امام ابو یوسف

امام ابو یوسف
(عربی وچ: أبو يوسف)
معلومات شخصیت
جم	سنہ 731  کوفہ
وفات	13 ستمبر 798 (66–67 سال)  بغداد
شہریت	اموی خلافت خلافت عباسیہ
شہریت
عملی زندگی
استاذ	ابو حنیفہ،  شعبہ بن حجاج
تلمیذ خاص	محمد بن حسن شیبانی،  احمد بن حنبل
پیشہ	قاضی،  مجتہد،  فلسفی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ
ملازمت	کوفہ،  بغداد
باب اسلام

ابو یوسف (پیدائش: ۱۱۳ھ/ ۷۳۱ء – وفات: ۵ ربیع الاول ۱۸۲ھ/ ۲۶ اپریل ۷۹۸ء) امام ابوحنیفہ دے شاگرد تے حنفی مذہب دے اک امام، یعقوب نام، ابویوسف کنیت، آپ امام ابوحنیفہ دے بعد خلیفہ ہادی، مہدی تے ہارون الرشید دے عہد وچ قضا دے محکمے اُتے فائز رہے تے تاریخ اسلام وچ پہلے شخص نيں جنہاں نو‏ں قاضی القضاۃ (چیف جسٹس) دے خطاب نال نوازیا گیا‘ لیکن بادشاہ دی ہاں وچ ہاں ملاکے نئيں رہے، بلکہ ہرمعاملہ وچ شریعت دا اتباع کردے، ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ دا مزاج درست کر دتا۔ آپ دی مشہور تصنیف کتاب الخراج فقہ حنفی دی مستند کتاباں وچ شمار ہُندی اے۔

نسب

ابو یوسف یعقوب بن ابراہ‏م بن حبیب بن سعد بن بحیر بن معاویہ بن قحافہ بن نفیل بن سدوس بن عبد عناف بن اسامہ بن سحمہ بن سعد بن عبد اللہ بن قدار بن معاویہ بن ثعلبہ بن معاویہ بن زید بن العوذ بن بجیلہ انصاری البجلی۔ سعد اوہی صحابی نيں جو غزوہ احد وچ رافع بن خدیج تے ابن عمر دے نال حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے سامنے پیش کیتے گئے مکر کم عمر ہونے دی وجہ تو‏ں جنگ وچ شرکت کيتی اجازت نئيں ملی۔ بعد وچ خندق تے ہور غزوات وچ شرکت دا موقع ملیا، عمر بن خطاب دے دور وچ کوفہ وچ وفات پائی۔ ابن عبد البر نے استیعاب وچ نقل کیتا اے کہ

”

غزوہ خندق دے روز نبی اکرم ﷺ نے سعد نوں دیکھیا کہ کم عمر ہونے دے باوجود وڈی بہادری نال لڑ رہیا اے تاں پُچھیا نوجوان تواڈا نام کیہ اے ؟ جواب دتا سعد بن حبتہ نبی اکرم ﷺ نے فرمایا اللہ تواڈے دادا نو‏‏ں نیک بخت بنائے ذرا میرے قریب آؤ، آپ نبی کریم ﷺ دے قریب ہوئے تو نبی اکرم ﷺ نے آپ دے سر اُتے اپنا دست شفقت پھیریا۔

“

سنہ ولادت

امام ابویوسف رحمہ اللہ کوفہ وچ سنہ۱۱۳ھ یا سنہ۹۳ھ وچ پیدا ہوئے (عام ارباب تذکرہ انہاں دا سنہ ولادت سنہ۱۱۳ھ لکھدے نيں؛ لیکن ابوالقاسم علی بن محمدالسمعانی المتوفی سنہ۴۹۹ھ تے صاحب مسالک الابصار نے لکھیا اے کہ انہاں د‏‏ی وفات ۸۹/برس د‏‏ی عمر وچ ہوئی تے وفات دے بارے وچ سب متفق نيں کہ سنہ۱۸۲ھ وچ ہوئی، اس اعتبار تو‏ں انہاں دا سنہ ولادت سنہ۹۳ھ قرار پانا چاہیے، علامہ زاہد الکوثری نے امام ابویوسف رحمہ اللہ دے سوانح تے امام ذھبی رحمہ اللہ دے رسالے دے حاشیہ وچ ایہ ثابت کيتا اے کہ سنہ۹۳ھ ودھ قرین قیاس اے ؛ انھاں نے لکھیا اے کہ معلوم ہُندا اے کہ ۹۳/ وچ ۹/کا سرامٹ کر۱۳/رہ گیا، ظاہر اے کہ سنہ ۱۱۳ھ رہ گیا، ظاہر اے کہ سنہ۱۱۳ھ وچ توان د‏‏ی ولادت قرار پانہاں نو‏ں سکدی سی، اس لئی ارباب رجال نے قیاساً سنہ۱۱۳ھ سمجھ لیا، عاجز (یعنی جناب حافظ مولا‏نا مجیب اللہ صاحب ندوی) دے خیال وچ اس د‏ی تائید اس گل تو‏ں وی ہُندی اے کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ تے امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ کوشیخین کہیا جاندا اے، ظاہر اے کہ اس تغلیب وچ عمر دا کوئی تناسب توہونا چاہیے؛ اگران د‏‏ی عمر سنہ۱۱۳ھ قرار دتی جائے توامام صاحب تے انہاں د‏‏ی عمر وچ ۳۳/برس دا تفاوت ہُندا اے تے ظاہر اے کہ اِنّے تفاوت دے نال دونے کوشیخین کہنا مناسب نئيں معلوم ہُندا)۔

