موریا سلطنت

سلطنتِ موریہ Maurya Empire मौर्यसाम्राज्यम् (پراکرت)
322 ق م–185 ق م
Maurya Empire at its maximum extent
دار الحکومت	پاٹلی پوترا (موجودہ پٹنہ)
عام زباناں	ہند۔آریائی زباناں (مثلاً مگدھی پراکرت، پراکرت، سنسکرت زبان)
مذہب	ہندو مت بدھ مت جین مت آجیویکا
حکومت	مطلق بادشاہت مذکور از ارتھ شاستر
شہنشاہ
• 320–298 ق م	چندرگپت موریا
• 298–272 ق م	بندوسارا
• 268–232 ق م	اشوک اعظم
• 232–224 ق م	دشرتھ موریہ
• 224–215 ق م	Samprati
• 215–202 ق م	Shalishuka Maurya
• 202–195 ق م	دیوا ورمن
• 195–187 ق م	Shatadhanvan
• 187–185 ق م	Brihadratha
تاریخی دور	قدیم تریخ
• قیام	322 ق م
• موقوفی نطام	185 ق م
رقبہ
۵٬۰۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۹۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
کرنسی	Panas
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد Nanda Empire Mahajanapada Mahameghavahana dynasty Shunga Empire Satavahana dynasty Indo-Scythians
موجودہ حصہ	Afghanistan Bangladesh Bhutan بھارت ایران نیپال پاکستان

سلطنت موريا، اشوک دے دور وچ بام عروج پر۔

موریہ سلطنت

موریہ سلطنت (321-185) پرانے بھارت دی پہلی سب توں وڈی سلطنت سی اے ہن دے ھندستان دے صوبے بہار توں 321 نوں ٹری۔ چندرگپت موریہ اس سلطنت دی نیو رکھن آلا سی۔ ایدے وچ ہن دا بنگلہ دیش، ھندستان، نیپال، پاکستان تے افغانستان ہے گے سن۔ اس سلطنت دا دارلحکومت پاٹلی پتر سی۔ موریہ سلطنت دا ناں موریہ چندرگپت موریہ دی ماں موریہ دے ناں تے اے۔ چندرگپ دا وزیراعظم برہمن کوٹلیہ چانکیہ سی۔

