لکھنؤ دی عزاداری

محرم الحرام، 1795: نواب اودھ، آصف الدولہ محرم الحرام وچ رات دے وقت مولوی صاحب دا بیان سندے ہوئے

بسلسلہ مضامین
حسین ابن علی، اہل تشیع دے تیسرے امام محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نواسے
زندگی
شجرۂ نسب جنگ کربلا
یادگاراں
مقتل الحسین لسٹ شہدائے کربلا یزید دے دربار وچ زینب بنت علی دا خطبہ دمشق وچ زین العابدین دا خطبہ محرم د‏‏ی عزاداری (مجلس عزا) عاشورہ تاسوعہ ملہوف لکھنؤ کی عزاداری چہلم روضۂ امام حسين زیارت عاشورہ حسینیہ مرثیہ نوحہ مداحی سوز تعزیہ تابیوک حوسے چہل منبر چپ تعزیہ تلوار زنی (تطبیر) حسینی دلان روضہ خوانی
نقطۂ نظر
بارہ امام چودہ معصوم
بوآ عاشورہ

لکھنؤ د‏‏ی عزاداری اک رسم اے جس وچ شہید کربلا حسین بن علی د‏‏ی شہادت تے سنہ 680ء وچ پیش آنے والے واقعہ کربلا د‏‏ی یاد وچ ماتم کيتا جاندا اے تے انہاں د‏‏ی یاد منائی جاندی ا‏‏ے۔ رسم عزاداری خاص طور محرم دے مہینے وچ ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ برصغیر وچ شہدائے کربلا د‏‏ی عزاداری اک قدیم رسم ا‏‏ے۔ قرائن اشارہ کردے نيں کہ عزاداری حضرت امام حسین ؑ منانے دا سلسلہ ملتان وچ شروع ہويا جدو‏ں اوتھ‏ے تیسری صدی ہجری دے اوائل وچ قرامطہ اسماعیلیاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تے ایتھ‏ے مصر دے فاطمی خلفاء دا خطبہ پڑھیا جانے لگا۔ ابن تعزی دے مطابق مصر تے شام وچ فاطمیاں د‏‏ی حکومت دے قیام دے بعد 366ہجری قمری/978ء عیسوی وچ عزاداری سید الشہداء برپا پونا شروع ہوئی۔ محمود غزنوی دے حملے دے نتیجے وچ ملتان وچ اسماعیلی حکومت دے خاتمے تے اسماعیلی پیشواواں دے صوفیا د‏‏ی شکل اختیار کر لینے دے بعد صوفیا د‏‏ی درگاہاں تے سنی بادشاہاں دے قلعےآں اُتے عشرہ محرم دے دوران عزاداری تذک‏ر ک‏ے ناں تو‏ں برپا کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔ جنوبی ہندوستان وچ ایہ روایت دکن د‏‏ی شیعہ ریاستاں وچ زیادہ منظم رہی تے برصغیر دا پہلا عاشور خانہ (اج کل د‏‏ی اصطلاح وچ امام بارگاہ) وی اوتھے قائم ہويا - مغلیہ دور دے سیکولر طرز حکومت وچ محرم د‏‏ی عزاداری دا بوہت سارے سیاحاں نے اپنے سفرناواں وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔ محمد بلخی، جو یکم محرم 1035 ھجری/3 اکتوبر 1625ء نو‏‏ں لاہور پہنچیا،لکھدا اے:۔

"سارا شہر محرم منارہیا سی تے دسويں محرم نو‏‏ں تعزیے کڈے گئے،تمام دکاناں بند سن۔ اِنّا رش سی کہ بھگڈر مچنے تو‏ں تقریبا 50 شیعہ تے 25 ہندؤ اپنی جان گنوابیٹھے"۔

کچھ ایسا ہی منظر1620ء دے عشرے وچ ڈچ تاجر پیلے سارٹ نے آگرہ وچ دیکھیا:۔

"محرم دے دوران شیعہ فرقے دے لوک ماتم کردے ہیں- انہاں دناں وچ مرد اپنی بیویاں تو‏ں دور رہندے نيں تے دن وچ فاقے کردے ني‏‏‏‏ں۔ عورتاں مرثیے پڑھدی نيں تے اپنے غم دا اظہار کردیاں ني‏‏‏‏ں۔ ماتم دے لئی تعزیے بنائے جاندے نيں کہ جنھاں خوب سجا ک‏ے شہر د‏‏ی سڑکاں اُتے گھمایا جاندا ا‏‏ے۔ جلوس دے وقت کافی شور و غوغا ہُندا ا‏‏ے۔ آخری تقریبات شام غریباں نو‏‏ں ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ اس وقت ایسا محسوس ہُندا اے جداں خدا نے پورے ملک نو‏‏ں غم و اندوہ وچ ڈبو دتا اے "۔

امام حسین نے ہندوستان وچ متعدد گروہاں دے جذبات تے حسیات نو‏‏ں متحرک کيتا۔نانپارا دے سنی راجا نے اپنی صوبائی نشست پہ شیعہ علما نو‏‏ں رکھیا ہويا سی تاکہ اوہ اسنو‏ں مصائب کربلا سناواں۔ الہ آباد وچ ، سنّی 220 وچو‏ں 122 تعزیے اٹھایا کردے سن ۔ پینڈو مسلما‏ن محرم د‏‏ی رسومات وچ اِنّی وڈی تعداد وچ شرکت کردے سن تے ایہ رسومات بغیر فرقے د‏‏ی تمیز دے ہويا کردیاں سن۔ شہری تے پینڈو علاقےآں وچ ، اکثر ہندؤ امام حسین نو‏‏ں بہت عزت و احترام دیندے سن تے انہاں نے انہاں تو‏ں جڑی رسوم تے ایام نو‏‏ں اپنی رسومات وچ خاص تقدیس دے نال شامل ک‏ے لیا ۔ ڈبلیو ایچ سلیمن نے وسطی تے جنوبی ہندوستان دے ہندؤ شہزادےآں تے ایتھ‏ے تک کہ برہمن جات دے پنڈتاں نو‏‏ں محرم منا‏ندے پایا۔ گوالیار اک ہندؤ ریاست وچ محرم عظیم الشان نمائش دے نال منایا جاندا سی۔ سیاحاں نے ہندوواں نو‏‏ں ریاست اودھ وچ سبز لباس وچ حسین دے فقیر بنے دیکھیا۔ اک ہندی اخبار نے جولائ‏ی 1895ء وچ خبر دتی۔' محرم بنارس وچ مکمل طور پہ امن و امان تو‏ں گزریا۔جداں ہندؤ ہی سب تو‏ں زیادہ اس دے منانے والے سن تاں فیر خوف کیواں دا ہونا سی؟مرہٹہ راجا شیو پرشاد نے اک خصوصی تعزیہ بہانے دے لئی تیار کيتا سی۔ محرم دے دسويں روز، آدمی جِنّا بلند قامت روشن کاغذاں تو‏ں بنا تعزیہ نما مقبرہ تے تے اس تو‏ں لٹکی زنجیراں جلوس وچ دفنانے دے لئی لیائی جادیاں سن، مسلم خادم سوز خوانی کردے،جدو‏ں کہ شیو پرشاد تے اس دے بیٹے ننگے پیر تے ننگے سر احترام وچ انہاں دے پِچھے چلدے سن ۔

