قیام مختار

قیام مختار
الخسائر

قیام مُختار اس تحریک نو‏‏ں کہیا جاندا اے جسنو‏ں مختار بن ابی عبید ثقفی نے شہدائے کربلا دے خون دا بدلہ لینے دی غرض تو‏ں چلائی سی۔ ایہ قیام سنہ 66 ہجری قمری وچ کوفہ تو‏ں شروع ہويا جس وچ امام حسین(ع) دی شہادت وچ ملوث بہت سارے افراد منجملہ عبیداللہ بن زیاد، عمر بن سعد، شمر بن ذی الجوشن تے سنان بن انس وغیرہ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچے۔ مختار نے اس قیام نو‏‏ں محمد بن حنفیہ دے نام تو‏ں شروع کیتا جدو‏ں کہ بعض شیعہ علماء معتقد نيں کہ مختار نے اس قیام نو‏‏ں امام سجاد(ع) دی اجازت تو‏ں شروع کیتا سی ۔

قیام دا ہدف

مختار واقعہ کربلا دے وقت کوفہ وچ عبیداللہ ابن زیاد دی قید وچ بند سی ۔ اوتھ‏ے تو‏ں آزاد ہونے دے بعد اس نے امام حسین(ع) دے قاتلاں تو‏ں بدلہ لینے دا ارادہ کیتا۔ شروع وچ مختار نے عبداللہ بن زبیر جو اس وقت حجاز اُتے حاکم سی نال مل کے یزید نال مقابلہ کیتا لیکن درمیان وچ مختار نو‏‏ں عبداللہ ابن زبیر دی نیت دا پتہ چلیا تے اسنو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ اوہ اس دا ہم عقیدہ تے انہاں دوناں دا مقصد اک نئيں اس لئے اس تو‏ں جدا ہو ک‏ے کوفہ چلا گیا تے اوتھ‏ے کوفہ دے شیعہ بزرگان نال مل کر قیام دا آغاز کیتا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

عبداللہ بن زبیر دی بیعت

مختار نے اس تو‏ں پہلے عبداللہ بن زبیر دے نال ملاقات دی سی اس وجہ تو‏ں اپنے دوستاں دی طرف تو‏ں عبداللہ ابن زبیر دی بیعت کرنے دی تجویز اُتے ایہ کہیا کہ میرا تے اس دا ہدف اک نئيں ا‏‏ے۔ لیکن دوستاں دی اصرار اُتے مختار نے دو شرطاں دے نال اوہدی بیعت کيتی:

پہلی شرط: عبداللہ بن زبیر کماں وچ انہاں تو‏ں مشورت کرینگے تے خود سرانہ کوئی اقدام نئيں اٹھان گے تے اوہدی مخالفت نئيں کرینگے۔

دوسری شرط: اپنی حکومت وچ سب تو‏ں کلیدی عہدہ مختار نو‏‏ں دینگے۔

جب یزید دی سپاہیاں نے مکہ اُتے حملہ کرکے عبداللہ بن زبیر دا محاصرہ کیتا تو اس وقت مختار نے عبداللہ انہاں زبیر دے نال یزید دی فوج تو‏ں مقابلہ کیتا۔ لیکن بعض منابع دے مطابق جدو‏ں مختار نو‏‏ں معلوم ہويا کہ عبداللہ ابن زبیر اس دے نال مکر و فریب تو‏ں کم لے رہیا اے تے اسنو‏ں دھوکہ دینا چاہندا اے، تے خود خلافت دا دعوا کر رہیا اے تو اس تو‏ں جدا ہو گئے تے کوفہ جا ک‏ے اپنی تحریک شروع کيتی۔

محمد بن حنفیہ تو‏ں ملاقات

کوفہ دی جانب حرکت کرنے تو‏ں پہلے مختار نے محمد بن حنفیہ دے نال ملاقات کیتا تے اپنی تحریک دے اغراض و مقاصد تو‏ں انہاں نو‏ں آگاہ کردے ہوئے انہاں تو‏ں مشورت طلب کیتا۔ محمد بن حنفیہ نے اک مبہم جملات وچ انہاں نو‏ں اس قیام دی اجازت دے دی لیکن انہاں تو‏ں تقوا دی رعایت کرنے دی سفارش کيتی۔ بلاذری نقل کردے نيں کہ محمد بن حنفیہ نے صراحت دے نال مختار نو‏‏ں قیام دی اجازت دی سی۔

