تارا پڑھت

کیکڑا بدلی

تارا پڑھت یا فلکیات، زمین توں باہری چیزاں جیویں سورج، چن، پاندھی، تارے، بدلیاں، تارہ سمندر نوں پڑھن دی سائنس اے۔ ایہدے وچ ایہناں دی فزکس، کیمسٹری تے تے اسمان تے ہون والے کماں نوں وی ویکھیا جاندا اے۔ تارے کنج بندے تے مکدے نیں ایہدے وچ آندے نیں۔ تارہ پڑھت پرانیاں سائینساں وچوں اے تے پرانیاں رہتلاں عراقی، ہندستانی، چینی، مصری، یونانی، ایرانی تے مایا وچ ایس بارے اچیچی پدھر نال کھوجاں کیتیاں گیاں تے کاہڈاں کڈیاں گئیاں۔ ایہ پرانے ویلیاں توں قسمت دا پتہ کرن، راہ لبھن تے کیلنڈر بنان لئی کم لیندے سن۔

ٹیلیسکوپ دے بنن نے ایہنوں اک ٹھیک ول دی سائینس وچ پلٹیا۔ سیراریاں، تاریاں بارے ٹھیک ٹھیک پتہ چلیا تے آسمان دے ودھیا نقشے بنے۔ تارہ پڑھت کئی انگاں وچ ونڈیا گیا۔ تارہ پڑھت نوں شکین لوکاں نے وی چوکھا وادھا دتا اے تے ہجے وی شکین لوک ایدھے وچ حصہ لے سکدے نیں۔ تارہ پڑھت دا قسمت دا پتہ لان وچ کوئی کم نہیں تے دوناں نوں آپس وچ رلانا ٹھیک نہیں۔

فلکیات (یعنی: سِتاراں دا قانون؛ انگریزی: astronomy)، قُدرتی علوم د‏‏ی اک ایسی مخصُوص شاخ اے جس وچ اجرامِ فلکی (مثلن چند، سیارے، ستارے، شہابیے، کہکشاں، وغیرہ) تے زمینی کرۂ ہوا دے باہر روُنما ہونے والے واقعات دا مشاہدہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اِس وچ آسمان اُتے نظر آنے والے اجسام دے آغاز، ارتقا تے طبعی و کیمیا‎ئی خصوصیات دا مطالعہ وی کيتا جاندا ا‏‏ے۔ فلکیات دے عالم نو‏‏ں فلکیات دان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے فلکیات محض اجرامِ فلکی تے ہور آسمانی اجسام اُتے غور کردی اے، اوتھ‏ے پوری کائنات دے سالِم علم نو‏‏ں علم الکائنات کہندے نيں۔

ناں

فلکیات، لفظ فلک دا ماخذ ا‏‏ے۔ فلک تو‏ں مُراد زمین دے کرّہ دے گرد د‏‏ی وسیح آسمانی چادر اے، لہٰذا اِس چادر اُتے عیاں مختلف اجسام (چاند، سورج، ستارے، سیارے، وغیرہ) د‏‏ی جانچ پڑتال وی فلکیات دے علوم وچ شامل ہُندیاں نيں۔ انگریزی وچ اِسنو‏ں ”ایسٹرونومی“ (astronomy) کہیا جاندا اے، جو یونانی زبان دے لفظاں ”ایسٹرون“ (ἄστρον؛ یعنی، ستارہ) تے ”نوموس“ (νόμος؛ یعنی، قانون) تو‏ں مل ک‏ے بندا ا‏‏ے۔ چنانچہ، فلکیات دا مفہوم ”سِتاراں دے علم“ یا ”سِتاراں دے قانون“ دا اے ۔

تریخ

تارہ پڑھت انسانی رہتل دیاں پرانیاں پڑھتاں وچوں اک اے۔ انسا رات ویلے اسمان ول ویکھدا تے وکھرے تاریاں نوں جوڑ کے اپنے دوالے دے جانوراں دیاں مورتاں بناندا ریندا اے تے اوہناں دیاں کہانیاں گھڑدا۔ تارے انسان دے سفر وچ راہ لبھن دے کم وی اندے۔ ننگی اکھ نال جو اوہنون دسیا اوہدے توں اوہنے مزہب قسمت تے توہمات دا مڈھ رکھیا۔ پرانیاں رہتلاں وچ تارے روحاں تے دیوتاواں دے رہن دی تھاں سن تے ایہناں دی پوجا کیتی جاندی سی۔ اسمان دا سب توں لشکدا تارہ سیریس جیدے بارے قرآن دی سور نجم وچ وی آندا اے اوہدی پوجا کیتی جاندی سی۔ تاریاں دے پہلے پڑھاکو مندراں دے لوک سن۔ اوہ مہینہ، سکا موسم، تے قسمت دا حال تارے ویکھ کے دسدے سن۔ سورج تے چن نوں ویکھ کے پرانے کیلنڈر بناۓ گۓ تے ورے مہینے تے دناں نوں گنیا گیا۔ کیلنڈر دی وائی بیجی وچ لوڑ پیندی سی۔ پنجاب دا پرانا کیلنڈر موسم دا ٹھیک ٹھیک ناپ دسدا اے تے پنجابی پنڈاں تھانواں وچ وسن والے اوہنوں ای ورتدے نیں تے اوہناں دا جیون ایدھے دوالے ای کمدا اے۔

