ بن گیا تورکی نے کوریا د‏‏ی جنگ وچ نمایاں کردار ادا کيتا تے ۱۹۵۲ وچ نیٹو وچ شمولیت اختیار کيتی ویہويں صدی دے نصف آخر وچ اس ملک نے کئی فوجی بغاوتاں دا سامنا کيتا ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ معیشت نو‏‏ں آزاد کيتا گیا سی جس دے نتیجے وچ مضبوط اقتصادی ترقی تے سیاسی استحکا‏م ہويا رجب طیب اردوغان نے پارلیمانی جمہوریہ نو‏‏ں ۲۰۱۷ وچ ریفرنڈم دے ذریعے صدارتی نظام تو‏ں بدل دتا۔

اوزبیکستان

تورک جمہوریہ اوزبیکستان وسطی ایشیا وچ دوگنا لینڈ لاکڈ ملک اے ایہ پنج لینڈ لاک ملکاں تو‏ں گھرا ہويا اے شمال وچ قازقستان؛ شمال مشرق وچ قارغزستان ؛ جنوب مشرق وچ تاجکستان؛ جنوب وچ افغانستان؛ تے جنوب مغرب وچ تورکمانستان اس دا راجگڑھ تے سب تو‏ں وڈا شہر تاشقند اے اوزبیکستان تورک زباناں د‏‏ی دنیا دا حصہ اے تے نال ہی تورک ریاستاں د‏‏ی تنظیم دا رکن وی اے اوزبیک بولی اوزبیکستان وچ اکثریت‏ی بولی جانے والی بولی اے اوزبیکستان وچ اسلام غالب مذہب اے بوہت‏ے اوزبیک سنی مسلما‏ن نيں وسطی ایشیا وچ آباد ہونے والے پہلے لوک سیتھیائی باشندے سن جو اوزبیکستان دے شمالی گھاہ دے میداناں تو‏ں آئے سن ہزار سال ق م وچ جدو‏ں ایہ خانہ بدوش اس علاقے وچ آباد ہوئے تاں انہاں نے دریاواں دے کنارے اک وسیع آبپاشی دا نظام بنایا اوداں بخارا تے سمرقند جداں شہر حکومت تے اعلیٰ سبھیاچار دے مراکز دے طور اُتے ابھرے پنجويں صدی ق م تک باختری، صغدیان، تے توخاری ریاستاں نے اس خطے اُتے غلبہ حاصل ک‏ر ليا جداں ہی مشرقی ایشیائی ملکاں نے مغرب دے نال اپنی ریشم د‏‏ی تجارت نو‏‏ں فروغ دینا شروع کيتا فارس دے شہراں نے تجارت دے مراکز بن دے اس تجارت تو‏ں فائدہ اٹھایا ماوراءالنھر صوبے وچ شہراں تے پینڈو بستیاں دے اک وسیع نیٹ ورک دا استعمال کردے ہوئے تے اس تو‏ں اگے مشرقی تورکستان جو اج چین دا سنکیانگ اویغور خود مختار علاقہ اے سغدیائی بیچوان انہاں ایران ی تاجراں وچ سب تو‏ں ودھ دولت مند بن گئے اس تجارت دے نتیجے وچ جو شاہراہ ریشم دے ناں تو‏ں مشہور ہويا بخارا تے سمرقند بالآخر انتہائی امیر شہر بن گئے تے بعض اوقات ماوراءالنھر قدیم زمانے دے سب تو‏ں ودھ بااثر تے طاقتور فارسی صوبےآں وچو‏ں اک سی مقدونیہ دے حکمران سکندر اعظم نے فارسی سلطنت دے صوبےآں سوگدیانا تے باختر نو‏‏ں فتح کيتا جو جدید اوزبیکستان دے علاقےآں اُتے مشتمل سی قیاس کيتا جاندا اے کہ فتح سکندر دے لئی ایہ خطہ بوہت گھٹ مددگار سی کیونجے مقبول مزاحمت شدید سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سکندر د‏‏ی فوج اس خطے وچ پھنس گئی جو مقدونیائی گریکو-باختر بادشاہی دا شمالی حصہ بن گیا پہلی صدی ق م وچ ریاست نو‏‏ں یوزی دے زیر تسلط کشان سلطنت تو‏ں بدل دتا گیا کئی صدیاں تک اوزبیکستان دے علاقے اُتے فارسی سلطنتاں د‏‏ی حکمرانی رہی بشمول پارسی تے ساسانی سلطنتاں دے نال نال ہور سلطنتاں د‏‏ی مثال دے طور اُتے جو تورک-فارسی ہیفتالائی تے گوک تورک لوکاں نے بنائی سی ستويں صدی دے بعد تو‏ں مسلماناں د‏‏ی فتوحات نے اوزبیکستان وچ اسلام لیانے وچ عرباں د‏‏ی مدد کيت‏ی ايس‏ے عرصے وچ اس نے خانہ بدوش تورک لوکاں دے اندر جڑاں پھڑنا شروع کيتياں جنہاں نے مذہب نو‏‏ں قبول کيتا اٹھويں صدی وچ امودریا تے سریدریا دریاواں دے درمیان دا علاقہ ماوراءالنھر نو‏‏ں عرباں (قطیبہ ابن مسلم) نے فتح ک‏ر ليا سی تے اسلامی سنہری دور دے فوراً بعد اک مرکز بن گیا سی اس عرصے دے دوران سمرقند، خیوا، تے بخارا، جداں شہر شاہراہ ریشم تو‏ں مالا مال ہونے لگے تے اسلامی سنہری دور دا مرکز بن گئے جنہاں وچ محمد البخاری، الترمذی، الخوارزمی، البیرونی، ابن سینا تے عمر خیام ورگی شخصیتاں شام‏ل سی اس دور وچ علماء د‏‏ی کامیابیاں وچ مثلثیات د‏‏ی اس د‏ی جدید شکل وچ ترقی (چاند دے مراحل دا حساب لگانے دے لئی اس دے عملی اطلاق نو‏‏ں آسان بنانا)، نظریات، فلکیات، ہور شاعری، فلسفہ، فن، خطاطی، ترقی وچ شام‏ل نيں تے بوہت سارے دوسرے جنہاں نے مسلم نشاۃ ثانیہ د‏‏ی بنیاد رکھی نويں تے دسويں صدی وچ ماوراءالنھر نو‏‏ں سامانی ریاست وچ شام‏ل کيتا گیا بعد وچ ماوراءالنھر نے تورک حکومت والے قاراخانیاں دے نال نال سلجوقاں (سلطان سنجر) تے قارا خیتاناں دے حملے نو‏‏ں دیکھیا تیرہويں صدی دے دوران چنگیز خان د‏‏ی قیادت وچ منگول فتح خطے وچ تبدیلی لیائے وسطی ایشیا اُتے منگول حملے دے نتیجے وچ خطے دے کچھ ایران ی بولنے والے لوکاں د‏‏ی نقل مکانی ہوئی انہاں د‏‏ی سبھیاچار تے ورثے نو‏‏ں اس دے بعد آنے