واقعہ حره

واقعہ حَرّہ ٦۳ ہجری دے اس شامی لشک‏ر ک‏ے خشونت آمیز واقعے دا ناں اے جس وچ یزید دے مقرر کردہ جرنیل مسلم بن عقبہ د‏‏ی سربراہی وچ مدینے دے لوکاں اُتے قیامت ڈھاندے ہوئے لشکریاں دے لئی کسی عمر د‏‏ی قید تے زن و مرد د‏‏ی تمیز دے بغیر اوتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی جان، مال تے ناموس تن دن دے لئی حلال قرار داں ۔٦۳ ہجری وچ مدینے دے لوکاں نے عبداللہ بن حَنظَلہ بن ابی‌ عامر د‏‏ی قیادت وچ یزید بن معاویہ د‏‏ی حکومت دے خلاف قیام کيتا ۔اس واقعے وچ ۸۰ اصحاب پیامبر(ص) ، ٧۰۰ حافظان قرآن قتل ہوئے ۔

امام سجاد(ع) نے اس قیام وچ مدینے دے لوکاں دا نال نئيں دتا لیکن بوہت سارے بچےآں، عورتاں یہانتک کہ مروان بن حکم دے اہل و عیال تے اطرافیان نو‏‏ں وی اپنے گھر وچ پناہ دتی ۔

حره دا معنا و زمانِ وقوع

کالے رنگ دے پتھراں والی زمین نو‏‏ں حرہ کہندے نيں ۔ کیونجے ایہ قیام مدینے دے مشرق وچ حرہ واقم یا حرہ زُہرہ (اقوام یہود تو‏ں منسوب بنی زہرہ ) نامی جگہ تو‏ں شروع ہويا سی اس لئی واقعہ حرہ دے ناں تو‏ں معروف ہويا ۔اکثر تاریخی منابع وچ اسک‏‏ے آغاز دا دن ٦۳ق دے ذی الحجہ د‏‏ی دوسری یا ذی الحجہ دے ختم ہونے تو‏ں دو یا تن دن پہلے ذکر ہويا ا‏‏ے۔ لہذا جس روایاتاں وچ ٦۲ ھ دے ذکر آیا اے ور درست نئيں نيں۔

قیام دے اسباب

واقعہ حره دے اسباب و علل دے متعلق مختلف روایات منقول ہوئیاں نيں ۔

• بہت ساریاں روایات د‏‏ی بنا اُتے واقعہ حرہ دا اس وقت آغاز ہويا جدو‏ں مدینے دے نويں حاکم عثمان بن محمد بن ابو سفیان نے اپنی ذا‏تی رائے د‏‏ی بنیاد اُتے یا یزید دے دستور اُتے مدینہ شہر دے عبد اللہ بن حنظلہ جداں بزرگان دا اک وفد شام وچ خلیفۂ وقت نال ملاقات دے لئی بھیجیا ۔ بھانويں اس وفد نو‏‏ں تحائف و ہدایا تو‏ں نوازیا گیا لیکن اس وفد نے واپسی اُتے مدینے وچ لوکاں دے سامنے یزید دے کھلم کھلا فسق و فجور د‏‏ی گواہی دتی تے یزید نو‏‏ں خلع خلافت کرنے دے لئی لوکاں نو‏‏ں دعوت دتی ۔

• دوسری روایات دا مجموعہ مدینے دے لوکاں دا یزید نو‏‏ں خلافت تو‏ں خلع کرنے تے قیام نو‏‏ں مکہ وچ موجود عبداللہ بن زبیر تو‏ں مرتبط سمجھدے نيں یہانتک کہیا گیا: عبداللہ بن حنظلہ ابن زبیر دے عاملاں وچو‏ں سی۔

• روایات دا تیسرا مجموعہ معاویہ د‏‏ی اس اقتصادی سیاست نو‏‏ں سبب سمجھدا اے جس دا اختتام مدینہ وچ بھکھ تے تنکدستی اُتے ہويا۔

بہر حال مجموعی طور اُتے روایات تو‏ں ایہی ظاہر ہُندا اے کہ اس قیام وچ عبد اللہ بن حنظلہ دا اک اہ‏م کردار سی یہانتک کہ مدینے دے لوکاں نے اس د‏ی بعنوان رہبر بیعت کيتی سی ۔