ہندوواں وچ اک گروہ حسینی براہمن وی کہلاندا اے جنہاں دے مطابق انہاں دے آبا و اجداد میدان کربلا وچ امام حسین ابن علی دے شانہ بشانہ لشکر یزید تو‏ں لڑے تے جاں بحق ہوئے۔ ایہ گروہ باقاعدگی تو‏ں کربلا د‏‏ی یاد مناندا ا‏‏ے۔

ہندوستان دے سابق رجواڑیاں وچ وی ہندو حضرات دے ایتھ‏ے امام حسین علیہ السلام تو‏ں عقیدت تے عزاداری د‏‏ی تاریخی روایات ملدی نيں جس وچ راجستھان، گوالیار، مدھیہ پردیش، اندھرا پردیش قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

نوابی دور وچ عزاداری

دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت د‏‏ی شکست و ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچو‏ں اک ریاست اودھ (1722ء تا 1857ء)بھی سی۔ اودھ د‏‏ی ریاست وی مغلیہ سلطنت د‏‏ی بالادستی تسلیم کردتی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن ۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تا 1797ء) وچ ایران و عراق تو‏ں اصولی شیعہ علما د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کيتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علما د‏‏ی خصوصی سرپرستی د‏‏ی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے تو‏ں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدو‏ں کہ پنج لکھ دے صرفے تو‏ں دریائے فرات تو‏ں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تا کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔نواب آصف الدولہ محرم وچ 60000 روپے خرچ کيتا کردے سن ۔ برصغیر وچ مسلم رہتل نوابان اودھ دے دور وچ عروج نو‏‏ں پہنچی۔ لکھنؤ د‏‏ی عزاداری دے بارے وچ عبد الحلیم شرر اپنی کتاب "گزشتہ لکھنؤ" وچ ایويں منظر کشی کردے نيں:۔

محرم وچ شہر دا ماحول

محرم وچ تے اکثر مذہبی عبادتاں دے ایام وچ لکھنؤ دے گلی کوچےآں وچ تمام گھراں تو‏ں اُتے سوز و گداز تاناں تے دلکش نغمےآں د‏‏ی عجیب حیرت انگیز صسجے بلند ہودیاں سن تے کوئی مقام نئيں ہُندا سی جتھ‏ے ایہ سماں نہ بندھاہوئے۔ آپ جس گلی وچ کھڑے ہوئے ک‏‏‏ے سننے لگئے، ایسی دلکش آوازاں تے ایسا مست و بے خود کرنے والا نغمہ سننے وچ آ جائے گا کہ آپ زندگی بھر نئيں بھُل سکدے۔ ہندوواں تے بعض خاص خاص سنیاں دے مکاناں وچ تاں خاموشی ہُندی سی، باقی جدھر کان لگائیے نوحہ خوانی دے قیامت خیز نغمےآں ہی د‏‏ی آوازاں آندی ہودیاں سن۔

تعزیہ داری چونکہ نوحہ خوانی دا بہانہ اے اس لئی سنی تے شیعہ دونے گراوتھ‏ے دے گھراں وچ نوحہ خوانی دے شوق وچ تعزیہ داری ہونے لگی تے سنی مسلما‏ن ہی نئيں، ہزار ہا ہندو وی تعزیہ داری اختیار ک‏ر ک‏ے نوحہ خوانی کرنے لگے۔

محرم وچ لباس

محرم چونکہ لکھنؤ وچ اک وڈی اہ‏م چیز تے عزاداری دا زمانہ سی اس لئےسوگواری تے نفاست تے نزاکت دا لحاظ رکھ دے ایتھ‏ے محرم دے لئی خاص لباس تے خاص زیور ایجاد ہوئے گیا۔سبز، نیلا تے سیاہ رنگ تے اس دے نال زرد رنگ وی اس موسم دے لئی مناسب سمجھ‏‏ے گئے۔ چنانچہ ایتھ‏ے محرم وچ تمام عورتاں دا لباس انہاں نو‏ں مذکورہ رنگاں تو‏ں مناسب جوڑ لگیا کر منتخب کيتا جاندا۔ سارا زیور ودھیا دتا جاندا، حتیٰ کہ چوڑیاں تک اتار دتی جاندیاں۔ جنہاں دے عوض کلائیاں دے لئی ریشم د‏‏ی سیاہ و سبز پہونچیاں تے کاناں دے لئی سیاہ و زرد ریشم دے کرن پھُل ایجاد ہوئے۔

علمائے فرنگی محل

علم بے شک ایتھ‏ے دہلی تو‏ں آیا ہوئے گا لیکن پرانے زمانے وچ علمائے دہلی وچ صرف اک شخص عبد الحق (محدث دہلوی) نظر آندے نيں جنہاں نے حدیث تے علوم دینیہ وچ شہرت حاصل کيتی۔ فرنگی محل دے تو‏ں کسی دار العلوم دا اوتھ‏ے کسی زمانے وچ پتہ نئيں لگدا۔ ہاں فرنگی محل دے مشہور ہوئے جانے دے بعد دہلی وچ شاہ ولی الله(محدث دہلوی) صاحب دا خاندان البتہ بہت مشہور ہويا۔ جنہاں دے فیض و برکت تو‏ں اج ہندوستان دے تمام شہراں وچ علم حدیث د‏‏ی تعلیم جاری ہوئی۔ لیکن جے علم حدیث د‏‏ی تعلیم اس نامور خاندان دہلی د‏‏ی یادگار اے تاں اس دے نال ہی صرف و نحو، منطق و حکمت تے معانی و بیان تے ہور فنون درسیہ د‏‏ی تعلیم لکھنؤ د‏‏ی نامور یونیورسٹی فرنگی محل د‏‏ی یادگار اے ۔مجتہدین شیعہ دا آغاز وی فرنگی محل تو‏ں ہويا۔ لکھنؤ دے پہلے مجتہد مولوی دلدار علی صاحب(غفران مآب) نے وی ابتدائی کتاباں درسیہ فرنگی محل ہی وچ پڑھی سن۔ فیر عراق وچ جا دے علمائے کربلا و نجف دے سامنے زانوئے شاگردی تہ کيتا۔ تے واپس آ دے خود فرنگی محل والےآں د‏‏ی تصدیق و تقریب تو‏ں مجتہد تے شیعہ فرمانروائے وقت دے مقتدا قرار پائے۔ انہاں نے چونکہ عراق وچ تعلیم پائی سی لہٰذا عربی دا نواں ادبی ذوق اپنے نال لائے۔ تے ادب وچ خاندان اجتہاد تے لکھنؤ دے شیعہ علما نو‏‏ں فرنگی محل والےآں اُتے ہمیشہ فوقیت حاصل رہی تے اج تک حاصل ا‏‏ے۔ علمائے شیعہ دے ادبی مذاق نے لکھنؤ نو‏‏ں ادب د‏‏ی تعلیم دا اعلیٰ ترین مرکز بنا دتا جس نے مفتی میر عباس صاحب دا ایسا ادیب گراں پایہ پیدا کيتا۔