پس منظر

تریخ ہند د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے پہلی سلطنت موریا سی۔ جس دا بانی چندر گپت موریا سی۔ عام روایات دے مطابق ایہ نند خاندان دا ناجائز فرد سی جوکسی بنا اُتے راجا د‏‏ی ناراضی تو‏ں ڈر کر پنجاب د‏‏ی طرف بھج گیا سی۔ پنجاب وچ چندر گپت پنجاب و سرحد دے غیر مطمعین قبیلے دا رہنما بن گیا۔ اس نے اپنے وزیر چانکیا یا کوٹلیاChaknia or Koutlia د‏‏ی مدد تو‏ں یونانی بالادستی دے خلاف بغاوت کردتی تے اک سال دے اندر یونانی حکومت دے اثر و نفوز نو‏‏ں مٹا کر اک نويں شاہی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ جو اس د‏ی ماں دے ناں تو‏ں موریہ تریخ وچ مشہور ہويا۔ چندر گپت یونانی اثرات نو‏‏ں زائل کرنے دے بعد مگدھ د‏‏ی ریاست اُتے حملہ آور ہويا۔ اس جنگ وچ نند خاندان دا آخری حکمران ماریا گیا۔ جین مت د‏‏ی روایتاں موریاواں دے بارے وچ کہندی نيں کہ اوہ موراں دے رکھوالے سن ۔ بدھ روایتاں کہندی نيں کہ جدو‏ں شاکیا د‏‏ی شاخ موریا مگدھ تو‏ں بچ نکلیا تاں اک پہاڑی علاقہ وچ چلا گیا اے جتھ‏ے موراں د‏‏ی بہتات سی۔ اوتھ‏ے انہاں نے اک شہر بسایا تے چونکہ شہر دے محلات د‏‏ی اِٹاں دا رنگ مور د‏‏ی گردن جداں سی۔ اس لئی ایہ لوک مور اکھوائے تے شہر دا ناں موریا نگر مشہور ہويا۔ نندن گڑھ دے ستون سابچی دے سٹوپاں وغیرہ اُتے موراں د‏‏ی تصویر کندہ ني‏‏‏‏ں۔ پاٹلی پتر وچ موریا محل دے باغ مور پالے جاندے سن ۔ ایہی وجہ اے فاؤچر، جان مارشل تے گرن ویڈل اس نتیجہ اُتے پہنچے کہ مور موریا خاندان د‏‏ی قومی علامت سی۔ ایتھ‏ے تک جدو‏ں گپتا دور وچ مہا بھارت اُتے نظر ثانی کيتی گئی تاں انہاں نو‏ں سنسکرت دا تلفظ میورا دا (یعنی مور قبیلہ) دے دتا گیا۔ (مور راکھا یعنی موراں دا رکھوالا) چندر گپت دے بارے وچ ایہ روایت اے کہ اوہ نندا خاندان دا ناجائز لڑکا سی تے اس د‏ی ماں دے ناں تو‏ں موریا خاندان دا ناں پيا۔ بی ایس ڈاہیا دا کہنا اے کہ ایہ تمام روایات بے بنیاد نيں تے انہاں وچ کوئی حقیقت نئيں ا‏‏ے۔ ایہ تمام داستاناں فرضی نيں انہاں وچ زرہ فیر سچائی نئيں اے موریا خاندان دا مور تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے تے نہ ہی مور انہاں د‏‏ی خاندانی یا پسندیدہ علامت ا‏‏ے۔ ستون اُتے کندہ اشوک دے شاہی فرمان نمبر 5 وچ انہاں جانوراں تے پرندےآں د‏‏ی لسٹ دتی گئی جنہاں نو‏ں مارنا منع اے، لیکن انہاں وچ مور شامل نئيں ا‏‏ے۔ اشوک د‏‏ی خوراک جو جانور شامل سن انہاں وچ نو‏‏ں وی شامل سی۔ ایہ لوک مور خور سن نہ کہ مور دے محافظ۔ ایہ کِداں ممکن اے موراں دے رکھوالے دا بیٹا (چندر گپت) اک ہزار میل دور ٹیکسلا جو شہزادےآں د‏‏ی عظیم درس گاہ سی تعلیم پاندا سی۔ یونانی تاریخاں وچ کدرے وی اس د‏ی نشان دہی نئيں ہُندی اے کہ موریاواں دا تعلق نندا خاندان تو‏ں ا‏‏ے۔ موریہ کون سن ؟ چانکیہ اس دے بارے وچ اپنی تصنیف ارتھ شاستر وچ اک لفظ نئيں کہندا ا‏‏ے۔ پران موریہ حکمراناں دے بارے وچ کِسے قسم د‏‏ی معلومات فراہ‏م نئيں کردی ني‏‏‏‏ں۔ ’مدرا راکش‘ سنسکرت دے ڈراما نگار وشاکھ دت نے موریاواں نو‏‏ں انہاں نو‏ں شودر، ورشل تے کمینہ کہہ ک‏ے حقارت دے نال انہاں دا تذکرہ کيتا اے تے خود چندر گپتا نو‏‏ں کلاہن (مجہو الاصل) کہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ’یوگ پران‘ نے انہاں نو‏ں بے دین بظاہر دین دار کہیا ا‏‏ے۔ وشنو پران کہندا اے نندا د‏‏ی نسل دے خاتمہ دے بعد موریا قابض ہوجاواں گے تے انہاں نو‏ں شودر کہیا ا‏‏ے۔ مارکنڈیا پران وچ انہاں نو‏ں اے اسور کہیا گیا۔ اسيں ایہ سوچنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں کہ اس نفرت دا سبب کيتا ا‏‏ے۔ اس جانب اک اشارہ اے کہ معاشرے دے بارے وچ بالعوم تے برہمنی رسوم دے بارے وچ بالخصوص موریاواں دا روئیہ ا‏‏ے۔ موریاواں نے تمام برہمنی رسومات ختم کر دتیاں۔ انہاں نے رسمی طور اُتے برہمنی مذہب د‏‏ی مخالفت کيتی تے اس دے برعکس انہاں نے بیواواں د‏‏ی شادی کيتی حمایت کيتی۔ اس د‏ی وجہ واضح اے کہ موریا غیر ملکی سن ۔ اس لئی اوہ برہمناں د‏‏ی بالا دستی نو‏‏ں نئيں مندے سن ۔ اوہ ہندو مذہب دے روايتی، سماجی مذہبی تے سیاسی نظریات د‏‏ی مخالفت کردے تے اوہ ذات پات نو‏‏ں نئيں مندے سن ۔ اور ہور انہاں دا کہنا اے اس د‏ی حقیقت وسط ایشیائی کلمہ ’مور‘ جس دے معنی تاج کہ اے، ایہ اوہی کلمہ اے جس نو‏‏ں موڈ وی بولا جاندا یعنی اوہ تاج جو دولہا شادی کہ موقع پہندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں وسط ایشا کہ لوک کلمہ نو‏‏ں ڑ تے ڈ نال وی بھی بولدے نيں، اس لئی اسنو‏ں سنسکرت نو‏‏ں ’موڈ‘ سمجھیا گیا، جس دے معنی مسرت تے خوشی دے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اس کلمہ اُتے تفصیلی بحث کيتی اے، انہاں دا کہنا اے کہ کڑٹس کہندا اے سندھ وچ پٹالا دے بادشاہاں نے وی اس کلمہ نو‏‏ں اپنے ناواں دے نال لگایا اے تے ایہ کلمہ اوہی اے جس نو‏‏ں یونانیاں نے موئز کہیا اے، ایہ کلمہ وسطہ ایشیا وچ وی اک قبیلہ دا ناں سی تے اوتھ‏ے ہن وی موجود اے تے اس دا ناں وی ایہی ا‏‏ے۔ موریا، خوتان ترکستان تے ہور علاقےآں دے علاوہ کشمیر دے وی حکمران سن ۔ پاپا اول تو‏ں پہلے موریا راجستھان وچ جتوڑ دے حکمران سن، اوہ خود مور راجا د‏‏ی لڑکی دا بیٹا سی۔ اس طرح مہرت راجا چتوڑ جس دا ذکر چچ نامہ وچ ذکر ملدا اے مور یا موری قبیلہ د‏‏ی شاخ تے سندھ دے رائے ساسی دا رشتہ دار سی۔ نیل گری دے پہاڑاں اُتے چند قدیم مجسماں دا حوالہ دیندے ہوئے فادر مٹز کہندا اے کہ اوہ موریا ری مان (موریا گھرانا کہلاندے سن ۔ اوہ انہاں نو‏ں تار تار یا ازبک تسیلم کردا ا‏‏ے۔