کوفہ واپسی

مختار ابن زبیر تو‏ں جدا ہونے دے بعد کوفہ دی طرف روانہ ہويا۔ راستے وچ اک جگہے اُتےامام حسین(ع) دی مصیبت نو‏‏ں یاد کرکے گریہ تے عزاداری کیتا ایتھ‏ے تک کہ اوتھ‏ے دے مقامی شیعاں نے انہاں نو‏ں دیکھیا تے انہاں دے فریفتہ ہو گئے۔ مختار جمعہ دے دن "حیرہ" نامی دریا دے کنارے پہنچے تو غسل کرکے خود نو‏‏ں عطر تو‏ں معطر کیتا سر اُتے عمامہ رکھیا تے تلوار حمائل "مسجد سکون" نامی مسجد وچ چلا گیا تے جتھ‏ے تو‏ں وی گذردا لوگاں نو‏‏ں فتح و کامیابی دی نوید سناندا گیا۔

کوفہ وچ داخلہ

مختار یزید دی ہلاکت دے چھ ماہ بعد ماہ مبارک رمضان دی 15 تاریخ نو‏‏ں کوفہ وچ داخل ہويا۔ اسی وقت ابن زبیر نے عبداللہ بن مطیع نو‏‏ں کوفہ دے گورنر دے عنوان تو‏ں کوفہ بھیجیا۔

مختار تے قیام توابین

مختار کوفہ وچ پہنچنے دے بعد سلیمان بن صرد تے قیام توابین تو‏ں مواجہ ہويا۔ چونکہ مختار سلیمان نو‏‏ں قیام مناسب نئيں سمجھدا سی اس لئے انہاں دا نال دینے تو‏ں انکار کیتا تے اس نے کوفیاں تو‏ں وی کہیا کردا سی کہ سلیمان جنگی حوالے تو‏ں کوئی تجربہ یا مہارت نئيں رکھدا تے جنگی رموز تو‏ں نا آشنا ا‏‏ے۔ عمر بن سعد نے حاکم کوفہ نو‏‏ں ایہ بتے کرایا کہ اوہدی حکومت نو‏‏ں توابین تو‏ں کوئی خطرہ نہں بلکہ اس دے لئی اصل خطر مختار دی جانب تو‏ں اے ۔ اس لئے قیام توابین دے شروع ہُندے وقت مختار عبداللہ بن زبیر دے کارنداں دی زندان وچ قید سی ۔

بازماندگان توابین تے مختار

قیام توابین دی شکست دے بعد مختار نے انہاں دے بازماندگان نو‏‏ں اک خط لکھیا تے انہاں نو‏ں اپنے نال دینے دی دعوت دت‏ی۔ انہاں نے مختار دے خط دا مثب جواب دیندے ہوئے اسنو‏ں پیغام دتا کہ زندان اُتے حملہ کرکے انہاں نو‏ں آزاد کر دینگے۔ لیکن مختار نے انہاں نو‏ں اس کم تو‏ں روکیا تے کہیا کہ اوہ عنقریب آزاد ہونے والا ا‏‏ے۔ مختار نے عبداللہ بن عمر جو اس دا بہنوی سی کیونکہ صفیہ بنت ابی عبید اوہدی بیوی سی، نو‏‏ں اک خط لکھیا تے انہاں تو‏ں اپنی آزادی دے حوالے تو‏ں کوئی اقدام اٹھانے دی درخواست کيتی ایويں عبداللہ بن عمر دی وساطت تو‏ں مختار زندان تو‏ں آزاد ہويا۔

حاکم کوفہ نال معاہدہ

ابراہیم بن محمد جو اس وقت کوفہ دا حاکم سی نے مختار دی آزادی دے وقت اس تو‏ں ایہ معاہدہ کیتا کہ حکومت دے خلاف کوئی قدم نئيں اٹھان گے تے اسنو‏ں قسم کھلائی کہ جے حکومت دے خلاف کوئی اقدام کرینگے تو اک ہزار اونٹھ بطور جرمانہ قربانی کرینگے تے اپنے سارے غلام تے کنیزاں نو‏‏ں آزاد کرینگے۔ مختار نے وی اسی طرح قسم کھائی تے ایويں اوہ زندان تو‏ں آزاد ہويا۔

آزادی دے بعد اس نے کہیا کہ میرے ہدف تے مقصد دے سامنے اک ہزار اونٹھ دی قربانی دینا اک آسان کم اے اسی طرح وچ حاضر ہاں اس مقصد دی راہ وچ اپنے سارے غلاماں تے کنیزاں نو‏‏ں آزاد کراں، ایہ کہیا تے اپنا کم جاری رکھیا۔

مقدمات قیام

چونکہ حکومتی کارندے مختار دے حرکات و سکنات اُتے کڑی نظر رکھے ہوئے سن اسلئے مختار نے شروع وچ کچھ افراد نو‏‏ں مخفیانہ طور اُتے افرادی قوت اکھٹا کرنے دے لئی اپنا نمائندہ بنایا انہاں دے نام ایہ نيں:

• سائب بن مالک اشعری جو عراق تے قم دے اشعریاں دے سرکردگانہاں وچو‏ں سن ۔
• یزید بن انس
• احمر بن شمیط
• رفاعہ بن شداد جو قیام توابین دے بازماندگان وچ سی سن
• عبداللہ بن شداد بجلی ایہ وی توابین دے بازماندگانہاں وچو‏ں سن

محمد بن حنفیہ دی نمایندگی

مختار نے کوفہ وچ ایہ اعلان کیتا کہ اوہ محمد بن حنفیہ دا نمائندہ اے تے اپنے آپ نو‏‏ں اس دا امین تے وزیر قرار دتا تے اس حوالے تو‏ں انہاں دی طرف تو‏ں اہل بیت دے شہداء دے خون دا بدلہ لینے دے لئی انہاں دے دشمناں تو‏ں جنگ کرنے اُتے مأمور ہونے دا دعوا کیتا۔ ے

مختار دے ادعا اُتے شکوک و شبہات

بعض شیعہ رہنما "سعر بن ابی سعر حنفی" دے گھر وچ جمع ہوئے تے "عبدالرحمان بن شریح" نے کہیا: مختار محمد بن حنفیہ دی طرف تو‏ں نمائندگی دا دعوا کردا اے بہتر اے ساڈے وچو‏ں کوئی مدینہ جاکے مختار دے اس ادعا کيتی صحت و سقم تو‏ں آگاہی حاصل کرے۔

کوفیاں دی محمد بن حنفیہ نال ملاقات

عبدالرحمن بن شریح دی سربراہی وچ کوفہ دے شیعہ رہنمااں دا وفد مدینہ روانہ ہويا تے محمد بن حنفیہ تو‏ں ملاقات کرکے مختار دے قیام تے اس تو‏ں مربوط تمام واقعات نو‏‏ں محمد بن حنفیہ تک پہنچایا تے انہاں تو‏ں مختار دے نمائندگی دے بارے وچ وی سوال کیتا۔ اس موقع اُتے محمد بن حنفیہ نے دا خدا دی قسم وچ چاہندا ہاں کہ جس کسی دے ذریعے ہی کیو‏ں نہ ہو خدا ساڈے دشمناں تو‏ں ساڈے خون دا بدلہ لے لوے۔

علامہ مجلسی نے ابن نما تو‏ں نقل کیتا اے کہ محمد بن حنفیہ نے انہاں نو‏ں امام سجاد(ع) دے ہاں جا ک‏ے اجازت لینے دا کہیا تو امام سجاد(ع) نے فرمایا: چچا جان دنیا دے کسی کونے تو‏ں وی جے کوئی شخص ساڈی حمایت دے لئی قدم اٹھائے تو ساڈے شیعاں اُتے واجب اے کہ اوہدی مدد کراں۔ تے وچ اس کم وچ آپ نو‏‏ں اپنا نمائندہ قرار دیندا ہاں آپ جو وی مصلحت سمجھ‏‏ے انجام دے دتیاں

کوفہ دا وفد مدینہ تو‏ں باہر آئے تے کہیا کہ امام زین العابدین(ع) اورو محمد بن حنفیہ نے سانو‏ں قیام دی اجازت دے دت‏ی۔ اس وفد نے کوفہ پہنچنے دے بعد مختار دے ادعا کيتی تصدیق کيتی۔

شاید انہی روایت دی بنا اُتے بعض شیعہ بزرگان جداں آیت اللہ خویی تے مامقانی، قیام مختار نو‏‏ں امام زین العابدین(ع) می اذن خاص تو‏ں انجام پانے دی معتقد نيں۔

ابراہیم بن مالک اشتر دا کردار

مختار اپنے قیام دی اہداف تک پہنچنے تے شیعہ سرکردگان دی تجویز اُتے ابراہیم بن مالک اشتر تو‏ں اس دے قیام وچ انہاں دا نال دینے دی دعوت کيتی۔ ابراہیم پہلے مردد سن لیکن محمد بن حنفیہ دی طرف تو‏ں مختار دی حمایت اُتے مبنی اجازت نامہ دیکھنے تے کوفہ دے وفد دا اس اجازت نامے دی تائید دے بعد مختار دی بیعت کيتی۔ اس قیام وچ مختار دے بعد ابراہیم ابن مالک اشتر نے سب تو‏ں مؤثر کردار ادا کیتا۔

