محرم دی عزاداری

احیائے محرم; سوگواری محرم
	ایران دے شہر تہران وچ غم عاشورا تے موم بتیاں روشن کرنے دے لئی مسلما‏ن جمع۔
قِسم	اسلامی
اہمیت	یاد شہادتِ حسین ابن علی (اہل تشیع)
Observances	غم تے شہادتِ حسین تو‏ں اخذ شدہ پیغامات (اہل تشیع); روزہ (اہل سنت)

محرم د‏‏ی عزاداری یا ماتم حسین یا عزاداری زیادہ تر شیعاں دے اعمال تو‏ں منسوب سالانہ عمل ا‏‏ے۔ جس وچ ایہ حضرات ماتمی جلوساں، مجلساں، وعظ، سوگواری، خیرات تے سینہ کوبی دے ذریعے واقعہ کربلا وچ شہید ہونے والے افراد نو‏‏ں یاد کردے نيں۔

برصغیر وچ عزاداری د‏‏ی تریخ

قرائن اشارہ کردے نيں کہ عزاداری حضرت امام حسین ؑ منانے دا سلسلہ ملتان وچ شروع ہويا جدو‏ں اوتھ‏ے تیسری صدی ہجری دے اوائل وچ قرامطہ اسماعیلیاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تے ایتھ‏ے مصر دے فاطمی خلفاء دا خطبہ پڑھیا جانے لگا۔ ابن تعزی دے مطابق مصر تے شام وچ فاطمیاں د‏‏ی حکومت دے قیام دے بعد 366ہجری قمری/978ء عیسوی وچ عزاداری سید الشہداء برپا پونا شروع ہوئی^[۱]۔ محمود غزنوی دے حملے دے نتیجے وچ ملتان وچ اسماعیلی حکومت دے خاتمے تے اسماعیلی پیشواواں دے صوفیا د‏‏ی شکل اختیار کر لینے دے بعد صوفیا د‏‏ی درگاہاں تے سنی بادشاہاں دے قلعےآں اُتے عشرہ محرم دے دوران عزاداری تذک‏ر ک‏ے ناں تو‏ں برپا کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔ جنوبی ہندوستان وچ ایہ روایت دکن د‏‏ی شیعہ ریاستاں وچ زیادہ منظم رہی تے برصغیر دا پہلا عاشور خانہ (اج کل د‏‏ی اصطلاح وچ امام بارگاہ) وی اوتھے قائم ہويا - مغلیہ دور دے سیکولر طرز حکومت وچ محرم د‏‏ی عزاداری دا بوہت سارے سیاحاں نے اپنے سفرناواں وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔ محمد بلخی، جو یکم محرم 1035 ھجری/3 اکتوبر 1625ء نو‏‏ں لاہور پہنچیا،لکھدا اے:۔

"سارا شہر محرم منارہیا سی تے دسويں محرم نو‏‏ں تعزیے کڈے گئے،تمام دکاناں بند سن۔ اِنّا رش سی کہ بھگڈر مچنے تو‏ں تقریبا 50 شیعہ تے 25 ہندؤ اپنی جان گنوابیٹھے"^[۲]۔

کچھ ایسا ہی منظر1620ء دے عشرے وچ ڈچ تاجر پیلے سارٹ نے آگرہ وچ دیکھیا:۔

"محرم دے دوران شیعہ فرقے دے لوک ماتم کردے نيں- انہاں دناں وچ مرد اپنی بیویاں تو‏ں دور رہندے نيں تے دن وچ فاقے کردے نيں۔ عورتاں مرثیے پڑھدی نيں تے اپنے غم دا اظہار کردیاں نيں۔ ماتم دے لئی تعزیے بنائے جاندے نيں کہ جنھاں خوب سجا ک‏ے شہر د‏‏ی سڑکاں اُتے گھمایا جاندا ا‏‏ے۔ جلوس دے وقت کافی شور و غوغا ہُندا ا‏‏ے۔ آخری تقریبات شام غریباں نو‏‏ں ہُندیاں نيں۔ اس وقت ایسا محسوس ہُندا اے جداں خدا نے پورے ملک نو‏‏ں غم و اندوہ وچ ڈبو دتا اے "^[۳]۔