ٹیلی سکوپ توں پہلے تارے دیکھن لئی اچا یا اچیچا تھاں لبھیا جاندا سی۔ دنیا دیاں اگے ودویں رہتلاں عراق،ہندستان مصر، چین، یونان تے وسطی امریکا وچ اکھ نال تکّ کے کٹھیاں کیتیاں جانکاریاں تے سوچیا گیا تے دنیا ایس کھوج ول اگے ودھی جے ایس دنیا نوں ہور کیویں کھوجیا جاوے۔ پرانی تار پڑھت تاریاں تے سیاریاں دی اسمان تے تھاں لبن تے ایھدے نقشے بنان بارے سی۔ زمین نوں ایس جگ دا گڑھ منیا جاندا سی جیہدے دوالے سورج چن تے تارے گھمدے سن۔

اسٹون ہینج د‏‏ی بناوٹ وچ استعمال ہونے والے جسیم پتھر سورج دے نظام د‏‏ی بہترین عکاسی کردے نيں

قدیم زمانے وچ فلکیات د‏‏ی پہنچ صرف اُنہاں اجرامِ فلکی تک ای محدود سی جنہاں نو‏ں اکھاں تو‏ں دیکھیا جا سکدا سی، مثلاً سورج، چاند تے ستارے۔ ایہ قدیم ماہرین فلکیات اکثر اِنہاں اجرام دے مشاہداں اُتے مبنی پشِين گوئیاں کيتا کردے سن ۔ تاریخی ابواب وچ ایسی کئی تہذیباں دا ذِکّر ملدا اے جو اِنہاں اجرام د‏‏ی پوُجا وی کيتا کردے سن تے اسٹون ہینج دے طرز اُتے بنی مَصنُوعات اِس گل کيتی طرف اِشارہ کردیاں نيں کہ ایہ لوک کسی نہ کسی حد تک اِنہاں مرئی فلکی اجرام دے نظام تو‏ں واقف سن ۔ اِنہاں قدیم تہذیباں دے لئی اِس طرح د‏‏ی مَصنُوعات دراصل اک طرح د‏‏ی رصد گاہ دا کم سر انجام دتا کردیاں سن، جو نہ صرف مذہبی تہواراں د‏‏ی نشان دہی کردیاں سن بلکہ موسمی تبدیلیاں تو‏ں وی اِنکو آراستہ رکھدیاں سن۔ انہاں پشِين گوئیاں د‏‏ی مدد تو‏ں قدیم انسانی تہذیباں سال د‏‏ی طوالت دا اندازہ وی لگایا کردیاں سن تے فصلاں د‏‏ی کاشت دے اوقات تو‏ں وی بروقت آشنا رہندیاں سن۔

پرانا عراق

تارہ پڑھت دا مڈھ پرانے عراق وچ رکھیا گیا جتھے سمیری، اشوری تے بابلی شاہیاں وسیاں تے جتھے لکھن دا ول 3500–3000 م پ چلیا۔ سمیری تارہ پڑھت دا پتہ سانوں پہلیاں بابلی تارہ لکھتاں توں لگدا اے جیہڑیاں 1200 م پ دے دوالے دیاں نیں۔ کئي ناں سمیری ہون باجوں سانوں تارہ پڑھت دا کانسی ویلے تک جان دا وی پتہ لگدا اے۔ سمیریاں نیں ای تاریاں نوں دیوی دیوتاواں دا درجہ دے کے تارہ پڑھت وچ مذہبی رنگ رلایا۔ سیمیریاں نیں ای 60 دے نمبر نوں اپنی گنتی وچ مڈھ دا درجہ دتا تے اینج نکا تے وڈھا گنن دا کم اسان کردتا۔ اک چکر نوں 360 انگاں وچ ونڈنا وی سمیریاں توں چلیا۔ میتھمیٹکس تے تارہ پڑھت پہلی واری سانوں ایتھے رلدے دسدے نیں۔

تارہ پڑھت تے اک بابلی لکھت

بابل والیاں نے پہلی واری ایہ کاہڈ کڈھی جے اسمان تے تاریاں دا ٹرن اک پدھر تے پربندھ نال ہوندا اے تے ایہنوں ناپیا وی جاسکدا۔ بابلی رہتل دے مڈھلے ورھیاں وچ مٹی دیاں لکھتاں تے اک سورجی ورھے وچ اک دن دے چانن وچ تبدیلیاں دا حساب ملدا اے۔ انوما انو انلیل دے ناں دیاں پکی مٹی دیاں تختیاں وچ اوس ویلے دیاں تارہ پڑھتاں دا ریکارڈ ملدا اے تے تختی نمبر 63 وچ وینس دے 21 ورھے تک چڑھن دا لکھیا ملدا اے جس توں ایہ پتہ لگدا اے اوہدوں دے لوکاں نوں سیاریاں دے لگاتار تے اک پدھر نال اسمان تے چلن دا پتہ سی۔ بابل والیاں نے تاریاں دے وی ریکارڈ باۓ اوہناں دے اوہناں دے جرمٹاں دے ناں رکھے۔ ویلے نوں ناپن لئی پانی گھڑی تے سورج گھڑی بنائی۔ بابلی بادشاہ نیبونصر (747–733 م پ) دے ویلے توں ایہناں تارہ لکھتاں وچ اک ودھیا پدھر پونگری تے ایس نے بابل والیاں نوں ہر 18 ورے مگروں چن گرہن دے ہون دی دس دتی۔ بابلی تارہ پڑھت یونانی، ایرانی ہندستانی، اسلامی تے یورپی تارہ پڑھت دا مڈھ سی۔

پرانا مصر

پرانے مصری 365 دن دا کیلنڈر ورتدے سن، نیل دے سلانہ ہڑ لئی تاریاں دی ویکھ چاک کیتی جاندی سی۔ ہرم بناندے ویلے قطبی تارے نوں سوچ وچ رکھیا گیا سی۔ کرناک وچ امن رے دا مندر اینج بنایا گیا سی جے پالے دے سورج دا چانن ہر تھاں تے اپڑے۔ مندراں چوں کئی کتاباں دے ناں ملے نیں جنہاں وچ سورج، چن تے تاریاں دی چال لکھی گئی سی۔ فرعون رعمسیس 6ویں تے رعمسیس 9ویں دیاں مقبریاں دیاں چھتاں تے اسمان دے نقشے بنے ہوۓ نیں۔ سیریس تارے دا چڑھن کیلنڈر دے ناپ وچ اک مڈھلی گل سی۔