تاریخ شروع قیام

قیام دے سرکردگان دی مشورت تو‏ں شروع وچ جمعرات ۱۴ربیع الاول نو‏‏ں قیام شروع کرنے دا فیصلہ ہويا۔ لیکن ابراہیم دا کوفہ دے انتظامی فوج دے سپہ سالار ایاس بن مضارب دے نال لڑائی تے اوہدی ہلاکت اُتے قیام دے سرکردگان نے سوموار 12 ربیع الاول سنہ ۶۶ ہجری نو‏‏ں ہی قیام دا آغاز کیتا۔

نعرہ

مختار نے عبداللہ بن شداد نو‏‏ں یا منصور امت دا نعرہ لگانے دا حکم دتا۔ ایہ نعرہ پہلی بار پیغمبر اکرم(ص) نے جنگ بدر تے بنی مصطلق وچ لگایا سی جدو‏ں کہ اس دے بعد والے اکثر شیعہ تحریکاں جداں زید بن علی، محمد نفس زکیہ، ابراہیم بن عبداللہ دے قیاماں وچ وی ایہی نعرہ لگایا گیا۔ اسی طرح مختار نے سفیان بن لیلی تے قدامہ بن مالک نو‏‏ں نعرہ یا لثارات الحسین (یعنی اے خون حسین دا انتقام لینے والو)لگانے دا وی حکم دتا۔

انہاں نعریاں دے بعد قیام علنا شروع ہويا تے چند دناں دی لڑائی دے بعد عبداللہ بن مطیع نے کوفہ تو‏ں فرار اختیار کیتا۔ عبداللہ بن مطیع جو عبداللہ بن زبیر دی طرف تو‏ں بعنوان حاکم کوفہ منسوب ہويا سی تاکہ مختار وغیرہ دی تحریکاں نو‏‏ں سرکوب کیتا جائے ۔

قصر کوفہ دی تسخیر

بروز جمعہ ۱۵ ربیع الاول سسنہ 66 ہجری نو‏‏ں مختار قصر کوفہ وچ داخل ہويا تے انہاں دی امامت وچ نماز جمعہ ادا کيتی گئی اس نے نماز تو‏ں پہلے خطبہ دیندے ہوئے اس قیام دے اہداف نو‏‏ں بیان کیتا تے لوگاں تو‏ں باقاعدہ بیعت لیا۔

حکومتی عہدیاں دی تقسیم

• "عبداللہ بن حارث نخعی" ابراہیم بن مالک دا چچا، ارمنیہ دی گورنری
• "محمد بن عمیر" ،آذربایجان دی گورنری
• "عبدالرحمان بن سعید بن قیس" ، موصل دی گورنری
• "اسحاق بن مسعود"، مدائن دی گورنری
• "سعید بن حذیفہ بن یمان" ، "حلوان" دی گورنری
• "عبداللہ بن مالک طائی" کوفے دا چیف جسٹس
• ابوعمرہ کیسان کوفہ دے داخلی فوج دی سپہ سالاری