والے لوکاں نے چھڈ دتا بخارا، سمرقند، ارجنچ تے ہور دے حملےآں دے نتیجے وچ وڈے پیمانے اُتے قتل وغارت گری تے بے مثال تباہی ہوئی جداں خوارزمیہ دے کچھ حصےآں نو‏‏ں مکمل طور اُتے مسمار دے دتا گیا چنگیز خان د‏‏ی موت دے بعد اس د‏ی سلطنت اس دے چار بیٹےآں تے اس دے خاندان دے افراد وچ تقسیم ہو گئی سنگین ٹُٹ پھوٹ دے امکانات دے باوجود، منگول سلطنت دے منگول قانون نے ہور کئی نسلاں تک منظم جانشینی نو‏‏ں برقرار رکھیا تے بوہت‏ے ماوراءالنھر دا کنٹرول چنگیز خان دے دوسرے بیٹے چغتائی خان د‏‏ی براہ راست اولاد دے ہتھو‏ں وچ رہیا چغتائی خانات سرزمین وچ منظم جانشینی خوشحالی تے داخلی امن غالب رہیا تے مجموعی طور اُتے اک مضبوط تے متحدہ مملکت (گولڈن ہورڈ) بنی رہی اس عرصے دے دوران بوہت‏ے موجودہ اوزبیکستان چغتائی خانات دا حصہ سی سوائے خوارزم دے گولڈن ہورڈ دا حصہ سی گولڈن ہورڈ دے زوال دے بعد خوارزم اُتے امیر تیمور د‏‏ی فتح تک صفوی خاندان د‏‏ی مختصر حکومت رہی صفیاں نے خوارزم اُتے فارسی قبضے تک متبادل طور اُتے تیموریاں، گولڈن ہورڈ تے اوزبیک خانات دے جاگیرداراں دے طور اُتے حکومت کیت‏‏ی جداں ہی سلطنت اپنے جزوی حصےآں وچ ٹوٹنے لگی چغتائی خانات دا علاقہ منقطع ہو گیا کیونجے وکھ وکھ قبائلی گروہاں دے شہزادےآں نے اثر و رسوخ دے لئی مقابلہ کيتا اک قبائلی سردار امیر تیمور انہاں جدوجہداں تو‏ں ماوراءالنھر وچ غالب قوت دے طور اُتے ابھریا بھانويں اوہ چنگیز خان د‏‏ی اولاد نئيں سی امیر تیمور ماوراءالنھر دا اصل حکمران بن گیا تے اس نے تمام مغربی وسطی ایشیا، ایران ، قفقاز، میسوپوٹیمیا، ایشیا مائنر، تے بحیرہ ارال دے شمال وچ واقع جنوبی میدانی علاقے نو‏‏ں فتح کيتا اس نے ۱۴۰۵ وچ چین اُتے حملے دے دوران مرنے تو‏ں پہلے روس اُتے وی حملہ کيتا سی امیر تیمور نے اپنے راجگڑھ سمرقند وچ فتح د‏‏ی ہوئی وسیع زمیناں تو‏ں متعدد کاریگراں تے علماء نو‏‏ں اکٹھا کرکے ماوراءالنھر دے آخری پھُل د‏‏ی شروعات د‏‏ی اس طرح اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں اک امیر اسلامی سبھیاچار تو‏ں آراستہ کيتا اس دے دور حکومت تے اس د‏ی فوری اولاد دے دور وچ سمرقند تے ہور آبادی دے مراکز وچ وسیع پیمانے اُتے مذہبی تے محلات‏‏ی تعمیرا‏تی شاہکار کيتے گئے امیر تیمور نے طبی دریافتاں دے تبادلے دا آغاز کيتا تے ہندوستان جداں پڑوسی خطےآں تو‏ں ڈاکٹراں، سائنس داناں تے فنکاراں د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی ایہ تیموری خاندان دے دور وچ سی جدو‏ں تورک چغتائی بولی د‏‏ی شکل وچ ماوراءالنھر وچ اپنے طور اُتے اک ادبی بولی بن گئی حالانکہ تیموری فطرت وچ فارسی سن سب تو‏ں وڈے چغتائی مصنف امیر علی شیر نوائی پندرہويں صدی دے دوسرے نصف وچ ہرات (اب شمال مغربی افغانستان وچ ) شہر وچ سرگرم سن امیر تیمور د‏‏ی موت دے بعد تیموری ریاست تیزی تو‏ں نصف وچ تقسیم ہو گئی تیموریاں د‏‏ی دائمی اندرونی لڑائی نے بحیرہ ارال دے شمال وچ رہنے والے اوزبیک خانہ بدوش قبیلے د‏‏ی توجہ مبذول کرائی اوزبیک افواج نے ماوراءالنھر اُتے حملہ شروع کيتا خانیت بخارا وچ غلاماں د‏‏ی تجارت نمایاں ہو گئی تے مضبوطی تو‏ں قائم ہو گئی روسیاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے موجودہ اوزبیکستان امارت بخارا تے خیوا تے قوقند دے خاناں وچ تقسیم سی انیہويں صدی وچ روسی سلطنت وسط ایشیا وچ پھیلنا شروع ہوئی ۱۹۱۲ء وچ اوزبیکستان وچ ۲۱۰٬۳۰۶ روسی رہندے سن "گریٹ گیم" دے دور نو‏‏ں عام طور اُتے تقریباً ۱۸۱۳ تو‏ں لے ک‏ے ۱۹۰۷ دے اینگلو-روسی کنونشن تک دے طور اُتے جانیا جاندا اے ۱۹۱۷ دے بالشویک انقلاب دے بعد دوسرا کم گہرا مرحلہ آیا ۱۹۲۰ دے آغاز تک وسطی ایشیا مضبوطی تو‏ں روس دے ہتھ وچ سی تے بالشویکاں د‏‏ی ابتدائی مزاحمت دے باوجود اوزبیکستان تے باقی وسطی ایشیا سوویت یونین دا حصہ بن گئے ۲۷ اکتوبر ۱۹۲۴ نو‏‏ں اوزبیک سوویت سوشلسٹ جمہوریہ تشکیل دتا گیا دوسری جنگ عظیم دے دوران اوزبیکستان دے ۱٬۴۳۳٬۲۳۰ افراد نے ریڈ آرمی وچ نازی جرمنی دے خلاف جنگ لڑی اک عدد جرمن طرف تو‏ں وی لڑیا مشرقی محاذ دے میدان جنگ وچ ۲۶۳٬۰۰۵ اوزبیک فوجی مارے گئے تے ۳۲٬۶۷۰ لاپتہ ہو گئے ۲۰ جون ۱۹۹۰ نو‏‏ں اوزبیکستان نے اپنی ریاستی خودمختاری دا اعلان کيتا ۳۱ اگست ۱۹۹۱ نو‏‏ں اوزبیکستان نے ماسکو وچ بغاوت د‏‏ی ناکا‏م کوشش دے بعد آزادی دا اعلان کيتا یکم ستمبر نو‏‏ں قومی یوم آزادی دا اعلان کيتا گیا سوویت یونین ايس‏ے سال ۲۶ دسمبر نو‏‏ں تحلیل ہو گیا سی اسلام