یونانی تارا پڑھت

یونانی پڑھت وچ تاریاں تے تارہ جھرمٹان بارے سبھ توں پرانی لکھت شاعر ہومر دی اے اوہنے الیاد تے اوڈیسی وچ ہالی تارہ جھرمٹ، شکاری تارہ جھرمٹ، وڈا رچھ ترنجن (تارہ ٹولی) تے سب توں لشکدے تارے سیریس دا ناں لیا اے۔ شاعر ہیسیوڈ نے 7ویں صدی م پ وچ اپنی شاعری دے کیلنڈر وچ تارے ارکٹورس نوں رلایا۔ پرانے یونانی نیڑے زمین پدھری سی جیہدے دوالے دریائی سمندر وگدا سی۔ کجھ تارے اوہناں لئی چڑھدے تے ڈبدے سن تے کجھ ہمیشہ ای دسدے رہندے سن۔ 5ویں صدی م پ دے یونانی عطارد، مریخ، زہرہ، مشتری تے زحل سیاریاں نوں جاندے سن ایہناں نوں اوہ ننگی اکھ نال ویکھ سکدے سن تے ایہناں دے اوہناں نے ناں وی رکھے سن۔ یونانیاں نے ایہ گل وی ویکھی جدوں ایہ سورج دے لاگے جاندے سن تے دِکھنے بند کردیندے سن۔ زہرہ نوں شام تے سویر ویلے چڑھن باجھوں ایہنوں دو وکھرے سیارے سمجھیا گیا۔ فیساغورس نے ایہ بجھارت بجھی جے ایہ دو اک ای سیارہ نیں۔

تیسری صدی م پ وچ اک یونانی ارسٹارخس نے زمین دا ناپ کیتا اوہنے سورج تے چن دا پینڈا تے ناپ وی ناپیا۔ اوہنے ایہ وی سوچ دتی جے سورج گڑھ اے جیہدے دوالے زمین تے دوجے سیارے گھمدے نیں۔ دوجی صدی م پ وچ ہپارخس نے چن دا پینڈا تے ناپ ناپیا، پریسیشن دی سوچ دتی تے اسطرلاب بنایا۔ ہپارخس نے 1020 تاریاں دی کیٹلاگ بنائی اتلے ادھ دے چوکھے سارے تارا جھرمٹ یونانی تارہ پڑھت ولوں اے بنے نیں۔ ہپارخس نے تاریاں دے چانن ناپ دی سوچ دتی۔ انٹیکیتھرا مکینزم نال (150–80 م پ ) کسے خاص دن نوں سورج، چن تے سیاریاں دی تھاں لبی جاسکدی سی۔ اینجدیاں شیواں فیر 14ویں صدی وچ آکے بنن لگیا جدوں تارا گھڑیاں بنن لگیاں۔ سکندریہ، مصر دے بطلیموس نے تارہ پڑھت دا اک وڈا پربندھ اپنی کتاب وچ دتا جیہدے وچ زمین ایس کائنات دا گڑھ سی۔ اوہدی بنائی ہوئی دنیا کئی صدیاں پہلے دی ارسٹارخس دی دنیا توں نکی سی۔ بطلیموس دی پوتھی الماگست رینیساں تک سب توں ودھیا لکھت منی گئی۔ روم وچ 46 م پ وچ جولیس سیزر نے یونانی تارہ پڑھت گرو کلپس دا بنایا ہویا 365¼ دناں دا کیلنڈر لاگو کیتا۔

پرانا ہندستان

تارا پڑھت دا رواج ہندستان وچ پرانے ویلیاں توں ای اے۔ ایتھے ایہنوں جوتش سدیا جاندا سی جوتش سنسکرت شبد اے جیہدا مطلب چانن یا چاننی شے۔ ایہ قسمت دا پتہ کرن والی جانکاری چوکھی سی۔ پرانے عراق ورگے ایتھے چن دے آنکڑے ورتے جاندے سن۔ آریہ بھٹ (476–550) دی لکھت آریہ بھاٹیہ (499) تارہ پڑھت تے اک وڈی پوتھی سی۔ ایدے وچ اوہنے دسیا جے زم؛ن اپنے ای دوالے کمدی اے اوہنے سیاریاں دے چکر، سورج گرہن تے چند گرہن دے ٹھیک ٹھیک ویلے ناپے۔ سنگا سلطنت دا ویلہ ہندستان وچ تارہ پڑھت دا سنہری ویلہ سی۔ تاریاں دیاں گٹھاں بنایاں گیاں، تاریاں دی ٹور تے تھانواں ناپیاں گیاں تے گرہن ہون دے ناپ ناپے گۓ۔ بھاسکر (1114–1185) اجین دی تارہ پڑھن تھاں دا آگو سی۔ نالندہ دی بدھ یونیورسٹی وچ وی تارہ پڑھت دی مڈھلی پڑھائی کرائی جاندی سی۔