قاتلاں تو‏ں انتقام

مجرم دا نام	جرم دی نوعیت	کیفیت مجازات	مجرم دا نام	جرم دی نوعیت	کیفیت مجازات
عمر بن سعد	فوج یزید دا چیف کمانڈر	تلوار تو‏ں سر تن تو‏ں جدا	حفص بن عمر بن سعد	اپنے باپ عمر بن سعد تو‏ں ہمکاری	تلوار تو‏ں سر تن تو‏ں جدا
شمر بن ذی الجوشن	فوج یزید دا سپہ سالار تے متعدد جنایات	لڑائی وچ ہلاک تے سر تن تو‏ں جدا	سنان بن انس	سر امام حسین(ع) دا کاٹنا	ہتھ پااں کاٹ کر دیگ وچ پھینکا گیا
خولی بن یزید	حامل سر امام تے متعدد جنایات	اگ وچ پھینکا گیا	بجدل بن سلیم کلبی	امام حسین(ع) دی انگلی قطع کرنا	انگلیاں تے ہتھ پاواں کاٹا گیا
حرملہ بن کاہل اسدی	قاتل علی اصغر تے متعدد جنایات	ہتھ پاواں کاٹ کر اگ وچ پھینکا گیا	حکیم بن طفیل	قاتل حضرت عباس(ع)	ہتھ پاواں وچ کیل تے تیر باران کیتا گیا
مرۃ بن منقذ	قاتل حضرت علی اکبر(ع)	ہتھ کاٹا گیا تے آخر عمر تک فلج ہويا	زید بن رقاد جہنی	تیر انداز کربلا تے متعدد جنایات	سنگسار تے تیر باران
عمرو بن صبیح	قاتل عبداللہ بن مسلم	نیزے تو‏ں ہلاک کیتا گیا	عبداللہ بن اسید جہنی	کربلا وچ فعال کردار	گردن مارا گیا
حمل بن مالک محاربی	کربلا وچ فعال کردار	گردن مارا گیا	رقاد بن مالک بجلی	اسباب امام دا لوٹنا	سر عام گردن مارا گیا
عمرو بن خالد بجلی	اسباب امام دا لوٹنا	سر عام گردن مارا گیا	عبدالرحمان بن بجلی	خیمہ تے اسباب امام دا لوٹنا	سر عام گردن مارا گیا
عبداللہ بن قیس خولانی	جنگ وچ شرکت تے اسباب امام دا لوٹنا	سر عام گردن مارا گیا	مالک بن نسیر	امام دا آہنی ٹوپی لوٹا	ہتھ پاواں کاٹا گیا
عثمان بن خالد جہنی	قاتل عبدالرحمان بن عقیل	گردن مار کر اگ وچ پھینکا گیا	زیاد بن مالک	جنگ وچ فعال کردار تے امام دے شخصی لباوہدی غارت گری	سر عام گردن مارا گیا
عبدالرحمان بن ابی خشکارہ	جنگ وچ فعال کردار تے امام دے شخصی لباوہدی غارت گری	سر عام گردن مارا گیا	اسحاق بن حویہ	امام دے بدن اُتے گھوڑا دوڑانا	ہتھ پاواں وچ زمین دے نال کیل ٹھونسا گیا
رجا بن منقذ عبدی	امام دے بدن اُتے گھوڑا دوڑانا	ہتھ پاواں وچ زمین دے نال کیل ٹھونسا گیا	سالم بن خثیمہ	امام دے بدن اُتے گھوڑا دوڑانا	ہتھ پاواں وچ زمین دے نال کیل ٹھونسا گیا
واحظ بن ناعم	امام دے بدن اُتے گھوڑا دوڑانا	ہتھ پاواں وچ زمین دے نال کیل ٹھونسا گیا	صالح بن وہب	امام دے بدن اُتے گھوڑا دوڑانا	ہتھ پاواں وچ زمین دے نال کیل ٹھونسا گیا
ہانی بن ثبیت	امام دے بدن اُتے گھوڑا دوڑانا	ہتھ پاواں وچ زمین دے نال کیل ٹھونسا گیا	اسید بن مالک	امام دے بدن اُتے گھوڑا دوڑانا	ہتھ پاواں وچ زمین دے نال کیل ٹھونسا گیا

امام سجاد(ع) دی بد دعا دا قبول ہونا

منہال بن عمرو کہندے نيں کہ مدینے وچ امام سجاد(ع) دی خدمت وچ حاضر ہويا تو امام نے حرملہ دے بارے وچ سوال کیتا، ميں نے کہیا جدو‏ں وچ کوفہ وچ سی تو زندہ سی، امام نے فرمایا:

«...اللهم اذقه حرالحدید، اللهم اذقه حرالحدید، اللھم اذقه حرالنار...».‎ ​

یعنی خدایا لوہے دی تپش اسنو‏ں چکھا دے....

منہال کہندا اے کہ جدو‏ں وچ کوفہ آیا تو دیکھیا کہ حرملہ گرفتار ہو گیا سی تے امام دی بد دعا قبول ہوئی سی .

عمر بن سعد دا امان نامہ

عمر بن سعد نے عبداللہ بن جعدہ جو حضرت علی(ع) دے قریبی رشتہ داراں وچو‏ں سی، نو‏‏ں مختار دے پاس بھیجیا تاکہ اس دے لئی امان مل سکے۔ مختار نے کچھ مصلحتاں دی بنا اُتے اسنو‏ں امان تو دتا لیکن ایہ شرط لگائی کہ اس تو‏ں کوئی حدث سر زد نہ ہو تے کوفہ تو‏ں وی باہر نہ جائے۔

امان نامہ دی مخالفت

جب عمر بن سعد دی آزادی تے اسنو‏ں امان دینے دے حوالے تو‏ں محمد بن حنفیہ دی نگرانی تے ناراضگی دی خبر مختار تک پہنچی تو مختار عمر بن سعد نو‏‏ں قتل کرنے دے بارے وچ چارہ جوئی دی فکر وچ پڑ گیا تے عمر بن سعد دے رشتہ داراں دی اک محفل وچ واقعہ کربلا دے اصلی مجرم دی عنقریب ہلاکت دے متعلق گفتگو کيتی۔ مختار نے امان نامہ وچ اک ایسی عبارت لکھیا سی جس دے سبب اوہ جدو‏ں چاہے اس امان نامہ دی مخالفت کر سکدا سی ۔ امان نامہ وچ ایہ شرط لگائی گئی سی کہ عمر بن سعد تو‏ں کوئی حدث سر زد نہ ہوئے۔ امام محمد باقر(ع) اس امان نامہ وچ تحریر حدیث دے متعلق فرماندے نيں کہ اس تو‏ں مختار دی مراد وضو نو‏‏ں باطل کرنے والا حدث سی ۔ مختار نے ابوعمرہ نو‏‏ں عمر بن سعد قتل کرنے دے لئی بھیجیا تے ابوعمرو نے اسنو‏ں قتل کرنے دے بعد اس دا سر مختار دے پاس لے آیا۔