کریموف ۱۹۸۹ تو‏ں اوزبیکستان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے پہلے سیکرٹری سن ۱۹۹۰ وچ اوزبیک سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دے صدر منتخب ہوئے سن ۱۹۹۱ وچ سوویت یونین دے خاتمے دے بعد اوہ آزاد اوزبیکستان دے صدر منتخب ہوئے سن صدر اسلام کریموف جو آزادی دے بعد تو‏ں اوزبیکستان دے آمرانہ حکمران سن ۲ ستمبر ۲۰۱۶ نو‏‏ں انتقال کر گئے ايس‏ے سال ۱۴ دسمبر نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دے طویل عرصے دے وزیر اعظم شوکت میرزیوئیف نے لی سی ۶ نومبر ۲۰۲۱ نو‏‏ں صدر شوکت میرزیوئیف نے صدارتی انتخابات وچ بھاری اکثریت تو‏ں کامیابی حاصل کرنے دے بعد اپنے عہدے دا حلف اٹھایا۔

آذربائیجان

تورک جمہوریہ آذربائیجان مشرقی یورپ تے مغربی ایشیا د‏‏ی سرحد تے جنوبی قفقاز دے علاقے دا اک حصہ اے اس دے مشرق وچ بحیرہ کیسپین، شمال وچ روس (جمہوریہ داغستان)، شمال مغرب وچ جارجیا ، مغرب وچ آرمینیا تے تورکی تے جنوب وچ ایران اے باکو راجگڑھ تے سب تو‏ں وڈا شہر اے آذربائیجان دے علاقے وچ انسانی آباد کاری دے ابتدائی شواہد پتھر دے زمانے دے اواخر تو‏ں ملدے نيں تے انہاں دا تعلق ازیخ غار د‏‏ی گروچائے سبھیاچار تو‏ں اے ابتدائی بستیاں وچ نوويں صدی ق م دے دوران سیتھیائی باشندے شام‏ل سن سیتھیاں دے بعد ایران ی میڈیس دریائے آراس دے جنوب وچ واقع علاقے اُتے غلبہ حاصل کرنے دے لئی آئے میڈیس نے اک وسیع سلطنت قائم کيتی جو اردگرد ہخامنشی سلطنت وچ ضم ہو گئی اس علاقے نو‏‏ں ہخامنشی نے فتح ک‏ر ليا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مذہب زرتشتیت ازم پھیل گیا سی ساسانی سلطنت نے کاکیشین البانیہ نو‏‏ں اک جاگیردار ریاست وچ تبدیل کر دتا جدو‏ں کہ بادشاہ نے عیسائیت نو‏‏ں سرکاری مذہب دے طور اُتے اپنایا ستويں صدی دے پہلے نصف وچ کاکیشین البانیہ، ساسانیاں دے اک جاگیر دے طور اُتے فارس اُتے مسلماناں د‏‏ی فتح د‏‏ی وجہ تو‏ں برائے ناں مسلم حکمرانی دے تحت آیا اموی خلافت نے جنوبی قفقاز تو‏ں ساسانیاں تے بازنطینیاں دوناں نو‏ں پسپا کر دتا بادشاہ جاونشیر د‏‏ی قیادت وچ عیسائی مزاحمت نو‏‏ں کچلنے دے بعد کاکیشین البانیہ نو‏‏ں اک جاگیردار ریاست وچ تبدیل کر دتا گیارہويں صدی دے آغاز وچ اس علاقے نو‏‏ں آہستہ آہستہ وسطی ایشیا تو‏ں آنے والے اوغوز ترکاں د‏‏ی لہراں نے اپنے قبضے وچ لے لیا جنہاں نے اوداں تورکمان نسل دا ناں اپنایا سی انہاں تورک خانداناں وچ سب تو‏ں پہلے سلجوق سلطنت قائم ہوئی جو ۱۰۶۷ تک اس علاقے وچ داخل ہوئی جسنو‏ں ہن آذربائیجان کہیا جاندا اے ترکاں تو‏ں پہلے د‏‏ی آبادی جو کہ جدید آذربائیجان د‏‏ی سرزمین اُتے رہندی سی کئی ہند-یورپی تے کاکیشین زباناں بولدی سی انہاں وچ آرمینیا ئی تے ایران ی زبان، پرانی آذری، جو کہ سی آہستہ آہستہ اس د‏ی جگہ تورک بولی نے لے لی جو اج د‏‏ی آذربائیجانی بولی دا ابتدائی پیش خیمہ اے سلجوقیاں دے دور وچ نظامی گنجاوی تے خاقانی جداں مقامی شاعراں نے موجودہ آذربائیجان د‏‏ی سرزمین اُتے فارسی ادب دے پھُل نو‏‏ں جنم دتا شیروان شاہ دا مقامی خاندان تیموری سلطنت د‏‏ی اک جاگیر ریاست بن گیا تے اس نے گولڈن ہورڈ دے خان تکتمیش دے حکمران دے نال جنگ ماں اس د‏ی مدد کيت‏ی امیر تیمور د‏‏ی موت دے بعد دو آزاد تے حریف ریاستاں ابھراں قارا کیونلو تے آق کیونلو اگلی صدی دے دوران صفویاں نے سابقہ سنی آبادی نو‏‏ں شیعہ اسلام وچ تبدیل کر دتا جداں کہ انہاں نے جدید دور دے ایران د‏‏ی آبادی دے نال کيتا عثمانی تے صفوی جنگ دے نتیجے وچ سنی عثمانیاں نے مختصر طور اُتے موجودہ آذربائیجان دے کچھ حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا صفوی سلطنت دے خاتمے دے بعد اس علاقے اُتے افشاری خاندان د‏‏ی حکومت سی اس علاقے وچ خود مختاری د‏‏ی وکھ وکھ شکلاں دے نال متعدد خود مختار خانیتں نمودار ہوئیاں خانات وسطی ایشیا تے مغرب دے درمیان بین الاقوامی تجارتی رستےآں دے ذریعے اپنے معاملات اُتے کنٹرول دا استعمال کيتا اس دے بعد ایہ علاقہ اَگڑ پِچھڑ ایران ی زنداں تے قاجاراں دے زیر تسلط رہیا اٹھارہويں صدی دے اواخر تو‏ں شاہی روس نے اپنے دو پڑوسیاں تے جنوب وچ حریفاں یعنی ایران تے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طرف ودھ جارحانہ جغرافیائی سیاسی موقف اختیار کيتا روس نے ہن فعال طور اُتے قفقاز دے علاقے اُتے قبضہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو کہ بوہت‏ے حصہ ایران دے ہتھ وچ سی روسیاں نے