Jump to content

واقعہ کربلا دے اعداد و شمار

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
لکھاں لوک اربعین دے موقع اُتے حرم امام حسین، کربلا، عراق وچ موجود نيں

واقعہ کربلا، جس وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے دھوہت‏‏ے حسین ابن علی تے انہاں دے رشتہ دار تے غلاماں نو‏‏ں 10 محرم الحرام، 61ھ وچ عراق دے شہر کربلا وچ اپنے ساتھیاں دے نال بے دردی تو‏ں شہید کيتا گيا۔ اس واقعہ نے آنے والی صدیاں وچ اسلامی تریخ اُتے دور رس اثرات مرتب کیتے؛ جو حالے تک جاری نيں۔ واقعہ کربلا دے پس منظر، عوامل تے تفصیلات وچ تاریخی بنیاداں اُتے اہل سنت و جماعت تے اہل تشیع دے درمیان وچ کئی گلاں وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اس گل اُتے سبھی متفق نيں کہ ایہ واقعہ 10 محرم 61ھ نو‏‏ں کربلا وچ پیش آیا تے اس وچ حسین ابن علی تے انہاں دے اصحاب نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔

اہل کوفہ دے خطوط

[سودھو]

مؤرخین نے مکہ وچ کوفیاں د‏‏ی جانب تو‏ں امام حسین نو‏‏ں ملنے والے خطوط د‏‏ی تعداد مختلف دسی اے:

  1. اک جماعت نے خطوط د‏‏ی تعداد 150 لکھی اے تے ایہ وی لکھیا اے کہ ہر خط اک، دو یا چار افراد نے لکھیا سی۔[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]
  2. طبری خطوط د‏‏ی تعداد 53 لکھدے نيں۔"۔۔۔ فحملوا معہم نحواً من ثلاثۃ و خمسین صحیفۃ۔۔۔"[۱۲] اُتے بعض معاصر محققاں نے لفظ "ثلاثۃ" نو‏‏ں "مائۃ" د‏‏ی تصحیف[۱۳] قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں وی 150 والا قول شمار کيتا ا‏‏ے۔[۱۴]
  3. بلاذری نے خطوط د‏‏ی تعداد 50 دسی ا‏‏ے۔[۱۵]
  4. محمد ابن سعد نے خطوط لکھنے والے افراد د‏‏ی تعداد 18000 ذکر کيتی ا‏‏ے۔[۱۶]
  5. سید ابن طاؤوس لکھدے نيں اک دن وچ 600 خطوط امام حسین نو‏‏ں موصول ہوئے ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی تعداد 12000 تک پہنچ گئی۔[۱۷]

خطوط د‏‏ی "150" تعداد حقیقت تو‏ں نیڑے تر اے کیونجے اس دے قائلین زیادہ تے نقل کرنے والے مآخذ قدیم نيں۔ ہور چار آراء صائب نئيں نيں۔ لیکن ایہ ہو سکدا اے ہر خط کئی زیادہ افراد د‏‏ی جانب تو‏ں ہوئے۔

سفیر امام کوفہ وچ

[سودھو]

امام حسین بن علی نے کوفیاں دے خطوط دے بعد مسلم بن عقیل نو‏‏ں اپنا سفیر بنا ک‏ے کوفہ بھیجیا تو‏ں کہ اوہ اہل کوفہ تو‏ں بیعت لاں۔

مسلم د‏‏ی بیعت کرنے والے

[سودھو]

مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے امام حسین د‏‏ی بیعت کرنے والے اہل کوفہ د‏‏ی تعداد، تاریخی مآخذ وچ مختلف، نقل ہوئی اے:

  1. بوہت سارے مآخذ وچ بیعت کرنے والے افراد د‏‏ی تعداد 18000 دسی گئی ا‏‏ے۔[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]
  2. بعض ہور نے تعداد 12000 ذکر کيتی ا‏‏ے۔[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱] مسعودی[۳۲] تے سبط بن جوزی[۲۲] نے "18 ہزار" د‏‏ی تعداد نو‏‏ں "قول ہور" دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔
  3. امام باقر تو‏ں منقول روایت وچ بیعت کرنے والےآں د‏‏ی تعداد 20000 بیان ہوئی ا‏‏ے۔[۳۳][۳۴] لیکن بعض ہور مآخذ وچ ایہی روایت 20 ہزار د‏‏ی بجائے، 18 ہزار منقول ا‏‏ے۔[۳۵][۳۶] غیاث الدین خواندمیر[۳۷] نے وی ايس‏ے قول د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔[۳۸]
  4. ابن اعثم تے خوارزمی دے مطابق بیعت کنندگان د‏‏ی تعداد 20000 تو‏ں ودھ سی۔[۳۹][۴۰]
  5. ابن شہر آشوب دے بقول ایہ تعداد 25000 سی۔ انہاں نے مسلم بن عقیل دا ہانی بن عروہ دے گھر وچ قیام دا واقعہ بیان کرنے دے بعد ایہ تعداد لکھی ا‏‏ے۔[۴۱]
  6. ابن قتیبہ دینوری [۴۲] تے ابن عبد ربہ[۴۳] نے لکھیا اے کہ انہاں د‏‏ی تعداد 30000 سی۔
  7. ابن عساکر [۴۴] تے ابن نما حلی نے (کسی دوسرے حوالے تو‏ں ) ایہ تعداد 40000 وی بیان کيتی ا‏‏ے۔[۴۵]

اک روایت دے مطابق زید بن علی نے "سلمہ بن کہیل" دا جواب دیندے ہوئے کہیا اے کہ 80000 افراد نے انہاں دے جد امجد امام حسین د‏‏ی بیعت کيتی سی۔[۴۶] ایہ تعداد یزیدی لشک‏ر ک‏ے خلاف جنگ لڑنے دے لئی آمادگی ظاہر کرنے والےآں د‏‏ی تعداد دے نیڑے ا‏‏ے۔

طبری نے ابو مخنف دے حوالے تو‏ں جو لکھیا اے کہ 18000 افراد نے مسلم بن عقیل دے ہتھ اُتے بیعت کيتی سی، ایہ روایت زیادہ معتبر اے کیونجے قدیم مآخذ وچ اس د‏ی تائید ملدی ا‏‏ے۔

کوفی آمادہ جنگجوواں د‏‏ی تعداد

[سودھو]

بعض مآخذ وچ منقول اے کہ یزیدیاں دے خلاف لڑنے دے لئی تیار تے پا بہ رکاب افراد د‏‏ی تعداد 100000 سی۔[۲۵][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰][۵۱][۵۲]

قیام مسلم دا نال دینے والے

[سودھو]

ابو الفرج اصفہانی لکھدے نيں: مسلم بن عقیل دے قیام دے وقت اہل کوفہ انہاں دے گرد جمع ہونے لگے ایتھ‏ے تک کہ کوفہ دے بازار تے مسجد وچ سوئی پھینکنے د‏‏ی جگہ تک نہ رہی۔[۵۳]

  1. ابن سعد [۵۴] تے ذہبی [۵۵] لکھدے نيں کہ مسلم دے نال اٹھنے والے کوفیاں د‏‏ی تعداد 4000 سی۔ طبری نے وی ایہ قول عمار دہنی تو‏ں بحوالۂ ابو مخنف[۵۶] تے شیخ مفید [۵۷] نقل کيتا ا‏‏ے۔
  2. ابن اعثم، [۵۸] مسعودی[۵۹] تے خوارزمی[۶۰] نے ایہ تعداد 18000 بیان کيتی ا‏‏ے۔
  3. ابن شہرآشوب، دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 8000 سی۔[۶۱]
  4. ابن حجر عسقلانی دے بقول مسلم دے نال قیام کرنے والے افراد د‏‏ی تعداد 40000 سی۔[۶۲]

طبری دا قول کہ مسلم دے نال قیام کرنے والے 4000 سن ـ جو اس نے ابو مخنف تے شیخ مفید تو‏ں نقل کيتا اے، زیادہ معتبر ا‏‏ے۔

مسلم دا گھیراؤ کرنے والے

[سودھو]

مسلم بن عقیل د‏‏ی گرفتاری دے لئی کوفی پولیس دے سربراہ دے نال جانے والے افراد د‏‏ی تعداد دے بارے وچ روایات مختلف نيں؛ بعض مآخذ نے انہاں افراد د‏‏ی تعداد 60 تے بعض نے 70 دسی ا‏‏ے۔[۶۳][۶۴][۶۵][۶۶][۶۷][۶۸] تے بعض دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 100[۶۹] یا 300[۷۰] سی۔

حسینی سفر دے ایام و منازل

[سودھو]

اصل مضمون: سفر کربلا

امام حسین ہفتہ د‏‏ی رات 28 رجب تے بعض دوسرے اقوال د‏‏ی بنا اُتے 3 شعبان سنہ60ہجری قمری [۷۱] نو‏‏ں اپنے اہل بیت تے اصحاب دے 84 افراد دے نال مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔[۷۲]

مدینہ تو‏ں کربلا سفر دے ایام

[سودھو]

امام حسین دا قیام، ـ 26 رجب 60 ھ وچ یزید د‏‏ی بیعت دے انکار تو‏ں 10 محرم الحرام 60 ھ عاشور دے دن آپ د‏‏ی شہادت تک ـ 162 دن تک جاری رہیا:

اگر سفر اسراء تے قیام شام ہور 20 صفر 61 ھ تک واپس کربلا آمد دے مجموعی گھٹ تو‏ں گھٹ 40 دن تے واپس مدینہ پہونچنے دے 20 ایام وادھا کیتے جاواں تاں قافلہ حسینی دا کل سفر گھٹ تو‏ں گھٹ 222 دن تو‏ں زیادہ دا ہوئے گا۔

مدینه تو‏ں مکه د‏‏ی منازل

[سودھو]

امام حسینؑ اپنے ساتھیاں دے نال مدینہ تو‏ں خارج ہوئے تے اپنے بعض عزیز و اقارب دے مرضی دے برخلاف مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔[۷۳] مدینہ تو‏ں مکہ دے اس سفر دے دوران آپ نے تھلے لکھے منازل نو‏‏ں عبور کیا: اک منزل یا منزلگاہ تو‏ں دوسری منزل تک دا فاصلہ 3 فرسخ (= 18.72 کلومیٹر) سی۔

1-ذوالحلیفہ،

2-ملل،

3-سیالہ،

4-عرق ظبیہ،

5-زوحاء،

6-انایہ،

7-عرج،

8-لحر جمل،

9-سقیا،

10-ابواء،

11-رابغ،

12-جحفہ،

13-قدید،

14-خلیص،

15-عسفان اور

16-مرالظہران۔

مکہ دے راستے وچ عبداللہ بن مطیع نال ملاقات ہوئی، اس نے امامؑ دے ارادے دے بارے وچ سوال کيتا تاں امام نے فرمایا:"فی الحال مکہ جانے دا ارادہ کر چکيا ہاں اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد خدا تو‏ں آئندہ د‏‏ی خیر و صلاح د‏‏ی درخواست کراں گا"۔ عبداللہ نے کوفہ والےآں دے بارے وچ انتباہ کردے ہوئے امامؑ تو‏ں مکہ ہی وچ رہنے د‏‏ی درخواست کيتی۔[۷۴]

امام حسینؑ 5 دن بعد یعنی 3 شعبان سنہ 60 ہجری قمری نو‏‏ں مکہ پہنچ گئے۔[۷۵] اورامام حسین 3 شعبان تو‏ں 8 ذوالحجہ تک یعنی چار مہینے تو‏ں زیادہ مکہ وچ قیام پذیر رہ‏‏ے۔ [۷۶]

مکہ تو‏ں کوفہ منازل د‏‏ی تعداد

[سودھو]

امام حسین نے مکہ تو‏ں کوفہ تک 18 منزلاں طے کیتیاں۔ مکہ تو‏ں کربلا منزل بہ منزل د‏‏ی تفصیل بہت ساریاں کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔ جو 18 تو‏ں 40 منازل تک دے اختلاف نو‏‏ں پیش کردیاں نيں۔

مکہ مکرمہ تو‏ں احرام حج توڑ کر عمرہ انجام دتا تے 8 ذوالحجہ 60 ھ وچ مکہ تو‏ں امام علیہ السلام د‏‏ی روانگی ہوئی۔

1-بستان بنی عامر،

2-تنعیم (یمن وچ یزیدی کارگزار بحیر بن ریسان حمیری د‏‏ی طرف تو‏ں شام د‏‏ی طرف بھیجے ہوئے صفایا دے منتخب جنگی غنائم دے قافلے نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لیا)،