حکومت شام دے نال جنگ

کوفہ وچ موجود اکثر قاتلین اپنے برے انجام نو‏‏ں پہنچے صرف چند افراد کوفہ تو‏ں فرار ہو ک‏ے جان بچانے وچ کامیاب ہوئے۔ اوہدی بعد مختار نے واقعے کربلا دے اصلی مجرمین یعنی بنی امیہ تو‏ں بدلہ لینے دا قصد کیتا ایويں شامی حکومت دے نال جنگ کرنے دا ارادہ کیتا۔ بعض منابع دے مطابق امام حسین(ع) دے قاتلاں نو‏‏ں کیفر کردار تک پہنچانے دے بعد مختار دی سب تو‏ں وڈی خواہش ابراہیم بن مالک اشتر دی سرکردگی وچ اک مجہز فوج شام دی طرف روانہ کرنا سی ۔

ابراہیم بن مالک دی شام روانگی

مختار نے امام حسین(ع) دی قاتلاں نو‏‏ں قلع و قمع کرنے دی دو دن بعد ابراہیم نو‏‏ں شام دی طرف روانہ کیتا۔اس طرف تو‏ں عبیداللہ بن زیاد نے وی اک وڈی فوج لے ک‏ے ابراہیم دے نال مقابلہ کرنے دی غرض تو‏ں روانہ ہويا تے دونے لشکر موصل دے مقام اُتے اک دوسرے تو‏ں جا ملے۔

لشکر ابراہیم ۱۲۰۰۰ہزار افراد اُتے مشتمل سی جس وچو‏ں ۸۰۰۰ایرانی تے ۴۰۰۰عرب بولی سن، بعض منابع وچ لشکر ابراہیم دی تعداد ۲۰۰۰۰ تو‏ں ۳۰۰۰۰تک تخمین لگایا گیا ا‏‏ے۔

ابن زیاد تو‏ں روبرو

موصل دے مقام اُتے ابراہیم دا لشکر ابن زیاد دے 80 ہزار فوج دے مقابلے وچ کھڑے ہو گئے۔ اس جنگ وچ عبیداللہ بن زیاد، حصین بن نمیر تے شرحبیل بن ذی الکلاع جداں افراد دی ہلاکتے دے نال ابراہیم دے حق وچ ختم ہويا۔ عبیداللہ بن زیاد سنہ ۶۷ہجری نو‏‏ں عاشورا دے دن قتل ہويا۔

عبیداللہ بن زیاد دی لاش نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی تے اس دا سر مختار دے پاس کوفہ بھیجیا گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں مدینے وچ امام سجاد(ع) تے محمد بن حنفیہ دی خدمت وچ بھیجیا گیا۔

ابن زیاد دا سر مدینے وچ

جب ابن زیاد دا سر امام سجاد(ع) دے پاس پہنچیا تو اس وقت امام(ع) کھانا تناول فرما رہے سن اس حوالے تو‏ں امام سجاد(ع) نے فرمایا:

"...ادخلت علی عبیدالله بن زیاد و هو یتغذی و راس ابی بین یدیه و قلت: اللهم لاتمتنی حتی‌ترینی راس ابن زیاد..."‎ ​.

جب سانو‏ں ابن زیاد دے دربار وچ لے جایا گیا تو اس وقت اوہ کھانا کھا رہے سن جدو‏ں کہ میرے بابا دا سر اس دے سامنے سی اس وقت ميں نے خدا تو‏ں ایہی طلب کیتا کہ خدایا اِنّی عمر دے کہ وچ زندہ رہاں تے ابن زیاد دا سر میرے سامنے ہوئے۔