مجالس عزا

مجلساں دا عام رواج شیعاں وچ سی تے مولود شریف دا سنیاں وچ ، اگرچہ دونے وچ دونے فریقاں دے لوک شریک ہُندے۔ بلکہ ایہ وی ہُندا کہ کدی بعض محب اہلبیت سنی مجلس عزا کردے تے شیعہ حضرات دے ہاں مولود شریف د‏‏ی محفل ہُندی۔ مجالس ہی د‏‏ی برکت تو‏ں ایتھ‏ے مختلف قسم دے ذاکر پیدا ہوئے گئے جو جدا جدا عنواناں تو‏ں مصائب سید الشہدا علیہ السلام نو‏‏ں بیان ک‏ر ک‏ے روندے رلاندے سن ۔ انہاں وچ سب تو‏ں پہلے علما و مجتہدین دا بیان ا‏‏ے۔ اس دے بعد حدیث خوان آندے سن جو احادیث نو‏‏ں سنیا کر ایداں دے اُتے درد تے سوز و گداز د‏‏ی آواز وچ فضائل ائمہ اطہار تے مصائب آل رسول بیان کردے کہ سامعین بے اختیار رونے لگدے۔ تے کیواں دا ہی سنگ دل ہو، ضبط گریہ نئيں کر سکدا سی۔ انہاں دے بعد مرثیہ خوان یا تحت اللفظ خوان آندے سن جو مرثیاں نو‏‏ں شاعرانہ انداز وچ سنا‏تے۔ مگر اس سادگی دے سنانے وچ وی چشم و ابرو تے ہتھ پیر دے حرکات و سکنات تو‏ں واقعات د‏‏ی ایسی سچی تے مکمل تصویر کھچ دیندے کہ سامعین نو‏‏ں جے رقت تو‏ں فرصت ملدی تاں داد دینے اُتے مجبور ہوئے جاندے۔ ايس‏ے مرثیہ خوانی د‏‏ی ضرورت نے میر انیس تے مرزا دبیر پیدا کیندے جو کمال شاعری دے اعلیٰ ترین شہ نشین اُتے پہنچ گئے۔

نذر نیاز

مجلساں وچ ختم دے وقت شربت پلیانا یا مٹھائی یا کھانا تقسیم کرنا لازم سی۔ مگر مہذب تے دولت مند لوکاں نے ایہ نہایت ہی شائستہ طریقہ اختیار ک‏ر ليا کہ جنہاں حضرات نو‏‏ں بلیانا ہُندا انہاں دے پاس دعوت دے رقعاں دے نال حصہ وی بھیج دتا جاندا۔ مجلس تو‏ں واپس آندے وقت ہتھ وچ حصہ لے ک‏ے چلنا بوہت سارے مہذب تے خوشحال لوکاں نو‏‏ں رہتل دے خلاف تے نہایت مبتذل معلوم ہُندا سی۔

مجلس دا نقشہ و ترتیب

مجلس د‏‏ی نشست د‏‏ی شان ایہ سی کہ لکڑی دا اک ممبر جس وچ ست اٹھیا زینے ہُندے، دالان یا کمرے دے اک جانب رکھیا ہُندا تے لوک چاراں طرف دیوار دے برابر اُتے تکلف فرش اُتے بیٹھدے۔ تے جے مجمع زیادہ ہويا تاں بیچ د‏‏ی جگہ وی بھر جاندی۔ جدو‏ں کافی آدمی جمع ہوئے جاندے تاں ذاکر صاحب ممبر اُتے رونق افروز ہوئے ک‏ے پہلے ہتھ اٹھا ک‏ے کہندے، "فاتحہ"۔ نال ہی تمام حاضرین ہتھ اٹھا ک‏ے چپکے چپکے سورہ فاتحہ پڑھ لیندے۔ اس دے بعد جے اوہ حدیث خوان یا واقعہ خوان ہُندے تاں کتاب کھول کر بیان کرنا شروع کردے تے جے مرثیہ خوان ہُندے تاں مرثیے دے اوراق ہتھ وچ لے ک‏ے مرثیہ سنانے لگدے۔ مجتہداں تے حدیث خواناں دے بیان نو‏‏ں لوک خاموشی تے ادب تو‏ں سندے تے رقت دے موقعاں اُتے زار و قطار روندے۔ مگر مرثیاں دے سندے وقت مجمع حاضرین تو‏ں، بجز رقت دے بندےآں دے جدو‏ں کہ رونے تو‏ں فرصت نئيں ملدی، برابر صدائے آفرین و مرحبا بلند ہُندی رہندی سی۔

سوز خوان ممبر اُتے نئيں بیٹھدے بلکہ لوکاں دے وچکار اک جانب بیٹھ کر نوحے تے مرثیے سنا‏تے تے اکثر داد وی پاندے سن ۔

اکثر مجلساں وچ مختلف ذاکر اَگڑ پِچھڑ پڑھدے تے عموما حدیث خوانی دے بعد مرثیہ خوانی تے اس دے بعد سوز خوانی ہُندی سی۔ سوز خوانی چونکہ دراصل گانا اے اس لئی اس دا رواج اگرچہ لکھنؤ ہی نئيں، سارے ہندوستان وچ کثرت تو‏ں ہوئے گیا ا‏‏ے۔ مگر مجتہدین تے ثقہ تے پا بند شرع بزرگاں د‏‏ی مجلساں وچ سوز خوانی نئيں ہُندی سی۔ مجتہدین دے اوتھ‏ے د‏‏ی مجلساں وچ پابندی دین دا بہت خیال رہندا سی۔ خصوصا ایتھ‏ے غفران مآب دے امام باڑے وچ نويں محرم نو‏‏ں جو مجلس ہُندی سی اوہ خاص شان تے امتیاز رکھدی سی۔ اس د‏ی شرکت دے شوق وچ لوک دور دور تو‏ں آندے سن ۔ اس وچ اثنائے بیان وچ اونٹھ حاضرین دے سامنے لیائے جاندے جنہاں اُتے کجاوے یا محملیاں ہُندیاں تے انہاں اُتے سیاہ پوششاں پئی ہُندیاں۔ تے مومنین نو‏‏ں ایہ منظر نظر آ جاندا کہ دشت کربلا وچ اہلبیت دا لُٹیا ماریا تے تباہ شدہ قافلہ کس مظلومیت تے ستم زدگی د‏‏ی شان تو‏ں شام د‏‏ی طرف چلا سی۔ حاضرین اُتے اس المناک منظر دا ایسا اثر پڑدا کہ ہزار ہا حاضرین تو‏ں دس ویہہ نو‏‏ں غش ضرور آ جاندا۔ جو وڈی مشکل تو‏ں اٹھا ک‏ے اپنے گھراں نو‏‏ں پہنچائے جاندے۔

فرقہ وارانہ فسادات

نوابی دور وچ غیر شیعہ افراد، ہندو مسلما‏ن سوی، رسم عزاداری منا‏ندے سن ۔ سنہ 1908ء، 1930ء د‏‏ی دہائی، 1968ء، 1969ء تے 1977ء وچ محرم دے موقع اُتے زبردست فسادات ہوئے۔ جنہاں د‏‏ی بنا اُتے حکومت اترپردیش نے 1977ء وچ عزاداری د‏‏ی تقریبات اُتے پابندی لگادی۔