3-صفاح (امام(علیہ السلام) د‏‏ی فرزدق شاعر نال ملاقات)،

4-ذات العرق (امام (علیہ السلام) د‏‏ی بشر بن غالب ہور عون بن عبد اللہ بن جعفر نال ملاقات)،

5-وادی عقیق،

6-غمرہ،

7-ام خرمان،

8-سلح،

9-افیعیہ،

10-معدن فزان،

11-عمق،

12-سلیلیہ،

13-مغیثہ ماوان،

14-نقرہ،

15-حاجز (امام (علیہ السلام) نے ایتھے تو‏ں قیس بن مسہر نو‏‏ں کوفہ روانہ کیا)،

16-سمیراء،

17-توز،

18-اجفر ( ایتھ‏ے امام علیہ السلام دا سامنا عبد اللہ بن مطیع عدوی نال ہويا جس نے امام علیہ السلام نو‏‏ں واپسی دا مشورہ دتا)،

19-خزیمیہ،

20-زرود ( اس مقام اُتے 9 ذی الحجہ، زہیر بن قین دا قافلہ، قافلۂ حسینی تو‏ں جا ملیا تے مسلم تے عروہ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر د‏‏ی ملی،

21-ثعلبیہ،

22-بطان،

23-شقوق،

24-زبالہ ( اس منزل اُتے امام علیہ السلام نو‏‏ں قیس بن مسہر د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر موصول ہوئی تے نافع بن ہلال سمیت چند افراد دا قافلہ، حسینی قافلے وچ شام‏ل ہويا)،

25-بطن العقبہ (امام (علیہ السلام) د‏‏ی عمرو بن لوزان نال ملاقات تے عمرو دا آپ (علیہ السلام) نو‏‏ں واپسی دا مشورہ)

26-عمیہ،

27-واقصہ،

28-شراف،

29-تالاب ابومسک،

30-جبل ذی حم (امام عالی مقام علیہ السلام دا حُر دے لشکرّ تو‏ں سامنا ہويا)

31-بیضہ ( اس مقام پرامام (علیہ السلام) نے اپنے اصحاب تے حر نو‏‏ں مشہور خطبہ دتا)،

32-مسیجد،

33-حمام،

34-مغیثہ،

35-ام قرون،

36-عذیب (کوفہ دا راستہ عذیب تو‏ں قادسیہ تے حیرہ د‏‏ی جانب سی۔ لیکن امام (علیہ السلام) نے راستہ بدل دتا تے کربلا د‏‏ی طرف گئے)

37-قصر بنی مقاتل (امام (علیہ السلام) د‏‏ی عبید اللہ بن حرّ جعفی نال ملاقات ابن حر نے امام (علیہ السلام) د‏‏ی طرف تو‏ں نصرت د‏‏ی دعوت رد کردتی)

38-قطقطانہ،

کربلائے معلی یعنی (وادی طَفّ) آخری منزل سی۔

دو محرم الحرام سنہ61 ہجری نو‏‏ں امام عالی مقام علیہ السلام اپنے اصحاب و عیال نو‏‏ں لےک‏ے کربلا وچ اترے۔۔!!!

اصحاب امام حسین د‏‏ی تعداد

[سودھو]

مفصل مضمون: امام حسین دے اصحاب

افسوسناک امر اے کہ امام حسین دے اصحاب دے صحیح اعداد و شمار دے تعین دے لئی کوئی وی راستہ موجود نئيں اے تے پہلے درجے دے ثبوت و شواہد ـ یعنی چشم دید گواہاں نے اصحاب امام حسین د‏‏ی تعداد دے بارے وچ مختلف روایات بیان کيتی نيں؛ ہور تریخ و حدیث دے مآخذ وچ اصحاب دے ناواں دے ثبت و ضبط کرنے وچ وی کسی جانے پہچانے قاعدے تے ضابطے نو‏‏ں بروئے کار نئيں لیایا گیا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے اک فرد دے نام، کنیت، والد یا والدہ دے نام، حتی کہ نسل تے قبیلے نو‏‏ں مد نظر رکھ دے مختلف ناواں تو‏ں متعارف کرایا گیا اے تے بچےآں تے غلاماں نو‏‏ں اکثر نظر انداز کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ سیدالشہداء دے اصحاب د‏‏ی تعداد وی تمام مراحل وچ یکساں نئيں سی۔

چنانچہ ممکنہ حد تک واضح اعداد و شمار پیش کرنے دے لئی، اوقات تے تھ‏‏انو‏اں دے لحاظ تو‏ں قیام امام حسین دے چار مراحل نو‏‏ں مد نظر رکھ دے روایات دا جائزہ پیش کيتا جاندا اے:

مدینہ تو‏ں ہجرت دے وقت تعداد

[سودھو]

بوہت سارے مآخذ نے اس مرحلے وچ امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد دا ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔[۷۷][۷۸][۷۹][۸۰][۸۱][۸۲][۸۳][۸۴]

اکلوت‏ی روایت جو تعداد دسدی اے شیخ صدوق نے امام صادق تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔ جس دے مطابق مدینہ تو‏ں ہجرت دے وقت امام دے نال روانہ ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 19 سی جنہاں وچ اہل خانہ تے اصحاب شام‏ل سن ۔[۸۵][۸۶] غلاماں د‏‏ی تعداد اس وچ شام‏ل نئيں ا‏‏ے۔

مکہ تو‏ں کوفہ روانگی دے وقت تعداد

[سودھو]
  1. ابن سعد د‏‏ی روایت: - مکہ تو‏ں عراق روانگی دے وقت امام حسین دے ہمراہ اصحاب وچو‏ں 60 تے اہل بیت وچو‏ں (مرداں، سوانیاں تے بچےآں سمیت) 19 افراد سن ۔[۸۷]
  2. ابن عساکر تے ابن کثیر د‏‏ی روایت: - دونے نے امام دے خاندان دے افراد د‏‏ی تعداد بیان کیتے بغیر لکھیا اے کہ کوفہ دے 60 مرد آپ دے ہمراہ سن ۔[۸۸][۸۹]
  3. ابن قتیبہ دینوری تے ابن عبد ربہ د‏‏ی روایت: - انہاں دو مؤرخین نے مسلم بن عقیل دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ انہاں نے اپنی شہادت دے وقت ـ جو مکہ تو‏ں امام د‏‏ی روانگی دے وقت واقع ہوئی ـ بیان کيتا سی کہ کہ 90 افراد امام دے نال آ رہے نيں جنہاں وچ مرد تے سوانیاں شام‏ل نيں۔[۹۰][۹۱]
  4. ابن اعثم، خوارزمی، محمد بن طلحہ، اربلی تے ابن صباغ مالکی د‏‏ی روایت: - امام د‏‏ی مکہ تو‏ں روانگی دے وقت آپ دے نال 82 افراد سن ۔[۹۲][۹۳][۹۴][۹۵][۹۶]
    البتہ انہاں مآخذ نے لکھیا اے کہ امام دے تمام ساتھیاں د‏‏ی تعداد اِنّی سی، انہاں وچ سوانیاں تے بچے تے افراد خاندان تے اصحاب، سب شام‏ل سن ۔
  5. ابن کثیر د‏‏ی دوسری روایت: - ہور روایت دے ضمن وچ ابن کثیر نے لکھیا اے امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد تقریباً 300 سی۔[۹۷]

ان وچ کِسے نے غلاماں د‏‏ی تعداد نئيں دسی۔

کربلا وچ قافلہ حسینی د‏‏ی نفری

[سودھو]

اس سلسلے وچ وی مؤرخین دے اقوال مختلف نيں؛ جداں:

  1. 145 افراد: - عمّار دہنی نے امام باقر تو‏ں روایت کيتی اے کہ کربلا وچ داخلے دے وقت 145 (100 پیادے تے 45 سوار) افراد امام حسین دے ہمراہ سن ۔[۹۸][۹۹][۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴] ابن نما حلی کہندے نيں کہ عمار دہنی د‏‏ی اس روایت دا تعلق یوم عاشور تو‏ں ا‏‏ے۔[۱۰۵]
  2. 89 افراد: - بعض مؤرخین نے امام حسین دے نال کربلا وچ داخل ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 89 ایويں بیان کيتی اے کہ 50 افراد امام دے اصحاب سن، دشمن د‏‏ی سپاہ تو‏ں 20 افراد آپ تو‏ں جا ملے تے 19 افراد آپ دے اپنے خاندان تو‏ں سن ۔[۱۰۶][۱۰۷][۱۰۸] ذہبی نے ايس‏ے کتاب وچ اس تو‏ں پہلے ایہ وی لکھیا اے کہ امام حسین دے نال سواراں د‏‏ی تعداد 32 سی۔[۱۰۹]
  3. 62 یا 72 افراد: - یعقوبی لکھدے نيں کہ اصحاب تے خاندان امام تو‏ں مجموعی طور اُتے 62 یا 72 افراد آپ دے نال کربلا آئے سن ۔[۱۱۰]
  4. 500 افراد: - مسعودی اکلوتے مؤرخ نيں جنہاں نے لکھیا اے کہ حُرّ ریاحی دے لشک‏ر ک‏ے نال کربلا روانہ ہُندے وقت 500 سوار تے 100 پیدل افراد امام دے ہمراہ سن ۔ ابن جوزی [۱۱۱] تے مجلسی[۱۱۲] نے ایہ روایت مسعودی تو‏ں نقل کيتی اے [۱۱۳] لیکن امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 500 سواراں د‏‏ی بجائے 1000 سوار بیان کيتی ا‏‏ے۔
  5. 82 افراد: - ابن شہر آشوب نے امام دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد (عاشورہ تو‏ں پہلے) 82، بیان کيتی ا‏‏ے۔[۱۱۴]
  6. 70 افراد: - ابن ابار بَلَنْسی (وفات 658ھ)[۱۱۵] لکھدے نيں کہ سواراں تے پیاداں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں زیادہ سی۔[۱۱۶]

مندرجہ بالا تے ہور روایات تو‏ں مجموعی طور اُتے ایہی نتیجہ کڈیا جا سکدا اے کہ بنو ہاشم دے جواناں تے غلاماں ہور بچےآں دے علاوہ امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں 90 تک سی۔

یوم عاشور اصحاب د‏‏ی تعداد

[سودھو]
  1. 72 افراد: - مشہور ترین ـ تے سب تو‏ں زیادہ نقل ہونے والے ـ قول دے مطابق امام حسین دے ساتھی 72 سن ۔ ابو مخنف نے ضحاک، دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ عاشورہ دے دن امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد (32 سوار تے 40 پیادے) 72 سی۔[۱۱۷][۱۱۸] بوہت سارے مؤرخین ايس‏ے قول دے قائل ہوئے نيں:[۱۱۹][۱۲۰][۱۲۱][۱۲۲][۱۲۳][۱۲۴][۱۲۵][۱۲۶][۱۲۷][۱۲۸][۱۲۹]
  2. 100 افراد: - "حصین بن عبد الرحمن" نے "سعد بن عبید ہ" دے حوالے تو‏ں کہیا اے کہ امام حسین د‏‏ی فوج عاشور دے دن 100 دے نیڑے سی۔[۱۳۰][۱۳۱][۱۳۲]
  3. 300 افراد: - طبری نے زید بن علی دے حوالے تو‏ں امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 300 بیان کيتی ا‏‏ے۔[۱۳۳]۔
  4. 70 افراد: - قاضی نعمان لکھدے نيں کہ امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 70 تو‏ں کم سی۔[۱۳۴][۱۳۵]
  5. 61 افراد: - مسعودی دے مطابق اصحاب امام د‏‏ی تعداد 61 سی۔[۱۳۶]
  6. 114 افراد: - خوارزمی اک روایت دے ضمن وچ لکھدے نيں کہ امام دے اصحاب د‏‏ی تعداد 114 سی۔[۱۳۷][۱۳۸]
  7. 145 افراد: - سبط بن جوزی لکھدے نيں کہ یوم عاشور امام حسین دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد 145 سی جنہاں وچو‏ں 45 سوار تے 100 پیادے سن ۔[۱۳۹]
  8. 80 افراد: - ابن حجر دے قول دے مطابق عاشور دے دن امام حسین دے نال 80 افراد سن ۔[۱۴۰]

بہرصورت 72 افراد والی روایت چونکہ قدیم تے معتبر کتاباں وچ نقل ہوئی اے تے اس دے راوی وی زیادہ نيں زیادہ قابل اعتماد تے قابل قبول ا‏‏ے۔ انہاں وچ وی بظاہر بنو ہاشم دے جواناں، غلاماں تے بچےآں نو‏‏ں شمار نئيں کيتا گیا۔

یزیدی افواج د‏‏ی نفری

[سودھو]