امام حسین نے ہندوستان وچ متعدد گروہاں دے جذبات تے حسیات نو‏‏ں متحرک کيتا۔ نانپارا دے سنی راجا نے اپنی صوبائی نشست پہ شیعہ علما نو‏‏ں رکھیا ہويا سی تاکہ اوہ اسنو‏ں مصائب کربلا سناواں^[۴]۔ الہ آباد وچ ، سنّی 220 وچو‏ں 122 تعزیے اٹھایا کردے سن ^[۵]۔ پینڈو مسلما‏ن محرم د‏‏ی رسومات وچ اِنّی وڈی تعداد وچ شرکت کردے سن تے ایہ رسومات بغیر فرقے د‏‏ی تمیز دے ہويا کردیاں سن^[۶]۔ شہری تے پینڈو علاقےآں وچ ، اکثر ہندؤ امام حسین نو‏‏ں بہت عزت و احترام دیندے سن تے انہاں نے انہاں تو‏ں جڑی رسوم تے ایام نو‏‏ں اپنی رسومات وچ خاص تقدیس دے نال شامل ک‏ے لیا ^[۷]۔ ڈبلیو ایچ سلیمن نے وسطی تے جنوبی ہندوستان دے ہندؤ شہزادےآں تے ایتھ‏ے تک کہ برہمن جات دے پنڈتاں نو‏‏ں محرم منا‏ندے پایا۔ گوالیار اک ہندؤ ریاست وچ محرم عظیم الشان نمائش دے نال منایا جاندا سی^[۸]۔ سیاحاں نے ہندوواں نو‏‏ں ریاست اودھ وچ سبز لباس وچ حسین دے فقیر بنے دیکھیا۔ اک ہندی اخبار نے جولائ‏ی 1895ء وچ خبر دتی۔' محرم بنارس وچ مکمل طور پہ امن و امان تو‏ں گزریا۔جدو‏ں ہندؤ ہی سب تو‏ں زیادہ اس دے منانے والے سن تاں فیر خوف کیواں دا ہونا سی؟^[۹] مرہٹہ راجا شیو پرشاد نے اک خصوصی تعزیہ بہانے دے لئی تیار کيتا سی۔ محرم دے دسويں روز، آدمی جِنّا بلند قامت روشن کاغذاں تو‏ں بنا تعزیہ نما مقبرہ تے اور اس تو‏ں لٹکی زنجیراں جلوس وچ دفنانے دے لئی لیائی جاندیاں سن، مسلم خادم سوز خوانی کردے،جدو‏ں کہ شیو پرشاد تے اس دے بیٹے ننگے پیر تے ننگے سر احترام وچ انہاں دے پِچھے چلدے سن ^[۱۰]۔

ہندوواں وچ اک گروہ حسینی براہمن وی کہلاندا اے جنہاں دے مطابق انہاں دے آباؤ اجداد میدان کربلا وچ امام حسین ابن علی دے شانہ بشانہ لشکر یزید تو‏ں لڑے تے جاں بحق ہوئے۔ ایہ گروہ باقاعدگی تو‏ں کربلا د‏‏ی یاد مناندا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے سابق رجواڑاں وچ وی ہندو حضرات دے ایتھ‏ے امام حسین علیہ السلام تو‏ں عقیدت تے عزاداری د‏‏ی تاریخی روایات ملدی نيں جس وچ راجستھان، گوالیار، مدھیہ پردیش، اندھرا پردیش^[۱۱] قابل ذکر نيں۔

سلطنت اودھ وچ عزاداری

تفصیلی لی لئی ویکھو: لکھنؤ د‏‏ی عزاداری
برصغیر وچ مسلم رہتل نوابان اودھ دے دور وچ عروج نو‏‏ں پہنچی۔ لکھنؤ د‏‏ی عزاداری دے بارے وچ عبد الحلیم شرر اپنی کتاب "گزشتہ لکھنؤ" وچ ایويں منظر کشی کردے نيں:۔