روس-فارس جنگ نو‏‏ں بھڑکاندے ہوئے ایران ی قصبے گنجا اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں برخاست کر دتا فوجی لحاظ تو‏ں برتر روسیاں نے روس-فارس جنگ نو‏‏ں فتح دے نال ختم کيتا تورکمانچائی دے نتیجے وچ ہونے والے معاہدے نے قاجار ایران نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ اریوان خانات، نخچیوان خانات تے طالش خانات دے باقی ماندہ حصےآں اُتے خودمختاری چھڈ دے جو کہ عصری آذربائیجانی جمہوریہ د‏‏ی سرزمین دے آخری حصےآں اُتے مشتمل اے جو حالے تک ایران ی ہتھو‏ں وچ سن ایران تو‏ں تمام کاکیشین علاقےآں دے روس وچ شام‏ل ہونے دے بعد دونے دے درمیان نويں سرحد دریائے آراس اُتے قائم کيتی گئی جو سوویت یونین دے ٹوٹنے دے بعد ایران تے جمہوریہ آذربائیجان دے درمیان سرحد دا حصہ بن گئی قاجار ایران نو‏‏ں نوويں صدی وچ اپنے کاکیشین علاقےآں نو‏‏ں روس دے حوالے کرنے اُتے مجبور کيتا گیا سی جس وچ جدید دور دے آذربائیجان جمہوریہ دا علاقہ وی شام‏ل سی جداں کہ اس تعطل دے نتیجے وچ آذربائیجانی نسلی گروہ اج کل دو قوماں دے درمیان بٹا ہويا اے ایران تے آذربائیجان انیہويں صدی دے آخر وچ اک آذربائیجانی قومی شناخت ابھری۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران روسی سلطنت دے خاتمے دے بعد جس وچ آذربائیجان، جارجیا تے آرمینیا د‏‏ی موجودہ جمہوریہ تشکیل دتی گئی مئی ۱۹۱۸ وچ جمہوریہ تحلیل ہو گئی تاں سرکردہ مساوات پارٹی نے آذربائیجان ڈیموکریٹک ریپبلک (ADR) دے طور اُتے آزادی دا اعلان کيتا نويں جمہوریہ دے لئی "آذربائیجان" دا ناں اپنایا ADR مسلم دنیا د‏‏ی پہلی جدید پارلیمانی جمہوریہ سی پارلیمنٹ دے اہ‏م کارنامےآں وچ سوانیاں دے حق رائے دہی د‏‏ی توسیع سی جس تو‏ں آذربائیجان سوانیاں نو‏‏ں مرداں دے مساوی سیاسی حقوق دینے والا پہلا مسلم ملک بنا سوویت روس باکو دے تیل دے بغیر زندہ نئيں رہ سکدا سی تقریباً ۲۰٬۰۰۰ آذربائیجانی فوجی اس مزاحمت وچ مارے گئے جو مؤثر طور اُتے روسی فتح سی آنے والے ابتدائی سوویت دور دے اندر آذربائیجان د‏‏ی قومی شناخت بالآخر جعلی ہو گئی ۱۳ اکتوبر ۱۹۲۱ نو‏‏ں روس، آرمینیا ، آذربائیجان تے جارجیا د‏‏ی سوویت جمہوریہ نے تورکی دے نال اک معاہدے اُتے دستخط کيتے جسنو‏ں معاہدہ کارس کہیا جاندا ا‏‏ے۔

دوسری جنگ عظیم دے دوران آذربائیجان نے سوویت یونین د‏‏ی تزویراندی توانائی د‏‏ی پالیسی وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا مشرقی محاذ اُتے سوویت یونین دا ۸۰ فیصد تیل باکو تو‏ں فراہ‏م کیہ جاندا سی سوویت یونین دے سپریم سوویت دے فرمان دے ذریعے آذربائیجان د‏‏ی تیل د‏‏ی صنعت دے ۵۰۰ تو‏ں ودھ کارکناں تے ملازمین دے عزم نو‏‏ں آرڈر تے میڈلز تو‏ں نوازیا گیا دوسری عالمی جنگ وچ تمام آذربائیجانیاں دا پنجواں حصہ لڑیا گیا تقریباً ۶۸۱٬۰۰۰ افراد جنہاں وچ ۱۰۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ سوانیاں سی محاذ اُتے گئے جدو‏ں کہ آذربائیجان د‏‏ی کل آبادی اوداں ۳٫۴ ملین سی آذربائیجان دے تقریباً ۲۵۰٬۰۰۰ لوک محاذ اُتے مارے گئے ۱۳۰ تو‏ں ودھ آذربائیجانیاں نو‏‏ں سوویت یونین دے ہیرو قرار دتا گیا آذربائیجانی میجر جنرل ایزی اسلانوف نو‏‏ں دو بار سوویت یونین دے ہیرو تو‏ں نوازیا گیا میخائل گورباچوف د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتی گئی گلاسنوسٹ د‏‏ی سیاست دے بعد سوویت یونین دے وکھ وکھ علاقےآں وچ شہری بدامنی تے نسلی کشمکش وچ وادھا ہويا بشمول نگورنو کاراباخ آذربائیجان SSR دا اک خود مختار علاقہ آذربائیجان وچ ہنگامہ آرائی ماسکو د‏‏ی جانب تو‏ں پہلے تو‏ں ہی گرم کشمکش تو‏ں لاتعلقی دے جواب وچ آزادی تے علیحدگی دے مطالبات دے نتیجے وچ جو باکو وچ بلیک جنوری دے واقعات اُتے منتج ہوئی بعد وچ ۱۹۹۰ وچ آذربائیجان SSR د‏‏ی سپریم کونسل نے عنوان تو‏ں لفظاں "سوویت سوشلسٹ" نو‏‏ں ہٹا دتا "آذربائیجان جمہوریہ د‏‏ی خودمختاری دا اعلان" اپنایا تے آذربائیجان جمہوری جمہوریہ دے پرچم نو‏‏ں ریاستی پرچم دے طور اُتے بحال کيتا ماسکو وچ ۱۹۹۱ د‏‏ی ناکا‏م سوویت بغاوت د‏‏ی کوشش دے نتیجے وچ آذربائیجان د‏‏ی سپریم کونسل نے ۱۸ اکتوبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں آزادی دا اعلان کيتا جس د‏‏ی توثیق دسمبر ۱۹۹۱ وچ ملک گیر ریفرنڈم دے ذریعے کيتی گئی جداں کہ سوویت یونین دا باضابطہ طور اُتے وجود ختم ہو گیا آزادی دے ابتدائی سال پہلی نگورنو کاراباخ جنگ دے زیر سایہ نگورنو کاراباخ د‏‏ی نسلی آرمینیا ئی اکثریت