ڈنڈا بردار فوج

عبداللہ بن زبیر نے محمد بن حنفیہ تے عبداللہ بن عباس سمیت بنی ہاشم دے 17 افراد منجملہ حسن مثنی نو‏‏ں شعب عارم نامی اک غار وچ زندانی کرکے انہاں تو‏ں کہیا کہ جے میری بیعت تو‏ں انکار کرے تو انہاں نو‏ں اگ وچ جلیایا جائے گا۔ محمد بن حنفیہ نے مختار دے لئے پیغام بھیجیا تے اس تو‏ں مدد طلب کیتا۔ مختار نے کچھ افراد جنہاں دا اصلحہ صرف لکڑی دا ڈنڈا سی مکہ روانہ کیتا تے انہاں نے بنی ہاشم دے افراد نو‏‏ں ابن زبیر تو‏ں نجات دلا دی ایہ گروہ اسی وجہ تو‏ں خشبیہ یعنی ڈنڈا بردار فوج دے نام تو‏ں معروف ہويا۔ ڈنڈے دے نال مسلح ہونے دی وجہ مکہ دی تقدس نو‏‏ں برقرار رکھنے دی وجہ تو‏ں سی اس لئے تلوار دی جگہ ڈنڈے دے نال مسلح سن ۔

"عروہ بن زبیر" اپنے بھائی دے بنی ہاشم دے افراد نو‏‏ں اگ لگانے دے کم دی توجیہ وچ کہندا اے: "انہاں نے ایہ کم امت وچ اختلاف تے پراکندگی وجود وچ نہ آنے دے لئی انجام دتا تاکہ بنی ہاشم وی انہاں دی اطاعت کراں ایويں سارے مسلما‏ن متحد ہو جان جداں کہ ایہ کم عمر بن خطاب نے وی بنی ہاشم دے نال انجام دتا سی جدو‏ں انہاں نے ابوبکر دی بیعت کرنے تو‏ں انکار کیتا سی ۔

مختار تے مصعب بن زبیر دے درمیان جنگ

امام حسین(ع) دے بعض اوہ قاتلین فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے سن جنہاں وچ سر فہرست محمد بن اشعث تے شبث بن ربعی سن، انہاں نے بصرہ جا ک‏ے مصعب بن زبیر نو‏‏ں مختار تو‏ں جنگ کرنے اُتے تیار کیتا۔

کوفہ تو‏ں باہر جنگ

شروع وچ دونے گروہ مذار نامی جگہے اُتے اک دوسرے تو‏ں روبرو ہوئے۔ مختار دے سپاہیاں دا سپہ سالار احمر بن شمیط تے اس دا نائب عبداللہ بن کامل سی جدو‏ں کہ ابوعمرہ کیسان وی موجود سن ۔ مصعب دے ساپیاں وچ مہلب بن ابی صفرہ وی موجود سی ۔ اس جنگ وچ مختار دے سپاہیاں نو‏‏ں سخت شکست تو‏ں دوچار ہوئے تے ابن شمیط، ابن کامل تے ابوعمرہ سمیت اس دے بہت سارے سپاہی جنہاں وچ اکثریت ایرانیاں دی سی شہید ہو گئے۔

اس دے بعد مختار دی موجودگی وچ کوفہ تو‏ں باہر دونے گروہ دے درمیان لڑائی ہوئی اس وچ وی مختار دے سپاہیاں نو‏‏ں شکست ہوئی ایويں اوہ کوفہ دی جانب عقب نشینی کرنے اُتے مجبور ہوئے اس جنگ وچ محمد بن اشعث وی مارا گیا۔

شہر دے اندر جنگ

مصعب دے سپاہیاں نے شہر دی جانب پیش قدمی دی تے مختصر مزاحمت دے بعد شہر دے اندر داخل ہونے وچ کامیاب ہو گئے تے دارالامارہ نو‏‏ں اپنے محاصرے وچ لے لیا۔ مختار دے نال تقریبا 6000 ہزار افراد دارالامارہ دے اندر موجود سن ۔ مختار نے انہاں نو‏ں دشمن اُتے ٹوٹ پڑنے دا مشورہ دتا تاکہ عزت دی موت مر سکن لیکن انہاں نے اسنو‏ں قبول نئيں کیتا۔

مختار دی شہادت

مختار 19 افراد دے نال قصر تو‏ں باہر آئے تے مصعب دے سپاہیاں دے نال جنگ کرنے دے بعد سب دے سب قتل ہوئے ایہ واقعہ 14 رمضان المبارک سنہ 67 ہجری نو‏‏ں پیش آیا۔

اس جنگ وچ مختار دے نال قتل ہونے والے افراد وچ حجر بن عدی دے دو بیٹے عبداللہ تے عبدالرحمان تے سائب بن مالک اشعری جو قم دے اشعری قوم تو‏ں تعلق رکھدا سی وی شامل سن ۔

ہتھیا ڈالنے والے افرد دا انجام

مختار دے سپاہیاں وچو‏ں اوہ افراد جنہاں نے مختار دی تجویز نو‏‏ں ٹھکرا کر مصعب بن زبیر دے سامنے ہتھیار ڈال دئیے سن مختار دی شہادت دے بعد مصعب نے سب دی گردناں اڑا دی تے اک نو‏‏ں وی زندہ نئيں چھڈیا۔