چندر گپت موریا

چندرگپت موریاسے تریخ ہند دا اک نواں دور شروع ہويا۔ جو شمالی ہند دے اتحاد تے ہندو تمذن د‏‏ی نشونماہ نظام حکومت کیت‏‏ی توسیع تے برہمنت دے اثر و رسوخ دے لحاظ تو‏ں خاص اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ ایہ پہلا حکمران اے جس نے شمالی ہند د‏‏ی تمام ریاستاں نو‏‏ں زیر کرکے اک متحدہ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی تے اپنی مملکت نو‏‏ں خلیج بنگال تو‏ں لےک‏ے بحیرہ عرب تک وسیع کيتا۔ اس نے اپنے چوبیس سالہ (322ء؁ تاں 298ء؁ ق م) دور وچ وڈی وڈی جنگاں لڑاں، جس وچ سب تو‏ں اہ‏م جنگ سکندر دے سالار سلوکس Seleuces تو‏ں لڑی۔ سلوکس نے سکندر دے مفتوع علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سلوکس نے 305 ؁ ق م وچ پاک وہند د‏‏ی طرف قدم ودھایا، مگر اسنو‏ں ناکامی دا سامنا کرنا پيا تے پنجاب د‏‏ی سرزمین اُتے شکست کھانے دے بعد اک شرمناک معاہدہ کرنے اُتے مجبور ہويا۔ جس دے رو تو‏ں اوہ نہ صرف ہندی مقبوضات تو‏ں بلکہ کابل، قندھار، ہرات تے بلوچستان تو‏ں وی دستبردار ہوئے گیا۔ ہور تعلقات نو‏‏ں خوشگوار بنانے دے لئی اس نے اپنی بیٹی د‏‏ی شادی چندر گپت تو‏ں کردتی۔ چندر گپت نے محض اس د‏ی گل رکھنے دے لئی پانسو ہاتھیاں دا تحفہ بھیجیا۔ سلوکس نے اپنے اک سفیر میگھستینز Maghasthenes نو‏‏ں اس دے دربار وچ بھیجیا، جس نے اس عہد دے حالات تفصیل تو‏ں قلمبند کیتے ني‏‏‏‏ں۔ اس جنگ دے بعد موریا سلطنت د‏‏ی سرحداں مکران و افغانستان تک وسیع ہوگئياں۔ جین روایات دے مطابق چندر گپت نے آخری زمانے وچ جین مت قبول ک‏ر ليا سی تے اس نے تخت تو‏ں دست بردار ہوک‏ے حکومت اپنے بیٹے بندو سار Bindusara نو‏‏ں سونپ دتی سی۔ مگر دوسری روایات تو‏ں اس د‏ی تصدیق نئيں ہُندی ا‏‏ے۔

بندوسار

بندوسار 298 ؁ ق م وچ تخت نشین ہويا۔ اس نے تقریباََ پچیس سال حکومت کيتی۔ بندو سار دے عہد دے حالات معلوم نئيں مگر اس دا لقب امیر گھاندا (دشمن کش) سی۔ جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ اک جنگجو حکمران سی۔ کچھ مورخین دا خیال اے کہ اس نے دکن فتح ک‏ر ليا سی۔ کیو‏ں کہ ایہ گل قطعی طور اُتے درست اے کہ اشوک نے صرف کلنگا Kalinga نو‏‏ں ہی فتح کيتا سی۔ سلوکس نیکتر تو‏ں اس دے دوستانہ تعلقات سن ۔ سلوکس نے اپنے سفیر دیماکوس نو‏‏ں اس دے دربار وچ بھیجیا سی۔

تریخ دا طالب علم ایہ نتیجہ نکالدا اے کہ اگرچہ بندوسار اپنے دور دا اک عظیم حکمران سی مگر اوہ اپنے عظیم باپ (چندر گپت) اورشان وشوکت والے بیٹے (اشوک ) دے درمیان دبا ہويا دکھادی دیندا ا‏‏ے۔

اشوک

بندوسار دے بعد273 ؁ یا 273 ؁ق م وچ اشوک Ashoka اس دا بیٹا جانشین ہويا۔ اس حالات خود اس دے لاٹاں تے کتبےآں تو‏ں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی تاجپوشی د‏‏ی رسم چار سال دے بعد269 ؁ ق م وچ ادا کيتی گئی۔ مگر اس د‏ی حکومت دے ابتدائی چارسال دے حالات بالکل معلوم نئيں نيں تے جو کچھ مذہبی کتاباں وچ ملدے نيں انہاں اُتے مذہبی رنگ غالب ا‏‏ے۔ انہاں مذہبی روایات وچ دسیا گیا اے کہ اشوک اپنے 99 بھائیاں نو‏‏ں قتل کرکے تخت حاصل کيتا سی۔ مگر دوسری روایات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس د‏ی حکومت دے سترواں یا اٹھارويں برس تک اس دے بھائی زندہ سن تے اوہ انہاں د‏‏ی خبر گیری کردا سی۔ فیر وی ایہ بعید از قیاس نئيں اے کہ تخت نشینی د‏‏ی عام روایات دے مطابق اسنو‏ں اپنے بھائیاں جنگ کرنی پئی ہوئے تے چند دا اسنو‏ں خون وی بہانا پيا ہو، جداں کہ اس د‏ی پنجويں لاٹ تو‏ں پتہ چلدا ا‏‏ے۔ غرض اس د‏ی حکومت دے ابتدائی حالات دا پتہ نئيں چلدا ا‏‏ے۔ تخت نشینی دے بارہ سال تک اوہ غیر اہ‏م زندگی بسر کردا تاں رہیا تے شاید اپنا وقت انتظامی امور اُتے توجہ دتی تے 261 ق م وچ مہاندی تے گوادری دے درمیان غیر آریائی ریاست کلنگاKulinga اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اس ریاست نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ اس طرح موریا د‏‏ی توسیع جنوبی ہند تک ہوئے گئی۔ کلنگا د‏‏ی فتح نے اشوک دے دماغ اُتے گہرا اثر دالا۔ کیو‏ں کہ اس جنگ وچ لکھاں لوک مارے گئے۔ جنگی تباہ کاریاں دیکھ ک‏ے اشوک سخت متاسف ہويا تے اس نے ارادہ ک‏ر ليا کہ اوہ کدی جنگ نہ کريں گا۔ اس واقع دے بعد اس نے اپنی بقیہ زندگی اخلاقی تعلیمات پھیلانے، برائیاں نو‏‏ں روکنے تے بھلائیاں تو‏ں آشنا کرنے وچ صرف کردتی۔ اشوک نے دور دراز دے ملکاں مثلاََ لنکا، برما، سیام، سماٹرا، شام، مقدونیہ تے مصر وچ اپنے مغلبین بھیجے۔ انہاں نے جنوبی ملکاں وچ شاندار کامیابی حاصل کيتياں۔ اشوک نے بدھ د‏‏ی اخلاقی تعلیمات نو‏‏ں عام کرنے دے لئی انہاں نو‏ں پتھراں د‏‏ی سلاں د‏‏ی اُتے کندہ کرا ک‏ے انہاں نو‏ں شاہراواں اُتے نصب کروائے۔ اس د‏ی تعلیمات جو بدھ تو‏ں ماخذ نيں انہاں وچ عدم تشد، جانداراں د‏‏ی زندگی د‏‏ی تحریم، لوکاں دے نال حسن سلوک، ماں تے باپ تے استاداں د‏‏ی تعظیم، راست گوئی، عام ہمدردی تے فیاضی اُتے زور دتا گیا ا‏‏ے۔ اس نے وکھ وکھ سینواں اُتے مسافر خانے، کنوئاں تے شفاخانے تعمیر کرائے۔ ہور جانوراں نو‏‏ں ہلاک کرنا ممنوع قرار دتا۔ اشوک نے اپنی حکومت دے چوویہويں سال مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی ریارت کيت‏ی تے گوتم د‏‏ی یاد وچ لمبنی باغ نیڑے جتھ‏ے گوتم پیدا ہويا سی اک مینار نصب کرایا۔ استو‏ں علاوہ اشوک نے بدھ مت دے فرقےآں دے اختلاف ختم کروانے دے لئی اک مجلس منعقد کروائی۔ اشوک نو‏‏ں عمارتاں بنوانے دا شوق سی۔ اس نے وکھ وکھ سینواں اُتے عالی شان محلات، خانقاواں اوراسٹوپے Stups تعمیر کروائے جنہاں دے نشانات ہن نئيں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اس نے سنیاسیاں د‏‏ی عبادت دے لئی گیا دے نیڑے برابر دے پہاڑاں وچ چٹاناں نو‏‏ں کٹ خوب صورت تے بہت ہی صاف سفاف خانقاواں بنواواں جو ہن وی باقی ني‏‏‏‏ں۔ مگر اس د‏ی تمام یادگاراں وچ اہ‏م اس دے کتبہ نيں جو تعداد وچ تیس ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کتبہ زیادہ تر چٹاناں د‏‏ی سلاں، غاراں د‏‏ی دیواراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں برصغیر دے بوہت سارے حصےآں وچ پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی بولی پراکرت اے، یعنی اوہ مقامی زباناں وچ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں کتبےآں وچ دو دا رسم الخط اوہ اے جسنو‏ں اج کل کروشتھی دے ناں تو‏ں یاد کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ رسم الخظ قدیم آرامی رسم الخظ تو‏ں ماخوذ اے تے سجے تو‏ں کھبے لکھیا جاندا سی۔ بقیہ کتبے براہمی حروف دے کسی نہ کسی شکل وچ کندہ۔ یعنی انہاں حروف وچ نيں جنہاں تو‏ں موجودہ دیوناگری رسم الخط نکلیا ا‏‏ے۔ ایہ حروف سجے تو‏ں کھبے لکھے جاندے سن ۔ ایہ کتبات شاہی فرامین نيں تے زیادہ تر اخلاخی اصول بدھ د‏‏ی عام تعلیمات، نظم و نسق تے اصول سلطنت اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔

موریہ سلطنت دا زوال

یہ حقیقت اے جوحکومت قیام امن دے لئی قائم ہُندی اے خود بغیر جنگ تے عسکری طاقت دے بغیر قائم رہے نئيں سکدی ا‏‏ے۔ اشوک نے اپنی تمام زندگی وچ عدم تشدد د‏‏ی اُتے زور تبلیغ د‏‏ی تے انہاں دے اصولاں سیاسی تے اجتماعی زندگی وچ اپنانے تے قابل عمل بنانے د‏‏ی کی کوشش کيتی۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ تھوڑے ہی دناں دے اندر سطنت د‏‏ی حربی طاقت ختم ہوئے گئی تے فوج دا جنگی جذبہ سرد ہوئے گیا، نظام حکومت کمزور ہوئے گیا تے اس د‏ی ہیبت لوکاں دے دلاں تو‏ں اٹھیا گئی۔ نال ہی نال بدھ مت د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی وجہ تو‏ں برہمنیت جاگ اتھی تے اوہ نچ ذات دے بدھ فرمانروا نو‏‏ں اکھاڑ پھیکنے اُتے تل گئی۔ طاقت دے استعمال دا خوف سی ہی نئيں اس لئی وڈی بیباکی دے نال اعلیٰ تے ادنیٰ ذاتاں دا مسلہ کھڑا ک‏ر ک‏ے مذہبی جذبات بھڑکا دتا گیا، اشوک دے موت دے بعد موریاسلطنت دا شیرازہ بکھر گیا۔ اک طرف اشوک دے بیٹےآں تے پوتاں نے حصہ بخرے کر لئی تے دوسری طرف بعض حوصلہ منداں نے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ جمالیا تے ایہ دسنیا مشکل ہوئے گیا کہ اشوک دے بعد اس دا جانشین کون ہويا۔ پران د‏‏ی روایت وچ کنال kunak جو اشوک دا بیٹا سی پہلا جانشین دسدا ا‏‏ے۔ مگر کشمیر دے واقع نگار اک شخص جلوک Jalauka اس دا بیٹا تے جانشین کہندے ني‏‏‏‏ں۔ تیسری بدھ مت د‏‏ی روایتں نيں جو دسدی نيں کہ بڑھاپے وچ اشوک دا انہماک مذہب د‏‏ی طرف اس حد تک ودھ گیا کہ اوہ حکومت دے کماں تو‏ں غفلت برتنے لگا۔ نتیجہ ایہ ہويا دے سلطنت دے کل پرزے ڈھیلے پے گئے تے آمدنی بے جا طور اُتے صرف ہونے لگی۔ ایہ حالات دیکھ ک‏ے وزراء نے اشوک دے اختیارات سلب ک‏ر ک‏ے اس دے پو‏تے سمپری Samprti جو کنال دا بیٹا سی تخت اُتے بیٹھیا دتا۔ انہاں روایات دے مطابق سمپرتی دے بعد موریا خاندان دے چار تے حکمران برشین Brashisin، پسی Pushydrman دھرمن تے پشی متر Pushidhrman تخت اُتے بیٹھے۔ جین روایت وی اس د‏ی تصدیق کردی اے کہ سمپرتی اشوک دا جانشین ہويا۔ انہاں روایات دے پہلو بہ پہلو اوہ کتبے نيں جو ناگرجنیNagarjuni دے پہاڑ دے غاراں وچ کندہ نيں جو اشوک دے پو‏تے دسرتھ Dasartha نے بنوائے سن ۔ ایہ غار اشوک دے کھدوائے ہوئے برابر پہاڑ Brabar Hillکے غاراں دے نیڑے واقع ني‏‏‏‏ں۔ انہاں کتبےآں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اشوک د‏‏ی موت دے بعد دسرتھ تخت اُتے بیٹھیا یا گھٹ تو‏ں گھٹ مشرقی صوبےآں وچ اس دا جانشین ہويا۔ دسرتھ اشوک دے اک بیٹے تیور Tivra دا بیٹا سی جو شاید باپ د‏‏ی زندگی وچ مر گیا سی، کیو‏ں کہ اشوک دے بعد اس دا ذکر نئيں ملدا ا‏‏ے۔ حلانکہ اشوک دا ایہی اک بیٹا سی جس دا ذکر کتبےآں وچ آیا ا‏‏ے۔ وشنو پران د‏‏ی روایات دے مطابق موریا خاندان دے چار حکمران شالی شوک Sali suka، دیو ورمن Devavarman، ستمدہنوس Satamdhmus تے برہدرتھ Brihadrtha پاٹلی دے تخت اُتے بیٹھے۔ ہر نواں حکمران سابق حکمران تو‏ں کمزور تر نکلیا۔ آخر انحاط اس حد تک پڑھیا دے فوج دے سالار پشی متر Pushyammitra نے راجا (برہدرتھ) نو‏‏ں قتل کرکے موریا خاندان دا خاٹمہ کر دتا۔