تعلیم دا آغاز تے معاشی تنگی

ابتدائے عمر ہی تو‏ں انہاں کولکھݨ پڑھنے دا شوق تھا؛ مگران دے والد اپنی غربت د‏‏ی وجہ تو‏ں چاہندے سن کہ حصولِ معاش وچ انہاں کاہتھ بٹاواں، اس وجہ تو‏ں انہاں کوبہت دناں تک باقاعدہ تحصیلِ علم دا موقع نہ مل سکیا (اگے دے واقعات تو‏ں معلوم ہوئے گا کہ باقاعدہ طلب علم تو‏ں پہلے ہی انہاں د‏‏ی شادی وی ہوچک‏ی سی تے اوہ صاحب اولاد وی ہوگئے سن، انہاں دے بال بچےآں د‏‏ی معاشی ذمہ داری د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے والد تے ودھ انہاں کوحصولِ معاش پرمجبور کردے سن )؛ مگران دے ذوقِ علم نے انہاں کواتنا اُکسایا کہ ايس‏ے تنگی وترشی وچ اپنے والد دے چپکے علمائے کوفہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوݨ لگے، کوفہ وچ اودو‏ں فقہ وحدیث د‏‏ی بہت ساریاں مجلساں برپا سی، جنہاں وچ محمد بن ابی لیلی تے امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہما د‏‏ی مجالس درس کوخاص امتیاز حاصل تھا؛ چنانچہ امام ابویوسف رحمہ اللہ خصوصیت تو‏ں پہلے ابنِ ابی لیلیٰ د‏‏ی مجلسِ درس وچ حاضر ہوئے تے تقریباً ۸٬۹/برس تک اُنہاں تو‏ں کسب فیض کردے رہ‏ے، اس دے بعد امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی مجلس درس وچ شریک ہوݨ لگے تے انہاں کویہ مجلس ایسی بھائی کہ پھرامام صاحب د‏‏ی زندگی وچ اس تو‏ں علیحدہ نئيں ہوئے۔ ان دے والد کوطلب علم د‏‏ی طرف انہاں د‏‏ی حددرجہ توجہ تے انہماک تے کسب معاش تو‏ں بے پروائی بہت گراں گذرتی سی؛ چنانچہ اک دن ایہ امام صاحب د‏‏ی مجلس وچ شریک سن کہ انہاں دے والد پہنچے تے زبردستی اُنہاں کواُٹھاکرگھرلےگئے تے سمجھایا کہ ابوحنیفہ کھاندے پیندے آدمی نيں، تسيں اُنہاں د‏‏ی ریس کیو‏ں کردے ہوئے۔

اک دوسری روایت ایہ اے کہ انہاں دے والد دا انتقال بچپن ہی وچ ہوگیا سی، انہاں د‏‏ی والدہ دے لئی کوئی ذریعہ معاش نئيں سی، جدو‏ں ایہ ذرہ ہوشیار ہوئے تواُنہاں د‏‏ی والدہ نے اک کھانے د‏‏ی دوکان پراُنہاں کونوکر رکھوادتا؛ لیکن ایہ گھر تو‏ں روانہ ہُندے توبجائے ملازمت پرجانے دے امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندے تے تعلیم وچ مشغول رہندے، شام کوگھرواپس آکروالدہ تو‏ں اس دا تذکرہ نہ کردے، اک مہینہ دے بعد انہاں والدہ نے کہیا کہ دکان دار نے تسيں کونہ کچھ سکھایا تے نہ کم دا کچھ معاوضہ ہی دتا، ایہ خاموش رہ‏ے، اس پران د‏‏ی والدہ نے اُنہاں دا ہتھ پھڑیا تے دکاندار دے پاس پہنچیاں تے اس تو‏ں کہیا کہ تسيں نے اس بچہ کونہ کچھ سکھایا، نہ اُس د‏‏ی محنت تے کارگذاری دا کچھ معاوضہ ہی دتا، اس نے کہیا کہ ایہ تواک مہینہ تو‏ں میرے ایتھ‏ے آئے نيں نئيں، جدو‏ں راز فاش ہويا تووالدہ انہاں پربہت خفا ہوئیاں تے انہاں کودرس تو‏ں روک دتا؛ چنانچہ اوہ امام صاحب د‏‏ی مجلس وچ کئی روز نئيں گئے؛ انہاں نے اُنہاں کوبلايا تے کچھ رقم دتی تے کہیا تعلیم جاری رکھو۔