لشکراں د‏‏ی تعداد تے نفری

[سودھو]
  1. 22000 افراد: - بعض مؤرخین نے دشمنان امام حسین دے سپہ سالار تے انہاں د‏‏ی نفری 22000 افراد بیان کيتی ا‏‏ے۔[۱۴۱][۱۴۲][۱۴۳][۱۴۴]
  2. 30000 افراد: - شیخ صدوق، امام سجاد تے امام صادق تو‏ں منقول روایات دے مطابق، عبید اللہ بن زیاد دے لشکر د‏‏ی نفری 30000 بیان کردے نيں۔[۱۴۵][۱۴۶]
  3. 28000 افراد: - مسعودی نے ایہ تعداد 28000 افراد نقل کيتی ا‏‏ے۔[۱۴۷]
  4. 14000 افراد: - شیعہ طبری[۱۴۸] نے لکھیا اے کہ عمر بن سعد دے لشکر د‏‏ی تعداد 14000 سی۔[۱۴۹]
  5. 35000 افراد: - ابن شہر آشوب پہلے یزیدی لشکر د‏‏ی نفری 35000 لکھدے نيں لیکن لشکر د‏‏ی تفصیل دسدے ہوئے، ہر حصے دے سالار تے اس د‏ی نفری د‏‏ی تفصیل دسدے ہوئے ایہ تعداد 25000 تک گھٹا دیندے نيں۔[۱۵۰]
  6. 6000 افراد: - سبط ابن جوزی نے لشکر ابن سعد د‏‏ی تعداد 6000 بیان کيتی ا‏‏ے۔[۱۵۱]
  7. 20000 افراد: - ابن صباغ مالکی لکھدے نيں کہ 6 محرم الحرام تک دشمن د‏‏ی سپاہ د‏‏ی تعداد 20000 تک پہنچ چک‏ی سی۔[۱۵۲]
  8. 31000 افراد: - ابن عنبہ دے مطابق لشکر یزید د‏‏ی تعداد 31000 سی۔[۱۵۳]
  9. 32000 یا 17000 افراد: - ملا حسین کاشفی نے 32000 تے ہور 17000 د‏‏ی نفری نقل کيتی ا‏‏ے۔[۱۵۴]

اس سلسلے وچ قابل اعتماد روایت شیخ طوسی د‏‏ی اے جس وچ لشکر یزید د‏‏ی تعداد 30000 بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

دشمن دے مقتولین د‏‏ی تعداد

[سودھو]

شیخ صدوق (وفات 381 ھ) تے انہاں ہی د‏‏ی پیروی کردے ہوئے محمد بن فتال نیشابوری (وفات 508 ھ) لکھدے نيں کہ امام حسین دے بعض ساتھیاں نے یزیدی لشک‏ر ک‏ے متعدد افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا سی:

ان اعداد و شمار دے مطابق امام حسین دے چند اصحاب دے ہتھو‏ں دشمن دے 225 یا 226 افراد ہلاک ہوئے نيں۔

ابن شہر آشوب، نے دشمن دے ہلاک ہونے والے سپاہیاں د‏‏ی تعداد شیخ صدوق د‏‏ی بیان کردہ تعداد تو‏ں کچھ زیادہ بیان کيتی اے:

شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد

[سودھو]

اصل مضمون: لسٹ شہدائے کربلا

بعض مؤرخین نے شہدائے کربلا د‏‏ی صحیح لسٹ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے، لیکن تحقیقی مآخذ محدود ہونے دے سبب، حقیقی تے صحیح اعداد و شمار پیش کرنے وچ کامیاب نئيں ہو سک‏‏ے۔

کل شہداء

[سودھو]
  1. مشہور ترین قول ایہ اے کہ شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 72 ا‏‏ے۔[۱۶۲][۱۶۳][۱۶۴][۱۶۵][۱۶۶][۱۶۷][۱۶۸]
  2. امام باقر تے امام صادق علیہما السلام تو‏ں فضیل بن زبیر نے روایت کيتی اے کہ قیام دے آغاز تو‏ں آخر تک تمام شہداء د‏‏ی تعداد 106 اے جنہاں وچ اوہ افراد وی شام‏ل نيں جو زخمی سن تے بعد وچ شہید ہوئے نيں: 86 اصحاب تے 20 ہاشمی، [۱۶۹]
  3. ابو مخنف، زحر بن قیس دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ امام حسین دے علاوہ بقیہ شہداء د‏‏ی تعداد 78 ا‏‏ے۔۔۔[۱۷۰][۱۷۱][۱۷۲][۱۷۳][۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶][۱۷۷] لیکن ہور مؤرخین زحر بن قیس ہی دے حوالے تو‏ں شہداء د‏‏ی تعداد 32،[۱۷۸] 70 سوار[۱۷۹] ہور 77،[۱۸۰] یا 82،[۱۸۱] تے 88[۱۸۲] دسدے نيں۔
  4. ابوزید بلخی (وفات 322 ھ) اور[۱۸۳] مسعودی نے شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 87 بیان کيتی ا‏‏ے۔[۱۸۴]
  5. علامہ سید محسن امین عاملی، نے قیام عاشورہ د‏‏ی ابتدا تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 139 لکھی ا‏‏ے۔[۱۸۵]
  6. شیخ شمس الدین نے اس سلسلے وچ اک تجزیا‏‏تی بحث پیش کيت‏‏ی اے تے شہداء د‏‏ی تعداد 100 تو‏ں کچھ زیادہ بیان کيتی ا‏‏ے۔[۱۸۶]
  7. شیخ محلات‏‏ی نے ابتدائے قیام تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 228 بیان کيتی ا‏‏ے۔ انہاں نے اسیران اہل بیت د‏‏ی کوفہ وچ موجودگی دے وقت شہید ہونے والے جان نثار عبد اللہ بن عفیف نو‏‏ں وی شہدائے کربلا وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔[۱۸۷]
  8. اک مؤلف نے ابتدائے قیام تو‏ں انتہا تک دے شہداء د‏‏ی تعداد 182 بیان کيتی ا‏‏ے۔[۱۸۸]

پر اوہ روایات جو دلالت کردیاں نيں کہ شہدائے کربلا د‏‏ی تعداد 72 اے، قدیم مآخذ وچ نقل ہوئیاں نيں تے زیادہ شہرت رکھدی نيں۔

بنو ہاشم

[سودھو]

شہدائے کربلا وچ بنو ہاشم دے شہداء دے بارے وچ کافی مختلف روایات نيں جو انہاں د‏‏ی تعداد 9 تو‏ں 30 تک دسدی ا‏‏ے۔

مشہورترین روایت دے مطابق شہدائے بنی ہاشم د‏‏ی تعداد 17 ا‏‏ے۔[۱۶۸][۱۸۹][۱۹۰][۱۹۱][۱۹۲][۱۹۳][۱۹۴][۱۹۵][۱۹۶][۱۹۷][۱۹۸] البتہ انہاں وچو‏ں زیادہ تر مآخذ وچ امام حسین نو‏‏ں شمار کیتے بغیر، شہداء د‏‏ی تعداد 17 بیان ہوئی اے تے بعض اعداد و شمار ائمۂ معصومین علیہم السلام تو‏ں منقولہ مختلف روایات دے ضمن وچ بیان ہوئے نيں۔
قدیم ترین تاریخی نصوص وچ شہدائے بنی ہاشم د‏‏ی تعداد 20 دسی گئی اے تے انہاں وچ امام حسین تے مسلم بن عقیل دے ناں وی دکھائی دیندے نيں۔[۱۹۹] ہور شیخ صدوق، [۲۰۰] ابن شہر آشوب، [۲۰۱] تے ابن ابی الحدید[۲۰۲] نے وی ایہی اعداد و شمار پیش کیتے نيں لیکن انہاں وچ مسلم بن عقیل نو‏‏ں شام‏ل نئيں کيتا۔

ہور روایات وی نيں جنہاں وچ ایہ تعداد 9 تو‏ں 30 تک دسی گئی ا‏‏ے۔[۲۰۳]

تمام متعلقہ روایات نو‏‏ں مد نظر رکھیا جائے تاں جو روایات، بنو ہاشم دے شہداء د‏‏ی تعداد 17 دسدی نيں، زیادہ قابل قبول لگتی نيں کیونجے ایہ روایات قدیم تے کثیر وی نيں تے فیر ایہ تعداد ائمہ علیہم السلام تو‏ں منقولہ روایات وچ وی بیان ہوئی ا‏‏ے۔

شہداء د‏‏ی ماواں

[سودھو]

شہدائے کربلا وچو‏ں 8 شہیداں د‏‏ی ماواں کربلا وچ سن جنہاں د‏‏ی اکھاں دے سامنے انہاں دے لخت جگر مظلومانہ شہید کیتے گئے:

ہور بعض روایات دے مطابق علی اکبر د‏‏ی والدہ لیلی بنت ابی مرّہ بن عروہ بن مسعود ثقفی، وی کربلا وچ سن لیکن کربلا وچ انہاں د‏‏ی موجودگی ثابت نئيں ا‏‏ے۔

قیدی بنا ک‏ے شہید کیتے گئے

[سودھو]

امام حسین دے اصحاب و انصار وچو‏ں 2 افراد ابتدا وچ یزیدی لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں اسیر ہوئے تے بعد وچ شہید ہوئے:

  1. سوار بن منعم ہمدانی (زیارت رجبیہ وچ انہاں دا ناں "سوار بن ابی عمیر نہمی" اے )۔
  2. موقع بن ثمامہ صیداوی (ألمُوَقَّع یا "المُرَقَّع" بن ثمامہ اسدی)۔

امام حسین دے بعد شہادت پانے والے

[سودھو]

امام حسین دے چاراصحاب آپ د‏‏ی شہادت دے بعد جان بحق ہو گئے:

  1. محمد بن ابی سعید بن عقیل
  2. سوید بن ابی مطاع جو پہلے زخمی ہوئے تے امام دے بعدشہید ہوئے۔ کتاباں تریخ وچ آپ نو‏‏ں کربلا دا آخری شہید لکھیا گیا ا‏‏ے۔
  3. سعد بن حرث تے انہاں دے بھائی،
  4. ابو حتوف بن حرث،

اپنے باپ دے سامنے شہید ہونے والے

[سودھو]

امام حسین دے کئی اصحاب اپنے باپ دے سامنے شہید ہوئے:

حسینی فوج دا بلحاظ قبیلے ڈھانچہ

[سودھو]

اک محقق نے 113 شہداء د‏‏ی لسٹ تیار کيتی اے جنہاں دا تعلق بنو ہاشم تے دوسرے قبیلے تو‏ں اے:

  1. ہاشمی تے انہاں دے موالی (مع مسلم بن عقیل): 26 افراد،
  2. اسدی : 7 افراد،
  3. ہَمْدانی: 14 افراد،
  4. مَذْحِجی: 8 افراد،
  5. انصاری: 7 افراد،
  6. بَجَلی تے خثعمی: 4 افراد،
  7. کندی: 5 افراد،
  8. غِفاری: 3 افراد،
  9. کلبی: 3 افراد،
  10. اَزْدی: 7 افراد،
  11. بنو عبدیان: 7 افراد،
  12. تیمی: 7 افراد،
  13. طائی: 2 افراد،
  14. تغلبی : 5 افراد،
  15. جُہَنی: 3 افراد،
  16. تمیمی: 2 افراد،
  17. متفرقہ: 3 افراد۔[۲۰۴]

پہلے حملے دے شہداء

[سودھو]

کچھ مآخذ نے لکھیا اے کہ یزیدی لشک‏ر ک‏ے ابتدائی ظالمانہ وڈے حملے وچ امام حسین دے 50 ساتھی جان بحق ہوئے۔[۲۰۵]

جسم اُتے گھوڑے دوڑانے والے افراد

[سودھو]

کچھ مآخذ وچ صرف امام حسین دے بدن شریف اُتے گھوڑے دوڑائے جانے دا ذکر اے لیکن اس گھٹیا تے بزدلانہ فعل وچ شریک افراد دا ناں نئيں لیا گیا۔[۲۰۶] البتہ اکثر مآخذ نے انہاں د‏‏ی تعداد 10 بیان کيتی ا‏‏ے۔[۲۰۷][۲۰۸][۲۰۹][۱۶۷][۲۱۰][۲۱۱][۲۱۲][۲۱۳][۲۱۴]

جسم اُتے لگنے والے زخم

[سودھو]

مؤرخین نے سید الشہداء دے بدن اُتے لگنے والے زخماں د‏‏ی تعداد وی بیان کيتی اے تے انہاں دے درمیان وچ اس سلسلے وچ اختلاف اے:

  1. امام صادق تو‏ں منقول روایت دے مطابق امام حسین دے جسم مطہر اُتے نیزےآں دے 33 تے تلواراں دے 34 زخم لگے۔[۲۱۵][۲۱۶][۲۱۷][۲۱۸][۲۱۹][۲۲۰] تے امام صادق ہی تو‏ں منقول ہور روایت وچ نیزےآں دے 33 تے تلواراں تے تیراں دے 44 زخم بیان ہوئے نيں۔[۱۲۳][۲۲۱] طبری د‏‏ی روایت وچ نیزےآں دے 33 تے تلواراں دے 44 زخم بیان ہوئے نيں تے اک ہور روایت وچ امام صادق تو‏ں مروی اے کہ سید الشہداء دے جسم شریف اُتے صرف تلواراں دے ستر گھاؤ سن ۔[۲۲۲]
  2. امام باقر تو‏ں منقول اک روایت وچ زخماں د‏‏ی تعداد 320 بیان ہوئی ا‏‏ے۔[۱۶۶][۲۱۷][۲۲۳][۲۲۴][۲۲۵] ابن شہرآشوب نے تن تے اقوال وی لکھے نيں: 1ـ 360 زخم؛ 2ـ 1900 زخم؛ 3ـ تیراں دے علاوہ تلواراں دے 33 زخم۔[۲۲۶] تے اک روایت وچ منقول اے کہ سید الشہداء دے جسم مطہر نو‏‏ں تلواراں، نیزےآں تے تیراں دے 63 زخم لگے سن ۔[۲۲۷][۲۲۸]
  3. امام سجاد تو‏ں نقل اک روایت وچ نیزے دے زخم تے تلوار د‏‏ی ضرب تو‏ں 40 جراحتاں دسی گئیاں نيں۔[۲۲۹]
  4. بعض مآخذ وچ منقول اے کہ سید الشہداء دے جسم مطہر تے لباس وچ تیراں، نیزےآں تے تلواراں دے 110 نشانات پائے گئے۔[۱۲۳][۲۱۶][۲۳۰][۲۳۱][۲۳۲][۲۳۳] ايس‏ے طرح د‏‏ی روایت ابن سعد نے وی نقل کيتی ا‏‏ے۔[۲۳۴]
  5. بعض مآخذ نے تلواراں، تیراں تے پتھراں دے 120 زخم نقل کیتے نيں۔[۲۳۵]
  6. ابن سعد نے 33 زخم لکھے نيں۔[۲۳۲][۲۳۴] قاضی نعمان نے وی ایسی ہی روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔[۲۳۶]
  7. علی بن محمد عَمری تے ابن عنبہ (وفات 828 ھ) نے 70 زخم[۲۳۷][۲۳۸] تے ابن طاؤوس نے 72 زخم لکھے نيں۔[۲۳۹]

لگدا اے کہ جسم مطہر نو‏‏ں لگنے والے زخماں د‏‏ی تعداد 100 تو‏ں ودھ سی۔ جو روایات ظاہر کردیاں نيں کہ آپ نو‏‏ں اس قدر تیر لگے سن کہ آپ دا جسم مطہر تیراں وچ چھپا ہويا سی، ايس‏ے رائے د‏‏ی تائید کردیاں نيں۔[۲۱۷][۲۴۰]

کربلا وچ آنے والے گھرانے

[سودھو]

بعض معاصر قلمکاراں نے لکھیا اے کہ کربلا وچ اہل بیت دے علاوہ تن شہداء دے گھرانے (اہل و عیال) وی نال سن :[۲۴۱]

  1. جنادہ بن کعب بن حرث (یا حارث) سلمانی انصاری، [۲۴۲]
  2. عبداللہ بن عمیر کلبی، [۲۴۳]
  3. مسلم بن عوسجہ۔

اس موضوع دے تفصیلی جائزے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مسلم بن عوسجہ دے گھرانے د‏‏ی کربلا آمد دا کوئی تاریخی حوالہ موجود نئيں اے گو کہ بعض مآخذ وچ اے کہ انہاں د‏‏ی اک کنيز عاشور دے دن کربلا وچ موجود سی۔[۲۴۴][۲۴۵][۲۴۶]

کربلا دے شہید صحابہ کرام

[سودھو]

اصحاب سید الشہداء وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے کئی صحابہ وی سن : فضیل بن زبیر دے مطابق امام حسین دے رکاب وچ شہادت پانے والے افراد وچ صحابہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعداد 6،[۲۴۷] تے مسعودی دے بقول 4 تھی[۲۴۸] تے ایہ افراد امام حسین دے اصحاب و انصار وچو‏ں سن تے عاشورہ دے دن کربلا وچ شہید ہوئے۔ بعض معاصر مؤرخین و محققاں نے صحابہ د‏‏ی تعداد 5 بیان کيتی اے:[۲۴۹] یعنی:

  1. خود امام حسین تے امام دے علاوہ 5 صحابہ کرام
  2. انس بن حارث کاہلی، [۲۵۰][۲۵۱][۲۵۲][۲۵۳]
  3. حبیب بن مظاہر اسدی، [۲۵۴]
  4. مسلم بن عوسجہ اسدی، [۲۵۵]
  5. ہانی بن عروہ مرادی، [۲۵۶][۲۵۷][۲۵۸]
  6. عبد اللہ بن يقطر حمیری[۲۵۹] جو امام حسین دے رضاعی بھائی وی سن ۔[۲۶۰]

قلم کیتے گئے سر

[سودھو]

یزیدی لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں شہدائے کربلا دے جسماں تو‏ں جدا کیتے جانے والے سراں دے تعداد دے بارے وچ وی مؤرخین دا موقف یکساں نئيں اے:

  1. بلاذری، دینوری، طبری، شیخ مفید، خوارزمی تے ابن نما، نے سراں د‏‏ی تعداد (امام حسین دے سر مبارک نو‏‏ں شام‏ل کیتے بغیر) 72 لکھی ا‏‏ے۔۔[۲۶۱][۲۶۲][۲۶۳][۲۰۹][۲۶۴][۲۶۵] البتہ طبری[۲۶۶] تے خوارزمی[۲۶۷] نے امام حسین دے سر مبارک دے تن تو‏ں جدا ہونے دا واقعہ بیان کيتا اے تے اگلے صفحے وچ لکھیا اے کہ "باقی 72 شہداء دے سر قلم کر دتے گئے"، چنانچہ ظاہر اے کہ "باقی شہداء" تو‏ں سید الشہداء دے علاوہ دوسرے شہداء مراد نيں تے اس دے مطابق قلم ہونے والے سراں د‏‏ی مجموعی تعداد 73 بندی ا‏‏ے۔ دینوری، شیخ مفید تے ابن نما دے اقوال وی ايس‏ے قول د‏‏ی تائید کردے نيں کہ سراں د‏‏ی تعداد 73 سی۔
  2. دینوری نے کہیا اے کہ [۲۶۳] قبیلے دے درمیان وچ سراں د‏‏ی تقسیم د‏‏ی تعداد دے لحاظ تو‏ں انہاں تقسیم شدہ سراں د‏‏ی مجموعی تعداد 75 سی تے بلاذری[۲۶۲] ابو مخنف دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ شہداء (تے انہاں دے قلم شدہ سراں) د‏‏ی تعداد 82 سی۔
  3. سبط ابن جوزی، ہشام کلبی دا حوالہ دیندے نيں تے لکھدے نيں کہ قلم شدہ سراں د‏‏ی تعداد 92 سی۔[۲۶۸]
  4. ابن طاؤوس، [۲۶۹] محمد بن ابی طالب موسوی[۲۷۰] تے مجلسی[۲۷۱] دے مطابق، سراں د‏‏ی تعداد 78 سی۔
  5. طبری، [۲۷۲] تے ابن شہر آشوب[۲۷۳] ابو مخنف تے ابن صباغ مالکی[۲۷۴] دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ کوفہ وچ یزید دے والی ابن زیاد دے پاس لیائے جانے والے سراں د‏‏ی تعداد 70 سی۔

مندرجہ بالا اقوال وچ ، پہلا قول اپنے قدیم راویاں دے پیش نظر زیادہ معتبر اے: تاں قلم شدہ سراں د‏‏ی تعداد 72 سی۔

شہدائے کربلا دے سراں د‏‏ی تقسیم

[سودھو]

شہداء دے سرہائے مبارک نو‏‏ں لشکر یزید وچ شام‏ل قبیلے وچ ـ ذیل د‏‏ی ترتیب تو‏ں ـ تقسیم کيتا گیا:

یہ سب شہداء دے سراں نو‏‏ں غنیمت! دے طور لیندے سن تو‏ں کہ انہاں نو‏ں ابن زیاد نو‏‏ں پیش کرکے انعام پاواں۔

شہید ہونے والے موالی (غلام)

[سودھو]

فضیل بن زبیر کہندے نيں کہ امام حسین دے 3 موالی۔[۲۷۵] کربلا وچ شہید ہوئے، [۲۵۰] لیکن ابن سعد[۲۷۶] تے طبری[۲۷۷] دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد 2 سی۔ فضیل نے لکھیا اے کہ حمزہ بن عبدالمطلب دا اک غلام وی شہدائے کربلا وچ شام‏ل سی۔[۲۷۸]

ابن شہر آشوب اس سلسلے وچ لکھدے نيں: کہ کربلا وچ امام حسین دے 10 تے امیرالمؤمنین دے 2 موالی شہید ہوئے۔[۲۷۹]

سماوی دے مطابق شہید ہونے والے موالی د‏‏ی تعداد 15 سی۔[۲۸۰]

زخمی ہونے والے اصحاب

[سودھو]

الف ـ اکلوندے زخمی جو میدان جنگ تو‏ں زندہ بچ نکلے، مؤرخین دے مطابق اوہ حسن بن حسن بن علی (حسن مُثَنّٰی) سن ۔[۲۷۶][۲۷۷][۲۸۱][۲۸۲][۲۸۳][۲۸۴]

ب ـ اوہ زخمی جو بعد وچ شہید ہو گئے:

  1. سوار بن حمیر جابری، [۲۸۵] زیارت رجبیہ وچ انہاں دا ناں سوار بن ابی عمیر نہمی آیا اے تے سوار بن منعم ہمدانی وی نقل ہويا ا‏‏ے۔
  2. عمرو بن عبد اللہ ہَمْدانی جنُدُعی، [۲۸۶]
  3. مُرَقَّع بن ثمامہ اسدی، [۲۸۷][۲۸۸] لیکن طبری[۲۸۹] تے بلاذری نے دوسری نقل دے ضمن وچ ، [۲۹۰] ہور دینوری نے[۲۹۱] لکھیا اے کہ مرقع دے قبیلے دے اک فرد نے انہاں دے لئی امان نامہ حاصل کيتا تے اوہ اپنے قبیلے تو‏ں جا ملے تے ابن زیاد نے انہاں نو‏ں زارہ جلا وطن کيتا لیکن انہاں د‏‏ی شہادت د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کيتا۔ بعض نے موقع بن ثمامہ صیداوی ناں لکھیا ا‏‏ے۔

اسراء تے زندہ بچ جانے والے

[سودھو]

مرد

[سودھو]

قمقام تے جلا العیون وچ اے کہ کربلا وچ امام زین العابدین، امام محمد باقر، حسن مثنی، مرقع ابن قمامہ اسدی تے عقبہ ابن سمعان غلام جناب بی بی رباب دے علاہ کوئی مرد باقی نہ رہیا سی۔ لیکن تریخ دے قدیم مآخذ د‏‏ی ورق گردانی تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ واقعہ عاشورہ دے پسماندگان (زندہ بچ جانے والےآں) وچ کئی ہور مرد وی سن جو حسب ذیل 17 افراد نيں:

سوانیاں

[سودھو]

ابن سعد دے مطابق، اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی 6 سوانیاں، [۳۱۵][۳۱۶] قاضی نعمان مغربی دے مطابق 4 سوانیاں، [۳۱۷] تے ابو الفرج اصفہانی دے مطابق 3 سوانیاں[۳۱۸] یزید دے لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں اسیر ہوئیاں؛ جنہاں دے ناں تھلے لکھے نيں:

امیرالمؤمنین علی د‏‏ی بیٹیاں:

امام حسین بن علی د‏‏ی بیٹیاں:

ہور سوانیاں:

تین ہور سوانیاں وی اہل بیت وچ سن۔

قیام حسینی دا نال دینے والی سوانیاں

[سودھو]

یزیدیاں اُتے اعتراض کرنے والی سوانیاں

[سودھو]

پنج سوانیاں نے تحریک عاشورا دے دوران وچ سپاہ یزید د‏‏ی حرکتاں اُتے اعتراض و احتجاج کیا:

  1. ام عبد اللہ (بنت حرّ بدی کندی، زوجۂ مالک بن نُسَیر)، [۳۳۹][۳۴۰] انہاں دے اعتراض و احتجاج دا سبب ایہ سی کہ انہاں دے شوہر نے امام حسین دا اک بُرْنُس (=ٹوپی والا جبہ یا چغہ) پرت لیا سی،
  2. عبداللہ بن عفیف کندی د‏‏ی بیٹی، جنہاں دے والد نو‏‏ں جدو‏ں یزیدی سپاہیاں نے گھیر لیا تاں انہاں نے اپنے والد دا نال دتا تے انہاں دا دفاع کیا، [۳۴۱][۳۴۲][۳۴۳]
  3. قبیلہ بکر بن وائل د‏‏ی اک سواݨی کہ جدو‏ں عمر بن سعد دے لشکر نے خیام آل محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا تاں اس نے اس عمل اُتے اعتراض کيتا۔ ، [۳۴۴]
  4. نوار، جو کعب بن جابر بن عمرو ازدی د‏‏ی بیوی یا بیٹی سن تے انہاں دے اعتراض دا سبب ایہ سی کہ انہاں دے شوہر نے عمر بن سعد بن ابی وقاص دا نال دتا سی تے بریر بن خضیر ہمدانی نو‏‏ں شہید کيتا سی،
  5. نوار بنت مالک بن عقرب حضرمی، جو خولی بن یزید اصبحی د‏‏ی زوجہ سی۔ انہاں دے اعتراض دا سبب ایہ سی کہ انہاں دا شوہر امام حسین دا سر مبارک گھر لیایا سی تے کہہ رہیا سی کہ اوہ ایسی چیز گھر لیایا اے جس وچ پورے زمانے تو‏ں بے نیازی مضمر اے [۱۶۳][۱۶۴]، [۳۴۵][۳۴۶][۳۴۷]

سواݨی جو شہید ہوئیاں

[سودھو]

کربلا وچ اک سواݨی وی امام حسین دے رکاب وچ شہید ہوئیاں۔ اس سواݨی دا ناں ام وہب سی تے اوہ شہید کربلا وَہْب بن وَہْب د‏‏ی والدہ تے عبداللہ بن عمیر کلبی د‏‏ی زوجہ سن۔ اس دے علاوہ دو تے سوانیاں دا ذکر وی ملدا ا‏‏ے۔

شہداء د‏‏ی تدفین

[سودھو]

ابن زیاد دے لشک‏ر ک‏ے سالار عمر بن سعد نے 11 محرم دے دن اپنے مرداں د‏‏ی شناخت د‏‏ی تے انہاں نو‏ں جمع ک‏ر ک‏ے دفن کیااور کوفہ چلا گیا۔

شہداء د‏‏ی میتاں تے امام حسین دا مقدس بدن بے کفن پيا رہیا۔ قبیلہ بنو اسد دا اک گروہ نو‏‏ں جو کہ کربلا دے نزدیک غاضریہ دے رہائشی سن خبر ملی کہ اموی حکومت دے کارندےآں امام حسین نو‏‏ں ساتھیاں سمیت قتل کر دتا ا‏‏ے۔ اوہ 13 محرم نو‏‏ں کربلا آئے تے انہاں نے شہداء دے بے سر لاشاں د‏‏ی شناخت د‏‏ی تے جمع ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے نماز پڑھی تے امام حسین نو‏‏ں ايس‏ے جگہ جتھے اج قبر اے دفن کيتا تے انہاں دے بیٹے علی اکبر امام د‏‏ی پیر جانب تے باقی سب نو‏‏ں سوائے 5 افراد دے مولا د‏‏ی پائندی دے پاس وڈی اجتماعی قبر کھود کر اکٹھا دفن کر دتا۔ حبیب ابن مظاہر تے حر ابن یزید ریاحی تے حضرت عباس علمدار نو‏‏ں علیحدہ علیحدہ دفن کيتا۔ تے عون و محمد د‏‏ی قبراں کافی فاصلے اُتے بناواں۔[۳۴۸]

سفر اسیری د‏‏یاں منزلاں

[سودھو]

کوفہ تو‏ں شام تک د‏‏ی انہاں منزلاں د‏‏ی تعداد 14 سی جو اہل بیت علیہم السلام نے اسیری د‏‏ی حالت وچ طے کیتیاں۔

شام وچ قیام تے عزاداری دے دن

[سودھو]
شام وچ اک مہینہ یا 45 دن تک قیام اُتے مبنی روایات وچ کچھ زیادہ قوت نئيں اے کیونجے انہاں اقوال دے قائلین متفرد (تے تنہا) نيں تے چونکہ خاندان معاویہ د‏‏ی عورتاں نے اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی عزاداری نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں د‏‏ی حقانیت دا ادراک کيتا تاں انہاں نے وی پنجويں دن عزاداری د‏‏ی اس مجلس وچ شرکت کرنا شروع کردتی چنانچہ ایہی نتیجہ لیا جاسکدا اے کہ اہل بیت علیہم السلام نے دمشق پہنچنے تو‏ں لے ک‏ے مدینہ واپس روانگی تک، شام وچ 10 روز تو‏ں زیادہ قیام نئيں کيتا۔

اسراء د‏‏ی رہائی تے وطن واپسی

[سودھو]

بی بی زینب عالیہ سلام اللہ علیہا دے زیر قیادت، اسراء نے مدینہ واپسی دا سفر کيتا۔ رہائی دے بعد سفر شام تو‏ں کربلا تے کربلا تو‏ں مدینہ د‏‏ی منازل تھلے لکھے نيں۔

شام تو‏ں کربلا

کربلا تو‏ں مدینہ

انتقامی تحریکاں

[سودھو]