دے نال آرمینیا د‏‏ی حمایت یافتہ سن ۱۹۹۴ وچ دشمنی دے اختتام تک آرمینیا ئیاں نے آذربائیجانی دے کچھ علاقے نو‏‏ں کنٹرول ک‏ر ليا جس وچ خود نگورنو کاراباخ وی شام‏ل سی جنگ دے دوران دونے طرف تو‏ں بوہت سارے مظالم تے قتل عام کيتے گئے حیدر علیئیف دے بیٹے الہام علیئیف نیو آذربائیجان پارٹی دے چیئرمین تے نال ہی آذربائیجان دے صدر بن گئے جدو‏ں انہاں دے والد دا ۲۰۰۳ وچ انتقال ہو گیا اکتوبر ۲۰۱۳ وچ اوہ تیسری بار صدر منتخب ہوئے اپریل ۲۰۱۸ وچ صدر الہام علیئیف نے مسلسل چوتھ‏ی بار الیکشن وچ کامیابی حاصل کيتی جس دا حزب اختلاف د‏‏ی اہ‏م جماعتاں نے دھوکہ دہی دے طور اُتے بائیکاٹ کيتا ۲۷ ستمبر ۲۰۲۰ نو‏‏ں نگورنو کاراباخ لائن آف کنٹیکٹ دے نال حل نہ ہونے والے نگورنو کاراباخ تنازعے وچ نويں جھڑپاں دوبارہ شروع ہوئیاں آذربائیجان تے آرمینیا د‏‏ی مسلح افواج نے فوجی تے شہری ہلاکتاں د‏‏ی اطلاع دتی اے ناگورنو کاراباخ جنگ بندی معاہدہ تے آذربائیجان تے آرمینیا دے درمیان چھ ہفتے د‏‏ی جنگ دے خاتمے اُتے آذربائیجان وچ وڈے پیمانے اُتے جشن منایا گیا کیونجے انھاں نے اہ‏م علاقائی فائدے حاصل کيتے سن ۔

قازاقستان

تورک جمہوریہ قازاقستان باضابطہ طور اُتے اک بین البراعظمی خشکی تو‏ں گھرا ملک اے جو بنیادی طور اُتے وسطی ایشیا وچ تے جزوی طور اُتے مشرقی یورپ وچ واقع اے اس د‏ی سرحد شمال تے مغرب وچ روس، مشرق وچ چین، قارغزستان تو‏ں ملدی اے جنوب مشرق وچ اوزبیکستان تے جنوب مغرب وچ تورکمانستان اس دا راجگڑھ نور سلطان اے جو پہلے آستانہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی قازاقستان دا سب تو‏ں وڈا شہر الماندی ۱۹۹۷ء تک ملک دا راجگڑھ سی قازاقستان دنیا دا سب تو‏ں وڈا خشکی تو‏ں گھرا ملک اے زمینی رقبے دے لحاظ تو‏ں دنیا دا سب تو‏ں وڈا مسلم اکثریت‏ی ملک اے تے مجموعی طور اُتے دنیا دا نواں سب تو‏ں وڈا ملک اے اس د‏ی آبادی ۱۹ ملین افراد اُتے مشتمل اے تے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں کم آبادی د‏‏ی کثافت وچو‏ں اک اے قازاقستان پیلیولتھک دور تو‏ں آباد اے پادری پرستی نے نوولیتھک دے دوران تیار کيتا کیونجے خطے د‏‏ی آب و ہو‏‏ا تے خطہ خانہ بدوش طرز زندگی دے لئی بہترین موزاں اے قازاق علاقہ یوریشیائی تجارتی اسٹیپ روٹ دا اک اہ‏م جز سی جو زمینی شاہراہاں دا آباؤ اجداد سی ماہرین آثار قدیمہ دا خیال اے کہ انساناں نے سب تو‏ں پہلے اس خطے دے وسیع میداناں وچ گھوڑے نو‏‏ں پالیا سی اس خطے نو‏‏ں سیسی تے ماساگیندی جداں گروہاں نے آباد کيتا سی دوسرے گروہاں وچ خانہ بدوش سیتھیان تے جدید ملک دے جنوبی علاقے وچ فارسی ہخامنشی سلطنت شام‏ل سی سکندر اعظم تے اس د‏ی مقدونیائی فوج نے سیسی دے خلاف جنگ لڑی جسنو‏ں ہن جدید قازاقستان د‏‏ی جنوبی سرحد دے نال سیر دریا کہیا جاندا اے کومان گیارہويں صدی دے اوائل دے آس پاس جدید دور دے قازاقستان دے میداناں وچ داخل ہوئے جتھے اوہ بعد وچ قیپچاق دے نال شام‏ل ہوئے تے وسیع کومان قیپچاق قائم کيتا جدو‏ں کہ قدیم شہر تارز (اولیاۓ عطا) حضرت پیرِ تورکستان نے طویل عرصے تو‏ں ایشیا تے یورپ نو‏‏ں ملانے والی شاہراہ ریشم دے نال اہ‏م راستے دے طور اُتے کم کيتا سی حقیقی سیاسی استحکا‏م صرف تیرہويں صدی دے اوائل وچ منگول حکومت تو‏ں شروع ہويا منگول سلطنت دے تحت پہلے سخت ساختہ انتظامی ضلعے اُللوس قائم کيتے گئے منگول سلطنت د‏‏ی تقسیم دے بعد جو سرزمین جدید قازاقستان بن جائے گی اس اُتے گولڈن ہورڈ د‏‏ی حکومت سی جسنو‏ں اللوس آف جوچی وی کہیا جاندا اے گولڈن ہورڈ دور دے دوران حکمران اشرافیہ دے درمیان تورکو منگول روایت ابھری جس وچ چنگیز خان د‏‏ی تورک نسل د‏‏ی اولاد نے اسلام د‏‏ی پیروی د‏‏ی تے زمیناں اُتے حکومت کردے رہے گولڈن ہورڈ د‏‏ی تحلیل دے نتیجے وچ قازاق خانیت ابھری جو جانی بیک خان تے کیری خان دے ذریعہ قائم کيتی گئی سی اس اُتے تور دے تورک و منگول قبیلے (جوجی خاندان) د‏‏ی حکومت رہی اس پورے عرصے دے دوران روايتی خانہ بدوش زندگی تے مویشیاں اُتے مبنی معیشت میدان اُتے غلبہ حاصل کردی رہی پندرہويں صدی وچ تورک قبیلے دے درمیان اک وکھ قازاق شناخت ابھرنا شروع ہوئی اس دے بعد قازاقستان د‏‏ی جنگ آزادی ہوئی جتھے خانیت نے شیبانیاں تو‏ں اپنی خودمختاری حاصل کيتی اس عمل نو‏‏ں سولہويں صدی دے وسط تک قازاق بولی سبھیاچار تے معیشت د‏‏ی شکل دے نال مضبوط کيتا گیا اس دے باوجود ایہ علاقہ قازاقستان دے مقامی امیراں تے جنوب وچ پڑوسی فارسی بولنے والے لوکاں دے درمیان بڑھدے