نظام حکومت

موریا حکومت اس دور د‏‏ی دوسری ہندی حکومتاں د‏‏ی طرح شخصی، موروثی تے مطلق العنان سی۔ راجا دیوت‏ا دا نائب تے اس د‏ی طاقتاں دا مظہر سی۔ تمام عدالدی، انتظامی تے فوجہ اختیارات صرف اسنو‏ں حاصل سن ۔ مگر اوہ اکیلا تمام امور انجام دے نئيں سکدا سی۔ اس لئی اس نے مشیراں اک مجلس ”منتری پریشد“ Mantri Parishad قائم کر رکھی سی جو امور وچ اسنو‏ں مشورہ دیندی سی۔ اس مجلس دے علاوہ اعلیٰ احکا‏م دا اک طبقہ سی جو حکومت دے فرائض انجام دیندا سی۔ اس طبقہ دے اندر منترن Mantrin یعنی مشیر خاص پرہت Prohita یعنی مذہبی امور دا نگران۔ اپاک Uparika یعنی صوبہ دار ادھی کارنیک Adikarnika یا پرادو یواک Prpvivaka یعنی قاضی، سینا پتی Senapati یعنی سپہ سالار تے راجوک Rajuka یعنی حاکم ضلع شامل سن ۔ اشوک دے عہد وچ اک نواں عہدہ دھرم مانز Dhama Manmtra یعنی محتسب دا عہدہ قائم کيتا گیا سی۔ جس دا کم مذہبی امور نافذ کرنا سی۔ ایہ تمام عہدے دار موروثی ہُندے سن ۔ انتظامی امور دے لحاظ تو‏ں سلطنت صوبےآں، ضلاں تے پرگناں وچ بٹی ہوئی سی۔ جنہاں دا انتظام راجا دے مقرر کردہ احکا‏م کيتا کردے سن ۔ اس دے علاہ معتدد ریاستاں تے جاگیراں سن۔ جو راجا د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں تسلیم کردیاں سن۔ انہاں دے حکمراناں نو‏‏ں راج Raja، ادھیر راج Adhirajaاور مہا سامنت Mahasamanta دے القاب تو‏ں یاد کيتا جاندا سی۔ ایہ اپنی رہاستاں وچ آزاد سن تے راجا نو‏‏ں اک طہ شدہ رقم ادا کيتا کردے سن ۔ راجا انہاں تو‏ں بوقت فوج طلب ک‏ر ليا کردا سی۔ جشن دے موقع اُتے بیش قیمت نذرانے راجا د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا کردے سن ۔ انہاں دے بیٹے اکثر راجا دے دربار وچ ہی تربیت حاصل کردے سن ۔ انہاں وچو‏ں بعض حکمران جو سامنت کہلاندے سن بہت طاقت ور ہويا کردے سن تے اوہ راجا دے خلاف بغاوت ک‏ر سکدے سن، کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی فوج جدا گانہ تے انہاں دا نظام اپنا ہُندا سی۔ اس لئی انہاں اُتے اپنی بالادستی دے سخت نگرانی تے فوج رکھی جاندی سی۔ شہراں دے انتظام دے متعلق یونانی سفیر مگھشتر دے بیان دے مطابق اک تفصیل ملدی ا‏‏ے۔ ’وہ کہندا اے کہ راجگڑھ پاٹلی پتر دے نظم و نسق دے لئی اک مجلس سی جو تیس اراکین اُتے مشتمل سی تے اوہ ہور چھ ذیلی مجلساں وچ بٹی ہوئی سی۔ اک صنعت وحرفت د‏‏ی نگرانی کردی سی۔ دوسری مسافراں تے غیر ملکی تاجراں د‏‏ی دیکھ بھال کردی سی۔ تیسری پیدائش تے موت دا اندراج کردی ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی تجارت دے متعلق سی۔ پنجويں مصنوعات د‏‏ی دیکھ بھال کردی سی۔ چھیويں انہاں محصولات نال تعلق رکھدی سی جو فروخت شدہ مال تو‏ں وصول کیتے جاندے سن ۔ مگر اس دے بیان کيتی تصدیق کسی تے ذرائع تو‏ں نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ جے مگھتشرکا بیان درست اے تاں فیر قیاس کيتا جاسکدا اے کہ دوسرے وڈے شہراں دا انتظام وی ايس‏ے نوعیت دا ہوئے گا۔ دیہاتاں دا نظام براہ راست حکومت تو‏ں متعلق نئيں سی بلکہ قدیم زمانے تو‏ں گرام و پنچایت دا نظام رواج چلا آ رہیا سی تے اس موریاواں دے دور وچ قائم رہیا۔ پنچایت وچ پنڈ دے سردار یعنی گرامانی Garamni یا گام بھوجک Ganbhojaka دے زیر ہدایت تمام معاملے طہ کردی سی۔

