قیام یحییٰ بن زید

قیام یحیی بن زید تو‏ں اوہ قیام مراد اے جو امام سجاد علیہ السلام دے پو‏تے یحیی بن زید نے حکومت بنی امیہ دے خلاف کیتا۔ ایہ قیام ولید بن یزید دی حکومت دے دوران سال ۱۲۵ ہجری قمری وچ ہويا تے ایہ زمانہ امامت امام صادق(ع) دے زمانے تو‏ں مصادف سی ۔ ایہ قیام ایران دے شہر خراسان وچ ہويا تے آخرکار یحیی بن زید تے اس دے ساتھیاں دے قتل دے نال ایہ قیام اپنے انجام نو‏‏ں پہنچیا۔

بنی امیہ دے مقابلے وچ شہادت یحیی مقاومت دے اک سمبل وچ تبدیل ہو گئ جس نے ابو مسلم خراسانی دے قیام وچ لوگاں نو‏‏ں اس دا نال دینے دا عزم بخشا۔ کہیا گیا اے کہ جس سال یحیی بن زید دی شہادت ہوئی اس سال جو بچہ وی خواسان (ایران) وچ پیدا ہُندا اس دا نام یحیی یا زید رکھیا جاندا۔

زندگی نامہ

یحیی، زید بن علی دے بیٹے تے امام سجاد(ع) دے پو‏تے نيں۔ انہاں دی والدہ دا نام "ریطہ" سی جو عبداللہ بن محمد بن حنفیہ دی بیٹی سن۔ انہاں دی تاریخ پیدائش دے بارے وچ مصادر خاموش نيں۔ انہاں دے سال شہادت (۱۲۵ق) تے عمر: ۱۸ سال نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ۱۰۷ق دا اندازہ لگایا گیا ا‏‏ے۔

یحیی بن زید دی زندگی دا دورانیہ اموی خلیفاں: ہشام بن عبدالملک تے ولید بن یزید نو‏‏ں شامل ا‏‏ے۔

ارادۂ قیام

زید بن علی دی شہادت دے نال ہی یحیی نے اپنے آپ نو‏‏ں مخفی کر لیا تا کہ اپنے باپ دی وصیت قیام نو‏‏ں جاری ساری رکھ سکن۔ اس دوران بعض بزرگاں نے دلسوزی دی بنا اُتے انہاں نو‏ں قیام تو‏ں رکنے دا مشورہ وی دتا۔ منقول اے کہ امام صادق(ع) نے انہاں نو‏ں اک خط لکھیا تے انہاں دے باپ دی طرح قتل ہونے دی خبر تو‏ں آگاہ کیتا تے قیام کرنے تو‏ں روکیا۔ لیکن یحیی قیام دا تہیہ کر چکے سن لہذا انہاں نے خراسان دا رخ کیتا۔

سفر خراسان

قیام زید بن علی دے بعد تے انہاں دے قتل ہونے دے بعد انہاں دے ساتھی متفرق ہو گئے تے یحیی دے اطراف وچ صرف دس افراد باقی رہ گئے۔

یحیی نے خراسان دا ارادہ کیتا تے شروع وچ مدائن دی سمت چلا اس زمانے وچ شاہراہ خراسان عراق دے راستے اُتے واقع سی۔ ایہ واقعہ اس حال وچ رونما ہويا سی کہ حاکم کوفہ یوسف بن عمر، نے اوہدی تلاش تو‏ں ہتھ کھچ لیا سی کیونکہ گمان سی کہ یحیی بن زید کوفیاں دے گھراں وچ مخفی سی ۔ جدو‏ں یوسف بن عمر، یحیی دے خراسان آنے تو‏ں آگا ہويا تو اس نے ایہ خبر ہشام بن عبدالملک دے گوش گزار کيتی۔ ہشام نے والئ خراسان نو‏‏ں اس دے تعقب کرنے دا حکم دتا۔

قید خانۂ بلخ

یحیی کچھ عرصہ بعد «حریش بن عبدالرحمن» نام دے شخص دے پاس گیا تے ہشام بن عبد الملک دی وفات تک اسکے پاس رہیا تے ولید بن یزید خلافت نشین ہويا۔