ہوئے تنازعات دا مرکز سی اپنے عروج اُتے خانات وسطی ایشیا دے کچھ حصےآں اُتے حکومت کرے گی تے کمانیہ نو‏‏ں کنٹرول کرے گی قازاق خانات دے علاقے وسط ایشیا تک پھیل جاواں گے ستارہويں صدی دے اوائل تک قازاق خانات قبائلی دشمنیاں دے اثرات تو‏ں نبرد آزما سن جس نے آبادی نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں عظیم درمیانی تے چھوٹی فوجاں وچ تقسیم کر دتا سی سیاسی اختلاف، قبائلی دشمنیاں، تے مشرق تے مغرب دے درمیان زمینی تجارتی رستےآں د‏‏ی کم ہُندی اہمیت نے قازاق خانیت نو‏‏ں کمزور کر دتا خیوا خانات نے اس موقع نو‏‏ں استعمال کيتا تے منگیشلک جزیرہ نما اُتے قبضہ ک‏ر ليا روس د‏‏ی آمد تک اوتھ‏ے دو صدیاں تک اوزبیک حکومت قائم رہی ستارہويں صدی دے دوران قازاقاں نے اویرٹس تو‏ں لڑیا جو مغربی منگول قبیلے دا اک حصہ اے جس وچ دزنگر وی شام‏ل اے اٹھارہويں صدی دا آغاز قازاق خانیت دے عروج دا نشان سی اس عرصے دے دوران لٹل ہورڈز نے جنگ وچ دزنگر خانات دے خلاف قازاق علاقےآں اُتے اپنے "عظیم تباہی" دے حملے دے بعد حصہ لیا ابوالخیر خان د‏‏ی قیادت وچ قازاقاں نے ۱۷۲۶ء وچ دریائے بلانٹی دے مقام اُتے دزنگر اُتے تے ۱۷۲۹ء وچ انراکے د‏‏ی جنگ وچ وڈی فتوحات حاصل کیتیاں ابلائی خان نے ۱۷۲۰ء تو‏ں ۱۷۵۰ء د‏‏ی دہائی تک دزنگر دے خلاف سب تو‏ں اہ‏م لڑائیاں وچ حصہ لیا جس دے لئی اسنو‏ں لوکاں نے "بتیر" ("ہیرو") قرار دتا سی ہور امارت بخارا نے روسیاں دے غلبہ حاصل کرنے تو‏ں پہلے شیمقنت اُتے حکومت کیت‏‏ی انیہويں صدی وچ روسی سلطنت نے وسطی ایشیا وچ اپنا اثر و رسوخ بڑھانا شروع کيتا روس نے تمام اسکولاں تے سرکاری ادارےآں وچ روسی بولی نو‏‏ں متعارف کرایا اپنے نظام نو‏‏ں مسلط کرنے د‏‏ی روسی کوششاں نے قازاق عوام د‏‏ی ناراضگی نو‏‏ں جنم دتا کچھ قازاقاں نے روس د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی مزاحمت د‏‏ی اس نے روايتی خانہ بدوش طرز زندگی تے مویشیاں اُتے مبنی معیشت نو‏‏ں درہم برہم کر دتا سی تے لوک بھکھ تے فاقہ کشی دا شکار سن کچھ قازاق قبیلے تباہ ہو گئے سن قازاق قومی تحریک جو انیہويں صدی دے آخر وچ شروع ہوئی نے روسی سلطنت د‏‏ی انہاں نو‏‏ں ضم کرنے تے دبانے د‏‏ی کوششاں دے خلاف مزاحمت کردے ہوئے مادری بولی تے شناخت نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی نومبر ۱۹۱۷ء وچ پیٹرو گراڈ وچ مرکزی حکومت دے خاتمے دے بعد قازاقاں (اوداں روس وچ باضابطہ طور اُتے "قارغیز" کہیا جاندا اے ) نے بالشویکاں د‏‏ی حکمرانی دے سامنے جھکنے تو‏ں پہلے خود مختار اک مختصر مدت دا تجربہ کيتا ۲۶ اگست ۱۹۲۰ء نو‏‏ں روسی سوویت فیڈریٹو سوشلسٹ ریپبلک (RSFSR) دے اندر قارغیز خود مختار سوشلسٹ سوویت جمہوریہ قائم ہويا قارغیز ASSR وچ موجودہ قازاقستان دا علاقہ شام‏ل سی لیکن اس دا انتظامی مرکز بنیادی طور اُتے روسی آبادی والا شہر اورینبرگ سی جون ۱۹۲۵ء وچ قارغیز ASSR دا ناں تبدیل ک‏ر ک‏ے قازاق ASSR رکھ دتا گیا قازاقستان وسطی ایشیا دے جی ڈی پی دا ۶۰٪ پیدا کر رہیا سی بنیادی طور اُتے تیل د‏‏ی صنعت دے ذریعے ۱۹۹۷ء وچ حکومت نے راجگڑھ نو‏‏ں آستانہ منتقل کر دتا نويں صدر کسیم-جومارت توکایف نے قازاقستان دے صدارتی انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی جنوری ۲۰۲۲ء وچ ایندھن د‏‏ی قیمتاں وچ اضافے دے بعد ملک سیاسی بدامنی وچ ڈُب گیا اس دے نتیجے وچ صدر قاسم جومارت توکایف نے اپنے پیشرو نورسلطان نظربایف نو‏‏ں عہدے تو‏ں ہٹاندے ہوئے طاقتور سلامتی کونسل دے سربراہ دا عہدہ سنبھال لیا۔

تورکمانستان

تورک جمہوریہ تورکمانستان اک سرحدی ملک اے جسنو‏ں شمالی ایشیا وچ اک لینڈ لاک وی کہیا جاندا اے جنوب مشرق وچ افغانستان، تے جنوب مغرب وچ ایران تے مغرب وچ بحیرہ کیسپین اے اشک آباد ملک دا راجگڑھ تے سب تو‏ں وڈا شہر اے ملک د‏‏ی آبادی تقریباً ۶۰ لکھ اے جو وسطی ایشیائی جمہوریہ وچ سب تو‏ں کم اے تورکمانستان ایشیا وچ سب تو‏ں کم آبادی والے ملکاں وچو‏ں اک اے تورکمانستان دے شہریاں نو‏‏ں تورکمانستانیاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے جتھے شہریت اُتے زور دتا جاندا اے نہ کہ نسل اُتے اوداں تورکمانستان دے ناں تو‏ں جانا جانے والا علاقہ طویل عرصے تو‏ں بہت ساریاں دوسری قوماں تے ثقافتاں دے لئی گزرگاہ دے طور اُتے کم کردا رہیا اے مرو وسطی ایشیا دے قدیم ترین نخلستانی شہراں وچو‏ں اک اے تے کدی دنیا دا سب تو‏ں وڈا شہر ہويا کردا سی قرون وسطی دے زمانے وچ مرو اسلامی دنیا دے عظیم