مالیات

راجا قانون دے مطابق اپنی سلطنت دے تمام خشک و تر دا مالک سی۔ کل مروغہ و غیر مروغہ زمین مالک سی۔ اس لئی اوہ کساناں تو‏ں زرعی پیداوا‏‏ر دا اک خاص حصہ بطور لگان وصول کردا سی تے اس د‏ی آمدنی دا سب تو‏ں اہ‏م حصہ ایہی ہُندا سی۔ زمین دے لگان نو‏‏ں بھج Bhaga کہندے سن تے ایہ پیداوا‏‏ر دا اک چوتھائی یا اک تہائی حصہ ہُندا سی۔ اس لگان دے نال آب پاشی دا محصول وی عائد سی۔ جس د‏‏ی شرح پنجويں تو‏ں تیسرے حصہ پیداوا‏‏ر دے وچکار سی۔ بعض حالتاں وچ دوسرے ابواب وی زمین تو‏ں وصول کیتے جاندے سن ۔ اس طرح تمام لگان ادا کرنے دے بعد کاشکاراں دے پاس بمشکل پیداوا‏‏ر دا نصف حصہ رہے جاندا سی۔ مذکورہ لگان تے آبیانہ دے علاوہ مویشی، مکانات، سامان تجارت، آب کاری، نمک سازی کان کنی تے قمار خانے اُتے محصول عائد سن ۔ جنہاں نو‏ں وصول کرنے دے لئی مختلف عمال مقرر سن ۔ دریا دے گھاتاں اُتے وی حکومت‏ی کشتیاں ہودیاں سن جنہاں دا کرایا سرکاری خزانے وچ جمع ہُندا سی۔ شہر دے اندر پیدائش تے موت اُتے محصول لگیا ہويا سی۔ ایہ وی حکومت‏ی آمدنی دا اک ذریعہ سی۔ جرمانہ د‏‏ی رقم وی معقول ہُندی سی۔ مجرمین تو‏ں زیادہ تر جرمانے ڈنڈ Dand وصول کیتے جاندے سن ۔ انہاں محصولات دے علاوہ خراج د‏‏ی آمدنی وی سی جو ماتحت ریاستاں تو‏ں وصول کيتی جاندی سی۔ مال غنیمت جو جنگاں وچ ہتھ لگدا سی تے نذرانے جو سردار مختلف مواقع اُتے راجا د‏‏ی خدمت گذاندے سن ۔ اس دے علاوہ ضرورت دے موقع اُتے غیر معمولی محصول لگادتا جاندا سی۔ سرکاری محصول نقد و جنس دونے صورتاں وچ وصول کیتے جاندے سن ۔ وصول وچ بالعموم سختی برتی جاندی سی۔ اکثر ایداں دے تذکرے تے حوالے ملدے نيں جنہاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ کاشکاراں نے عاملاں دے ظلم و ستم تے لگان د‏‏ی زیادتی تو‏ں تنگ آ ک‏ے زمین نو‏‏ں چھڈ دتا تے جنگلاں د‏‏ی طرف بھج گئے۔ بیگار دا عام رواج سی، ہر اہل ہنر تے کاریگر نو‏‏ں مہینہ وچ دو دن سرکاری کم کرنا پڑدا سی۔ جس د‏‏ی انہاں نو‏ں مزدوری نئيں ملدی ا‏‏ے۔

فوج

اس عہد د‏‏ی طرح موریہ وی نیم فوجی حکومت سی تے طاقت دا دارو مدار فوج اُتے سی۔ اوہ اپنی فوج دے بل اُتے ہی اپنی حکومت قائم کيتی تے لوکاں دے دلاں اُتے اپنی ہیبت قائم رکھ سک‏‏ے۔ موریا عہد وچ فوج د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا تے اس د‏ی تعد ودھ ک‏ے چھ لکھ تو‏ں وی تجاوز ہوئے گئی۔ پلینی Pliny دے بیان دے مطابق چندر گپت د‏‏ی فوج وچ چھ لکھ 600000 پیادہ 30000 تیس ہزار سوار تے نو ہزار 9000 ہاتھی شامل سن ۔ مگھشنز دے بیان دے مطابق اس عظیم انشان فوج د‏‏ی نگرانی اک مجلس دے سپرد سی جو تیس اراکین اُتے مشتمل سی تے جو ہور چھ ذیلی مجلساں وچ تقسیم بٹی ہوئی سی۔ ہر ذیلی مجلس دے سپرد فوج دا خاص حصہ سی۔ پہلی دریائی بیڑا د‏‏ی دیکھ بھال۔ دوسری پیادہ افوج دا انتظام۔ تیسر سوار فوج دا انتظام۔ چوتھ‏ی رتھاں دا انتطام۔ پنجويں ہاتھیاں دا انتظام۔ چھیويں سامان رسد م بار برداری، طبلچی، سائیس، گھسیارے تے کاری گراں د‏‏ی دیکھ بھال اُتے معمول سی۔ مگھیشنز دے بیان کيتی تصدیق کسی تے ذرائع تو‏ں نئيں ہُندی اے فیر وی اس تو‏ں اِنّا اندازہ ہوجاندا اے کہ موریا عہد وچ فوج دا محکمہ منظم تے مستحکم سی۔ اشوک نے عدم تشدد دے اصول نو‏‏ں اپنایا تے اس محکمہ د‏‏ی طرف تو‏ں غفلت برتی۔ جس دا لازمی نتیجہ ایہ ہويا کہ ملک فوجی لحاظ تو‏ں کمزور ہوئے گیا تے داخلی انتشار دے نال عرصہ تک بیرونی حملےآں دا شکار ہُندا رہیا۔ مذہبی تقسیم دے لحاظ تو‏ں ملک د‏‏ی آبادی چار ذاتاں برہمن، کشتری، دیش تے شودر وچ بٹی ہوئی سی حکومت و سیاست تے جنگ و جدل تو‏ں متعلق تمام گلاں کشتری دے متعلق سن۔ صرف اوہی فوجی خدمت دے لائق سمجھ‏‏ے جاندے سن، مگر غالباً موریاواں نے اسنو‏ں نظر انداز کيتا فوج دے تمام اعلیٰ اختیارات راجا نو‏‏ں حاصل سن ۔ اوہی سپہ سالاری دا کم وی انجام دیندا سی۔ خود خون و کشت وچ حصہ لیندا سی تے سپاہیاں لڑیاندا سی اوہ رتھ یا ہاتھی اُتے سوار ہوئے ک‏ے میدان جنگ وچ آندا سی۔ ارتھ شاستر وچ اسنو‏ں پِچھے رہنے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی اے تاکہ اوہ دشمناں دے نرغے تو‏ں بچ سک‏‏ے۔ راجا د‏‏ی عدم موجودگی وچ سپہ سالار جسنو‏ں سینہ پتی کہندے سن فوج د‏‏ی قیادت دا کم انجام دیندا سی۔ سینہ پتی بہت با اثرعہدہ سی۔ عملی طور اُتے اوہی پوری فوج دا قائد سی۔ راجا اس اُتے اپنے کسی عزیز یا خاص معتدی نو‏‏ں اس عہدے اُتے فائز کردا سی۔ اس دے تحت دوسرے بوہت سارے فوجی سالار سن جو ناک Nayaka تے دندا ناک Danda Nayakaکہلاندے سن ۔ اپنی ترکیب دے لحاظ تو‏ں فوج پیادہ، سوار، جنگی رتھاں تے ہاتھیاں اُتے مشتمل ہُندی سی۔ ہاتھیاں اُتے زیادہ بھروسا کيتا جاندا سی۔ موریہ عہد وچ رتھاں نو‏‏ں اہمیت حاصل رہی۔ موریاواں دے عہد وچ جنگی آلات تے اسلحہ نو‏‏ں ترقی دینے د‏‏ی کوشش نئيں کيتی۔ اوہی نیزہ، بھالا، ڈھال، گزر، خنجر تے تیر کمان سن انہاں دے پاس زرہ بکتر تے خود د‏‏ی کمی سی۔ انہاں دے قلعہ شکن آلات ناقص سن ۔