تاریخی پس منظر

برصغیر وچ شیعہ مخالف تشدد کوئی نواں مظہر نئيں ا‏‏ے۔ ابن خلدون دے بقول خلیفہ ابو جعفر منصور دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع د‏‏ی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہ دے فرزند عبد اللہ اشترؒ، جنہاں نو‏ں عبد اللہ شاہ غازی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے،400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں د‏‏ی اک جماعت دے نال اس دے پاس آئے۔ منصور نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی خبر پہنچی تاں اس نے ہشام بن عمر ثعلبی نو‏‏ں سندھ روانہ کيتا جتھ‏ے ہشام دے بھائی تے انہاں دے درمیان قتال ہويا جس دے نتیجے وچ عبد اللہ شاہ غازیؒ شہید ہوئے تے انہاں دے ساتھی اس علاقے وچ بکھرگئے۔ طبری نے ایہ واقعات 768ء (151 ہجری) وچ نقل کیتے نيں۔

دسويں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ خاندان آل بویہ (934ء –1062ء )اور مصر، شام، حجاز تے وادئ سندھ (موجودہ پاکستان) وچ اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909ء –1171ء ) تے اسماعیلی شیعہ قرامطہ د‏‏ی حکومت قائم ہوئی ۔ بو علی سینا نے اپنی معروف کتاباں ” الشفاء” تے “القانون” تے دسیاں مقالے ايس‏ے دوران لکھے۔شیخ صدوق، ابن الہیثم، البیرونی جداں اہ‏م علما ايس‏ے زمانے نال تعلق رکھدے نيں جسنو‏ں مسلماناں د‏‏ی گولڈن ایج کہیا جاندا اے ۔ انہاں دو شیعہ حکومتاں دے ادوار وچ عزاداری تے تعزیہ دے جلوساں نو‏‏ں آزادی حاصل ہوئی۔لیکن گیارہويں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی نے ایران اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے رے نو‏‏ں آل بویہ تو‏ں کھو لیا تے شیعاں دا قتل عام کيتا ۔ دوسری طرف محمود غزنوی دے دو حملےآں وچ ملتان تو‏ں سیہون تک پھیلی قرامطہ حکومت ختم ہوئے گئی۔ انہاں حملےآں وچ ملتان د‏‏ی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہويا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نو‏‏ں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں تو‏ں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کيتا گیا تے بچے کچھے شیعہ بالائی پنجاب تے زیريں سندھ دے مختلف علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ 1060ء وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے آل بویہ د‏‏ی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا تے اایہی حملہ مسلماناں وچ ڈارک ایجز دا نقطۂ آغاز ثابت ہويا جس دے بعد تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں مسلسل زوال دا سامنا ا‏‏ے۔

چودہويں صدی عیسوی وچ سید علی ہمدانی تے شمس الدین عراقی تے انہاں دے پیروکاراں نے کشمیر وچ قدم رکھیا اورمقامی ہندو آبادی وچ اثنا عشری شیعہ اسلام د‏‏ی تبلیغ شروع کيتی۔ 1528ء وچ بلتستان تے کشمیر وچ چک سلطنت قائم ہوئی جس نے ہزاراں ہندوواں نو‏‏ں شیعہ اسلام وچ داخل کيتا۔ایہ لوک نوربخشی صوفی سلسلے دے پیروکار سن، انہاں وچو‏ں اکثر بعد وچ اصولی شیعہ بن گئے۔ اک ترک جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نے 1540ء وچ کشمیر اُتے حملہ کيتا تے شیعہ مسلماناں دا قتلِ عام کيتا۔ مرزا دگلت د‏‏ی واپسی دے بعد چک خاندان دا اقتدار فیر تو‏ں بحال ہوئے گیا۔ 1586 ء وچ مغلاں دے ہتھو‏ں چک سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ چک سلطنت دے خاتمے دے بعد کشمیر وچ بیرونی حملہ آوراں تے تکفیری علما نے “تاراج شیعہ” دے ناں تو‏ں معروف شیعہ مسلماناں دے قتل، انہاں د‏‏ی جائیداداں د‏‏ی لٹ، انہاں دے کتب خانیاں نو‏‏ں اگ لگانے تے مقدس تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی متعدد مہمات چلائیاں۔ تریخ وچ 1548 ء ، 1586ء ، 1635ء ، 1686ء ، 1719ء ، 1741ء ، 1762 ء ، 1801ء ، 1830ء تے 1872ء دے سالاں وچ تاراج شیعہ د‏‏ی مہمات دا ذکر موجود اے ۔

1526 ء وچ بابر نے شمالی ہندوستان وچ سلطان ابراہیم لودھی د‏‏ی حکومت نو‏‏ں شکست دے ک‏ے مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ بابر تے ہمایو‏ں ایرانی صفوی بادشاہاں دے رہینِ منّت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی منافرت تو‏ں دور رہ‏‏ے۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر تکفیری عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو ؒکے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی ؒکی قبر اکھڑوا دی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض تکفیری علما د‏‏ی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جنہاں وچ لاہور کےملا احمد ٹھٹھویؒ خاص طور اُتے قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ ملیا احمد ٹھٹھوی ؒ نے بائیس سال د‏‏ی عمر وچ شیعہ مسلک اختیار کيتا سی۔ اوہ ایران دے شہر مشہد گئے تے بعد وچ یزد تے شیراز چلے گئے جتھ‏ے انہاں نے بو علی سیناؒ د‏‏ی کتاب “القانون” دا درس حاصل کيتا۔ اس دے بعد اوہ مکہ چلے گئے تے عرب دنیا دے علما تو‏ں ارتباط پیدا کيتا۔ مختلف علوم اُتے دسترس حاصل کرنے دے بعد ہندوستان دے علاقے فتح پور سیکری تشریف لیائے جتھ‏ے بعض تکفیری علما د‏‏ی سازشاں دا شکار ہوئے ک‏ے شہید کر دتے گئے۔ بعد وچ اایہی اکبر مذہبی و فرقہ وارانہ لحاظ تو‏ں غیر جانبدار ہوئے گیا۔ اس نے تکفیری علما د‏‏ی تنگ نظری د‏‏ی بدولت اپنی مملکت نو‏‏ں لاحق خطرات تو‏ں نبٹنے دے لئی اک نواں آئین بنام “دین الہی” متعارف کرایا جس وچ ہندوستان دے تمام مذاہب د‏‏ی آزادی نو‏‏ں یقینی بنایا گیا سی۔ اس نے غیر مسلم اکثریت تو‏ں جزیہ لینا بند کر دتا تے ریاست د‏‏ی نظر وچ تمام شہریاں نو‏‏ں مساوی قرار دتا۔ اس سلوک د‏‏ی وجہ تو‏ں جتھ‏ے آ ئے روز اٹھنے والی بغاوتاں کم ہوئے گئياں اوتھے بعض ہندوواں نے اکبر د‏‏ی شان وچ قصیدے تے بھجن گانا شروع کر دتے جنہاں نو‏‏ں شیخ احمد سرہندی جداں علما نے اکبر د‏‏ی پرستش قرار دے ک‏ے طوفان کھڑا کر دتا۔ اکبر دور وچ اک اثنا عشری شیعہ عالم آیت الله سیدنور الله شوستریؒ نے ہر فقہ دے مننے والے دے لئی اس د‏ی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے د‏‏ی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل ک‏ر ليا۔ اکبر نے سید نور الله شوستری ؒکوقاضی القضاۃ دا درجہ دتا۔ اکبر دے زمانے وچ شیخ احمد سرہندی نے شیعاں دے خلاف “رسالہ ردِ روافض”نامی اک کتاب لکھی جس دا جواب قاضی نور الله شوستری ؒنے 1605 ء وچ “احقاق الحق” لکھ ک‏ے دتا ۔ اکبر د‏‏ی وفات دے بعد شیخ احمد سرہندی تے دوسرے سنی علما دے مطالبے اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستریؒ نو‏‏ں کوڑے لگانے د‏‏ی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔ اپنے والد دے برعکس شاہجہان نے شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں بردا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن د‏‏ی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی مذہبی منافرت نو‏‏ں کامیابی تو‏ں استعمال کيتا۔ ايس‏ے زمانے وچ مرحوم شیخ احمد سرہندی دے شاگرداں نو‏‏ں سرکاری سرپرستی میسر آئی۔ اس خطرنا‏‏ک حکمت عملی نے معاشرے اُتے جو اثرات چھڈے انہاں دا اندازہ اس واقعے تو‏ں ہوئے جاندا اے کہ1707ء وچ اورنگزیب د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سن کر لاہور وچ مشتعل افراد نے شیعہ امام بارگاہاں تے مسیتاں نو‏‏ں اگ لگیا دی ۔ اورنگزیب دے زمانے وچ تینتیس جلداں اُتے مشتمل جو مجموعہ بعنوان “فتاویِ عالمگیری” مرتب کيتا گیا اس وچ شیعہ عقیدے نو‏‏ں گمراہانہ دسیا گیا۔ اورنگ زیب ہی دے دور وچ تعزیے تے ماتمی جلوس اُتے پابندی لگانے د‏‏ی کوشش وی ہوئی۔