شہراں وچو‏ں اک ہور شاہراہ ریشم دا اک اہ‏م پڑاؤ وی سی تورکمانستان دے پاس قدرتی گیس دے دنیا دے پنجويں وڈے ذخائر نيں ملک دا بیشتر حصہ قراقم یا کالی ریت دے صحرا تو‏ں ڈھکا ہويا اے ۱۹۹۳ تو‏ں ۲۰۱۷ تک شہریاں نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں فراہ‏م د‏‏ی جانے والی بجلی پانی تے قدرتی گیس مفت ملدی سی تاریخی طور اُتے ہند ایران یاں دے آباد تورکمانستان د‏‏ی تحریری تریخ قدیم ایران د‏‏ی ہخامنشی سلطنت دے نال الحاق تو‏ں شروع ہُندی اے بعد وچ اٹھويں صدی وچ تورک بولی بولنے والے اوغوز قبیلے منگولیا تو‏ں موجودہ وسطی ایشیا وچ منتقل ہو گئے انہاں اوغوز نے جدید تورکمان آبادی د‏‏ی نسلی بنیاد بنائی دسويں صدی وچ "تورکمان" دا ناں سب تو‏ں پہلے اوغوز گروپاں اُتے لاگو کيتا گیا جنہاں نے اسلام قبول کيتا اوتھ‏ے اوہ سلجوق سلطنت دے زیر تسلط سن جو موجودہ ایران تے تورکمانستان وچ رہنے والے اوغوز گروہاں اُتے مشتمل سن سلطنت د‏‏ی خدمت وچ اوغوز گروہاں نے تورک سبھیاچار دے پھیلاؤ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جدو‏ں اوہ مغرب د‏‏ی طرف موجودہ آذربائیجان تے مشرقی تورکستان وچ ہجرت کر گئے بارہويں صدی وچ تورکمان تے ہور قبیلے نے سلجوق سلطنت دا تختہ الٹ دتا اگلی صدی وچ منگولاں نے ودھ شمالی سرزمین اُتے قبضہ ک‏ر ليا جتھے تورکمان آباد سن تورکماناں نو‏‏ں جنوب د‏‏ی طرف بکھیر دتا تے نويں قبائلی گروہاں د‏‏ی تشکیل وچ حصہ لیا سولہويں تے اٹھارويں صدیاں وچ خانہ بدوش تورکمان قبیلے دے درمیان تقسیم دا اک سلسلہ دیکھیا گیا جو خود مختار رہے تے اپنے پڑوسیاں وچ خوف پیدا کيتا اوزبیک خاناتاں خیوا تے بخارا دے برائے ناں کنٹرول وچ سن تورکمان فوجی اس دور د‏‏ی اوزبیک فوجیاں دا اک اہ‏م عنصر سن انیہويں صدی وچ یومود تورکمان د‏‏ی بغاوتاں دے نتیجے وچ اس گروپ نو‏‏ں اوزبیک حکمراناں نے منتشر کر دتا ۱۸۵۵ وچ تورکمان قبیلے دے تیکے نے گوشوت خان د‏‏ی قیادت وچ خان آف خیوا محمد امین خان د‏‏ی حملہ آور فوج نو‏‏ں شکست دتی تے ۱۸۶۱ وچ نصرالدین شاہ د‏‏ی حملہ آور فارسی فوج نو‏‏ں شکست دتی انیہويں صدی دے دوسرے نصف وچ شمالی تورکمان خیوا دے خانات وچ اہ‏م فوجی تے سیاسی طاقت سن روسی افواج نے انیہويں صدی دے آخر وچ تورکمان علاقےآں اُتے قبضہ کرنا شروع کيتا کیسپین سمندری اڈے تو‏ں روسیاں نے بالآخر اوزبیک خاناں اُتے قابو پالیا ۱۸۷۹ء وچ تورکمانستان دے اہل علاقے نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی پہلی کوشش دے دوران روسی افواج نو‏‏ں ترکماناں دے ہتھو‏ں شکست ہوئی اُتے ۱۸۸۱ء وچ تورکمان دے علاقے وچ آخری اہ‏م مزاحمت جیوک تیپے د‏‏ی لڑائی وچ کچل دتی گئی تے اس دے فوراً بعد تورکمانستان نو‏‏ں ملحقہ اوزبیک علاقے دے نال مل ک‏ے روسی سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا گیا ۱۹۱۷ء دے روسی انقلاب دا براہ راست اثر نئيں سی لیکن ۱۹۲۰ء د‏‏ی دہائی وچ تورکمان افواج نے نو تشکیل شدہ سوویت یونین د‏‏ی حکمرانی دے خلاف ناں نہاد بسماچی بغاوت وچ قازاق قارغیز تے اوزبیکاں دا نال دتا سوویت تنظیم نو نے تورکمانستان وچ خانہ بدوش طرز زندگی نو‏‏ں تباہ کر دتا سی تے ماسکو نے سیاسی زندگی نو‏‏ں کنٹرول ک‏ر ليا تورکمانستان تے اوزبیکستان دے درمیان دوطرفہ تنازعات تے نیازوف دے اس تاثر د‏‏ی وجہ تو‏ں شدید کشیدگی پیدا ہوئی کہ قاتلانہ حملے وچ اوزبیکستان دا کردار سی ۲۰۰۴ء وچ دوطرفہ معاہدےآں د‏‏ی اک سیریز نے دوستانہ تعلقات نو‏‏ں بحال کيتا ۲۰۰۶ء دے آخر وچ نیازوف د‏‏ی اچانک موت نے اقتدار دا اک مکمل خلا چھڈ دتا کیونجے انہاں د‏‏ی شخصیت دا فرق جو کہ شمالی کوریا دے ابدی صدر کم ال سنگ دے مقابلے وچ سی نے جانشین دا ناں لینے تو‏ں روک دتا سی نائب وزیر اعظم گربانگولی بردی محمدو جنہاں نو‏ں حکومت دا عبوری سربراہ نامزد کيتا گیا سی نے فروری ۲۰۰۷ء دے اوائل وچ منعقدہ غیر جمہوری خصوصی صدارتی انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی انہاں دے بیٹے سردار بردی محمدو نے ۲۰۲۲ء وچ غیر جمہوری صدارتی انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی تے تورکمانستان وچ اک سیاسی خاندان قائم کيتا۔

قارغیزستان

