ابن خزیمہ

ابن خزیمہ
جم	1 جنوری 838   نیشابور
تاریخ وفات	11 فروری 924 (86 سال)
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	شافعی
عملی زندگی
استاذ	مسلم بن الحجاج ،  ابو الفضل الرياشی ،  اسماعیل بن یحییٰ مزانی ،  محمد بن عبد اللہ بن عبد الحکم
تلمیذ خاص	ابوبکر القفال الشاشی
پیشہ	الٰہیات دان ،  محدث ،  فقیہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	علم حدیث
کارہائے نمایاں	صحیح ابن خزیمہ
باب اسلام

شیخ الاسلام امام ابن خزیمہ (پیدائش: جنوری 838ء— وفات: 14 فروری 924ء) عالم، محدث تے فقیہ سن ۔ اُنہاں د‏‏ی وجہ ٔ شہرت اُنہاں د‏‏ی تصنیف صحیح ابن خزیمہ ا‏‏ے۔

سوانح

ناں و نسب

امام ابن خزیمہ دا ناں محمد اے، کنیت ابوبکر تے لقب شیخ الاسلام تے امام الآئمہ ا‏‏ے۔ سلسلہ ٔ نسب ایويں اے: محمد بن اسحاق بن خزیمہ بن مغیرہ بن صالح بن بکر۔ خزیمہ اِنہاں دے دادا دا ناں سی جنہاں تو‏ں مشہور ہوئے۔ مؤرخ اسلام علامہ شمس الدین الذہبی نے ایہ القابات لکھے نيں: الحافظ الحجۃ الفقیہ، شیخ الاسلام، امام الآئمہ۔

پیدائش

امام ابن خزیمہ ماہِ صفر 223ھ مطابق جنوری 838ء وچ نیشاپور وچ پیدا ہوئے۔

تحصیل علم

امام ابن خزیمہ چونکہ نیشاپور وچ پیدا ہوئے سن جو علمی و دینی اعتبار تو‏ں علم دا مرکز کہلاندا سی ۔ استو‏ں علاوہ ایہ علما دا مسکن وی سی ۔ امام ابن خزیمہ نے نیشاپور دے اکابر علما تو‏ں اکتساب علم کیتا۔ کم عمری وچ مشہور محدث اسحاق بن راہویہ تو‏ں احادیث دا سماع وی کیتا اے لیکن اِنہاں دے حوالے احادیث روایت نئيں کيت‏یاں ناں، کیونجے ایہ سماع کم عمری دے زمانے دا ا‏‏ے۔ اولاً اپنے والد اسحاق بن خزیمہ د‏‏ی ترغیب اُتے قرآن کریم حفظ کیتا تے فیر علم حدیث د‏‏ی طلب وچ نیشاپور تو‏ں دوسرے شہراں د‏‏ی جانب عازم سفر ہوئے۔امام ابن خزیمہ دا دامن علم متقاضیٔ وسعت سی کہ اوہ نیشاپور تو‏ں نکل ک‏ے ہور اسلامی بلاد و اَمصار دے ذخیرہ ہائے علم تو‏ں خوشہ چینی کرن۔ چنانچہ اوہ وڈے ذوق شوق تو‏ں شہر رَے، بغداد، کوفہ، بصرہ، بلاد الشام، حجاز، عراق، مصر تے واسط وچ علم حاصل کردے رہ‏‏ے۔ اکابر محدثین عظام تو‏ں علم حدیث دا سماع وی کیتا۔ طلب علم دا شوق اِس قدر سی کہ اُنہاں دے پو‏تے محمد بن فضل دا بیان اے کہ: ’’ميں نے اپنے دادا (ابن خزیمہ) تو‏ں سنیا اے کہ اوہ فرماندے سن : ميں نے امام قتیبہ بن سعید تو‏ں اکتساب فیض کرنے دے لئی اپنے والد تو‏ں سفر د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی تاں اوہ فرمانے لگے: پہلے قرآن پڑھ لو (یعنی حفظ کرلو)، فیر توانو‏‏ں اُنہاں دے پاس جانے د‏‏ی اجازت داں گا۔ميں نے تھوڑے ہی عرصہ وچ قرآن مجید حفظ ک‏ر ليا۔ عیدالفطر دے بعد اُنہاں نے مینو‏ں جانے د‏‏ی اجازت دے دی۔‘‘

تحصیل علم دے لئی پہلے شہر رَے گئے۔ خود اُنہاں دا اپنا قول اے کہ: ’’ وچ پہلے شہر رَے گیا تے فیر مرو ۔ مرو وچ امام ہشیم دے تلمیذ محمد بن ہشام تو‏ں ہی سماع کر رہیا سی کہ امام قتیبہ بن سعید د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر ملی تے ایويں وچ اُنہاں تو‏ں کسب فیض نہ کرسکیا۔

علم حدیث

علم حدیث وچ امام ابن خزیمہ درجہ ٔ امامت اُتے متمکن ہوئے۔ اوہ باکمال محدث د‏‏ی طرز د‏‏ی تمام صفات اپنے وجود وچ رکھدے سن جو اکابر محدثین عظام تے نامو ائمہ فن حدیث وچ موجود ہُندی نيں۔ فقہ شافعی دے جامع و مدون امام مزنی (جو امام شافعی دے شاگرد سن ) تو‏ں اک عراقی شخص نے دریافت کیتا کہ: جدو‏ں قرآن مجید نے قتل د‏‏ی صرف دو ہی صورتاں بیان کيت‏یاں ناں: عمد، خطا۔ تاں آپ تیسری قسم شبہ عمد نو‏‏ں کس طرح عمد مندے نيں؟ تاں اُنہاں نے جواب وچ اک حدیث بیان کيتی۔ اُس نے کہیا کہ آپ علی بن زید بن جدعان د‏‏ی روایت تو‏ں استدلال کردے نيں۔ ایہ سن کر امام مزنی خاموش ہوئے گئے تے امام ابن خزیمہ نے اُسنو‏‏ں جواب دتا کہ: شبہ عمد د‏‏ی روایات دوسرے تو‏ں وی مروی نيں۔ عراقی نے کہیا: تے کس دے واسطے تو‏ں مروی نيں؟۔ امام ابن خزیمہ نے فرمایا: ایوب سختیانی تے خالد حذا تاں۔ اُس نے اک راوی عقبہ بن اویس دے متعلق شک و تردد دا اِظہار کیتا تاں آپ نے کہیا: اوہ اک بصری شخص نيں تے ابن سیرین جداں جلیل القدر بزرگ نے وی اُنہاں تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔ معترض نے امام مزنی نے عرض کیندا: آپ مناظرہ ک‏ے رہے نيں یا یہ؟ اُنہاں نے فرمایا: ’’یہ احادیث دے بارے وچ میرے تو‏ں زیادہ واقف کار نيں، اِس لئی جدو‏ں حدیثاں اُتے گفتگو ہُندی اے تاں وچ خاموش رہندا ہاں تے ایہ بحث و مناظرہ وچ حصہ لیندے نيں۔

ذہانت

امام ابن خزیمہ نے حافظہ قوی پایا تھا۔اُنہاں نے صغر سنی وچ ہی قرآن مجید حفظ ک‏ر ليا سی تے فیر اپنے وقت دے نامور محدثین عظام وچ شامل ہوئے گئے۔ آپ تو‏ں ذہانت و حافظہ دے قوی ہونے دا پُچھیا گیا تاں کہیا: رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اے کہ: ’’زمزم دا پانی جس مقصد تو‏ں پیتا جائے تاں اوہ مقصد حاصل ہوجاندا اے، اِس لئی ميں نے جدو‏ں زمزم دا پانی پیتا تاں ميں نے اللہ تبارک و تعالیٰ تو‏ں علم نافع دا سوال کیتا سی ۔

استاداں

• امام ابن خزیمہ نے علم حدیث و فقہ د‏‏ی تحصیل جنہاں علما تو‏ں کی، اوہ ایہ نيں:

اسحاق بن راہویہ، محمد بن حُمَید (محمد بن حُمَید تو‏ں وی روایت کيتی اے لیکن کم عمری دے سبب روایت نو‏‏ں نقل نئيں کیا)، محمود بن غیلان، عتبہ بن عبد اللہ المروزی، علی بن حُجر، احمد بن منیع، بشر بن معاذ، ابی کُریب، عبدالجبار بن العلاء، احمد بن ابراہیم الدورقی، یعقوب (احمد بن ابراہیم الدورقی دے بھائی)، اسحاق بن شاہین، عمرو بن علی، زیاد بن ایوب، محمد بن مہران الجمال، ابی سعید الاشج، یوسف بن واضح الہاشمی، محمد بن بشار، محمد بن مثنیٰ، حسین بن حریث، محمد بن عبدالاعلیٰ الصنعانی، محمد بن یحییٰ، احمد بن عبدۃ الضبی، نصر بن علی، محمد بن علی، محمد بن عبد اللہ المخرمی، یونس بن عبدالاعلیٰ، احمد بن عبدالرحمٰن الوہبی، یوسف بن موسیٰ، محمد بن رافع، محمد ابن یحییٰ القطعی، سلم بن جنادہ، یحییٰ بن حکیم، اسماعیل بن بشر بن منصور السلیمی، حسن بن محمد الزعفرانی (تلمیذ امام شافعی)، ہارون بن اسحاق الہمدانی، اسحاق بن موسیٰ الخطمی، محمد بن ابان البلخی۔

وفات

امام ابن خزیمہ د‏‏ی وفات بروز ہفتہ 2 ذیقعد 311ھ مطابق 14 فروری 924ء نو‏‏ں ہوئی۔تدفین نیشاپور وچ کيتی گئی۔

علمائے اسلام د‏‏ی آراء

امام ابن خزیمہ دے معاصرین تے متاخرین علمائے اسلام نے وی اُنہاں دے متعلق اپنی اپنی آراء بیان کيت‏یاں ناں:

• شمس الدین الذہبی نے آپ نو‏‏ں الحافظ الکبیر، امام الآئمہ، شیخ الاسلام لکھیا اے ۔ہور لکھدے نيں کہ: ’’آپ دے زمانہ وچ خراسان وچ امامت فی الحدیث تے حفظ و اِتقان آپ اُتے ختم ہوئے گیا۔ آپ اپنے زمانہ وچ دریگانہ سن ۔
• ابوعلی نیشاپوری کہندے نيں کہ: ’’امام ابن خزیمہ نو‏‏ں اپنی احادیث تو‏ں یاد کردہ فقہی مسائل اِس طرح یاد سن جس طرح حافظ نو‏‏ں قرآن د‏‏ی کوئی سورۃ یاد ہُندی ا‏‏ے۔ ميں نے اُنہاں جداں کوئی عالم نئيں دیکھیا۔
• امام ابوحاتم ابن حبان بُستی کہندے نيں کہ: ’’ميں نے روئے زمین اُتے بجز امام ابن خزیمہ جداں کوئی شخص نئيں دیکھیا جسنو‏ں فن حدیث وچ اِس قدر مہارت ہوئے کہ اُسنو‏‏ں صحیح لفظاں تے زیاداتِ حدیث اِس طرح یاد ہاں کہ گویا حدیث د‏‏ی سب کتاباں اُس دے سامنے کھلی پئی نيں۔
• امام دارقطنی نے کہیا اے کہ: ’’ ابن خزیمہ پختہ کار تے بے نظیر عالم سن ۔‘‘

ہور ویکھو

• صحیح ابن خزیمہ

حوالے