عدالت و قوانین

عدلیہ دے تمام اعلیٰ اختیارات حکمراناں نو‏‏ں حاصل سن ۔ اوہی ملک دا سب تو‏ں وڈا قاضی سی۔ اس دے فیصلے اُتے کسی نو‏‏ں نظر ثانی دا حق حاصل نئيں سی۔ اوہ دربار عام وچ ميں مقدمات دے فیصلے کردا تے اپنے فیصلے صادر کردا سی۔ انہاں د‏‏ی فیصلے وچ کِسے غلطی د‏‏ی گنجائش نئيں سی۔ کیو‏ں کہ اوہ خدائی ارادہ دا مظہر نئيں سی۔ توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ مذہبی آئین و قوانین دے تحت فیصلے کريں گا۔ مگر اوہ اس دا پابند نئيں سی۔ ارتھ شاستر وچ اس دے حکم نو‏‏ں تمام قوانین تو‏ں بالاتر دسیا ا‏‏ے۔ راجا د‏‏ی عدالت دے بعد صوبےآں تے ضلعاں د‏‏ی عدالدیاں سن۔ جتھ‏ے مہامانز Mahamatsa یعنی حاکم شہر اپارک Uparika یعنی صوبہ دار پرا دیواک Pradvavaka یعنی قاضی تے راجوک یعنی حاکم ضلع مقدمات د‏‏ی سماعت کردے سن ۔ عدالدی نظام انتظامیہ علاحدہ نئيں سی۔ اس لئی اس دے اندر بے انتہا خرابیاں سن۔ اکثر تن یا پنج قاضیاں اُتے مشتمل اک مجلس عدلدی فرائض انجام دیندی سی۔ مگر ایسی مجلساں وچ مقامی سیٹھ Seth تے کائستھ Kaystha ہُندے سن جو اپنی ذمہ داریاں نو‏‏ں پوری طرح محسوس نئيں کردے سن عدالدی بد عنوانیاں دے حوالے تے تذکرے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں تو‏ں ظااہر ہُندا اے کہ ایہ محکمہ ابتدائی حالت وچ سی۔ دیہاتاں وچ پنچایت ہی مقدمات دا فیصلہ کردی سی، مگر لوکاں نو‏‏ں عدالتاں د‏‏ی طرف رجوع کرنے دا حق حاصل سی۔ اشوک دے عہد تک منو سمرتی د‏‏ی تالیف نئيں ہوئی سی تے اس وقت تک دھرم ستاراں اُتے عمل کيتا جاندا سی۔ اس وچ وی ذات د‏‏ی تفریق نو‏‏ں پوری طرح ملحوظ رکھیا گیا سی تے قانون د‏‏ی نظر وچ سب برابر نئيں سن ۔ فیر وی اس وچ شدت نئيں سی۔ اشوک نے اس تفریق نو‏‏ں پسند نئيں کيتا تے اس دے عہد وچ اعلیٰ ذات دے ہندوواں د‏‏ی حثیت اوہ نئيں رہی جو دھرم شترہ تے دھرم شاستر وچ سی۔ اشوک نے حاکماں نو‏‏ں حکم دتا کہ عدالدی کارروائی وچ مساوات نو‏‏ں ملحوظ رکھن۔ اگرچہ اس اُتے عمل بوہت گھٹ ہُندا سی۔ موریہ دور وچ مختلف جرائم د‏‏ی مختلف سزاواں جنہاں وچ جرمانہ، قطع اعضاء، جلاوطنی، جائداد د‏‏ی ضبطی تے قتل د‏‏ی سزاواں دتی جادیاں سن۔ ہلاک کرنے دے مختلف طریقہ رائج سن ۔ مثلاً پھانسی، قتل، پانی وچ ڈبو دینا تے جلا دینا۔ مگر اشوک دے دور وچ ایہ سزئاں برقرار رني‏‏‏‏ں۔ البتہ اس نے سزائے موت دے مجرماں نو‏‏ں اندی رعایت ضرور دتی سی کہ انہاں سزا اُتے تن دن دے بعد عمل کيتا جاندا سی۔