ہور ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج 5، ص 29۔
  2. شیخ مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، ج 2، ص 38۔
  3. ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 98۔
  4. ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک و الامم، ج 5 ص327۔
  5. خوارزمی، مقتل الحسین (علیہ السلام)، ج 1، ص 283۔
  6. اربلی، کشف الغمہ، ج 2، ص 253۔
  7. محمد بن طلحہ شافعی، مطالب السؤول فی مناقب الرسول (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)، ج 2، ص 71۔
  8. سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص من الامۃ بذکر خصائص الائمۃ (علیہم السلام)، ج 2، ص 146۔
  9. سید ابن طاؤوس، اللہوف علی قتلی الطفوف، ص 24۔
  10. ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ج 8، ص 162۔
  11. ابن حجر عسقلانی، تہذيب التہذيب، ج 2، ص 302۔
  12. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج 4، ص262۔
  13. تصحیف دے لغوی معنی خطا دے نيں، تصحیف تحریف ہی د‏‏ی اک قسم اے، جس وچ لفظی تے تحریری شباہت د‏‏ی وجہ تو‏ں لفظ تبدیل ہو جاندا اے ؛ فَراہیدی، العین، ج 3، ص 120۔ لفظ "صحف" دے تھلے۔
  14. یہ لوک اپنی اس توجیہ د‏‏ی بنیاد شیخ مفید، ابن اعثم کوفی، خوارزمی تے سبط بن جوزی د‏‏ی روایت نو‏‏ں جو 150 خطوط دسدی اے قرار دیندے نيں کہ بظاہر انہاں چاراں نے ایہ روایت ابو مخنف تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔ (محمد ہادی یوسفی غروی، وقعۃ الطف، ص 93۔) حالانکہ بلاذری نے تاں بظاہر ابو مخنف تو‏ں روایت نقل کردے ہوئے تعداد 50 دسی اے ؛ جدو‏ں کہ سبط بن جوزی نے جو 150 تعداد دسی اے، انہاں دا مآخذ تاں ابن اسحق د‏‏ی روایت اے نہ کہ ابو مخنف د‏‏ی روایت۔ (محمد ہادی یوسفی غروی، وقعۃ الطف، ص 244۔)
  15. بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص370۔
  16. محمد بن سعد، ترجمۃ الحسین (علیہ السلام) و مقتلہ، تحقیق سید عبد العزیز طباطبائى، فصلنامہ تراثنا، سال سوم، شمارہ 10، 1408 ھ، ص 174
  17. محمد بن سعد، ترجمۃ الحسین (علیہ السلام) و مقتلہ، تحقیق سید عبد العزیز طباطبائى، فصلنامہ تراثنا، سال سوم، شمارہ 10، 1408 ھ، ص 24، ہور ابن نما حلی نے وی مثیر الاحزان ص 16 وچ 12000 تعداد لکھی ا‏‏ے۔
  18. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص275۔
  19. ابوحنیفہ دینوری، الاخبار الطوال، ص235۔
  20. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص41۔
  21. ابن جوزی، اوہی مآخذ، ج5، ص325۔
  22. ۲۲.۰ ۲۲.۱ سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، ج2، ص141۔
  23. ابن نما حلی، مثیر الاحزان، ص21۔
  24. سید ابن طاؤوس، اللہوف علی قتلی الطفوف، ص25۔
  25. ۲۵.۰ ۲۵.۱ ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص299۔
  26. ابن عنبہ، عمدۃ الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص191ـ 192۔
  27. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص259 بحوالہ از عمار دہنی۔
  28. ابن عساکر، ترجمۃ الامام الحسین(علیہ‌السلام)، ص302۔
  29. ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص99۔
  30. ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص306۔
  31. احمد بن حجر ہیتمی، الصواعق المحرقۃ فی ردّ اہل البدع و الزندقہ، ص196۔
  32. مسعودی، مروج الذہب و معادن الجوہر، ج3، ص65۔
  33. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج11، ص43۔
  34. مجلسی، بحار الانوار، ج44، ص68۔
  35. سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الہلالی، ص188۔
  36. مجلسی، بحارالانوار، ج27، ص212۔
  37. غیاث الدین بن ہمام الدین حسینی المعروف بہ خواند میر۔
  38. تریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ج2، ص42۔
  39. ابن اعثم، اوہی مآخذ، ج5، ص40۔
  40. خوارزمی، مقتل الحسین (علیہ‌السلام)، ج1، ص290۔
  41. ابن شہرآشوب، اوہی مآخذ، ج4، ص99۔
  42. ابن قتیبہ، الامامۃ والسیاسۃ، ج2، ص8۔
  43. احمد بن محمد بن عبد ربہ اندلسی، العقد الفرید، ج4، ص354۔
  44. ابن عساکر، ترجمۃ الامام الحسین (علیہ‌السلام)، ص284۔
  45. ابن نما حلی، مثیر الاحزان، ص16۔
  46. طبری، اوہی مآخذ، ج5، ص489 (سنہ 121ھ دے واقعات)۔
  47. ابن سعد، ترجمۃ الحسین ومقتلہ، ص174۔
  48. بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص422۔
  49. طبری، تریخ الامم والملوک، ج4، ص294۔
  50. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص71۔
  51. ابن نما حلی، مثیرالاحزان، ص16۔
  52. سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، ج2، ص133۔
  53. ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص70ـ71۔
  54. ابن سعد، اوہی مآخذ، ص175۔
  55. ذہبی، سیراعلام النبلا، ج3، ص299۔
  56. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص260۔
  57. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص52۔
  58. ابن اعثم، الفتوح، ج5، ص49۔
  59. مسعودی، مروج الذہب ومعادن الجوہر، ج3، ص68۔
  60. خوارزمی، مقتل الحسین(علیہ‌السلام)، ج1، ص297۔
  61. ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص101۔
  62. عسقلانی، تہذيب التہذيب، ج2، ص303۔
  63. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص279۔
  64. ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص69۔
  65. مسعودی، مروج الذہب، ج3، ص69۔
  66. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص57۔
  67. طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ج1، ص443۔
  68. ابن نما حلی، مثیرالاحزان، ص24۔
  69. دینوری، الاخبار الطوال، ص240۔
  70. ابن اعثم، اوہی مآخذ، ج5، ص53۔
  71. ابن‌اعثم، الفتوح، ج۵، صص۲۱-۲۲؛ خوارزمی، مقتل‌الحسین، ص۱۸۹.
  72. بَلاذُری، انساب‌الاشراف، ج۳، ص۱۶۰؛ طبری، تریخ الأمم و الملوک، ج۵، ص۳۴۱؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۴.
  73. ابن‌اعثم، الفتوح، ج۵، ص۲۲؛ خوارزمی، مقتل‌الحسین، ص۱۸۹.
  74. ابن‌اعثم، الفتوح، ج۵، ص۲۳.
  75. بلاذری؛ انساب‌الاشراف، ص۱۶۰؛ طبری، تریخ الأمم و الملوک، ج۵، ص۳۸۱؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۵.
  76. بلاذری، انساب‌الاشراف، ج۳، ص۱۵۶؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۶؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التریخ، ج۴، ص۲۰؛ خوارزمی، مقتل‌الحسینؑ، ج۱، ص۱۹۰.
  77. دینوری، الاخبار الطوال، ص228۔
  78. طبری، تریخ الامم والملوک، ج4، ص253۔
  79. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص34۔
  80. ابن اعثم، اوہی مآخذ، ج5، ص22۔
  81. فتال نیشابوری، روضۃ الواعظین، ص171۔
  82. طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ج1، ص435۔
  83. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج1، ص273۔
  84. سبط ابن جوزی، اوہی مآخذ، ص236۔
  85. شیخ صدوق، الامالی، مجلس30، ح1، ص217۔
  86. مجلسی، بحارالانوار، ج44، ص313۔
  87. ابن سعد، اوہی مآخذ، ص170۔
  88. ابن عساکر، ترجمۃ الامام الحسین(علیہ‌السلام)، ص299۔
  89. ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج8، ص178۔
  90. ابن قتیبہ دینوری، الامامۃ و السیاسہ، ج2، ص10۔
  91. ابن عبد ربہ، العقد الفرید، ج4، ص355۔
  92. ابن اعثم، اوہی مآخذ، ج5، ص69۔
  93. خوارزمی، مقتل الحسین(علیہ‌السلام)، ج1، ص317۔
  94. محمد بن طلحہ شافعی، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، ج2، ص73۔
  95. اربلی، کشف الغمہ، ج2، ص253۔
  96. ابن صباغ مالکی، الفصول المہمہ، ج2، ص6۔
  97. ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج6، ص259۔
  98. طبری، تریخ الامم والملوک، ج4، ص292۔
  99. یحیی بن حسین بن اسماعیل جرجانی شجری، الامالی الخمیسیہ، ج1، ص191ـ 192۔
  100. سید ابن طاؤوس، اللہوف فی قتلی الطفوف، ص60۔
  101. ذہبی، سیر أعلام النبلا، ج3، ص308۔
  102. ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج8، ص214۔
  103. عسقلانی، الاصابۃ فی تمییز الصحابہ، ج2، ص71۔
  104. عسقلانی، تہذيب التہذيب، ج2، ص304۔
  105. ابن نما، مثیر الاحزان، ص39۔
  106. اوہی مآخذ، ص178۔
  107. ابن عساکر، اوہی مآخذ، ص329۔
  108. ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص298 و 300۔
  109. اوہی مآخذ، ص177۔
  110. یعقوبی، تریخ یعقوبی، ج2، ص243۔
  111. ابن جوزی، اوہی مآخذ، ج2، ص161۔
  112. مجلسی، بحارالانوار، ج45، ص74۔
  113. مسعودی، مروج الذہب، ج3، ص71۔
  114. ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص107۔
  115. بَلَنسیہ، اک علاقے تے شہر دا ناں اے جو اسپین دے مشرق وچ واقع اے تے اس وقت "ویلنشیا" (València) کہلاندا ا‏‏ے۔
  116. ابن ابار، محمد بن عبد اللہ بن ابی بکر قضاعی، دُرَرَ السمط فی خبر السبط، ص104۔
  117. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص320۔
  118. شیخ مفید، اوہی مآخذ، ج2، ص95۔
  119. بلاذری، انساب الاشراف، ج3، 395۔
  120. دینوری، الاخبار الطوال، ص256۔
  121. ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج5، ص101۔
  122. قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج3، ص155۔
  123. ۱۲۳.۰ ۱۲۳.۱ ۱۲۳.۲ طبری، دلائل الامامہ، ص178۔
  124. فتال نیشابوری، روضۃ الواعظین، ص184۔
  125. طبرسی، اعلام الوری باعلام الہدی، ج1، ص457۔
  126. خوارزمی، مقتل الحسین(علیہ‌السلام)، ج2، ص6۔
  127. ابن جوزی، المنتظم، ج5، ص339۔
  128. عماد الدین طبری، کامل بہائی (الکامل البہائی فی السقیفہ)، ج2، ص281۔
  129. ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج8، ص192۔
  130. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص295۔
  131. بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص424۔
  132. شمس الدین ذہبی، تریخ الاسلام، ج5، ص15۔
  133. شمس الدین ذہبی، ج5، ص489. (ذیل حوادث سال 121)۔
  134. قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج3، ص154۔
  135. ابوزید احمد بن سہل بلخی، البدء والتریخ، ج2، ص241۔
  136. مسعودی، اثبات الوصیہ، ص166۔
  137. محمد بن ابی طالب حسینی موسوی، تسلیۃ المُجالس و زینۃ المَجالس، ج2، ص275
  138. مجلسی، بحار الانوار، ج45، ص4۔
  139. تذکرۃ الخواص، ج2، ص160۔
  140. الصواعق المحرقہ، ص197۔
  141. ابن اعثم، اوہی مآخذ، ج5، ص84 ـ 90 و ص101۔
  142. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج1، ص341ـ 345۔
  143. ابن عماد حنبلی، شذرات الذہب، ج1، ص67۔
  144. مجلسی، اوہی مآخذ، ج44، ص386۔
  145. شیخ صدوق، الامالی، مجلس 24، ص177، ح 3 و مجلس 70، ص547، ح 10۔
  146. سید ابن طاؤوس، اللہوف، ص70۔
  147. علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیہ، ص166۔
  148. ابوجعفر، محمّد بن جرير بن رستم طبرى آملى مازندرانى معروف بہ طبری شیعی کتاب "دلائل الامامہ" دے مؤلف نيں تے اوہ محمد بن جریر بن یزید طبری (وفات 923 ء) دے علاوہ نيں جو اہل سنت دے بہت معروف علما وچو‏ں نيں تے مشہور تفسیر تے تریخ دے مالک نيں۔ ہور شیعہ عالم دین محمد بن جریر طبری (وفات چوتھ‏ی صدی ہجری د‏‏ی ابتدا) جو کتاب "المسترشد" دے مؤلف نيں، تو‏ں وی مختلف نيں جنہاں نو‏ں شیخ طوسی نے "کبیر" دا لقب دتا ا‏‏ے۔
  149. ابو جعفر محمد بن جریر بن رستم الطبری، دلائل الامامہ، ص178۔
  150. مناقب آل ابی طالب، ج4، ص106۔
  151. تذکرۃ الخواص، ج2، ص161۔
  152. ابن صباغ مالکی، الفصول المہمہ، ص191۔
  153. عمدۃ الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص192۔
  154. ملاحسین کاشفی، روضۃ الشہداء، ص346۔
  155. بلاذری، اوہی مآخذ، ج3، ص405۔
  156. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص340۔
  157. بلاذری، اوہی مآخذ، ج3، ص404۔
  158. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص336۔
  159. الامالی، مجلس 30، ح1، ص223ـ226۔
  160. فتال نیشابوری، روضۃ الواعظین، ص186ـ 188۔
  161. ابن شہرآشوب، اوہی مآخذ، ج4، ص109ـ114۔
  162. ابن سعد، ترجمۃ الحسین و مقتلہ، ص184۔
  163. ۱۶۳.۰ ۱۶۳.۱ بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص411۔
  164. ۱۶۴.۰ ۱۶۴.۱ طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص348۔
  165. ابوعلی مسکویہ رازی، تجارب الامم و تعاقب الہمم، ج2، ص73۔
  166. ۱۶۶.۰ ۱۶۶.۱ طبرسی، تاج الموالید، ص31۔
  167. ۱۶۷.۰ ۱۶۷.۱ خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص44۔
  168. ۱۶۸.۰ ۱۶۸.۱ ۱۶۸.۲ ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج8، ص205۔
  169. فضیل بن زبیر کوفی اسدی، "تسمیۃ من قتل مع الحسین(علیہ‌السلام)"، بحوالہ فصلنامہ تراثنا، شمارہ 2، ص149ـ 156۔
  170. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص351۔
  171. دینوری، اوہی مآخذ، ص260۔
  172. شیخ مفید، اوہی مآخذ، ج2، ص118۔
  173. ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ج18، ص445۔
  174. ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج8، ص208۔
  175. صفدی، الوافی بالوفیات، ج14، ص189۔
  176. ابن صباغ مالکی، الفصول المہمہ، ص193۔
  177. میرخواند، تریخ روضۃ الصفا، ج5، ص2270۔
  178. ابن اعثم، اوہی مآخذ، ج5، ص127۔
  179. سبط ابن جوزی، اوہی مآخذ، ج2، ص193۔
  180. ابن عبد ربہ، العقد الفرید، ج4، ص328۔
  181. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص62۔
  182. ابن سعد، اوہی مآخذ، ص190۔
  183. ابو زید احمد بن سہل بلخی، البدء والتریخ، ج2، ص241۔
  184. مسعودی، مروج الذہب ومعادن الجوہر، ج3، ص72۔
  185. سید محسن امین عاملی، اعیان الشیعہ، ج1، ص610 ـ 612۔
  186. شیخ مہدی شمس الدین، انصار الحسین(علیہ‌السلام)، ص49 و 52۔
  187. ذبیح اللہ محلات‏‏ی، فرسان الہیجاء، ج2، ص154۔
  188. غلام حسین زرگری نژاد، نہضت امام حسین(علیہ‌السلام) و قیام کربلا، ص291ـ386۔
  189. ابن سعد، اوہی مآخذ، ص196، ح 305۔
  190. خلیفۃ بن خیاط عصفری، تریخ خلیفۃ بن خیاط، ص179۔
  191. سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج3، ص104 و 119۔
  192. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمہ، ص533۔
  193. شیخ صدوق، الامالی، مجلس 87، ص694۔
  194. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص125ـ126۔
  195. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص162، ح 268۔
  196. عماد الدین طبری، بشارۃ المصطفٰی، ص426۔
  197. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص53۔
  198. اربلی، اوہی مآخذ، ج2، ص267۔
  199. تسمیۃ من قتل مع الحسین(علیہ‌السلام)، ص149ـ151۔
  200. شیخ صدوق، الخصال، ص519۔
  201. مناقب آل ابی طالب، اخذ، ج4، ص179۔
  202. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج15، ص251۔
  203. ابن ابی حاتم رازی، السیرۃ النبویہ، ص588۔
  204. محمد سماوی، اِبصار العین فی انصار الحسین(علیہ‌السلام)، ص49 تے بعد دے صفحات۔
  205. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص11۔
  206. مسعودی، مروج الذہب، ج3، ص73۔
  207. بلاذری، اوہی مآخذ، ج3، ص410۔
  208. ۲۰۸.۰ ۲۰۸.۱ طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص347۔
  209. ۲۰۹.۰ ۲۰۹.۱ شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص113۔
  210. طبرسی، اعلام الوری۔۔۔، ج1، 470۔
  211. ابن شہرآشوب، اوہی مآخذ، ج4، ص121۔
  212. سید ابن طاؤس، اوہی مآخذ، ص79۔
  213. ابن نما، اوہی مآخذ، ص59۔
  214. مجلسی، بحارالانوار، ج45، ص59۔
  215. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص346۔
  216. ۲۱۶.۰ ۲۱۶.۱ خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص42۔
  217. ۲۱۷.۰ ۲۱۷.۱ ۲۱۷.۲ ابن شہرآشوب، اوہی مآخذ، ج4، ص120۔
  218. ابن نما، اوہی مآخذ، ص58۔
  219. سید ابن طاؤوس، اوہی مآخذ، ص76۔
  220. حمید بن احمد مُحَلّی، اوہی مآخذ، ج1، ص212۔
  221. قاضی نعمان مغربی، اوہی مآخذ، ج3، ص164۔
  222. شیخ طوسی، الامالی، ص677، ح 10۔
  223. شیخ صدوق، الامالی، مجلس 31، ح 1، ص228۔
  224. فتال نیشابوری، اوہی مآخذ، ص189۔
  225. مجلسی، بحارالانوار، ج45، ص82۔
  226. (اوہی مآخذ، ص120)۔
  227. شیخ کلینی، الکافی، ج6، ص452، ح 9۔
  228. مجلسی، بحارالانوار، ج45، ص92، ح 36۔
  229. قاضی نعمان مغربی، دعائم الاسلام، ج2، ص154۔
  230. قاضی نعمان، شرح الاخبار، ج3، ص164۔
  231. ابوالفرج عبد الرحمن بن جوزی، الرد علی المتعصّب العنید، ص39۔
  232. ۲۳۲.۰ ۲۳۲.۱ ابن نما، اوہی مآخذ، ص57 ـ 58۔
  233. حمید بن احمد مُحَلّی، اوہی مآخذ، ج1، ص213۔
  234. ۲۳۴.۰ ۲۳۴.۱ ابن سعد، اوہی مآخذ، ص184۔
  235. مُحَلّی، اوہی مآخذ، ج1، ص213۔
  236. قاضی نعمان، اوہی مآخذ، ج3، ص164۔
  237. محمد بن علی عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، ص13۔
  238. جمال الدین حسینی، عمدۃ الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص192۔
  239. سید بن طاؤس، اوہی مآخذ، ص71۔
  240. طبرسی، اعلام الوری۔۔۔، ج1، ص469۔
  241. محمد بن طاہر سماوی، إبصار العین فی أنصار الحسین (علیہ‌السلام)، ص220ـ221۔
  242. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص25۔
  243. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص334۔
  244. طبری، اوہی مآخذ، ص332۔
  245. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج1، ص19۔
  246. مجلسی، بحار الانوار، ج45، ص20۔
  247. فضیل بن زبیر، "تسمیۃ من قتل مع الحسین (علیہ‌السلام)"، بحوالہ فصلنامہ تراثنا، ص153ـ154۔
  248. مسعودی، مروج الذہب و معادن الجوہر، ج3، ص72۔
  249. سماوی، اوہی مآخذ، ص221۔
  250. ۲۵۰.۰ ۲۵۰.۱ فضیل بن زبیر، اوہی مآخذ، ص152۔
  251. شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص21۔
  252. ابن شہر آشوب، اوہی مآخذ، ج1، ص184۔
  253. محب الدین احمد بن عبد اللہ الطبری، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، ص146۔
  254. ابن حجر، تبصیر المنتبہ، ج4، ص1296۔
  255. عبد اللہ مامقانی، تنقیح المقال، ج3، ص214۔
  256. ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ فی تمییز الصحابہ، ج6، ص445، ش 9051۔
  257. خواند میر، تریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر، ج2، ص43۔
  258. مامقانی، اوہی مآخذ، ج3، ص288۔
  259. ابن حجر، اوہی مآخذ، ج5، ص8۔
  260. سماوی، ابصار العین ص93۔
  261. طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص349۔
  262. ۲۶۲.۰ ۲۶۲.۱ بلاذری، اوہی مآخذ، ج3، ص412۔
  263. ۲۶۳.۰ ۲۶۳.۱ ۲۶۳.۲ دینوری، اوہی مآخذ، ص259۔
  264. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص45۔
  265. ابن نما، اوہی مآخذ، ص65۔
  266. طبری، اوہی مآخذ، ص348۔
  267. خوارزمی، اوہی مآخذ، ص44۔
  268. سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، ص256۔
  269. سید ابن طاؤس، اوہی مآخذ، ص85۔
  270. تسلیۃ المجالس و زینۃ المجالس، ج2، ص331۔
  271. مجلسی، بحار الانوار، ج45، ص62۔
  272. طبری، تریخ الامم والملوک، ج4، ص358۔
  273. ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص121۔
  274. ابن صباغ مالکی، الفصول المہمہ، ص198۔
  275. موالی جمع اے مولی کی، مولٰی دے متضاد معنی نيں: مثلا سرور و آقا نو‏‏ں مولٰی کہیا جاندا اے جداں کہ رسول خدا(ص) نے فرمایا: من کنت مولاہ فہذا علی مولاہ؛ جس دا ميں مولٰی (مولا) ہاں ایہ علی وی اس دے مولٰی نيں۔ ہور بندہ، غلام تے مطیع نو‏‏ں وی مولٰی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مولا "ولا" تو‏ں مشتق اے جس دے معنی پیوند تے قرابت دے نيں چنانچہ اس دے معانی مختلف نيں۔ اوہ وی مولا اے جو حامی اے تے اوہ وی مولا اے جو حمایت یافتہ ا‏‏ے۔ اس ولا دے اک معنی ولائے عتق دے نيں؛ وہ افراد جو پہلے کدی غلام سن تے بعد وچ آزاد ہوجاندے سن انہاں نو‏ں تے انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں موالی کہیا جاندا تھا (ایتھ‏ے وی موالی تو‏ں ایہی مراد اے )۔ جداں کہ آزاد کرنے والے نو‏‏ں وی مولٰی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کلمہ مولٰی دے دو متضاد معنیسانچہ:مردہ ربط۔
  276. ۲۷۶.۰ ۲۷۶.۱ ۲۷۶.۲ ابن سعد، اوہی مآخذ، ص186۔
  277. ۲۷۷.۰ ۲۷۷.۱ طبری، تریخ الامم و الملوک، ج4، ص359۔
  278. فضیل بن زبیر، اوہی مآخذ۔
  279. ابن شہرآشوب، اوہی مآخذ، ج4، 122۔
  280. سماوی، اوہی مآخذ، ص221ـ222۔
  281. فضیل بن زبیر، اوہی مآخذ، ص150۔
  282. ابن حبان، الثقات، ج2، ص310۔
  283. ۲۸۳.۰ ۲۸۳.۱ ۲۸۳.۲ ۲۸۳.۳ ۲۸۳.۴ ابوالفرج اصفہانی، اوہی مآخذ، ص79۔
  284. ابن شہرآشوب، اوہی مآخذ، ج4، ص122؛ اوہ لکھدے نيں کہ انہاں دا ہتھ کٹ گیا سی۔
  285. فضیل بن زبیر، اوہی مآخذ، ص156 و محلّی، الحدائق الوردیہ، ج1، ص212۔
  286. فضیل بن زبیر، اوہی مآخذ و محلی، اوہی مآخذ۔
  287. بلاذری نے انہاں نو‏ں مرقع بن قمامہ بن خویلد لکھیا اے: انساب الاشراف، ج11، ص183۔
  288. ابن کثیر نے مرقع بن یمانہ لکھیا اے :اوہی مآخذ، ج8، ص205۔
  289. اوہی مآخذ، ج4، ص347۔
  290. اوہی مآخذ، ج3، ص411۔
  291. الاخبار الطوال، ص259۔
  292. دینوری، الاخبار الطوال، ص259۔
  293. و ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج8، ص212۔
  294. ۲۹۴.۰ ۲۹۴.۱ بلاذری، اوہی مآخذ، ج3، ص411۔
  295. ابن عبد ربہ‌اندلسی، العقد الفرید، ج4، ص360۔
  296. ۲۹۶.۰ ۲۹۶.۱ سید ابن طاؤس، اوہی مآخذ، ص86۔
  297. طبری، تریخ الامم والملوک، ج4، ص353 و 359۔
  298. ابن حبان، اوہی مآخذ، ج2، ص310۔
  299. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص41۔
  300. ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ج45، ص484۔
  301. سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، ج2، ص178۔
  302. الارشاد، ج2، ص26۔
  303. فضیل بن زبیر، اوہی مآخذ، ص150 و 157۔
  304. ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ص252۔
  305. ابن قتیبہ دینوری، الامامۃ و السیاسہ، ج2، ص8۔
  306. ۳۰۶.۰ ۳۰۶.۱ قاضی نعمان مغربی، اوہی مآخذ، ج3، ص198۔
  307. ابن سعد، اوہی مآخذ، ص187 و ذہبی، اوہی مآخذ، ج3، ص303۔
  308. قاضی نعمان مغربی، اوہی مآخذ، ج3، ص197۔
  309. ۳۰۹.۰ ۳۰۹.۱ ابن سعد، اوہی مآخذ۔
  310. ابن عساکر، اوہی مآخذ، ج54، ص226۔
  311. و ذہبی، اوہی مآخذ، ج3، ص303۔
  312. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص321۔
  313. ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، ج14، ص223۔
  314. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمہ، ص546۔
  315. ۳۱۵.۰ ۳۱۵.۱ ۳۱۵.۲ ۳۱۵.۳ ۳۱۵.۴ ابن سعد، اوہی مآخذ، ص187۔
  316. ذہبی، اوہی مآخذ، ج3، ص303۔
  317. قاضی نعمان، شرح الاخبار، ج3، ص198ـ 199۔
  318. ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص79۔
  319. شیخ صدوق، الامالی، مجلس 31، ص229۔
  320. شیخ صدوق، الامالی، ص231۔
  321. قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج3، ص198۔
  322. طبرانی، المعجم الکبیر، ج3، 104۔
  323. قاضی نعمان مغربی، اوہی مآخذ، ص198۔
  324. شیخ صدوق، الامالی، ص228۔
  325. ابن سعد، اوہی مآخذ؛ ابوالفرج اصفہانی، اوہی مآخذ، ص79۔
  326. طبرانی، اوہی مآخذ، ص104۔
  327. قاضی نعمان مغربی، اوہی مآخذ، ص199۔
  328. شیخ صدوق، اوہی مآخذ، ص230۔
  329. طبرسی، الاحتجاج، ج2، ص27۔
  330. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص105۔
  331. ابن نما، اوہی مآخذ، ص67۔
  332. سید ابن طاؤس، اوہی مآخذ، ص88۔
  333. طبری، تریخ الامم والملوک، ج4، ص263۔
  334. طبری، اوہی مآخذ، ص277ـ278۔
  335. بلاذری، اوہی مآخذ، ج3، ص378ـ379۔
  336. ابن نما، اوہی مآخذ، ص66۔
  337. سید ابن طاؤس، اوہی مآخذ، ص190۔
  338. مجلسی، بحارالانوار، ج45، ص108۔
  339. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص342۔
  340. ابن نما، اوہی مآخذ، ص57۔
  341. ابن نما، اوہی مآخذ، ص73۔
  342. سید ابن طاؤس، اوہی مآخذ، ص205۔
  343. مجلسی، بحارالانوار، ج45، ص120۔
  344. ابن نما، اوہی مآخذ، ص58 و سید ابن طاؤس، ص180۔
  345. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص114۔
  346. ابن نما، اوہی مآخذ، ص65ـ66۔
  347. ابن کثیر، اوہی مآخذ، ج8، ص206۔
  348. الارشاد (شيخ مفيد)، ص 470؛ منتهي الآمال (شیخ عباس قمی)، ج 1، ص 405.
  349. ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج5، ص133۔
  350. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص122۔
  351. طبرسی، اعلام الوری۔۔۔، ج1، ص475۔
  352. ابن سعد، اوہی مآخذ، ص192۔
  353. طبری، اوہی مآخذ، ج4، ص353۔
  354. خوارزمی، اوہی مآخذ، ج2، ص81۔
  355. ابن عساکر، ترجمۃ الامام الحسین(علیہ‌السلام)، ص338۔
  356. سبط ابن جوزی، اوہی مآخذ، ج2، ص199۔
  357. ابن کثیر، البدایۃ و النہایہ، ج8، ص212۔
  358. محمد باقر مجلسی، جلا العیون، ص405۔
  359. ابوحنیفہ نعمان بن محمد تمیمی مغربی، شرح الاخبار فی فضائل الائمۃ الاطہار، ج3، ص269۔
  360. سید بن طاؤوس، الاقبال بالأعمال، ج3، ص101۔
  361. طبری، الکامل للبہائی فی السقیفہ، ج2، ص302۔
  362. مجلسی، بحار الانوار، ج45، ص196۔
  363. مجلسی، جلا العیون، ص409۔

مآخذ

[سودھو]
  • ابن اَبّار، محمد بن عبد اللہ بن ابی بکر قضاعی، دُرَرَ السمط فی خبر السبط، تحقیق عزالدین عمر موسی، چاپ اول: بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1407ھ۔
  • ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربیہ، 1378 ھ۔
  • ابن اعثم، ابو محمد أحمد، الکوفی الکندی، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411 ھ۔
  • ابن جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن علی بن محمد، المنتظم فی تریخ الملوک و الامم، بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1412ھ۔
  • ابن حجر عسقلانی، الاصابہ فی تمییز الصحابہ، تحقیق شیخ عادل احمد عبد الموجود و شیخ علی محمد معوض، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1415 ھ۔
  • ابن حجر عسقلانی، تبصیر المنتبہ، قاہرہ، دارالقومیۃ العربیہ۔
  • ابن حجر عسقلانی، تہذيب التہذيب، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1404 ھ۔
  • ابن سعد، «ترجمۃ الحسین و مقتلہ»، تحقیق سید عبد العزیز طباطبایی، فصلنامہ تراثنا، سال سوم، شمارہ 10، 1408 ھ۔
  • ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف بقاعی، بیروت، افست دارالاضواء، 1421ھ۔
  • ابن صباغ مالکی، الفصول المہمہ، تہران، مؤسسۃ الاعلمی، [بے تا]۔
  • ابن عبد ربہ، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق علی شیری، چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1409 ھ۔
  • ابن عبد ربہ، العقد الفرید، مطبعۃ اللجنۃ التألیف و الترجمۃ و النشر، 1365 ھ۔
  • ابن عبد البرّ قرطبی، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، تحقیق شیخ عادل احمد عبد الموجود و شیخ علی محمد معوض، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1415 ھ۔
  • ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415 ھ۔
  • ابن عساکر، ترجمۃ الامام الحسین، تحقیق محمد باقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافۃ الاسلامیہ، 1414 ھ۔
  • ابن عنبہ، سید جمال الدین احمد بن علی حسنی، عمدۃ الطالب فی أنساب آل ابی طالب، تصحیح محمد حسن آل طالقانی، نجف، مطبعۃ الحیدریہ، 1380ھ۔
  • ابن قتیبہ دینوری، الامامۃ و السیاسہ، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1410ھ۔
  • ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل، البدایۃ و النہایہ، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408ھ۔
  • ابن نما حلی، مثیرالأحزان، نجف، مطبعۃ الحیدریہ، 1369 ھ۔
  • ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان حسون، [بے جا]، محقق، 1375ہجری شمسی۔
  • ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، قم، مؤسسہ دارالکتاب، 1385 ھ۔
  • ابوحنیفہ دینوری، الاخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر، قاہرہ، داراحیاء الکتب العربیہ، 1960 عیسوی۔
  • اربلی، علی بن عیسی بن ابی الفتح، کشف الغمۃ فی معرفۃ الائمہ، بیروت، دارالأضواء، 1405 ھ۔
  • ازدی غامدی کوفی، ابومخنف لوط بن یحیی، وقعۃ الطف، تحقیق محمد ہادی یوسفی غروی، چاپ سوم: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1417 ھ۔
  • باعونی، محمد بن احمد، جواہر المطالب فی مناقب الامام علی بن ابی طالب، تحقیق محمد باقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافۃ الاسلامیہ، 1415 ھ۔
  • بلاذری، احمد بن یحیی جابر، انساب الاشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417 ھ۔
  • بلخی، ابوزید احمد بن سہل، البدء والتریخ، بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1417ھ۔
  • تستری، شیخ محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی۔
  • تمیمی بستی، محمد بن حبّان بن احمد، الثقات، چاپ اول: [بے جا]، مؤسسۃ الکتب الثقافیہ، 1393 ھ۔
  • تمیمی مغربی، ابوحنیفہ نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الائمۃ الاطہار، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، [بے تا]۔
  • جرجانی شجری، یحیی بن حسین بن اسماعیل، الامالی الخمیسیہ، بیروت، عالم الکتب۔
  • جعفریان، رسول، تأملی در نہضت عاشورا، چاپ دوم: قم، انصاریان، 1381ہجری شمسی۔
  • حسینی موسوی، محمد بن ابی طالب، تسلیۃ المُجالس و زینۃ المَجالس، تحقیق فارس حسّون، چاپ اول: قم، مؤسسۃ المعارف الاسلامیہ، 1418ھ۔
  • حلی، رضی الدین علی بن یوسف مطہر، العدد القویہ، تحقیق سید مہدی رجائی، چاپ اول: قم، مکتبہ آیت اللہ المرعشی النجفی، 1408ھ۔
  • خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، تحقیق محمد طاہر سماوی، قم، دارانوار الہدی، 1418 ھ۔
  • خواند میر، غیاث الدین بن ہمام الدین حسینی، تریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تہران، انتشارات کتابخانہ خیام، 1333۔
  • دولابی، محمد بن احمد، الذریۃ الطاہرہ، تحقیق سعد مبارک حسن، کویت، دارالسلفیہ، 1407 ھ۔
  • ذہبی، سیر اعلام النبلا، بیروت، مؤسسۃ الرسالہ، 1413ھ۔
  • ذہبی، شمس الدین، تریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمُری، چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب العربی، 1418ھ۔
  • زرگری نژاد، غلام حسین، نہضت امام حسین و قیام کربلا، چاپ اول: تہران، 1383ہجری شمسی۔
  • سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص من الامۃ بذکر خصائص الائمہ، تحقیق حسین تقی زادہ، چاپ اول: [بے جا]، مرکز الطباعۃ و النشر للمجمع العالمی لأہل البیت، 1426 ھ۔
  • سبط ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، سید صادق بحرالعلوم دے مقدمہ دے نال، تہران، مکتبۃ نینوی الحدیثہ، [بے تا]۔
  • سپہر، محمد تقی، ناسخ التواریخ، چاپ سوم: تہران، کتابفروشی اسلامیہ، 1368 ہجری شمسی۔
  • سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الہلالی، تحقیق محمد باقر انصاری زنجانی، [بے جا، بے نا، بے تا]۔
  • سماوی، محمد بن طاہر، اِبصار العین فی اَنصار الحسین، تحقیق محمد جعفر سماوی، قم، مرکز الدراست الاسلامیۃ لحرس الثورہ، 1377 ہجری شمسی۔
  • سید ابن طاؤوس، الاقبال بالاعمال الحسنۃ فیما یعمل مرۃ فی السنہ، تحقیق جواد قیومی اصفہانی، [بے جا]، مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی، 1416 ھ۔
  • سید ابن طاؤوس، الملہوف علی قتلی الطفوف، تحقیق فارس حسّون، چاپ چہارم: تہران، دارالاسوہ، 1383 ہجری شمسی۔
  • شافعی، محمد بن طلحہ، کفایۃ الطالب فی مناقب امیرالمؤمنین، تحقیق محمد ہادی امینی، تہران دار احیاء تراث اہل البیت، 1404 ھ۔
  • شافعی، محمد بن طلحہ، مطالب السؤول فی مناقب الرسول، تحقیق ماجد بن احمد العطیہ، بیروت، مؤسسۃام القری، 1420 ھ۔
  • شمس الدین، محمد مہدی، انصار الحسین، چاپ دوم:[بے جا]، الدار الاسلامیہ، 1401 ھ۔
  • شیخ صدوق، الأمالی، تحقیق مؤسسۃ البعثہ، چاپ اول: قم، مؤسسۃ البعثہ، 1417 ھ۔
  • شیخ صدوق، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعۃ المدرسین، 1362 ہجری شمسی۔
  • شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، تحقیق شیخ حسین اعلمی، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، 1404 ھ۔
  • شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمہ، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1405ھ۔
  • شیخ طوسی، الامالی، تحقیق مؤسسۃ البعثہ، چاپ اول: قم، دارالثقافہ، 1414 ھ۔
  • شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1415 ھ۔
  • شیخ کلینی، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، 1363 ہجری شمسی۔
  • شیخ مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، تحقیق مؤسسۃ آل البیت لاحیاء التراث، قم، دارالمفید، 1413 ھ۔
  • شیخ مفید، مسارّ الشیعہ، (چاپ شدہ در جلد 7 مؤلفات شیخ مفید)، تحقیق مہدی نجف، چاپ دوم: بیروت، دارالمفید، 1414ھ۔
  • صفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، بیروت، المعہد المانی۔
  • طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبد المجید سلفی، چاپ دوم: قاہرہ، مکتبۃ ابن تیمیہ، [بے تا]۔
  • طبرسی، ابومنصور احمدبن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، سید محمّد باقر خرسان، نجف، دارالنعمان، 1386 ھ۔
  • طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الہدی، چاپ اول: قم، مؤسسۃ آل البیت لاحیاء التراث، 1417ھ۔
  • طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، قم، مکتبۃ آیۃ اللہ مرعشی نجفی، 1406ھ۔
  • طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، 1409 ھ۔
  • طبری، عماد الدین حسن بن علی، کامل بہائی (الکامل البہائی فی السقیفہ)، تہران، مکتبۃ المصطفوی، [بے تا]۔
  • طبری، عماد الدین، بشارۃ المصطفٰی، تحقیق جواد قیومی اصفہانی، چاپ اول: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1420 ھ۔
  • طبری، محب الدین احمد بن عبد اللہ، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، قاہرہ، مکتبۃ القدسی، 1356ھ۔
  • طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامہ، تحقیق مؤسسۃ البعثہ، چاپ اول: قم، مؤسسۃ البعثہ، 1413 ھ۔
  • طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتہجّد و سلاح المتعبّد، چاپ اول: بیروت، مؤسسۃ فقہ الشیعہ، 1411 ھ۔
  • عاملی، سید محسن امین، اعیان الشیعہ، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ھ۔
  • عصفری، خلیفۃ بن خیاط، تریخ خلیفۃ بن خیاط، تحقیق سہیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414ھ۔
  • عمری، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ اول: قم، مکتبۃ آیۃ اللہ مرعشی نجفی، 1409 ھ۔
  • خلیل بن احمد الفراہیدی، ترتیب کتاب العین، تحقیق مہدی المخزومی، ابراہیم سامرائی؛ تصحیح اسعد الطبیب، ناشر: سازمان اوقاف و امور خیریہ، انتشارات اسوہ، چاپ اول، قم، 1414ھ۔
  • قزوینی، زکریا محمد بن محمود، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، چاپ شدہ در حاشیہ کتاب حیاۃ الحیوان دمیری، [بے جا، بے نا، بے تا]۔
  • کاشفی، ملاحسین، روضۃ الشہداء، قم، نوید اسلام، 1381 ہجری شمسی۔
  • کفعمی، تقی الدین ابراہیم بن علی، المصباح، قم، منشورات الشریف الرضی و زاہدی۔
  • کوفی اسدی، فضیل بن زبیر بن عمر بن درہم، «تسمیۃ من قتل مع الحسین»، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، فصلنامہ تراثنا، شمارہ 2، 1406ھ۔
  • مامقانی، عبد اللہ، تنقیح المقال، تہران، انتشارات جہان، [بے تا]۔
  • مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم: بیروت، مؤسسۃ الوفاء، 1403ھ۔
  • مجلسی، محمد باقر، جلا العیون، چاپ اول: تہران، رشیدی، 1362 ہجری شمسی۔
  • محلات‏‏ی، ذبیح اللہ، فرسان الہیجاء، چاپ دوم: تہران، مرکز نشر کتاب، 1390ھ۔
  • مُحَلّی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیہ فی مناقب ائمۃ الزیدیہ، تحقیق مرتضی بن زید محطوری حسنی، چاپ اول: صنعاء، مکتبۃ بدر، 1423ھ۔
  • مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیہ، قم، انتشارات انصاریان، 1417 ھ۔
  • مسعودی، مروج الذہب و معادن الجوہر، تحقیق سعید محمد لحّام، بیروت، دارالفکر، 1421 ھ۔
  • مسکویہ رازی، ابوعلی، تجارب الامم وتعاقب الہمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، چاپ اول: تہران، سروش، 1366 ہجری شمسی۔
  • مشہدی، المزار الکبیر، تحقیق جواد قیومی اصفہانی، چاپ اول: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1419 ھ۔
  • معلوف، لوئیس، المنجد فی الاعلام، چاپ دوازدہم: بیروت، افست دارالمشرق، [بے تا]۔
  • مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاہرہ، دارالمعارف، 1383 ھ۔
  • موسوی خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواہ، چاپ پنجم: [بے جا، بے نا ]، 1413 ھ۔
  • میر خواند، تریخ روضۃ الصفا، تصحیح جمشید کیان فر، چاپ اول: تہران، اساطیر، 1380ہجری شمسی۔
  • نویری، شہاب الدین احمد بن عبد الوہّاب، نہایۃ الارب فی فنون الادب، قاہرہ، مکتبۃ العربیہ، 1395 ھ۔
  • نیشابوری، محمد بن فتال، روضۃ الواعظین، تحقیق سید محمد مہدی خرسان، قم، منشورات الشریف الرضی، [بے تا]۔
  • ہادی بن ابراہیم وزیر، نہایۃ التنویہ فی ازہاق التمویہ، تحقیق احمد بن درہم ابن عبد اللہ حوریہ و ابراہیم بن مجد الدین بن محمد مؤیدی، چاپ اول: یمن، منشورات مرکز اہل البیت للدراست الاسلامیہ، 1421 ھ۔
  • ہیتمی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقۃ فی ردّ اہل البدع و الزندقہ، تعلیق عبد الوہاب عبد اللطیف، چاپ دوم: قاہرہ، مکتبۃ القاہرہ، 1385ھ۔
  • یوسفی غروی، محمدہادی، وقعۃ الطف، چاپ سوم: قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1417 ھ۔

باہرلے جوڑ

[سودھو]