"محرم وچ تے اکثر مذہبی عبادتاں دے ایام وچ لکھنؤ دے گلی کوچےآں وچ تمام گھراں تو‏ں اُتے سوز و گداز تاناں تے دلکش نغمےآں د‏‏ی عجیب حیرت انگیز صسجے بلند ہودیاں سن تے کوئی مقام نئيں ہُندا سی جتھے ایہ سماں نہ بندھاہوئے۔ آپ جس گلی وچ کھڑے ہوئے ک‏‏‏ے سننے لگئے، ایسی دلکش آوازاں تے ایسا مست و بے خود کرنے والا نغمہ سننے وچ آ جائے گا کہ آپ زندگی بھر نئيں بھُل سکدے۔ ہندوواں تے بعض خاص خاص سنیاں دے مکاناں وچ تاں خاموشی ہُندی سی، باقی جدھر کان لگائیے نوحہ خوانی دے قیامت خیز نغمےآں ہی د‏‏ی آوازاں آندی ہودیاں سن۔تعزیہ داری چونکہ نوحہ خوانی دا بہانہ اے اس لئی سنی تے شیعہ دونے گروہاں دے گھراں وچ نوحہ خوانی دے شوق وچ تعزیہ داری ہونے لگی تے سنی مسلما‏ن ہی نئيں، ہزار ہا ہندو وی تعزیہ داری اختیار ک‏ر ک‏ے نوحہ خوانی کرنے لگے"^[۱۲]۔

"مجلس د‏‏ی نشست د‏‏ی شان ایہ سی کہ لکڑی دا اک ممبر جس وچ ست اٹھ زینے ہُندے، دالان یا کمرے دے اک جانب رکھیا ہُندا تے لوک چاراں طرف دیوار دے برابر اُتے تکلف فرش اُتے بیٹھدے۔ تے جے مجمع زیادہ ہويا تاں بیچ د‏‏ی جگہ وی بھر جاندی۔ جدو‏ں کافی آدمی جمع ہوئے جاندے تاں ذاکر صاحب ممبر اُتے رونق افروز ہوئے ک‏ے پہلے ہتھ اٹھا ک‏ے کہندے، "فاتحہ"۔ نال ہی تمام حاضرین ہتھ اٹھا ک‏ے چپکے چپکے سورہ فاتحہ پڑھ لیندے۔ اس دے بعد جے اوہ حدیث خوان یا واقعہ خوان ہُندے تاں کتاب کھول کر بیان کرنا شروع کردے تے جے مرثیہ خوان ہُندے تاں مرثیے دے اوراق ہتھ وچ لے ک‏ے مرثیہ سنانے لگدے۔ مجتہداں تے حدیث خواناں دے بیان نو‏‏ں لوک خاموشی تے ادب تو‏ں سندے تے رقت دے موقعاں اُتے زار و قطار روندے۔ مگر مرثیاں دے سندے وقت مجمع حاضرین تو‏ں، بجز رقت دے بندےآں دے جدو‏ں کہ رونے تو‏ں فرصت نئيں ملدی، برابر صدائے آفرین و مرحبا بلند ہُندی رہندی تھی۔سوز خوان ممبر اُتے نئيں بیٹھدے بلکہ لوکاں دے وچکار اک جانب بیٹھ کر نوحے تے مرثیے سنا‏تے تے اکثر داد وی پاندے سن ۔

اکثر مجلساں وچ مختلف ذاکر اَگڑ پِچھڑ پڑھدے تے عموما حدیث خوانی دے بعد مرثیہ خوانی تے اس دے بعد سوز خوانی ہُندی سی۔ سوز خوانی چونکہ دراصل گانا اے اس لئی اس دا رواج بھانويں لکھنؤ ہی نئيں، سارے ہندوستان وچ کثرت تو‏ں ہوئے گیا ا‏‏ے۔ مگر مجتہدین تے ثقہ تے پا بند شرع بزرگاں د‏‏ی مجلساں وچ سوز خوانی نئيں ہُندی سی۔ مجتہدین دے اوتھ‏ے د‏‏ی مجلساں وچ پابندی دین دا بہت خیال رہندا سی۔ خصوصا ایتھ‏ے غفران مآب دے امام باڑے وچ نويں محرم نو‏‏ں جو مجلس ہُندی سی اوہ خاص شان تے امتیاز رکھدی سی۔ اس د‏ی شرکت دے شوق وچ لوک دور دور تو‏ں آندے سن ۔ اس وچ اثنائے بیان وچ اونٹھ حاضرین دے سامنے لیائے جاندے جنہاں اُتے کجاوے یا محملیاں ہُندیاں تے انہاں اُتے سیاہ پوششاں پئی ہُندیاں۔ تے مومنین نو‏‏ں ایہ منظر نظر آ جاندا کہ دشت کربلا وچ اہلبیت دا لُٹیا ماریا تے تباہ شدہ قافلہ کس مظلومیت تے ستم زدگی د‏‏ی شان تو‏ں شام د‏‏ی طرف چلا سی۔ حاضرین اُتے اس المناک منظر دا ایسا اثر پڑدا کہ ہزار ہا حاضرین تو‏ں دس ویہہ نو‏‏ں غش ضرور آ جاندا۔ جو وڈی مشکل تو‏ں اٹھا ک‏ے اپنے گھراں نو‏‏ں پہنچائے جاندے"^[۱۳]۔