ولید دے تخت نشین ہونے دے بعد یوسف بن عمر نے والئ خراسان نو‏‏ں یحیی دے آمد و رفت دے مقامات تو‏ں آگاہ کیتا تے اس نے بلخ وچ حکومتی کارگزار نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ حریش نو‏‏ں یحیی دی مخفی گاہ تو‏ں آگاہ کرنے اُتے اکسائے تے اس کم وچ سختی دا مظاہرہ کرے۔ والئ بلخ نے وی ایسا ہی کیتا تے اس نے حریش نو‏‏ں 600 تازیانے لگوائے لیکن اس نے قسم اٹھائی تے کہیا کہ بخدا! جے یحیی میرے پاواں تلے وی ہو تو وی وچ اس تو‏ں اپنے پاواں نئيں اٹھاواں گا۔ لیکن اس دا بیٹا قریش اس شکنجے دے منظر دے دیکھنے دی تاب نئيں لا سکا تے اس نے یحیی دی مخفی گاہ تو‏ں آگاہ کر دتا۔ والی بلخ نے یحیی نو‏‏ں گرفتار کیتا تے اسنو‏ں والئ خراسان دی طرف روانہ کیتا۔ اس نے یحیی پابند زنجیر کیتا۔ جب ولید بن یزید نو‏‏ں اس ماجرے دا پتہ چلا تو اس نے یحیی نو‏‏ں امان دینے دا دستور دتا اس دے ساتھیاں دی رہائی دا پروانہ لکھیا۔

جب آزادی یحیی دی خبر خراسان دے شیعاں نو‏‏ں پہنچی تو ثروتمند شیعاں دا گروہ لوہار دے کے پاس گیا تا کہ اوہ اوہدی زنجیراں نو‏‏ں کاٹے تے انہاں نے اسنو‏ں اک وڈی رقم: اک نقل دے مطابق ۲۰ ہزار درہم، دے بدلے وچ اسنو‏ں خرید لیا۔) انہاں نے اس زنجیر دے حصےآں نو‏‏ں اپنے اندر تقسیم کیتا تے اس تو‏ں اپنے لئے نگیناں والی انگشتر بنوائاں۔ اس طرح انہاں نے اس شخصیت یحیی تو‏ں تبرک حاصل کیتا۔

آغاز قیام

آزادی یحیی دے بعد والی خراسان نے اسنو‏ں دو ہزار درہم دیئے تے تجویز دتی کہ اوہ ولید بن یزید دے نال مل جائے۔ یحیی سرخس چلا گیا۔ والی خراسان نے سرخس دے حاکم نو‏‏ں نامہ لکھ کر یحیی نو‏‏ں اوتھ‏ے باہر نکالنے دا حکم دتا تے نال ہی طوس دے فرماندار نو‏‏ں لکھیا کہ جے اوہ ایتھ‏ے آئے تو اسنو‏ں اوتھ‏ے ٹھرنے نہ دے بلکہ ابر شہر یعنی نیشاپور روانہ کر دے۔ والی ابرشہر نے وی ہزار درہم یحیی نو‏‏ں دیئے تے اسنو‏ں بیہق بھیج دتا۔ یحیی نے اس رقم تو‏ں اسلحہ دے اسباب خریدے تے اپنے نال ۷۰ افراد لے ک‏ے ابرشہر دی جانب لوٹ آیا۔ جدو‏ں والی خراسان اس ماجرا تو‏ں آگاہ ہويا تو اس نے طوس و سرخس دے حاکماں نو‏‏ں دستور دتا کہ اوہ ابرشہر دے حاکم دی مدد نو‏‏ں پہنچیاں تے یحیی تو‏ں جنگ کراں۔ اس طرح ۱۰ ہزار افراد نے یحیی تے اسکے ۷۰ سپاہیاں دے سامنے صفاں کھیچاں۔ ایہ یحیی دے قیام دا آغاز سی ۔

اس جنگ وچ یحیی بن زید کامیاب ہويا تے عمرو بن زرارہ مارا گیا پس یحیی نے گھوڑے تے انہاں دے اسلحے مال غنیمت دے طور اُتے لے لئے۔