والئی مدینے دا عزل

مدینے دے لوکاں نے عبداللہ بن‌ زبیر دے کہنے اُتے مدینے دے والی عثمان‌ بن محمد نو‏‏ں مدینے د‏‏ی امارت تو‏ں برطرف کر دتا تے امویاں اُتے شورش بپا کر دتی ۔ان امویاں د‏‏ی تعداد تقریبا ہزار نفر سی تے اوہ مروان بن حکم دے گھر وچ موجود سن ۔اسک‏‏ے گھر دا گھیراؤ ک‏ر ليا ۔

ابن‌ زبیر نے عبداللّہ بن حنظلہ نو‏‏ں مدینے دا والی مقرر کر دتا ۔ اس روایت تے اس تو‏ں پہلی روایات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ زُبیری حکومت تے اس دے سرکردہ لوک کس حد تک اس قیام وچ لوکاں دے افکار اُتے مؤثر سن ۔

سپاه شام د‏‏ی تیاری

مدینے دے لوکاں نو‏‏ں یزید د‏‏ی اطاعت وچ رام کرنے دے لئی شامی حکومت دے ماموراں دیاں کوششاں کسی نتیجہ نو‏‏ں نہ پہنچیاں ہور یزید دا تہدید آمیز خط تے نعمان بن بشیر دا وسیلہ اس قیام دے ختم کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ تاں یزید نے اس قیام د‏‏ی سرکوبی دے لئی لشکر بھیجنے دا ارادہ کيتا ۔عبیدالله بن زیاد د‏‏ی طرف تو‏ں اس لشکر د‏‏ی فرماندہی قبول نہ کرنے د‏‏ی وجہ اس نے مسلم‌ بن عُقبہ مُرّی نو‏‏ں اس کم اُتے مامور کيتا ۔ اس لشکر د‏‏ی تعداد ۵۰۰۰ تو‏ں ۲٧۰۰۰ ہزار افراد لکھدے نيں۔ اس وچ حصین بن نمیر وی انہاں دے نال سی ۔اہل حمص د‏‏ی سربراہی اسک‏‏ے حوالے سی۔

مدینے اُتے حملہ

جب مدینے دے لوکاں نو‏‏ں لشکر یزید دے مدینے د‏‏ی طرف آنے د‏‏ی خبر ملی تاں انہاں نے مدینے دے اردگرد خندق کھودی ۔

لوکاں نے مدینے وچ موجود حکومت شام تو‏ں وابستہ لوکاں نو‏‏ں مدینے تو‏ں باہر جانے د‏‏ی اجازت اس شرط اُتے دتی کہ اوہ کسی قسم د‏‏ی خبر لشکر نو‏‏ں نئيں دین گے ہور جنگ وچ انہاں دے نال شریک نئيں ہونگے لیکن بنی امیہ نے [مدینے]] تو‏ں نکلدے ہی اپنے پیمان نو‏‏ں توڑ ڈالیا عبدالملک بن مروان نے اپنے باپ دے کہنے اُتے مسلم‌ بن عقبہ د‏‏ی ہمراہی د‏‏ی تے انہاں دے نال جنگ دے نقشے نو‏‏ں تیار کيتا ۔

مدینہ دے مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں حرہ نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد مسلم نے پڑاؤ ڈالیا تے اہل مدینہ نو‏‏ں تن دن د‏‏ی مہلت دتی خندق دا چکر لگانے دے بعد مال و زر دے وعدےآں اُتے فریفتہ ہونے والے بنی حارثہ قبیلے د‏‏ی مدد دے نال انہاں دے پِچھے تو‏ں مدینے وچ داخل ہويا ۔ تے اوتھ‏ے ایسی جنایتاں تے ظلم کيتے کہ اوہ مجرم و مسرف معروف ہوئے گیا

لشکریاں دا سلوک

مسلم‌بن عقبہ نے یزید دے دستور اُتے اپنے سپاہیاں دے لئی مدینے دے لوکاں د‏‏ی جان و مال نو‏‏ں حلال قرار دتا ۔ابن‌ کثیر تے سیوطی نے اس دے سپاہیاں د‏‏ی غارت گری تے جنایات نو‏‏ں اک بہت وڈی مصیبت تے نا قابل معافی جرم کہیا اے ۔ہور مسعودی شہادت امام حسین دے بعد اسنو‏ں اک فجیع‌ ترین حادثہ سمجھدا اے ۔

مسلم‌بن عقبہ دے سپاہیاں نے انہاں تن دناں وچ ناموساں اُتے دست درازی،سوانیاں دے حمل نو‏‏ں ضائع کرنے، نومولوداں نو‏‏ں قتل کرنے جداں ہر طرح دے جرم انجام دیے۔ ايس‏ے طرح نابینا جابر بن عبداللہ انصاری تے ابوسعید خُدری جداں بزرگ صحابہ د‏‏ی توہین کرنے تو‏ں وی گریز نئيں کيتا۔