اسلامی دنیا

تقی الدین دا استمبول وچ تارہ گڑھ

8ویں صدی دے مڈھ وچ اسلامی دنیا وچ تارہ پڑھت دا شوق پیا۔ یونانی تے ہندی لکھتاں عربی وچ پلٹیاں گیاں۔ تارے ویکھن لئی اچیچیاں تھانواں بنیا گئیاں۔ ایرانی تارہ گرو عبدالرحمان صوفی نے اینڈرومیڈا تارہ سمندر 964 وچ ویکھیا تے اپنی کتاب وچ ایہدے بارے لکھیا۔ ایس دے کجھ چر مگروں البیرونی نے لونی سلسلے ضلع جیلم پنجاب وچ اک اچی تھاں نندنہ تے زمین دا گھیر منیا ۔ س ن 1006 سپرنووا, تارہ تریخ وچ سب توں چوکھی لشک والا کم عرب مصری علی بن رضوان تے چینی تارہگروواں نے 1006 وچ ویکھیا تے لکھتاں وچ لیاۓ۔ عرب دنیا نے کئی منے پرمنے تارہ گرو جمے۔ الدبران تے بتلجوز توں لے کے زورک تک عرب ناں عرباں دے تاریاں نال جوڑ نوں دسدے نیں۔ 11ویں صدی وچ عمر خیام نے اک کیلنڈر بنایا جیہڑا جولین توں ودھیا تے گریگری کیلنڈر دے نیڑے سی۔ عرب تے اسلامی دنیا نے کئی تارہ پڑھت گرو جمے۔ الغ بیگ نے سمرقند وچ 1420 وچ تے تقی الدین نے 1577 وچ استمبول وچ تارے ویکھن دی تھاں بنائی۔

سائینسی انقلاب

رینیساں وچ نکولس کوپرنیکس نے ایس سوچ نوں اگے ودھایا جے سورج پربندھ دا گڑھ اے تے زمین چن تے رلویں سیارے سورج دوالے گھمدے نیں۔ اوہدے کم وچ لوکاں کیڑے کڈھے گلیلو تے یوہانس کپلر نے اوہدی گل نوں آسرا دتا، اوہنوں اگے ودھایا تے اوہدی وچ کسے خرابی نوں ٹھیک وی کیتا۔ گلیلیو نے اپنی ہتھیں ودھیا کیتی گئی ٹیلیسکوپ راہیں ایہناں کھوجاں نوں سہارا دتا۔

کیپلر پہلا بندا سی جیہنے اک ایہو جیہا پربندھ دتا جیہدے وچ ٹھیک ول نال سیاریاں دا چلنا جیہدے وچ سورج ایس پربندھ دا گڑھ سی دسیا۔ کیپلر پر اپنے بناۓ ہوۓ قنوناں پچھے کسے تھیوری نوں نال دے سکیا۔ ایہ کم نیوٹن نے کیتا۔ 1687 دی پرنسیپیا میتھمیٹیسیا وچ نیوٹن نے تارہ مکینکس تے کھچ دے قنون بناۓ جنہاں وچ ودیھا ول نال تاریاں دے ٹرن بارے دسیا گیا سی۔ نیوٹن اک ٹیلیسکوپ وی بنائی۔

فراؤنہوفر پٹیاں

ودھیا تے وڈھیاں ٹیلیسکوپاں دے بنن نال تارہ پڑھت وچ وادھا وی ہویا تے اسانی وی آئی۔ لاکیل نے تاریاں بارے لمیاں کیٹلاگاں بنایاں۔ تارہ گرو ولیم ہرشل نے 1781 وچ سورجی پربندھ دا اک سنگی سیارہ یورینس لبیا۔ اوہنے تاریاں دے چرمٹاں بارے وڈھی تے ودھیا جانکاری دتی۔ 1838 وچ زمین توں تارے دا پینڈا پہلی واری ناپیا گیا جدوں جرمن تارہ گرو فریڈرش بیسل نے 61 سگنی دا پینڈا ناپیا۔ اوہدا ناپ 10.4 چانن ورے بنیا سی۔ 1814–15 وچ جوزف فان فراؤنہوفر نے سورج دے سپیکٹرم وچ 600 پٹیاں لبیاں۔ جنہاں نوں 1849 وچ گستاف کرخہوف نے وکھریاں عنصراں دا وکھالہ دسیا۔ تاریاں بارے ایہ گل وی پتہ لگی جے ایہ زمین دے سورج ورگے نیں پر اوہناں دے ناپ، جوکھ تے گرمی ناپ وکھرے نیں۔

20ویں صدی وچ زمین دے تارہ چرمٹ چٹا راہ بارے پتہ چلیا۔ ہور تارہ چرمٹاں تے کئی تارہ چرمٹان دے زمین توں دور ہون توں ایس کائنات دے پھیلن دا وی پتہ چلیا۔ نویں تارہ پڑھت نے نویکلیاں شیواں لبھیاں جنہاں وچ کواسار، بلازار پلسار تے ریڈیو تارہ چرمٹ آندے نیں۔ ایہناں نویاں کھوجاں تے کاہڈاں نے ہور نویکلیاں گلاں کڈیاں جیویں کالا سوراخ تے نیوٹرون تارہ۔

فراون ہوفر اک طیف بین دا مظاہرہ کروا رہے نيں۔

نشاۃِ ثانیہ وچ نکولس کوپرنیکس نے اک مرتبہ فیر شمس مرکزی نظریہ عام فلکیات وچ مُتعارف کرایا۔ کیونجے پچھلی چند صدیاں تو‏ں مسلما‏ن فلکیاتداناں نے ارض مرکزی نظریے د‏‏ی طوالت وچ بیشمار کم کر رکھیا سی، اِسلئے کوپرنیکس د‏‏ی اِس وضاحت نو‏‏ں ابتدائی طور اُتے رد کر دتا گیا۔ بعد وچ، گلیلیو تے کپلر نے جدید آلات د‏‏ی مدد تو‏ں اِس نويں نظریے د‏‏ی تائید کر پائی۔ صحیح تے درُست ناپ تول دے لئی گلیلیو نے پہلی دوربین وی ایجاد کيتی۔