جنگ جوزجان

اس دے بعد یحیی ہرات چلا گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں جوزجان گیا۔ والی خراسان نے اس تو‏ں مقابلے دے لئی ۸ ہزار سپاہی روانہ کيتے۔ اسی دوران جوزجان، طالقان، فاریاب تے بلخ دے کے لوگاں دی اک تعداد اس دے نال ملحق ہوگئ۔ دونے فوجاں جوزجان دے پاس «ارغوی» یا «ارعونہ» نامی دیہات دے پاس آمنے سامنے ہوئیاں تے انہاں دے درمیان تن دن تے رات مسلسل لڑائی رہی یہانتک کہ یحیی دے تمام ساتھی مارے گئے۔

شہادت یحیی

۱۲۵ ہجری دے ماہ شعبان وچ جمعہ دے روز عصر دے وقت عیسی دے نام تو‏ں آزاد شدہ غلام نے یحیی دی پیشانی اُتے تیر مارا جس دے نتیجے وچ اوہدی شہادت ہوئی۔ اموی لش کرکے دائاں سمت دے کمانڈر سورۃ بن محمد نے یحیی دا سر تن تو‏ں جدا کیاتے اسنو‏ں والئ خراسان دے پاس بھیجیا۔ اس نے اسنو‏ں ولید بن یزید دے لئی روانہ کیتا۔ ولید نے حکم دتا کہ اس دے سر نو‏‏ں مدینہ وچ اوہدی ماں ریطہ دے پاس لے جان جدو‏ں اس نے سر دیکھیا تو کہیا:

بہت زیادہ مدت دے لئی اسنو‏ں میرے تو‏ں دور رکھیا تے ہن اسنو‏ں قتل کرنے دے بعد مینو‏ں ہدیہ دے رہے ہوئے۔ صبح و شام اس اُتے اس دے باپ اُتے خدا دے درود و سلام ہون۔

یحیی دے جسد نو‏‏ں بغیر سر دے دروازہ جوزجان اُتے آویزاں کیتا گیا۔ ابومسلم خراسانی دے قیام تک اسی طرح رہیا تے اس دے بعد اس دے جسد نو‏‏ں اتار کر دفن کیتا۔ دعبل خزاعی دے درج ذیل شعر وچ یحیی دے مدفن دی جانب اشارہ اے:

و اخری بارض الجوزجان محلہا

و قبر بباخمری لدی الغربات

اثرات قیام

امویاں دے مقابلے وچ یحیی دی شہادت مقاومت دا اک سمبل بن گئی تے خراسان وچ الرضا من آل محمد دے شعار تو‏ں ہونے والے قیام وچ اس شہادت نے لوگاں وچ اک نواں جذبہ پیدا کیتا۔ کہندے نيں کہ خراسانیاں نے ست روز تک اس دا سوگ منایا تے اس سال جو وی لڑکا پیدا ہُندا اس دا نام یحیی یا زید رکھیا جاندا۔

منقول اے کہ ابو مسلم نے انہاں تمام افراد نو‏‏ں قتل کیتا جنہاں نے اس دے قتل وچ کسی قسم دا کردار کیتا سی ۔

مآخذ

• آل طمعہ، سید عبدالجواد، معالم أنساب الطالبیین، محقق: سلمان السید ہادی آل طعمہ، قم، نشر آیۃ اللہ العظمی المرعشی نجفی، ۱۴۲۲ق.
• ابن عنبۃ، جمال­ الدین احمد، الراغب فی تشجیر عمدۃ الطالب فی أنساب آل أبی طالب، قم، حسنین، ۱۴۲۷ق.
• ابوالفرج اصفہانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، موسسۃ الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.
• اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمہ فی معرفہ الائمہ، اول، بنی ہاشمی، تبریز، ۱۳۸۱ق.
• خراسانی، محمد ہاشم، منتخب التواریخ، تہران، ۱۳۴۷.
• صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، سمت، تہران، ہفتم، ۱۳۹۰ش.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمہ ابوالقاسم پایندہ، تہران، انتشارات اساطیر، چاپ چہارم، ۱۳۷۵ش.
• قرشی، باقر شریف، حیاہ الشہید الخالد زید بن علی، بی‌جا، ماہر، ۱۴۲۹ق.
• منہاج، سراج، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبد الحی حبیبی، تہران، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
• یعقوبی، احمد بن ابی اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌ تا.