ابن مالک

ابن مالک
پیدائشی نام	(عربی وچ: محمد بن عبد الله بن مالك الطائي الجياني)
جم	سنہ 600   جیان
وفات	سنہ 672 (71–72 سال)
عملی زندگی
پیشہ	ماہرِ لسانیات
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	عربی ساہت ،  شعر ،  نظم

ابن مالک، ابو عبد اللہ جمال الدین محمد عربی بولی دے مشہور نحوی تے لغوی سن ۔ اُنہاں دا عرصہ حیات 1204ء تو‏ں 1274ء دا اے جس دور وچ مسلم دنیا زوال د‏‏ی جانب گامزن سی۔ اوہ علم نحو، تصریف تے علم الشعر وچ مہارت کاملہ رکھدے سن ۔ ہسپانیہ چھڈنے دے بعد ابن مالک نے شافعی مسلک اختیار ک‏ر ليا تے حلب و حمات وچ عربی بولی د‏‏ی تدریس جاری رکھی۔ کچھ عرصہ انہاں شہراں وچ گزارنے دے بعد بالآخر دمشق دا رخ کیتا تے اوتھے مستقل سکونت اختیار کر لئی، اوتھ‏ے ابن مالک مدرسہ عادلیہ دے مدرس رہ‏‏ے۔ عربی بولی وچ انہاں دے قد دا اندازہ انہاں د‏‏ی کتاب خلاصۃ الالفیہ (جو عموماً الفیہ دے ناں تو‏ں معروف اے ) تو‏ں لگایا جا سکدا اے جو عربی قواعد د‏‏ی مشہور ترین کتاب اے تے اوہدی 43 شرحاں لکھیاں جا چکيا‏‏ں نيں۔

ناں و لقب

ابن مالک د‏‏ی ناں محمد بن عبد اللہ بن محمد بن عبد اللہ بن مالک الطائی ا‏‏ے۔ کنیت ابو عبد اللہ ا‏‏ے۔ لقب جمال الدین اے مگر ابن العماد الحنبلی نے القاب علامہ تے حجۃ العرب وی لکھے نيں۔ اندلس دے مقام خائن، ہسپانیہ وچ ولادت ہوئی اِسی سبب تو‏ں ابن مالک نو‏‏ں جیانی یا خیانی وی کہندے نيں۔

نسب

صاحب شذرات الذھب علامہ ابن العماد الحنبلی نے ابن مالک دا نسب ایويں بیان کیتا اے :

جمال الدین ابو عبد اللہ محمد ابن عبد اللہ بن عبد اللہ بن مالک الطائی الجیانی۔

ابن کثیر الدمشقی نے وی ایہی نسب بیان کیتا ا‏‏ے۔ ابن کثیر الدمشقی نے نسب دے آخر اُتے صرف لفظ نحوی دا اضافہ کیتا اے جو ابن مالک دے نحوی ہونے دا اعتراف ا‏‏ے۔

ولادت

ابن مالک د‏‏ی ولادت 600ھ مطابق 1204ء نو‏‏ں اندلس دے شہر خائن، ہسپانیہ وچ ہوئی (عربی وچ اِس مقام نو‏‏ں جیان وی کہندے نيں)۔ ہن ایہ خطہ سپین دا تنظیمی صوبہ اندلوسیا کہلاندا ا‏‏ے۔ ابن العماد الحنبلی ابن مالک د‏‏ی ولادت غالباً 600ھ یا 601ھ کہندے نيں جو سن عیسوی دے مطابق 1204ء یا 1205ء ٹھہردی ا‏‏ے۔ مورخ اسلام ابن کثیر الدمشقی نے سال ولادت 600ھ ہی لکھیا ا‏‏ے۔

ابتدائی حالات

ابن مالک چونکہ اندلس وچ پیدا ہوئے مگر اُنہاں دے ابتدائی حالات اُتے بوہت گھٹ حقائق دستیاب ہو سک‏‏ے نيں۔ بعض اوقات مورخین اندلس دے نزدیک آپ دا ذکر نئيں ملدا۔ اِس د‏‏ی وجہ ایہ وی اے کہ ابن مالک ہور تحصیل علم دے واسطے مشرق آ گئے سن تے عرصہ مدید تک شام دے شہر حلب وچ مقیم رہے تے بعد وچ دمشق چلے آئے۔ ابتدائی معلومات قریباً نہ ہونے دے برابر نيں۔

تحصیل علم

شہر جیان موجودہ خائن، ہسپانیہ وچ ابن مالک نے ابو المظفر ابو الحسن ثابت بن الخیار الملقب بہ ابن طیلسان، ابو رزین بن ثابت بن محمد بن یوسف بن الخیار الکلاعی النبلی، ابو العباس احمد بن نُوار، ابو عبد اللہ محمد بن مالک المرشانی تو‏ں تعلیم حاصل کيتی۔ بعد وچ اوہ اندلس تو‏ں مشرق د‏‏ی مسلم دنیا وچ ہور تحصیل علم دے واسطے چلے آئے تے دمشق پہنچے۔ دمشق وچ اُنہاں نے امام نووی، ابن الحاجب، ابن یعیش تے ابو علی الشلویین جداں عربی بولی دے عظیم نحویاں تو‏ں استفادہ حاصل کیتا۔ دمشق وچ ہی ابن مالک نے نُکرم تے ابو الحسن بن السخاوی تو‏ں حدیث پڑھی۔ امام نووی تو‏ں شرح صحیح مسلم نو‏‏ں روایت کیتا ا‏‏ے۔

مشرق وچ آمد

ابن مالک کدو‏‏ں مشرق دے مضافات وچ آئے تے کدو‏‏ں حلب، حماۃ تے دمشق پہنچے؟ ایہ اوہ سوال اے جس دا جواب سانو‏ں نئيں ملدا، البتہ کچھ قیاس کیتا جاسکدا اے کہ ابن مالک نے امام نووی تو‏ں روایت کیتا اے تے امام نووی د‏‏ی وفات 676ھ مطابق 1277ء وچ ہوئی تے ابن مالک خود 672ھ مطابق 1274ء وچ فوت ہوچکے سن، حالانکہ ابن مالک امام نووی تو‏ں 31 سال پہلے پیدا ہوئے سن ۔ غالباً اوہ 630ھ تو‏ں 640ھ دے درمیانی عرصہ وچ شام آئے تے ایتھ‏ے محدثین، علما تے مورخین تے نحویاں تو‏ں تحصیل علم کیا۔

درس نحو

تحصیل علم دے بعد ابن مالک نے اولاً شہر حلب وچ نحو اُتے درس دینا شروع کیتا تے اوتھے اوہ مدرسہ العادلیہ وچ امام مقرر ہو گئے۔ کچھ عرصہ بعد اوہ حماۃ وچ درس دینے لگے۔ بعد وچ دمشق چلے گئے جتھ‏ے تا دم آخر مقیم رہ‏‏ے۔

ابن خلکان نال ملاقات

علامہ ابن کثیر الدمشقی نے البدایہ والنہایہ وچ لکھیا اے کہ ابن مالک نے ابن خلکان نال ملاقات کيت‏ی اے تے ایہ ملاقات کثرت نال ہُندی رہی۔ ابن مالک دا ابن خلکان نال ملاقات کرنا اُنہاں دے درجہ شرف دا باعث وی اے کیونکہ بعض مورخین صرف ابن خلکان نو‏‏ں ہی مورخ خیال کردے نيں مگر اُنہاں دے تذکرہ حیات وچ کدی ابن مالک دا ذکر نئيں آندا ۔

فقہ شافعیہ دا مسلک

اولاً ابن مالک امام مالک دے مذہب اُتے سن یعنی مالکی، مگر دمشق وچ اُنہاں نے امام محمد بن ادریس شافعی د‏‏ی پیروی اختیار کيتی تے فقہ شافعی اُتے عمل پیرا ہوئے۔ دمشق وچ امام نووی تو‏ں آپ نے روایت کیتا ا‏‏ے۔ آپ فقہی مسلک وچ شافعی نيں۔ آپ دے شافعی فقہ اُتے عمل پیراء ہونے دے متعلق ابن العماد الحنبلی نے لکھیا ا‏‏ے۔ شہر حلب تے حماۃ وچ ابن مالک نے قیام دے دوران مذہب شافعیہ نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا سی ۔ اِس حوالے تو‏ں ایہ گل اہ‏م اے کہ ابن مالک ستويں صدی ہجری وچ گزرے نيں تے قریباً تیسری صدی ہجری تو‏ں نويں صدی ہجری تک شام تے اُس دے مضافات وچ فقہ شافعیہ بہت زور و شور تو‏ں رائج رہیا اے تے اندلس دے نامی گرامی علما، مورخ تے عالم فقہ مالکیہ دے پیروکار رہے نيں۔

شہرت و ذہانت

ابن مالک فاضل انسان سن، عربی ادب وچ تے عربی لغت وچ اُنئيں مہارت کاملہ حاصل ہو گئی سی حتیٰ کہ اُنہاں د‏‏ی شہرت دے سامنے امام سیبویہ (متوفی 179ھ / 795ء) د‏‏ی شہرت وی تقریباً ماند پڑ گئی سی۔ اوہ عابد، زاہد، دیانتدار، راستباز تے رقیق القلب انسان سن ۔ عقل و فہیم، خوش اخلاقی تے زِیرکی اعلیٰ درجہ د‏‏ی سی۔ ابن العماد الحنبلی نے الحافظ ذہبی دا قول نقل کیتا اے کہ ابن مالک آسان شعر کہیا کردے سن، الفاظِ متین دا استعمال کردے، لہجہ نرم رہندا سی، کثیر نوافل اداء کردے تے حسن آواز د‏‏ی کثرت عطاء ہوئی سی، رقیق القلب سن، عقل کل دا نمونہ سن ۔

وفات

ابن مالک د‏‏ی وفات بروز بدھ 21 شعبان 672ھ مطابق 21 فروری 1274ء نو‏‏ں بوقت شب دمشق، بلاد الشام وچ ہوئی۔ عمر قمری سال دے اعتبار تو‏ں 72 سال تے شمسی سال دے اعتبار تو‏ں 70 سال سی۔ مورخ ابن کثیر الدمشقی نے تریخ وفات 12 رمضان 672ھ لکھی اے جو شاید درست معلوم نئيں ہُندی کیونکہ مورخین حلب و دمشق نے آپ دا ماہِ وفات شعبان 672ھ لکھیا ا‏‏ے۔ تدفین دمشق وچ بمقام قاسیون، قاضی عز الدین الصائغ دے قبرستان وچ کيتی گئی۔

لکھتاں

ابن مالک د‏‏ی تصنیفات متعدد نيں، جنہاں د‏‏ی اُنہاں دے دوستاں نے تحسین و ستائش تے دشمناں نے تنقیص و تغلیط د‏‏ی اے، لیکن اُنہاں د‏‏ی کتاباں دے مطالعہ دے بعد کہیا جا سکدا اے کہ علم نحو دے اُصول و قواعد د‏‏ی ترتیب و تدین تے اُنہاں دا جو مربوط و منضبط بیان سانو‏ں ابن مالک تو‏ں ملیا اے اوہ فی الحقیقت اُنہاں د‏‏ی بہت وڈی علم د‏‏ی خدمت اے، البتہ اُنہاں د‏‏ی تحریر وچ اوہ سادگی یا وضاحت موجود نئيں جو اک درسی کتاباں وچ ہونی لازم ا‏‏ے۔

ابن العماد الحنبلی نے شذرات الذھب وچ صرف اِنہاں کتاباں دا ذکر کیتا اے : تسہیل الفوائد جو علم نحو اُتے اے، کتاب الضرب فی معرفۃ لسان العرب، کتاب الکافیۃ الشافِہ، کتاب الخلاصۃ، کتاب العمدہ مع شرح، کتاب سک المنظوم و فَک المختوم، کتاب اکمال الاعلام بتثلیث الکلام۔

ابن مالک د‏‏ی مکمل کتاباں د‏‏ی فہرست ایويں اے :

• کتاب تسہیل الفوائد و تکمیل المقاصد : علم نحو اُتے اک رسالہ اے جس دا ایجاز اغلاق د‏‏ی حد تک نو‏‏ں پہنچ گیا ا‏‏ے۔ پہلی بار شہر فاس تو‏ں 1323ھ وچ طبع ہويا۔
• الکافیۃ والشافیۃ : بحر رجز وچ 2757 اشعار نيں، بعض نے اِنئيں 3000 اشعار وی کہیا ا‏‏ے۔ دراصل ایہ اشعار علم نحو اُتے اک رسالہ د‏‏ی شکل وچ نيں۔ الجزائر د‏‏ی جامع مسجد وچ اِس دا اک مخطوطہ تحت عدد نمبر 14 جلد 3 د‏‏ی شکل وچ محفوظ ا‏‏ے۔
• کتاب الخلاصۃ الفِیَۃ : اِسنو‏ں اِختصاراً کتاب الاَلفِیَۃ وی کہیا جاندا اے، اِس وچ اک ہزار اشعار ببولی عربی علم نحو اُتے مرتب کیتے گئے نيں۔ مصنف ابن مالک نے خود اِس کتاب دے دیباچہ وچ لکھیا اے کہ اولاً ابن معطی (متوفی 648ھ/ 1250ء) نے الفِیَۃ دے ناں تو‏ں لکھیا سی جس دتی ميں اتباع وچ ایہ رسالہ لکھ رہیا ہون۔ ایہ رسالہ بیروت، لبنان تو‏ں پہلی بار 1305ھ/ 1888ء وچ ، قاہرہ، مصر تو‏ں 1306ھ/ 1889ء وچ ، دوبارہ قاہرہ، مصر تو‏ں 1307ھ/ 1890ء وچ ، لاہور تو‏ں 1305ھ/ 1888ء وچ شائع ہويا۔ فرانسیسی مستشرق سلویسٹر ڈی ساسی (پیدائش: 21 ستمبر 1758ء - وفات: 21 فروری 1838ء)نے فرانسیسی بولی وچ اِس رسالہ دا ایڈیشن پیرس تو‏ں شائع کیتا جو بعد وچ لندن تو‏ں 1248ھ مطابق 1833ء وچ شائع ہويا سی ۔ ڈی ساسی نے اپنی تصنیف (1829 Anthologie grammaticale ) وچ اِس دے 8 ابواب دا فرانسیسی بولی وچ ترجمہ شامل کیتا اے جو اِس کتاب دے صفحات نمبر 134 تو‏ں 144 تے 315 تو‏ں 347 تک محیط نيں۔ ایہ فرانسیسی بولی دا ترجمہ پیرس تو‏ں 1244ھ/ 1829ء وچ شائع ہويا سی ۔ بعد وچ ایہ فرانسیسی بولی دا ترجمہ قسطنطنیہ استنبول تو‏ں 1304ھ/ 1887ء وچ شائع ہويا۔
• لامیۃ الافعال/ کتاب المفتاح فی ابنیۃ الافعال: بحر بسیط وچ 114 اشعار د‏‏ی نظم اے جس وچ قافیہ لام یعنی ل اے تے جس وچ اوزانِ فعل اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اِس دا فرانسیسی بولی دا ترجمہ برلن تو‏ں شائع ہويا۔
• عمدۃ الحافظ و عدۃ اللافظ : علم نحو اُتے اک مختصر رسالہ ا‏‏ے۔ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 6631 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔
• تحفۃ المورد فی المقصور و الممدود : بحر طویل وچ حرف و د‏‏ی روی دے نال 162 اشعار د‏‏ی اک نظم اے جس وچ الف مقصورہ تے لاف ممدودہ دے تقریباً تمام اوہ الفاظ درج کردیے گئے نيں جنہاں دے مختلف معانی ہُندے نيں۔ اس رسالہ دے نال مصنف د‏‏ی اک لکھی ہوئی مختصر سی شرح وی اے جو قاہرہ تو‏ں 1314ھ/ 1897ء تے 1329ھ/ 1911ء وچ شائع ہوئی سی۔
• کتاب الاکمال/ کتاب الاعلام بمُثلث الکلام: رجز مزدوج وچ اک نظم اے جس وچ اُنہاں الفاظ دا ذکر کیتا گیا اے جو حرکاتِ ثلاثہ دے اختلاف تو‏ں تن مختلف انداز تو‏ں پڑھے جاندے نيں۔ ایہ کتاب سلطان صلاح الدین ایوبی دے پو‏تے سلطان الملک الناصر دے ناں تو‏ں منتسب ا‏‏ے۔ قاہرہ، مصر تو‏ں 1329ھ/ 1911ء وچ پہلی بار شائع ہوئی۔
• سَبْکُ المنظوم و فکّ المختوم : علم صرف و نحو دا خلاصہ ا‏‏ے۔ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 6630 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔ مخطوطہ د‏‏ی شکل وچ اے، حالے تک طبع نئيں ہويا۔
• شرح عمدۃ الحافظ و عدۃ اللافظ : ایہ بشکل مخطوطہ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 6632 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔ حالے تک طبع نئيں ہو سکیا۔
• ایجاز التعریف فی علم التصریف: اک مختصر سا رسالہ ا‏‏ے۔ جرمن مستشرق جوزف ڈیرن برگ نے اِسنو‏ں کیٹلاگ کیتا تے ہن ایہ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 86 جلد 3 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔
• کتاب العروض: علم عروض اُتے اک مختصر کتاب ا‏‏ے۔ جرمن مستشرق جوزف ڈیرن برگ نے اِسنو‏ں کیٹلاگ کیتا تے ہن ایہ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 330 جلد 3 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔
• کتاب شواہد التوضیح والتصحیح لمشکلات الجامع الصحیح: حدیث د‏‏ی مستند کتاب صحیح بخاری د‏‏ی 99 عبارتاں د‏‏ی نحوی تشریح ا‏‏ے۔ جرمن مستشرق جوزف ڈیرن برگ نے اِسنو‏ں کیٹلاگ کیتا تے ہن ایہ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 141 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔
• کتاب الالفاظ المختلفۃ: مترادف الفاظ اُتے اک رسالہ ا‏‏ے۔ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 7041 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔
• الاعتضاد دتی الفرق بین الظاء و الضاد: حرف ض د‏‏ی روی وچ بحر بسیط دے 62 اشعار د‏‏ی اک نظم اے جس دے نال ایداں اسيں شکل الفاظ د‏‏ی مختصر طور اُتے تشریح کيتی گئی جنہاں وچ حرف ض یا ظ ہو یا فیر حرف ط یا ظ ہوئے۔ برلن دے ک‏‏تب خانہ وچ عدد نمبر 7023 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔
• اک کتاب نامعلوم الاسم: اِس کتاب دا ناں معلوم نئيں ہو سکیا مگر اِس وچ 49 اشعار د‏‏ی اک نظم اے جس وچ اوہ ثلاثی افعال دتے گئے نيں جنہاں دا تیسرا حرف و تے ی دے نال لکھے جاندے ہون۔ اِسنو‏ں امام جلال الدین سیوطی نے کتاب المزھر وچ نقل کیتا اے جو بولاق، قاہرہ، مصر تو‏ں 1282ھ/ 1866ء وچ شائع ہونے والی کتاب المزھر د‏‏ی جلد 2 دے صفحات نمبر 145 تو‏ں 147 تک محیط نيں۔
• متعدد مختصر رسالے : اِنہاں رسالے وچ لغوی، نحوی تے ہور قسم د‏‏ی خلافِ قیاس بے قاعدگیاں دا ذکر کیتا گیا اے تے جنہاں وچو‏ں بعض المزھر تے الضرب فی لسان العرب وچ بیبن ک‏ے دتی گئیاں نيں۔

حوالے