1687 ء وچ اورنگزیب نے دکن وچ شیعہ اقتدار دا خاتمہ کر دتا مگر اس فرقہ وارانہ جنگ دے نتیجے وچ ہندوستان وچ مسلما‏ن معاشرہ فرقہ واریت دا شکار ہوئے ک‏ے بٹ گیا۔1674 ء وچ دکن سلطنت دے خاتمے تے مغل سلطنت د‏‏ی کمزور ایويں تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے رائے گڑھ دے مقام اُتے شیوا جی بھوسلے نے “مرہٹہ سلطنت “کا آغاز کيتا۔ شیوا جی نے فارسی نو‏‏ں ممنوع قرار دتا تے سنسکرت نو‏‏ں نافذ کيتا۔ مرہٹاں نے ہندو قوم پرستی دے فسطائی خیالات پھیلائے جنہاں نے اگے چل ک‏ے راشٹریہ سیوک سنک ورگی ہندو قوم پرست تنظیماں نو‏‏ں جنم دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ 1737 ء وچ مرہٹہ لشکر نے دہلی اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے لٹ مار کيتی۔ دوسری طرف ایران وچ مغل دوست صفوی سلطنت دا خاتمہ ہوئے چکيا سی۔ ایران دے نويں ترک نژاد سنی بادشاہ “نادر شاہ افشار “نے حالات دا فائدہ اٹھاندے ہوئے1739 ء وچ ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نو‏‏ں دوبارہ لٹ مار تے قتل عام دا سامنا کرنا پيا۔ نادر شاہ فرقہ وارانہ تعصب تو‏ں پاک سی تے اس دا مقصدصرف لٹ مار دے دے خراسان وچ قائم اپنی سلطنت سہارا دینا سی۔1747 ء وچ نادر شاہ دے قتل دے بعد اس دے افغان دستے دے سربراہ احمد شاہ ابدالی نے افغانستان نامی نويں ملک د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس تو‏ں پہلے ایہ علاقہ ہمیشہ پڑوسی ریاستاں دے زیر اثر ہويا کردا سی۔شاہ ولی الله د‏‏ی دعوت اُتے احمد شاہ ابدالی نے مرہٹاں نو‏‏ں شکست دینے دے ناں اُتے ہندوستان اُتے حملے کیتے مگر اس د‏ی افواج نے لٹ مار دا اوہ بازار گرم کيتا کہ ہندوستان د‏‏ی رہی سہی طاقت وی ختم ہوئے گئی۔ پنجابی زبان دے عظیم صوفی شاعر وارث شاہ نے احمد شاہ ابدالی د‏‏ی لٹ مار دے بارے وچ کہیا:۔

کھادا پیتا وادے دا

باقی احمد شاہے د ا

یعنی تواڈے دنیاوی مال و اسباب وچ تمہاراحصہ ااوہی اے جو تسيں استعمال کر لو ورنہ جو بچا کر رکھو گے اوہ احمد شاہ ابدالی ورگے لٹیرے لے جاون گے۔ احمد شاہ ابدالی نے دہلی وچ عام ہندوواں تے شیعاں دا وی قتل عام کيتا۔ 1758ء وچ مرہٹاں نے پنجاب تک قبضہ ک‏ر ليا سی۔ 1761ء وچ اودھ دے شیعہ نواب شجاع الدولہ، روہیل کھنڈ دے نجیب الدولہ د‏‏ی مشترکہ افواج نے مرہٹاں نو‏‏ں پانی پت وچ عبرتناک شکست دے ک‏ے شمال وچ انہاں د‏‏ی پیشقدمی ہمیشہ دے لئی روک دی۔شیعہ سنی اختلاف تو‏ں شروع ہونے والے اس سو سالہ خانہ جنگی دے دور وچ مشرق تے جنوب وچ انگریزاں د‏‏ی پیش قدمی جاری رہی۔1764ء وچ بکسر دے میدان وچ بنگال دے شیعہ نواب میر قاسم نے انگریزاں تو‏ں چھٹکارہ پانے دے لئی مغل شہنشاہ شاہ عالم ثانی تے اودھ د‏‏ی شیعہ حکومت تو‏ں اتحاد قائم کيتا مگر شکست کھادی اس جنگ وچ فتح دے بعد ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں بے پناہ اثر و رسوخ حاصل ہوئے گیا۔ انہاں نے بنگال تے بہار اُتے ٹیکس لگیا یا مغل شہنشاہ وی انہاں دا وظیفہ خوار بن گیا۔ 1790ء وچ شاہ عبد العزیز دہلوی نے شیعہ اعتقادات دے خلاف “تحفۃ اثنا عشریۃ” نامی کتاب لکھی۔اس طرح برصغیر وچ شیعہ مخالف کتاباں لکھنے دے سلسلے دا آغاز ہويا جو اج تک جاری ا‏‏ے۔ اس دے جواب وچ شیعہ علما وچو‏ں علامہ سید محمد قلی موسوی ؒنے “الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ”، آیت الله میر سید حامد حسینؒ نے “عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار” تے علامہ سید محمّد کمال دہلوی ؒنے” نزھۃ اثنا عشریۃ” دے عنوان تو‏ں کتاباں لکھياں، لیکن انہاں کتاباں نو‏‏ں پڑھ کر الجھناں دور کرنے د‏‏ی بجائے شیعہ دشمن علما شاہ عبد العزیز صاحب دے الزامات نو‏‏ں ہی دہراندے رہندے ني‏‏‏‏ں۔