کپلر اوہ پہلے سائنس دان سن جنہاں نے شمسِ مَرکزی نظریے نو‏‏ں اک مُکمل نظامِ شمسی وچ ڈھالیا تے طبعی وضاحت نو‏‏ں اِستعمال کردے ہوئے سیارےآں د‏‏ی سورج دے گرد گردِش تے حرکت نو‏‏ں منطقی طور تو‏ں پیش کيتا۔ اُتے کپلر اپنے اِس نظام دے لئی لازم قوانین د‏‏ی ضابطہ بندی نہ کر سک‏‏ے تے اِس کم نو‏‏ں بعد وچ آئزک نیوٹن نے اپنے فلکی میکانیات تے ثقالت تو‏ں متعلق قوانین وچ سر انجام تک پہنچایا۔

دوربین دے سائز تے معیار وچ بہتری لیانے دے علاوہ ہور تے وی دریافتاں ہُندیاں رہیاں۔ نکولاس لاکائی د‏‏ی زیرِ نگرانی سِتاراں د‏‏ی معیاری تے مُکمل فہرستاں چھپدی رہیاں تے دوسری طرف ولیم ہرشل صحابیہ جات تے اِنکے ہور مجموعےآں د‏‏ی لسٹ تیار کردے رہ‏‏ے۔ 1781ء وچ ہرشل نے اک نواں سیارہ وی دریافت کيتا جسنو‏ں اج اسيں یورینس دے ناں تو‏ں جاندے نيں۔ فریڈرک بیسل نے 1838ء وچ نظامِ شمسی دے باہر پائے جانے والے پہلے سورج نُما ستارے تو‏ں زمین دا فاصلہ دریافت کيتا۔

اٹھارويں تے انیہويں صدی دے دورانئ‏‏ے وچ اویلر، کلیراٹ تے دالمبر نے جدو‏ں سہ جسمی مسئلے نو‏‏ں سُلجھانے د‏‏ی طرف دھیان دتا تاں اِنکے اِس کم دے ذریعے چاند تے سیارےآں د‏‏ی حرکات دے بارے وچ معیاری پيش گوئیاں مُمکن ہوئے گئياں۔ اس کم نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے، لاگرانج تے لاپلاس نے چاند تے ہور سیارےآں دے اضطراب تو‏ں اِنکے وزن دا وی ٹھیک اندازہ لگایا۔

وقت دے نال نال، فلکیا‏تی تجرباں دے لئی جدید ترین آلہ جات استعمال ہونے لگے، مثلاً طیف بینی تے عکاسی، وغیرہ۔ فراون ہوفر نے 1814ء تو‏ں 1815ء وچ طیف بینی دے ذریعے سورج تو‏ں خارج ہونے والی روشنی وچ 600 رنگاں د‏‏ی پٹیاں دریافت کيتياں۔ بعد وچ، 1859ء وچ کیرشھوف نے انکشاف کيتا کہ اِنہاں پٹیاں دا ہر رنگ کسی نہ کسی کیمیائی عنصر د‏‏ی طرف اِشارہ کردا ا‏‏ے۔ کیرشھوف نے مُختلف کیمیائی عناصر دے مخصوص رنگاں د‏‏ی اک لسٹ وی بنا پائی تاکہ مُختلف سیاروی ماداں دے بارے وچ اِنکے رنگاں تو‏ں معلوم کيتا جا سک‏‏ے۔ اِنہاں ٹیکنالوجیاں د‏‏ی بِنا اُتے جدو‏ں سورج نُما ہور تے ستارے دریافت کیتے گئے تاں معلوم ہويا کہ ایہ ستارے سورج د‏‏ی مانند تاں نيں ہی لیکن ساڈے مقامی ستارے دے برعکس ایہ درجہ حرارت، کمیت تے قامت وچ کافی مُختلف نيں۔

زمین دے مقامی کہکشاں نو‏‏ں اک متفرق مجمع النجُوم د‏‏ی طرح صرف ویہويں صدی وچ ہی دیکھیا گیا جدو‏ں ہور تے کہکشاواں نو‏‏ں دریافت کيتا گیا۔ دوسرے کہکشاواں نو‏‏ں زمین تو‏ں دور جاندے دیکھ ک‏ے ایہ وی اندازہ لگایا گیا کہ کائنات تسلسُل تو‏ں پھیل رہی سی۔ دورِ جدید د‏‏ی فلکیات وچ ہور تے اجرامِ فلکی وی دریافت کیتے گئے جنہاں وچ نابضات، کوازار، بلیزار تے ریڈیائی کہکشاں شامل نيں۔ اِنہاں نويں اجرام د‏‏ی دریافت دے بعد ہور طبعی نظریات مثلا ثقب اسود تے نیوٹرون ستارےآں دے ہور شواہد سامنے آنے لگے۔ استو‏ں علاوہ، خلائی دوربیناں د‏‏ی مدد تو‏ں برقناطیسی طیف دے اُنہاں حصّاں د‏‏ی وی جانچ د‏‏ی جانے لگی جو زمینی کرۂ ہويا د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین تک پہنچ نہ سکدے سن ۔