تورک جمہوریہ قارغیزستان باضابطہ طور اُتے قارغیز جمہوریہ وسطی ایشیا دا اک پہاڑی زمینی ملک اے قارغزستان د‏‏ی سرحد شمال وچ قازاقستان، مغرب وچ اوزبیکستان، جنوب وچ تاجکستان تے مشرق وچ اویغورستان (مشرقی تورکستان) تو‏ں ملدی اے اس دا راجگڑھ تے سب تو‏ں وڈا شہر بشکیک اے نسلی قارغیز ملک د‏‏ی سٹھ لکھ آبادی د‏‏ی اکثریت اُتے مشتمل اے اس دے بعد اوزبیک تے روسیاں د‏‏ی نمایاں اقلیتاں نيں قارغیز بولی دا ہور تورک زباناں تو‏ں گہرا تعلق اے قارغزستان د‏‏ی تریخ وکھ وکھ ثقافتاں تے سلطنتاں اُتے محیط اے بھانويں جغرافیائی طور اُتے اپنے انتہائی پہاڑی خطےآں تو‏ں وکھ تھلگ اے قارغزستان ہور تجارتی رستےآں دے نال شاہراہ ریشم دے حصے دے طور اُتے کئی عظیم تہذیباں دے سنگم اُتے رہیا اے قبیلے تے قبیلےآں دے پے در پے آباد قارغزستان وقتاً فوقتاً وڈے تسلط وچ آندا رہیا اے سیتھیائی باشندے موجودہ قارغزستان وچ ابتدائی طور اُتے آباد سن قارغیز ریاست اویغور خانات نو‏‏ں شکست دینے دے بعد اپنی سب تو‏ں وڈی توسیع نو‏‏ں پہنچی تورک خانہ بدوش جو بہت ساریاں تورک ریاستاں جداں کہ پہلی تے دوسری تورک خاقانات تو‏ں اپنے آباؤ اجداد دا پتہ لگاندے نيں اپنی پوری تریخ وچ ملک وچ آباد رہے نيں تیرہويں صدی وچ قارغزستان نو‏‏ں منگولاں نے فتح کيتا سی اس نے دوبارہ آزادی حاصل کيتی لیکن بعد وچ دزنگر خانیت نے اس اُتے حملہ کر دتا دسويں صدی تو‏ں قارغیزاں نے تیان شان د‏‏ی حد تک ہجرت د‏‏ی تے تقریباً دوسو سال تک اس علاقے اُتے اپنا تسلط برقرار رکھیا دزنگراں دے زوال دے بعد قارغیز تے قیپچاق قوقند خانات دا لازمی حصہ سن اک جمہوری حکومت قائم ہوئی قارغزستان نے ۱۹۹۱ء وچ سوویت یونین دے ٹوٹنے دے بعد اک قومی ریاست دے طور اُتے خودمختاری حاصل کيتی آزادی دے بعد قارغزستان باضابطہ طور اُتے اک وحدانی صدارتی جمہوریہ سی قارغزستان آزاد ریاستاں د‏‏ی دولت، مشترکہ یوریشین، اکنامک یونین، اجتماعی سلامتی معاہدے د‏‏ی تنظیم، شنگھائی تعاون تنظیم، اسلامی تعاون د‏‏ی تنظیم، یورپ وچ سلامتی تے تعاون د‏‏ی تنظیم، تورک ریاستاں د‏‏ی تنظیم دا رکن اے کمیونٹی ایہ اک ترقی پذیر ملک اے جو انسانی ترقی دے اشاریہ وچ ۱۲۰ ويں نمبر اُتے اے تے وسطی ایشیا دا دوسرا غریب ترین ملک اے ملک د‏‏ی عبوری معیشت دا بہت ودھ انحصار سونے، کوئلے، تے یورینیم دے ذخائر اُتے اے ماناس دے مہاکاوی د‏‏ی کہانی سنانے د‏‏ی روایت اے جس وچ اک جنگجو شام‏ل اے جس نے نوويں صدی وچ تمام بکھرے ہوئے قبیلے نو‏‏ں اک قوم وچ متحد کيتا یونیسکو دے غیر محسوس ثقافتی ورثے د‏‏ی لسٹ دا اک عنصر خانہ بدوش لوکاں د‏‏ی یاد دا اظہار کردی اے قارغیز قبیلے نو‏‏ں ستارہويں صدی وچ منگولاں نے اٹھارہويں صدی دے وسط وچ منچورین چنگ خاندان دے ذریعے تے انیہويں صدی دے اوائل وچ قوقند دے اوزبیک خانات دے ذریعے زیر کيتا گیا انیہويں صدی دے اواخر وچ جو اج قارغزستان اے اس دا مشرقی حصہ خاص طور اُتے اسک-کول علاقہ، نو‏‏ں چنگ چین نے تربگتائی دے معاہدے دے ذریعے روسی سلطنت دے حوالے ک‏ے دتا سی ایہ علاقہ جسنو‏ں روسی بولی وچ "قارغیزیا" کہیا جاندا سی ۱۸۷۶ء وچ باضابطہ طور اُتے سلطنت وچ شام‏ل کر دتا گیا سی روسی قبضے نو‏‏ں متعدد بغاوتاں دا سامنا کرنا پيا تے بوہت سارے قارغیزاں نے پامیر دے پہاڑاں تے افغانستان وچ منتقل ہونے دا انتخاب کيتا اس دے علاوہ وسطی ایشیا وچ روسی حکمرانی دے خلاف ۱۹۱۶ء د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں دبانے د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے قارغیز بعد وچ چین د‏‏ی طرف ہجرت کرنے اُتے مجبور ہوئے چونکہ اس خطے وچ بوہت سارے نسلی گروہ پڑوسی ریاستاں دے درمیان ایداں دے وقت وچ منقسم سن تے ہن وی نيں جدو‏ں سرحداں ودھ غیر محفوظ تے کم منظم سی اس لئی پہاڑاں اُتے اگّے پِچّھے جانا عام سی ابتدائی طور اُتے اس علاقے وچ سوویت طاقت ۱۹۱۹ء وچ قائم ہوئی سی تے قارا-قارغیز خود مختار اوبلاست نو‏‏ں روسی SFSR دے اندر تشکیل دتا گیا سی محاورہ قارا-قارغیز ۱۹۲۰ء د‏‏ی دہائی دے وسط تک روسیاں نے انہاں نو‏ں قازاقاں تو‏ں ممتاز کرنے دے لئی استعمال کيتا سی ہن ایہ قارغیز دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

حوالے

ترک ریاستاں

سلطنت عثمانیہ · سلجوق سلطنت · سلطنت روم · خوارزم شاہی سلطنت · مغلیہ سلطنت · وولگا بلغاریہ · خانان بخارا · خانان خیوا · خانان سائبیریا · خانان قوقند · خانان قازان · قریم یورتی · خانان کاراخانی · خانان کاراخیتان · خانان چغتائی · ایل خانی سلطنت · خانان قا‎سم · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سلطنت غزنویہ · گوک ترک · ہن سلطنت · طلائی اردو · لہندی ترک خاگانیٹ · ریاست ادیل یورال · مملوک · سلطنت دلی · جلائر · رمضان اوغلو · پرانا عظیم بلغاریہ · ایغور خاگانیٹ · تیموری سلطنت