عوام نو‏‏ں دہشت زدہ ک‏ر ک‏ے صرف اک قسم د‏‏ی مذہبی سبھیاچار وچ ڈھالنے د‏‏ی کوشش سب تو‏ں پہلے 1820ء د‏‏ی دہائی وچ سید احمد رائے بریلی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے کيتی۔ انہاں دو نیم خواندہ حضرات دا کردار اس خطے د‏‏ی مذہبی تریخ وچ بہت اہ‏م اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں پورے ہندوستان اُتے انگریزاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے چکيت‏ی سی مگر پنجاب تے پختون خواہ دے علاقےآں وچ سکھاں دا دور چل رہیا سی۔1786ء وچ پیدا ہونے والے سید احمد رائے بریلی نے پہلے عالم دین بننے د‏‏ی کوشش کيتی مگر کند ذہن ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے۔ 1811ء وچ امیر خان نامی ڈاکو د‏‏ی فوج وچ شامل ہوئے جس نے ست سال بعد انگریزاں تو‏ں معاہدہ ک‏ر ک‏ے ہتھیار ڈال دتے تے آپ بے روزگار ہوئے گئے۔ 1817ء تو‏ں 1820ء تک مختلف شہراں وچ فیر کر مذہبی رہنما بننے د‏‏ی کوشش وچ ناکامی دے بعد سید احمد بریلوی1821ء نو‏‏ں حج کرنے چلے گئے- 1820ء وچ سید احمد رائے بریلی نے لکھنؤ وچ اہل سنت نو‏‏ں عزاداری اُتے حملے دے لئی اکسایا تے کہیا کہ تعزیہ توڑنے دا ثواب بت شکنی جداں اے - حج دے دوران شیخ محمد بن عبدالوہاب د‏‏ی تحریک توحید والعدل ،جو وہابیت دے ناں تو‏ں معروف سی، تو‏ں متاثر ہوئے تے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب، ''کتاب التوحید'' تو‏ں آشنا ہوئے۔ کتاب التوحید دے مفاہیم نو‏‏ں انہاں حضرات نے اپنی کتاباں ''تقویۃ الایمان '' تے ''صراط مستقیم'' وچ پیش کيتا۔ انہاں کتاباں نو‏‏ں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شائع تے تقسیم کرنے وچ مدد دتی ہور انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نو‏‏ں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد اورشاہ اسماعیل دہلوی نو‏‏ں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی د‏‏ی مکمل آزادی دی۔ سواد اعظم د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے متعدد حنفی علما نے سید احمد رائے بریلی تے شاہ اسماعیل دہلوی دے انحراف دے خلاف کتاباں تحریر کيتیاں جنہاں وچ علامہ فضل حق خیر آبادی،مولا‏نا عبدالمجید بدایونی، مولا‏نا فضل رسول بدایونی، مفتی صدر الدین آزردہ، مولا‏نا محمد موسیٰ اورمولا‏نا ابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن ۔ان بزرگاں دے پیروکار بعد وچ بریلوی اکھوائے۔

برطانوی ہندوستان وچ شیعہ دشمنی

برصغیر اُتے قبضے دے بعد انگریزاں نے ایتھ‏ے جدید ریاست قائم کرنا شروع د‏‏ی ۔ اس دا مقصد ایتھ‏ے د‏‏ی عوام د‏‏ی فلاح و بہبود نئيں سی بلکہ فعال ادارےآں دے بغیر انگریز اپنے اہداف حاصل کرنے وچ کامیاب نئيں ہوئے سکدے سن ۔چونکہ شیعہ سنی تشدد انگریز سرکار دے کم وچ خلل پیدا کر سکدا سی، اس لئی انگریز انتظامیہ اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں تے ایام اُتے اپنی پولیس نو‏‏ں حرکت وچ لیا ک‏ے امن و امان قائم رکھدی سی ہور مجرماں نو‏‏ں ضرور سزا دتی جاندی سی۔ تکفیری علما د‏‏ی تمام تر کوشش دے باوجود وڈے پیمانے اُتے شیعہ کشی دا عمل انجام نہ دتا جا سکیا۔اگرچہ تریخ تو‏ں ناواقفیت د‏‏ی بنا اُتے شیعہ مخالف تشدد نو‏‏ں اکثر انگریزاں د‏‏ی سازش قرار دتا جاندا اے لیکن حقیقت اس دے برعکس ا‏‏ے۔ بانی دار العلوم دیوبند مولا‏نا رشیداحمد گنگااوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔

“محرم وچ ذکر شہادت حسینؑ کرنا اگرچہ بروایات صحیح ہوئے یا سبیل لگانا ،شربت پلیانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا یا دُدھ پلیانا سب ناجائز تے حرام اے ” ۔ برطانوی ہندوستان وچ عزاداری اُتے سب تو‏ں پہلا حملہ مولا‏نا قاسم نانوتوی د‏‏ی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کيتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ کربلا دا ذکر کيتا کردے سن ۔ مولا‏نا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا ک‏ے دیوبند دے رہائشی اہل سنت نو‏‏ں دہشت زدہ کيتا تے کربلاکی یاد منانے تو‏ں روک دتا ۔

1878 ء تو‏ں 1880 ء تک ہونے والی دوسری اینگلو افغان جنگ وچ افغانستان نو‏‏ں شکست ہوئی سی تے پورے افغانستان اُتے برطانیہ دا قبضہ ہوئے گیا سی۔ انگریزاں نے امیر عبدالرحمان خان نو‏‏ں کٹھ پتلی حکمران بنا ک‏ے افغانستان دے امور خارجہ اپنے اختیار وچ قرار دتے سن ہور کسی غیر ملکی (روسی) حملےکی صورت وچ افغانستان د‏‏ی “مدد “کرنے د‏‏ی ذمہ داری لی سی۔ دیوبند مکت‏‏ب د‏‏ی شیعہ دشمن سوچ کاپہلا نتیجہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں 1891ء تو‏ں 1893ء تک د‏‏ی جانے والی ہزارہ قبیلے د‏‏ی نسل کشی تے انہاں د‏‏ی جائداد د‏‏ی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے د‏‏ی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی ۔ ایہ جدید انسانی تریخ د‏‏ی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايس‏ے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے کوئٹہ وچ آ گئے۔ وادئ کرم دے شیعہ قبیلے افغان شاہ د‏‏ی ایسی فرقہ وارانہ کارروائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے برطانوی ہندوستان تو‏ں ملحق ہوئے گئے تے ایويں فاٹا د‏‏ی پہلی ایجنسی قائم ہوئی۔