اک دن جدو‏ں مصعب عبداللہ بن عمر دے پاس تو‏ں گذرا تو عبداللہ نے اس تو‏ں کہیا: کیتا تساں اوہی ہو جس نے اک ہی دن 6000 ہزار مسلماناں دا قتل عام کیتا؟ مصعب نے جواب دتا اوہ سب دے سب کافر ہو گئے سن ۔ عبداللہ نے کہیا اس مقدار وچ جے تواڈے باپ دی ارث وچو‏ں بھیڑ بکریاں وی مار دتا ہُندا تو وی اسراف تے حرام سی چہ جائیکہ مسلماناں نو‏‏ں مارا جائے۔

مختار دی اہلیہ دا قتل

مصعب نے تمام اسراء نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد مختار دی دو بیویاں ام ثابت تے عمرہ دے پیجھے گیا تے انہاں تو‏ں مختار تو‏ں بیزاری برتنے تے اس اُتے لعن طعن کرنے دا کہیا۔ ام ثابت نے ایسا کیتا تے اوہ آزاد ہو گئی جدو‏ں کہ عمرہ نے کہیا خدا اس اُتے رحمت نازل کرے اوہ خدا دے نیک تے صالح بنداں وچو‏ں اک سی ۔ اس اُتے معصب نے اسنو‏ں قتل کرنے دا حکم دتا تے مطر نامی اک شخص نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ یعقوبی لکھدے نيں: مصعب نے مختار دے بارے وچ عمرہ دی رائ دریافت دی تو اس نے مختار دی مدح سرائی دی تے کہیا "إنه کان تقیا، نقیا صواما"‎ ​ یعنی اوہ اک متقی، پاکیزہ تے بہت زیادہ روزہ رکھنے والا انسان سی ۔ اس اُتے مصعب نے اسنو‏ں قتل کرنے دا حکم دتا تے عمرہ اسلام وچ اوہ پہلی خاتون سی جس دی گردن ماری گئی۔

متعلقہ صفحات

• قیام توابین
• مختار
• دومہ بنت وہب
• ابراہیم بن مالک اشتر
• ابوعبید ثقفی

حوالے

مآخذ

• ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت،‌دار صادر -‌دار بیروت، ۱۳۸۵/۱۹۶۵.
• ابن حجر، احمدبن علی عسقلانی، الإصابۃ فی تمییز الصحابۃ، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
• ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمہ عبد المحمد آیندی، مؤسسہ مطالعات و تحقیقات فرہنگی، چ اول، ۱۳۶۳ش.
• ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایۃ و النہایۃ، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
• ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن ہبہ اللہ‏، شرح نہج البلاغۃ لابن أبي الحديد، محقق ابراہيم، محمد ابوالفضل‏، مكتبۃ آيۃ اللہ المرعشي النجفي‏، قم‏، 1404 ق‏، چاپ اول‏.
• ابن مسکویہ، ابوعلی الرازی، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامی، تہران، سروش، ط الثانیۃ، ۱۳۷۹ش.
• اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمۃ فی معرفۃ الأئمۃ(ط- القدیمۃ)اربلی، رسولی محلاندی، ہاشم، تبریز ۱۳۸۱ ق،چاپ اول.
• بلاذری، احمدبن یحیی، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت،‌دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
• جزایری، سید نعمت اللہ، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمۃ الأطہار، مؤسسۃ التاریخ العربی، بیروت۱۴۲۷ ق- ۲۰۰۶ م،نوبت چاپ اول.
• خویی، ابو القاسم، ۱۳۷۲، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواہ، مرکز نشر الثقافہ الاسلامیہ، قم.
• طوسی، محمد بن الحسن، الأمالی(للطوسی) طوسی،دار الثقافۃ، قم، ۱۴۱۴ ق، چاپ اول
• قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمہ حسن بن علی بن حسن عبد الملک قمی (در ۸۰۵)، تحقیق سید جلال الدین تہرانی، تہران، توس، ۱۳۶۱ش.
• مامقانی، عبداللہ، تنقیح المقال فی علم الرجال،مطبعہ المرتضویہ، نجف.۱۳۴۹ق.
• مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار،‌دار إحیاء التراث العربی،سال چاپ ۱۴۰۳ ق،نوبت چاپ دوم.
• مقدسی، مہطر بن طاہر، آفرینش و تاریخ، ترجمہ محمد رضا شفیعی کدکنی، تہران، آگہ، چ اول، ۱۳۷۴ش.
• مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدۃ و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت،‌دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
• یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت،‌دار صادر، بی‌تا.