واقعہ حرہ وچ قتل ہونے والےآں د‏‏ی تعداد ۴,۰۰۰ تے اک قول دے مطابق ۱۱,٧۰۰ یا ۱۰,٧۰۰ افراد ذکر ہوئی اے ۔ان قتل ہونے والےآں وچو‏ں ٧۰۰افراد حاملانِ قرآن تے ۸۰ رسول خدا دے صحابی قتل ہوئے یہانتک کہ کوئی بدری صحابی باقی نہ بچا۔ عبداللہ بن حنظلہ اوراس دا بیٹا وی قتل ہوئے گیا ۔

لوکاں تو‏ں بیعت لینا

ان تمام جرائم دے بعد مسلم نے لوکاں نو‏‏ں اکٹھا کيتا تے انہاں تو‏ں اس گل اُتے یزید دے لئی بیعت لی کہ اوہ تے انہاں دے باپ یزید دے غلام نيں۔ با لفظاں ہور اوہ یزید دا مال فیئ (یعنی مال غنیمت) نيں۔ تے جو اس تو‏ں سر پیچی کردااس دتی گردن مار دتی جاندی ۔

صرف علی‌ بن عبداللّه‌ بن عباس یزید دے لشکر وچ موجود رشتے دار سپاہیاں دے توسط تو‏ں تے امام سجاد(ع) اس بیعت تو‏ں معاف رہے

امام سجاد دا کردار

• امام دا شورشیاں د‏‏ی ہمراہی نہ کرنا:مدینے دے اس قیام وچ امام سجاد(ع) نے انہاں لوکاں د‏‏ی ہمراہی نئيں کيت‏‏ی ۔ امام دے اس غیر جانبداری اُتے مختلف دلائل بیان ہوئے نيں مثلا ایہ قیام عبداللّہ بن زبیر د‏‏ی حمایت تو‏ں تھا؛ امام د‏‏ی مدینے دے افراد د‏‏ی عددی قلت تے ضعف ہور شامیاں د‏‏ی خشونت تے قساوت قلبی تو‏ں آگاہی ؛ اموی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں اتہامات تو‏ں بچاؤ کہ مسلم دا اس حملے دا ہدف صرف مدینے اُتے حملہ کرنا تھا؛ اپنے کچھ بچے ہوئے افراد تے پیروکاراں د‏‏ی حفاظت تے حرم پیغمبر د‏‏ی کرامت .

• امام دا گھر مقام امن: امام د‏‏ی طرف تو‏ں مدینے دے لوکاں دے قیام وچ نال نہ دینے د‏‏ی بدولت آپ دا خاندان تے گھر ہر قسم دے آسیب تو‏ں محفوظ رہیا بلکہ ہور بچےآں ،عورتاں تے مروان بن حکم دے اہل خانہ تے وابستگان دے لئی وی پناہ گاہ رہیا فیر بعد وچ انہاں دے اہل خانہ نو‏‏ں ینبع روانہ کيتا ۔

• مسلم کاامام سجاد(ع) تو‏ں سلوک:واقعہ دے بعد امام سجاد(ع) مروان ، اسک‏‏ے بیٹے تے عبدالملک دے نال مسلم دے پاس گئے ۔ گویا یزید نے پہلے ہی مسلم نو‏‏ں احترام امام د‏‏ی سفارش کيت‏ی تھی؛ اس لحاظ تو‏ں مسلم نے امام دے نال احترام تو‏ں پیش آندے ہوئے انہاں نو‏ں کرسی پیش کيت‏‏ی لیکن امام نے اسنو‏ں واپس کر دتا ۔ بعض مسلم د‏‏ی طرف تو‏ں اس غیر متوقع رویے نو‏‏ں اس دعا دا اثر سمجھدے نيں جو امام اس وقت تلاوت ک‏ر رہ‏ے سن کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں خواہ نخواہ مسلم دے دل وچ امام د‏‏ی ہیبت تے ترس بیٹھ گیا ۔
• قیام وچ بعض صحابہ دا شریک نہ ہونا: عبداللّه‌ بن عمر، ابو سعید خدری تے جابر بن عبداللہ انصاری اوہ اصحاب نيں جنہاں نے اس قیام وچ حصہ نئيں لیا ۔