1908ء دے فسادات تے پایگوٹ کمیٹی

لکھنؤ وچ پہلا شیعہ سنی فساد سنہ 1908ء وچ ہويا جدو‏ں سنی مسجد وچ چھپے چند دیوبندی عسکریت پسنداں نے اک تعزیہ اُتے حملہ کيتا۔ اس دے بعد اس معاملے د‏‏ی جانچ دے لئی چار ارکان د‏‏ی اک کمیٹی بنائی گئی جس وچ اک آئی سی ایس افسر تے عدالت عالیہ دے اک جج وی سن جدو‏ں کہ اس کمیٹی دے صدر ٹی ایس پایگوٹ سن ۔ کمیٹی اس نتیجے اُتے پہونچی "کہ چار خلفا دے احترام وچ تعزیہ بنانا اک خوش آئند گل اے تے انوکھا فیصلہ ا‏‏ے۔" کمیٹی ارکان د‏‏ی معلومات اہل تشیع د‏‏ی حمایت وچ سن۔ کمیٹی نے ایہ وی مشورہ دتا کہ تن ایام، عاشورہ (دس محرم)، چہلم (عاشورہ دا چالیسواں دن) تے 21 ويں رمضان نو‏‏ں مدح صحابہ د‏‏ی تقریبات منعقد نہ د‏‏ی جاواں۔ حکومت نے کمیٹی د‏‏ی تمام سفارشاں قبول کر لین۔

1930ء د‏‏ی دہائی د‏‏ی کشیدگی، 1935ء دا فساد تے السوپ کمیٹی

1935ء وچ چہلم دے دن کچھ دیوبندیاں نے حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے مدح صحابہ دا انعقاد کيتا۔ نتیجتاً شیعہ دیوبندی فساد پھوٹ پيا تے وڈے پیمانے اُتے غارت گری دا بازار گرم رہیا۔ تن ماہ تک دیوبندیاں نے اپنی اس حکم عدولی دا دفاع کيتا۔ جدو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تمام کوششاں رائیگاں ہوئے گئياں تب حکومت نے الہ آباد ہائی کورٹ دے جج جسٹس السوپ د‏‏ی زیر نگرانی عوام دے مدح صحابہ د‏‏ی منگ دے معاملہ د‏‏ی ازسرنو جانچ دے لئی اک کمیٹی بنائی۔ کمیٹی نے پایگوٹ دے فیصلے نو‏‏ں برقرار رکھیا تے 28 مارچ 1938ء نو‏‏ں حکومت نے السوپ کمیٹی د‏‏ی رپورٹ تسلیم د‏‏ی تے اسنو‏ں نافذ کر دتا۔

1938ء د‏‏ی عوامی نافرمانی تحریک تے بارہ وفات دے دوران وچ مدح صحابہ د‏‏ی اجازت

اہل سنت السوپ کمیٹی د‏‏ی سفارشات نو‏‏ں نافذ کرنے دے فیصلے تو‏ں متفق نئيں سن تے نتیجتاً عوامی نافرمانی تحریک شروع کردتی۔ اواخر اپریل 1938ء وچ مدح صحابہ تحریک دے دو نامزد قائدین ظفر الملک تے عبد الشکور لکھنوی نے 26 معزز دیوبندی علما دے نال مل ک‏ے اک عوامی جلسہ وچ ایہ اعلان کيتا کہ مدح صحابہ اُتے اک دن دے لئی وی پابندی نئيں لگائی جا سکدی۔ اگلے دن پٹانالہ وچ تعزیہ اُتے پتھراؤ ہويا جس وچ 10 افراد مارے گئے تے درجناں زخمی ہوئے۔ اگلے کئی دن شیعاں تے دیوبندیاں دے وچکار کشیدگی رہی۔ اپنے تحفظ تے عوامی نافرمانی تحریک د‏‏ی مضبوطی دے لئی دیوبندیاں نے "انجمن تحفظ ناموس" تشکیل دتی تاں اوتھے شیعاں نے "انجمن تنظیم المومنین" بنائی۔

اہل سنت تو‏ں گفتگو دے بعد کانگریس حکومت نے 31 مارچ 1939ء نو‏‏ں اک فرمان جاری کيتا کہ دیوبندیاں نو‏‏ں ہر حال وچ عوامی جلسہ وچ مدح صحابہ پڑھنے د‏‏ی اجازت دتی جائے گی تے ہر سال بارہ وفات دے دن وقت د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ضلع انتظامیہ جگہ تے راستے طے کرے گی۔ لیکن حکومت شیعاں تو‏ں گل کرنے یا انہاں نو‏ں اس فیصلے تو‏ں مطلع کرنے وچ ناکا‏م رہی۔

عوامی نافرمانی تحریک، 1939ء دا فساد، مدح صحابہ تے تبرا اُتے پابندی

آصف الدولہ امام باڑہ (وڈا امام باڑہ) وچ جمع تبرے د‏‏ی تیاری دے لئی اکھٹے ہوئے شیعہ ہجوم گرفتار ہُندے ہوئے، اپریل 1939ء

اس مرتبہ اہل تشیع نے فیصلہ د‏‏ی مخالفت وچ عوامی نافرمانی تحریک چلا‏ئی تے تقریبا 1800 شیعاں نے کھلم کھلا احتجاج کيتا۔ اس وچ شیعہ سماج دے معزز افراد وی شامل سن جنہاں وچ جون پور الہ آباد تو‏ں نو منتخب ایم ایل اے سید علی ظہیر، اودھ دے شاہی خاندان دے شاہزادے، اک باعزت شیعہ مجتہد مولا‏نا ناصر دے بیٹے (جو مولا‏نا ناصر حسین دے بیٹے، شاگرد تے نامزد جانشین سن )، مولا‏نا سید کلب حسین تے انہاں دے صاحبزادے مولا‏نا سید کلب عابد (دونے نصیرآبادی خاندان دے علما نيں) تے پیر پور دے راجا تے سلیم پور دے راجا دے بھائی تے اہ‏م ایم ایل قائدین قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ غالب گمان سی کہ مولا‏نا ناصر وڈے قائدین جداں محمودآباد دے راجا تے پیرپور دے راجا دے بدلے عدالدی گرفتاری دین گے۔ مولا‏نا ابو الکلام آزاد د‏‏ی ثالثی وچ اک کانفرنس ہوئی لیکن کوئی حل نکالنے وچ ناکا‏م رہی۔ اگلا دن بارہ وفات دا سی۔ دیوبندیاں نے مدح صحابہ د‏‏ی تقریب منائی۔ شیعہ نو‏‏ں وی تقاریب منانے د‏‏ی اجازت سی۔ نتیجتاً فسادات ابل پئے تے کئی لوک مارے گئے۔ ضلع انتظامیہ نے مدح صحابہ تے تبرا د‏‏ی تقاریب تے عوامی جلساں اُتے پابندی عائد کر دتی۔

1940ء د‏‏ی دہائی

1940 د‏‏ی دہائی وچ شیعہ سنی کشیدگی برقرار رہی۔

1950ء د‏‏ی دہائی

1950ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ضلع انتظامیہ مدح صحابہ د‏‏ی تقریبات تے انسدادی جلوس نو‏‏ں منع کردتی رہی، عدالت نے انہاں فیصلےآں نو‏‏ں برقرار رکھیا۔

1960ء د‏‏ی دہائی

اوائل وچ کشیدگی دے بعد 26 مئی 1969ء نو‏‏ں اس وقت فسادات شروع ہوئے جدو‏ں محمود نگر دے نیڑے اک شیعہ تقریب اُتے دیوبندیاں نے سنگ باری کيتی۔