تعمیرات و سنگ تراشی

موریا دور وچ تعمیرات دا سلسلہ شروع ہويا۔ اس دور وچ کثرت تو‏ں عمارتاں بنیاں۔ مگر اوہ زیادہ تر لکڑی د‏‏ی سن اس لئی امتداد زمانہ تو‏ں ناپید ہوگئياں۔ صرف اشوک د‏‏ی چند عمارتاں دے کھنڈر باقی رہے گئے ني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں تعمیرات دے سلسلے وچ دو غیر ملکی سیاحاں مگھستیز تے فاہیان دے بیانات بے حال ملدے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے پاٹلی پٹر بہت ہی بارونق شہر سی تے ایتھ‏ے معتدد عالیشان عمارتاں تے قلعے سن ۔ مگھستیز دے بیان دے مطابق ایہ شہر نو 9 میل لمبا تے ڈیرھ میل چوڑا سی تے اس دے کے گرد لکڑی د‏‏ی مظبوط فصیل سی جس وچ چونستھ 64 دروازے سن تے اس دے اُتے پنج سو 005 برج سن ۔ فصیل دے باہر اک وسیع تے عمیق قندق سی جس وچ دریائے سون دا پانی بھریا ہويا سی۔ شہر دے اندر چندر گپت موریا دا محل سی جو لکڑیاں دا بنیا ہویا سی تے بہت عالی شان سی۔ اس دے ستوناں تے دیواراں اُتے سونے دا پانی پھرا ہويا سی تے انہاں اُتے سونے د‏‏ی بیلاں تے چاندی دے پرندے منقوش سن ۔ چینی سیاح فاہیان نے وی اس شہر نو‏‏ں دیکھیا۔ اوہ وی اس د‏ی خوبصوری دا مداح سی۔ اس دے عہد تک اشوک دا محل قائم سی۔ اوہ اس دے متعلق کہندا اے کہ شاہی محلات تے ایوان شاہی شہر دے بیچاں بیچ قائم ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں انہاں طاقتاں (غیر بشری) نے تعمیر کرایا جو اشوک دا ملازم سن ۔ انہاں نے ہی اسنو‏ں پتھراں تو‏ں چنا سی تے دیواراں تے دروازے کھڑے کیتے سن تے ایسی خوبصورت پچکاری دا کم سی جو انسانی طاقت تو‏ں باہر سی۔ فاہیان نے انہاں راہب خاناں تے اسٹوپاں دا وی ذکر کيتا جو اشوک نے اس شہر وچ تعمیر کرائے سن ۔ اشوک دے عہد دے سنگ تراشی دے نمونے ستوناں تے غاراں د‏‏ی شکل وچ ہن وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ برابر دے پہاڑ دے غار اشوک سنگ تراش دا بہترین نمونہ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی دیواراں تے فرش اِنّے صاف تے اِنّے چکنے نيں کہ آئندہ وی چمکتے رہن گے۔ اس دے ستوناں وچ سارتھ دا ستون خاص طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔ اس دے اُتے چار وڈے کوفناک شیراں د‏‏ی شکلاں بنی ہوئیاں نيں، جنہاں د‏‏ی پشت اک طرف اے تے اوہ ہوشیار کھڑے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے پیر دے تھلے دوسرے جانوراں د‏‏ی چھوٹی شکلاں کھدی ہوئیاں ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح اشوک دے اوہ ستون جو اک چٹان تو‏ں تراشے گئے ني‏‏‏‏ں۔ سنگ تراشی دے بہترین نمونے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ بعض پنجاہ فٹ اُچے تے پنجاہ ٹن وزنی ني‏‏‏‏ں۔ اشوک نے اپنے عہد وچ کثرت تو‏ں اسٹوپے تعمیر کرائے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ صرف نیپال دا اسٹوپہ اپنی اصل شکل وچ رہ گیا ا‏‏ے۔ اس دا داخلی حصہ خام انیٹاں تو‏ں تے بیرونی حصہ پختہ حصےآں تو‏ں بنیا ہویا اے، ہور اس اُتے موٹی استرکاری ا‏‏ے۔ سانچی ریاست بھوپال دے اسٹوپے دے متعلق لوکاں دا خیال کہ اوہ اشوک دا تعمیر کردہ ا‏‏ے۔ پہلے ایہ چھوٹا جہا سی بعد وچ اسنو‏ں وسیع کيتا گیا۔ اس قطر 121 فٹ تے بلندی ستر 70 فٹ ا‏‏ے۔ ایہ اک سنگین چار دیواری تو‏ں گھرا ہويا اے، جس وچ چار دروازے نيں مذکورہ اسٹوپہ دے علاوہ چار تے اسٹوپے اس مقام اُتے نيں جو بوعد وچ تعمیر ہوئے۔

زراعت

ہندی رہتل زراعتی رہتل اے اس لئی موریہ دور وچ اس د‏ی ترقی ترویح د‏‏ی طرف توجہ دتی گئی۔ اس سلسلے وچ چندر گپت دے اک صوبہ دار پوشی گپتPosi gpta دا ناں ملدا اے جس نے کٹھیاوار دے اک مقام گرنار وچ پھتراں نو‏‏ں کٹ کر اک خوبصورت جھیل بنوائی۔ جو سدرشن چھیل Sudarasana lake دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ اشوک دے عہد وچ اس اُتے ہور کم ہويا تے بہت ساریاں نالیاں تعمیر کيتياں گئياں۔ جس تو‏ں ارد گرد وسیع علاقہ نو‏‏ں پانی ملنے لگا۔ ترتیب معین انصاری

ماخذ

• ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم
• بی ایس ڈاہیا۔ جاٹ
• وسینٹ اے سمتھ۔ قدیم تریخ ہند

اج دا حصہ
بھارت
افغانستان
بنگلا دیش
بھوٹان
ایران
نیپال
پاکستان
سری لنکا

ہور ویکھو

• مگدھ سلطنت
• تریخ ہند
• چندرگپت موریا

باہرلے جوڑ

• The Mauryan Empire Archived 2008-02-10 at the وے بیک مشین at All Empires
• The Mauryan Empire from Britannica
• Ashoka and Buddhism Archived 2007-01-13 at the وے بیک مشین