فلکیاتدان از جیریٹ ڈاؤ، 1650ء — 1655ء۔

قدیم فلکی جائزے

دوربین د‏‏ی ایجاد تو‏ں پہلے، سِتاراں دے مُطالعے کسی نہ کسی اُچی جگہ تو‏ں ہی مُمکن سن تے ایہ جائزے محض اکھاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہی لئی جاندے سن ۔ جداں جداں تہذیباں ترقی یافتہ ہُندی رہیاں، اوداں اوداں بین النہرین، چین، مصر، یونان، ہند تے وسطی امریکا د‏‏ی قدیم تہذیباں نے سِتاراں دے مطالعاں دے لئی مخصوص تے جدید رصدگاہاں د‏‏ی تعمیر شروع کر دتی۔ آہستہ آہستہ، اِنہاں لوکاں وچ کائنات د‏‏ی ہور جانچ پڑتال دا تجسس پیدا ہُندا گیا؛ چنانچہ، اِس زمانے دے زیادہ تر فلکیا‏تی انکشافات، ستارےآں تے سیارےآں د‏‏ی نقشہ بندی تک ہی محدود سن ۔ اِس علم نو‏‏ں نَجُوم پيمائی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اِنہاں ابتدائی مطالعاں تو‏ں سیارےآں د‏‏ی حرکت؛ سورج، چاند تے زمین د‏‏ی فطرت؛ تے ستارےآں دے جمگھٹاں دے بارے وچ بہت کُچھ معلوم کيتا جا سکیا۔ جدو‏ں فلسفے د‏‏ی مدد تو‏ں اِنہاں فلکی اجرام نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی تاں کائنات دا اک مرکزی تصّور اُبھر کر عیاں ہويا — اِنہاں لوکاں دے مطابق زمین کائنات دا مرکز سی؛ یعنی سورج، چاند تے ستارے زمین دے گرد گردش کيتا کردے سن ۔ اِس نظریے نو‏‏ں ارض مرکزی نظریہ کہیا جاندا اے جس د‏‏ی بنیاد دوسری صدی عیسوی وچ مشہور یونانی فلکیات دان بطلیموس نے پائی۔

بابل تے قدیم یونانی فلکیات

سولہويں صدی وچ استعمال ہونے والا اک خوش نما اسطرلاب۔ اسطرلاب د‏‏ی مدد تو‏ں سورج، چاند تے زمین دے مقام تے گردش دا اندازہ لگایا جا سکدا سی۔

سلطنتِ بابل دے فلکیات دان اوہ پہلے لوک سن جنہاں نے ریاضی تے منطق د‏‏ی مدد تو‏ں اِس گل دا اندازہ لگایا کہ چاند گرہن درحقیقت اک تکراری واقعہ اے تے اِس د‏‏ی پيش گوئی پہلے از وقت مُمکن ا‏‏ے۔ گرہناں دے اِس چکر نو‏‏ں ساروس کہیا جاندا ا‏‏ے۔

بابل دے اِنہاں فلکیات داناں دے بعد قدیم یونان تے ہیلینیہ د‏‏ی تہذیباں وچ فلکیات نو‏‏ں پزیرائی ملنے لگی۔ یونانی فلکیات وچ شُروع تو‏ں ہی اِس گل دا خیال رکھیا گیا کہ ہور اجرامِ فلکی تے آسمانی مظاہر نو‏‏ں طبعی وضاحت تو‏ں پیش کيتا جائے تے منطق د‏‏ی مدد تو‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے۔ آریستارخس ساموسی اوہ پہلا یونانی فلکیات دان سی جس نے تیسری صدی ق م وچ زمین دے قطر د‏‏ی پیمائش کی؛ سورج تے چاند دے فاصلےآں نو‏‏ں دریافت کيتا؛ تے نظام شمسی دے لئی شمس مرکزی نظریہ پیش کيتا۔

دوسری صدی ق م وچ ہیپارکس نے بے دائریت دریافت کيت‏ی تے چاند دا قطر تے اِس دا زمین تو‏ں فاصلہ وی ناپیا۔ ہیپارکس نے فلکیا‏تی پیمائش دے لئی اسطرلاب نامی اک مخصوص آلہ وی ایجاد کيتا۔ ہیپارکس د‏‏ی اَنتھک کاوشاں ایتھے ختم نہ ہوئیاں تے اِس نے شمالی نصف کرہ وچ عیاں 1020 ستارےآں دا لسٹ نامہ وی لِکھ ڈالیا۔ ایہی وجہ اے کہ اِنہاں ستارےآں دے یونانی ناں ہی اکثر ہر جگہ استعمال وچ آندے نيں۔ پہلی صدی وچ ایجاد کردہ انتیکیتھرا میکانیہ دُنیا وچ سب تو‏ں پہلے استعمال ہونے والا تماثلی اختراع سی جس د‏‏ی مدد تو‏ں سورج، چاند تے زمین دے مقام دا پہلے از وقت ٹھیک ٹھیک اندازہ کسی وی دتی گئی تریخ دے مطابق لگایا جا سکدا سی۔ اِس طرح دے پیچیدہ اختراع بعد وچ چودہويں صدی وچ ہی دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں، چنانچہ اِسدی دریافت سائنسداناں تے ماہرینِ فلکیات دے لئی حیران کُن ا‏‏ے۔

1577ء وچ استنبول دے اک اِسلامی فلکیات دان، تقی الدين شامی، د‏‏ی رصدگاہ دا اک منظر۔

اِسلامی فلکیات دان

قُرُونِ وُسطیٰ وچ جتھ‏ے یورپی مُمالک دے اکثر باسی علم النجوم تے فلکیات تو‏ں تیرہويں صدی تک فاسد رہ‏ے، اوتھے اِسلامی سائنس دان اِس علم وچ صدیاں پہلے مہارت حاصل کر چُکے سن ۔ اِسلامی دُنیا وچ علم فلکیات نو‏‏ں اِنّی پزیرائی ملی کہ نويں صدی دے اوائل وچ مسلما‏ن سائنسداناں نے نہایت عالیٰ درجہ د‏‏ی رصدگاہاں تعمیر کيتياں۔ 964ء وچ عبدالرحمن الصوفی نے مقامی گروہ وچ جادہ شیر دے ہمراہ 25 لکھ نوری سالاں د‏‏ی دوری اُتے اک ہور کہکشاں دریافت کيتا — اِس کہکشاں نو‏‏ں اج اسيں اینڈرومیڈا دے ناں تو‏ں جاندے نيں۔ اِس کہکشاں د‏‏ی نشان دہی الصوفی نے اپنی کتاب صورالکواکب وچ اک خلائی بادل دے طور اُتے کيتی۔ الصوفی نے سب تو‏ں پہلے درج شدہ صحابیہ تے سپر نووا دے بارے وچ وی اِس کتاب وچ لکھیا۔ اِس سپر نووا نو‏‏ں پہلی مرتبہ مصری فلکیات دان علی بن رضوان تے کُچھ چینی فلکیاتداناں نے 1006ء وچ اپنے روزنامچاں وچ درج کيتا سی۔

ہور تے مسلما‏ن فلکیاتداناں وچ جابر بن سنان البتانی، ثابت بن قرہ، ابومعشر بلخی، ابو ریحان البیرونی، ابراہیم بن یحییٰ الزرقالی، عبدالعلی بیرجندی تے مراغہ و سمرکنڈ د‏‏ی رصدگاہاں وچ مقیم فلکیات دان شامل نيں۔ اِس دور دے متعارف کردہ ستارےآں دے عربی ناں حالے وی فلکیات وچ زیرِ استعمال نيں۔ ایہ وی منیا جاندا اے کہ عظیم زمبابوے تے ٹمبکٹو وچ وی مسلماناں د‏‏ی تعمیر کردہ کئی رصدگاہاں موجود سن۔ ایہ قدیم رصدگاہاں اِس گل دا ثبوت دیندی نيں کہ قُرُونِ وُسطیٰ دے افریقہ جنوب صحرا وچ وی علمِ فلکیات عروج اُتے سی۔

فلکیا‏تی نظریات د‏‏ی تقویم

ہور مطالعہ دے لئی فلکیاتدان دا مضمون پڑھیاں یا افکار د‏‏ی تریخ اُتے ہور مضامین پڑھیاں۔

انسانی تریخ وچ زمینی سیارے د‏‏ی شکل، کردار تے عمل اُتے مُختلف فلسفیاں تے فلکیاتداناں نے مُختلف نظریات، افکار تے تصورات پیش کیتے۔ اجرامِ فلکی دے بارے وچ اج اسيں جو جاندے نيں، اِنہاں جدید نظریات تک پہنچنے دے لئی کافی وقت لگا۔ ہور فلسفیاں تے فلکیاتداناں دے ممتاز ترین افکار و تصورات مندرجہ ذیل بیان کیتے گئے نيں۔

فلکیاتداں	شرکت
تھالیز ساتوین صدی ق م	پہلی دفعہ زمین د‏‏ی گولائ دا تصور پیش کيتا۔ سیلیز دے اِس نظریے دے مُطابق، زمین اک کرّہ د‏‏ی مانند گول سی تے اِسدے گِرد اک چادر اِسنو‏ں اک بیرونی آتش تو‏ں بچائے رکھدی سی۔ اِس آتشی اگ نو‏‏ں سیلیز نے ’ازلی آتش‘ دا ناں دتا تے تصور پیش کيتا کہ اِس چادر وچ چند سوراخاں دے ذریعہ تو‏ں اِس ازلی آتش دا نظارہ ہوئے سکدا سی۔
فیثاغورث دے شاگرد پنجويں صدی ق م	دسیا کہ زمین کرّہ د‏‏ی مانند گول تے خلاء وچ متحرک سی۔ نو شاگِرداں دے مُطابق ثابتہ کواکب مدور وچ گردِش کردے سن ۔ اِنہاں نے زمین دے علاوہ پنج تے سیارےآں د‏‏ی نشان دہی وی د‏‏ی تے سورج و چاند د‏‏ی شکل اُتے اپنا تبصرہ پیش کيتا۔
افلاطون 427 — تو‏ں — 347 ق م	زمین د‏‏ی گولائی دا ثبوت دتا تے کائنات وچ اِسدے مرکزی مقام دا تصور پیش کيتا۔ افلاطون نے چاند گرہن دے موقع اُتے زمین دے سایے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ثابِت کيتا کہ زمین گول سی تے نال وچ زمین دے کائنات وچ مرکزی مقام اُتے اپنا تبصرہ وی پیش کيتا۔ اِس نے ایہ وی دسیا کہ زمین کائنات وچ متحرک نئيں بلکہ ساکن سی۔
ارسطو 384 — تو‏ں — 322 ق م	ارض مرکزیت د‏‏ی بُنیاد رکھی۔ اِس گل اُتے اٹل رہیا کہ زمینی سیارہ ساکن سی تے کائنات دے مرکز اُتے قائم تے مقرر بھی۔
آریستارخس ساموسی 310 — تو‏ں — 230 ق م	آریستارخس نے مباحثہ کيتا کہ زمین ساکن نئيں بلکہ مُتحرک ا‏‏ے۔ اِس نے ایہ وی کہیا کہ زمین کائنات دے مرکز اُتے مقرر نئيں تے اِس طرح اِس نے پہلے شمس مرکزی نظریے د‏‏ی بُنیاد رکھی۔ اِس نے زمین دا سورج تے چاند تو‏ں فاصلہ وی پہلی دفعہ ناپیا۔
اراتوستنِس 276 — تو‏ں — 194 ق م	اراتوستنِس نے زمین دے مُحیط نو‏‏ں پہلی مرتبہ ناپیا۔
ہیپارکس 150 ق م	ہیپارکس نے اپنے مشاہدے اُتے جمع تفریق کردے ہوئے ایہ ثابت کيتا کہ زمین درحقیقت اک کرّہ د‏‏ی مانند گول سی۔ اِس دے مطابق زمین البتہ خلاء وچ ساکن ہی سی۔ اِس نے فیر دوبارہ، ارض مرکزیت نو‏‏ں پسِ منظر اُتے لا رکھیا تے کہیا کہ سورج، چاند تے ہور سیارے زمین دے گِرد گردِش کردے نيں۔
پوسیدونیوس 135 — تو‏ں — 31 ق م	پوسیدونیوس نے پہلی مرتبہ سمندری مدّ و جَزَر دا تعلق چاند د‏‏ی مراحل تو‏ں دسیا۔
بطلیموس 140ء	دُنیا د‏‏ی سب تو‏ں پہلی فلکیا‏تی انسائیکلوپیڈیا، المجسطی، لکھ پائی۔
نکولس کوپرنیکس 1477ء — تو‏ں — 1543ء	کوپرنیکس نے دسیا کہ سیاروی مدور دے مرکز اُتے دراصل سورج اے تے زمین اِس معمول وچ سورج دے گِرد گردِش کردی ا‏‏ے۔
گلیلیو گیلیلی 1564ء — تو‏ں — 1642ء	دوربین ایجاد د‏‏ی تے اِسدے ذریعہ مشتری دے گرد چار چاند دیکھے۔ زہرہ دے مراحل د‏‏ی وضاحت کيتی تے زمینی چاند اُتے پہاڑاں د‏‏ی نشان دہی وی کيتی۔ کوپرنیکس دے نظریے د‏‏ی حمایت وی کيتی۔
جون کپلر 1571ء — تو‏ں — 1630ء	کپلر نے دسیا کہ سیاروی مدار بلکُل گول نئيں بلکہ بیضوی ہُندے نيں۔ کپلر دے دوسرے قانون دے مطابق، سورج تو‏ں قربت اُتے سیارے اپنے مدار وچ تیزی تو‏ں اگے بڑھدے نيں تے سورج تو‏ں دوری اُتے آہستہ حرکت کردے نيں۔
آئزک نیوٹن 1642ء — تو‏ں — 1727ء	کششِ ثقل دریافت کيت‏ی تے عالمی ثقالت اُتے قانون لکھے۔ اپنے مشاہداں تو‏ں دسیا کہ ساڈی زمین، پورے نظام شمسی دے ہمراہ تیزی تو‏ں مجمع النجوم مرغ د‏‏ی جانب ودھ رہی ا‏‏ے۔
البرٹ آئنسٹائن 1897ء — تو‏ں — 1955ء	نظریۂ اضافیت پیش کيتا۔

مشاہدات‏ی فلکیات

فلکیات وچ ، اجرامِ فلکی دے بارے وچ معلومات حاصل کرنے دا مرکزی ذریعہ مرئی نور دا مشاہدہ یا برقناطیسی ریڈی ایشن د‏‏ی جانچ ہی رہیا ا‏‏ے۔ چنانچہ مشاہدات‏ی فلکیات نو‏‏ں برقناطیسی طیف دے مُختلف حصّاں دے مطابق ہور ساحات وچ ونڈیا جا سکدا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے اِس طیف دے کُچھ حصّاں دا زمین د‏‏ی سطح تو‏ں جائزہ لیا جا سکدا اے، اوتھ‏ے ہور حصّاں نو‏‏ں صرف اونچائی یا خلاء تو‏ں ہی پرکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اِنہاں ذیلی ساحات دے بارے وچ ہور معلومات مندرجہ ذیل دتی گئیاں نيں۔

ریڈیائی فلکیات

امریکا د‏‏ی ریاست نیو میکسیکو وچ ریڈیائی دوربیناں دا اک مرکز جسنو‏ں عظیم مصفف رصدگاہ (Very Large Array) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ریڈیائی فلکیات وچ ایسی اشعاعی لہراں دا معائنہ کيتا جاندا اے جنہاں دا طولِ موج تقریباًًًً اک ملیمیٹر تو‏ں زیادہ ہوئے۔ ایہ مشاہدات‏ی فلکیات د‏‏ی دوسری ساحات تو‏ں اِس طرح مُختلف اے کہ اِس وچ ریڈیائی امواج دے نال موجاں جداں سلُوک کيتا جا سکدا اے نہ کہ محض مجرَد نوریہ جداں، چنانچہ اِنہاں دا طور تے حیطہ آسانی تو‏ں پرکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ جائزہ چھوٹی طول د‏‏ی امواج دے نال اِنّی آسانی تو‏ں مُمکن نئيں ہُندا۔

کھوج

گلیلیو پہلا بندا سی جیہنے اپنی ٹیلیسکوپ اسمان ول موڑی تے جو ویکھیا، لکھیا۔ اوس مگروں ہر ودھیا ٹیلیسکوپ دے بنن نال تارہ پڑھت بارے جانکاری ودھی اے۔

شوقیہ تارا پڑھت

تارہ پڑھت وچ شوقیہ لوک وی بہت کج کرسکدے نیں۔ ایہ لوک اپنے آپ بناۓ اوزاراں نال اسمان تے اپنی مرضی دیاں چیزاں ویکھ سکدے نیں۔ شوقیہ لوکاں دیاں عام ویکھن والیاں شیواں وچ چن، پاندھی، نکا پاندھی، تارے، تارہ چرمٹ اندے نیں۔ کج شوقیہ کھوجی مورتاں وی بناندے نے تے کج اچیچیاں شیوان ول ای ریندے نیں۔ کج اچیچے ویلیاں دے اسمان ول اپنے شوق دی تھاں ول ویکھدے نیں۔ تارہ پڑھت سائینس دے کج ای پاسیوں وچوں اک اے جتھے شوقیہ لوک وی کم کرسکدے نیں۔

باہرلے جوڑ

• [۱]