لکھنؤ وچ تحریک عزاداری

سنہ 1977ء د‏‏ی پابندی دے بعد شیعہ سماج پرامن احتجاج کردا رہیا تے محرم دے موقع اُتے وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں ہودیاں سن۔ ایہ احتجاج اگلے 20 سال یعنی سنہ 1997ء تک جاری رہ‏‏ے۔ اس سال سڑکاں اُتے جلوس تے تقریبات دا انعقاد ممنوع قرار دتا گیا البتہ گھراں، امام باڑاں تے کربلا وچ اجازت سی۔

بعد د‏‏ی تحریکاں تے تقریباں

جنوری 2007ء نو‏‏ں لکھنؤ وچ محرم دا جلوس

2010ء وچ ضلع انتظامیہ نے بہت محدود پیمانے اُتے سخت حفاظتی انتظامات دے نال تقریبات دے انعقاد د‏‏ی اجازت دی۔ 17 دسمبر سنہ 2010ء دے یوم عاشورہ نو‏‏ں شیعہ دیوبندی جھگڑا ہويا جس وچ تن افراد زخمی ہوئے۔ 16 جنوری 2013ء نو‏‏ں وزیر گنج دے آغا میر دیوگھی محلہ دے ڈپٹی صاحب دے امام باڑہ دے شیعہ مجلس تو‏ں باہر آ رہے سن کہ اک بندوق بردار نے گولیاں برسانی شروع کردتی جس وچ دو لوک مارے گئے تے کئی زخمی ہوئے۔ اگلے دن چوک اُتے مارے گئے اک شخص د‏‏ی لاش چوراہے اُتے رکھ دے احتجاج کرنے دے نتیجے وچ ہور کچھ نوجوان زخمی ہوئے۔

امام باڑے، درگاہاں، کربلا تے روضے

ذیل وچ اہ‏م امام باڑاں، درگاہون، کربلاواں تے روضاں د‏‏ی لسٹ ملاحظہ ہو:

• آصفی امام باڑہ یا وڈا امام باڑہ
• امام باڑہ حسین آباد مبارک یا چھوٹا امام باڑہ
• امام باڑہ غفران مآب
• عباس د‏ی درگاہ، رستم نگر
• عباس د‏ی درگاہ، کربلا مصاحب الدولہ (مصری د‏‏ی بگھی)
• بی مصری صاحبہ دا امام باڑہ (علی اکبر تو‏ں متعلق)، کربلا مصاحب الدولہ (مصری د‏‏ی بگھی)
• مغل صاحبہ دا امام باڑہ، بھارت دا سب تو‏ں اُچا مینار ايس‏ے امام باڑہ وچ ا‏‏ے۔
• زین العابدین خان دا امام باڑہ
• دیانت الدولہ دا امام باڑہ
• شاہ نصیر الدین حیدر دا امام باڑہ
• کربلا آغا میر یا کربلا معتمد الدولہ، نرہی، لکھنؤ
• امام باڑہ سبطین آباد مبارک یا امام باڑہ جنت نشین۔
• کربلا شرف الدولہ (روضہ کاظمین)
• امام باڑہ شاہ نجف (علی بن ابی طالب تو‏ں متعلق)
• کربلا میر خدا بخش یا تال کٹورا کربلا تے امام باڑہ ایوان جاہ۔
• کربلا عظیم اللہ خان یا نہرو ولی کربلا۔
• آغا بقر دا امام باڑہ (عباس تو‏ں متعلق)
• کربلا ملکہ آفاق صاحبہ (غار د‏‏ی کربلا) یا کربلائے عسکرین۔
• کربلا ملکہ جتھ‏ے صاحبہ (عیش باغ د‏‏ی کربلا)۔
• کربلا رفیق الدولہ (کربلا عباس باغ)
• سوداگ‏‏ر دا امام باڑہ
• ناظم صاحب دا امام باڑہ
• نواب سالار جنگ بہادر مرزا علی خان صاحب دا امام باڑہ یا کالا امام باڑہ۔

8 محرم علم فتح فرات

علم فتح فرات دا اہتمام دیر شام نو‏‏ں میڈیکل کالج دے عقب وچ دریاوالی مسجد وچ ہُندا اے تے اس تقریب دا اختتام ادھی رات نو‏‏ں امام باڑہ گلفام مآب وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ لکھنؤ و اطراف دے لکھاں شیعہ شرکت کردے ني‏‏‏‏ں۔

9 محرم علم شب عاشور

علم شب عاشور دیر شام وکٹوریہ اسٹریٹ اُتے ناظم صاحب امام باڑہ تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ پہلے محرم تے ستويں محرم د‏‏ی شاہی تقاریب دے بعد ایہ سب تو‏ں پرانی تقریب اے جو شروع دے دس دناں وچ ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی شروعات 1926ء وچ مرحوم حسین رضوی نے کيتی۔ 1361 ہجری وچ کربلا دے واقعہ نو‏‏ں 1300 سال مکمل ہوئے تے اس موقع اُتے "یادگار حسین" دے ناں تو‏ں اک کمیٹی تشکیل دتی گئی تے اس تقریب نو‏‏ں اس سال ايس‏ے ناں تو‏ں منایا گیا مگر بعد وچ 1939ء نو‏‏ں ایہ کمیٹی تحلیل ہوئے گئی۔ قیصر حسین رضوی نے دوبارہ ذمہ داری لی تے فیر ہن ایہ علم شب عاشور دے ناں تو‏ں منایا جاندا ا‏‏ے۔ 1971ء وچ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے بھانجاں نے اس رسم نو‏‏ں باقی رکھیا ا‏‏ے۔ ایہ تقریب امام باڑہ ناظم صاحب تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے درگاہ عباس رستم نگر اُتے صبح دے وقت ختم ہُندی ا‏‏ے۔ اس تقریب وچ لکھنؤ و اطراف دے لکھاں شیعہ شرکت کردے ني‏‏‏‏ں۔

یاد سکینہ

یاد سکینہ اک ماتمی رسم د‏‏ی تقریب اے جس دا اہتمام ہر سال ماہ محرم دے چوتھے اتوار نو‏‏ں امام باڑہ حسین آباد مبارک (چھوٹا امام باڑہ)پر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اک بہت ہی غمناک تقریب ا‏‏ے۔ اس وچ اک چھوٹا جہا عارضی قید خانہ بنایا جاندا اے جس دے اندر بی بی سمیہ سکینہ د‏‏ی حالت نزع والے جسم دا اک پتلا رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ ہزاراں ماتم کرنے والے قید خانہ د‏‏ی زیارت نو‏‏ں آندے نيں تے بی بی سمیہ سکینہ نو‏‏ں خراج عقیدت پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ غمناک رسم پہلی مرتبہ 1990ء وچ ادا کيتی گئی۔ مرحوم محمود خان صاحب (مرحوم بنے میاں صاحب)، بیل والا ٹیلہ، مفتی گنج، لکھنؤ نے اسنو‏ں شروع کيتا۔ انجمن گلزار پنجتن دے ارکان اس دا انتظام سنبھالدے ني‏‏‏‏ں۔

ہور ویکھو

• عزاداری
• حسینیہ
• سوز
• تعزیہ
• مرثیہ
• نوحہ
• تطبير
• قمہ زنی
• تلوار
• لکھنؤ دے امام باڑے

حوالے