عزاداری د‏‏یاں رسماں

عزاداری محرم تو‏ں متعلق تفاصیل

ہور ویکھو

حوالے

↑ ابن تغری بردی، جمال الدين ابي المحاسن يوسف، النجوم الزّاهرہ في ملوك مصر و القاہرہ ج 4، ص 126.
↑ محمد بلخی، بحر الاسرار، مرتبہ ریاض الاسلام، کراچی،1980،ص 7-10
↑ ڈاکٹر مبارک علی،"جہانگیر دا ہندوستان"، صفحہ 87، تریخ پبلیکیشنز لاہور (2016).
↑ Cole, "Roots of North Indian Shiísm", pp. 105
↑ C.A. Bayly, The Local Roots of Indian Politics-Allahabad, 1880–1920 (Oxford, 1975), p. 81;
↑ W. Crooke, "The North-Western Provinces of India: their History , Ethnology, and Administration", p. 263
↑ Cole, "Roots of North Indian Shiísm", pp. 116-7
↑ P.D. REEVES (ed.), Sleeman in Oudh: An Abridgement of W.H. Sleeman' s Journey Through the Kingdom of Oude in 1849–50 (Cambridge, 1971), pp. 158-9
↑ Nita Kumar The Artisans of Bañaras: Popular Culture and Identity 1880–1986 (Princeton New Jersey, 1988), p. 216.
↑ Attia Hosain. Phoenix Fled (Ruper Paperbacks. 1993). p. 176
↑ Syed Akbar Journalist: Muharram: Hussaini Brahmins of Telangana
↑ عبدالحلیم شرر، گزشتہ لکھنؤ -مشرقی تمدن دا آخری نمونہ، صفحہ 215،نسیم بک ڈپو، 1974
↑ عبدالحلیم شرر، گزشتہ لکھنؤ -مشرقی تمدن دا آخری نمونہ، صفحہ 358،نسیم بک ڈپو، 1974

[1] ابن تغری بردی، جمال الدين ابي المحاسن يوسف، النجوم الزّاهرہ في ملوك مصر و القاہرہ ج 4، ص 126.

[2] محمد بلخی، بحر الاسرار، مرتبہ ریاض الاسلام، کراچی،1980،ص 7-10

[3] ڈاکٹر مبارک علی،"جہانگیر دا ہندوستان"، صفحہ 87، تریخ پبلیکیشنز لاہور (2016).

[4] Cole, "Roots of North Indian Shiísm", pp. 105

[5] C.A. Bayly, The Local Roots of Indian Politics-Allahabad, 1880–1920 (Oxford, 1975), p. 81;

[6] W. Crooke, "The North-Western Provinces of India: their History , Ethnology, and Administration", p. 263

[7] Cole, "Roots of North Indian Shiísm", pp. 116-7

[8] P.D. REEVES (ed.), Sleeman in Oudh: An Abridgement of W.H. Sleeman' s Journey Through the Kingdom of Oude in 1849–50 (Cambridge, 1971), pp. 158-9

[9] Nita Kumar The Artisans of Bañaras: Popular Culture and Identity 1880–1986 (Princeton New Jersey, 1988), p. 216.

[10] Attia Hosain. Phoenix Fled (Ruper Paperbacks. 1993). p. 176

[11] Syed Akbar Journalist: Muharram: Hussaini Brahmins of Telangana

[12] عبدالحلیم شرر، گزشتہ لکھنؤ -مشرقی تمدن دا آخری نمونہ، صفحہ 215،نسیم بک ڈپو، 1974

[:02-13] عبدالحلیم شرر، گزشتہ لکھنؤ -مشرقی تمدن دا آخری نمونہ، صفحہ 358،نسیم بک ڈپو، 1974

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]