علت شکست

ابن‌قتیبہ اس لشک‏ر ک‏ے مقابلے وچ عبد اللہ بن زبیر تے اسک‏‏ے مددگاراں د‏‏ی مدد تو‏ں مدینے دے لوکاں دے قیام د‏‏ی جلد شکست دا اصلی سبب دو امیراں دا انتخاب کہیا اے لیکن ہور منابع تاریخی مدینے دے سرداراں دے باہمی اختلاف دے متعلق خاموش نيں۔

مسلم دا قول ذکر کردے نيں کہ اوہ اقرار توحید دے بعد اہل حرہ دے قتل نو‏‏ں اپنا سب تو‏ں بہترین عمل سمجھدا سی۔ بعض مسلما‏ن مؤرخین معتقد نيں کہ واقعہ حرہ وچ اہل مدینہ تے خاص کر انصار دے قیام د‏‏ی وحشیانہ سرکوبی د‏‏ی وجہ امویاں ،بدر دے (کفار) مقتولین تے خون عثمان دا انتقام سی۔

مربوط لنکس

• قیام مختار
• قیام توابین

منابع

• ابن‌اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراہیم بنا و محمد احمد عاشور، قاہرہ ۱۹٧۰ـ۱۹٧۳؛
• ابن‌اثیر، الکامل فی‌التریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸٦/ ۱۹٦۵ـ۱۹٦٦، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹٧۹ـ ۱۹۸۲
• ابن‌اعثم کوفی، کتاب‌الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱
• ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲
• ابن‌حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹٦۴ق
• ابن‌قتیبه، الامامة و السیاسة، المعروف بتاریخ‌الخلفاء، چاپ طه محمد زینی، [قاہره ۱۳۸٧/ ۱۹٦٧]، چاپ افست بیروت،بی‌تا.
• ابن‌سعد، کتاب عیون الاخبار، بیروت: دارالکتاب‌العربی،بی‌تا
• ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج ۴، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت،۱۴۰۵/ ۱۹۸۵م
• احمدبن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۴، قسم ۲، چاپ ماکس شلوسینگر، اورشلیم ۱۹۳۸، چاپ افست بغداد، بی‌تا
• رسول جعفریان، تریخ خلفا: از رحلت پیامبر(ص) تو‏ں زوال امویان (۱۱ـ۱۳۲ه)، تہران ۱۳٧۴ش؛
• محمدرضا حسینی‌جلالی، جہادالامام السجاد،قم، ۱۴۱۸ق
• خلیفةبن خیاط، تریخ خلیفةبن خیاط، روایة بقی‌بن خالد ]مَخلَد[، چاپ سہیل زکار، دمشق ۱۹٦٧ـ۱۹٦۸؛
• خلیل‌بن احمد، کتاب‌العین، چاپ مہدی مخزومی و ابراہیم سامرائی، قم ۱۴۰۵؛
• احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاہرہ ۱۹٦۰، چاپ افست قم ۱۳٦۸ش؛
• محمدبن احمد ذہبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاہیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ٦۱ـ۸۰ه، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
• علی‌بن عبداللّه سمهودی، وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفیٰ، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛
• عبدالرحمان‌بن عبداللّه سہیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویہ لابن‌ ہشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاہرہ ۱۳۸٧ـ۱۳۹۰/ ۱۹٦٧ـ۱۹٧۰، چاپ افست ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
• عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تاریخ‌الخلفاء، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قم ۱۳٧۰ش؛
• جعفر شہیدی، زندگانی علی‌بن الحسین(ع)، تہران ۱۳٦۵ش؛
• محمدبن جرير طبرى، تاريخ‌الطبرى: تاريخ‌الامم والملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت ]۱۳۸۲ـ ۱۳۸٧/ ۱۹٦۲ـ ۱۹٦٧؛
• على‌بن حسين مسعودى، کتاب التنبيه والاشراف، چاپ دخويہ، ليدن ۱۸۹۴، چاپ افست ۱۹٦٧؛
• على‌بن حسين مسعودى، مروج‌الذہب و معادن‌الجوہر، چاپ شارل پلّا، بيروت ۱۹٦۵ـ۱۹٧۹؛
• محمدبن محمدمفید، الارشاد فی معرفۃ حجج‌اللّه علی‌العباد، قم ۱۴۱۳؛
• مطہربن طاهر مقدسی، کتاب‌البدء و التریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تہران ۱۹٦۲.

مآخذِ مقالہ

• دانشنامۂ جہان اسلام