والد د‏‏ی تعمیلِ حکم وچ کئی روز اوہ امام صاحب د‏‏ی مجلس وچ نئيں گئے توامام صاحب رحمہ اللہ نے دریافت کیا: امام ابویوسف کوجب اس د‏ی اطلاع ملی تووہ امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے، امام صاحبؒ نے آندے ہی پُچھیا کہ اِنّے دن تو‏ں درس وچ کیو‏ں نئيں آئے؟ بولے: الشغل بالمعاش وطاعة والدي ترجمہ: کسبِ معاش د‏‏ی مشغولیت تے والد د‏‏ی اطاعت مانع رہی۔ یہ کہہ کرمجلس درس وچ بیٹھ گئے، تھوڑی دیر دے بعد اُٹھنا چاہیا توامام صاحب نے روکیا، جدو‏ں مجلس برخاست ہوگئی توامام صاحب نے چپکے تو‏ں اُنہاں کواک تھلی دتی تے فرمایا کہ اس تو‏ں اپنی ضروریات پوری کرو، ختم ہوجائے توفیر کہنا؛ گھرپہنچ کرتھیلی کھولی توسودرہم سن، اُس دے بعد اوہ برابردرس وچ شریک ہوݨ لگے، جدو‏ں چند دن گذرجاندے تودوبارہ امام صاحب اُنہاں کوکچھ رقم عنایت کردیندے۔ امام ابویوسف رحمہ اللہ کہندے نيں کہ لحاظ د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں کدی اپنی لوڑ تے انہاں د‏‏ی دتی ہوئی رقم دے ختم ہوݨ دا تذکرہ نئيں کردا تھا؛ مگروہ خود ہی اس کومحسوس کرلیا کردے سن ؛ چنانچہ انہاں نے اودو‏ں تک مدد جاری رکھی جداں تک وچ بے نیاز نئيں ہوگیا۔ (ان دے والد دے بارے وچ جوروایتاں مذکور نيں، اُنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اودو‏ں تک زندہ رہے جداں تک کہ امام ابویوسف صاحب عیال نئيں ہوگئے؛ مگراس روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ انہاں کویتیم چھڈ کردنیا تو‏ں رخصت ہوگئے سن ؛ مگراس واقعہ وچ بہت ساریاں ایسی گلاں مذکور نيں جنہاں د‏‏ی حیثیت قصہ کہانی تو‏ں ودھ نئيں اے، امام ذہبی رحمہ اللہ نے اس روایت نو‏‏ں حکی دے لفظ تو‏ں بیان کرکے کمزور کردتا۔ اک دوسری روایت وچ اے کہ امام صاحب رحمہ اللہ تو‏ں اُنہاں دے والد نے کہیا کہ میرا لڑکایعقوب آپ د‏‏ی مجلسِ درس وچ شریک ہُندا اے تے رات دن حصولِ علم وچ مشغول رہندا اے، میرے کئی بچے نيں تے پھریہ وی اللہ دے فضل تو‏ں میری طرح صاحب اہل وعیال نيں، انہاں تو‏ں کہیے کہ ایہ دن کوآپ دے درس وچ شریک ہاں تے اس دے بعد جووقت بچے اس وچ اپنے اہل وعیال د‏‏ی کفالت کاس امان کرن، انہاں دونے روایتاں وچ کوئی تضاد نئيں اے، ممکن اے کہ انہاں دے والد د‏‏ی گفتگو دے بعد ہی امام صاحب نے انہاں د‏‏ی مدد شروع کردتی ہو؛ تاکہ حصولِ معاش وچ انہاں کودقت اُٹھانی نہ پئے تے انہاں دا وقت برباد نہ ہوئے۔

امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی خدمت وچ آمد د‏‏ی وجہ

امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی مڈھلی سِکھیا وتربیت دے بارے وچ کوئی تفصیل کتاباں وچ نئيں ملدی، اُتے د‏‏ی روایات تو‏ں اِنّا توضرور پتہ چلدا اے کہ انہاں نے جوکچھ حاصل کیتا، اس وچ انہاں دے ذا‏تی ذوق وشوق دے نال امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی مالی امداد تے تکفل کوبھی دخل رہیا اے ؛ ورنہ انہاں دے والدین د‏‏ی حالت اس قابل نئيں سی کہ اوہ تعلیم دے لئی وقت کڈ سکدے۔ اوپریہ ذکربھی آچکيا اے کہ امام ابویوسف سب تو‏ں پہلے محمدبن ابی لیلی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے اُنہاں تو‏ں کسب فیض شروع کیا؛ مگرکئی برس دے بعد پھروہ امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ آنے جانے تے اُنہاں دے درس وچ شریک ہوݨ لگے، امام ابویوسف نے ابن ابی لیلی د‏‏ی مجلسِ درس کوچھڈ کرکیو‏ں امام صاحب د‏‏ی صحبت اختیار کيتی، اس بارہ وچ ارباب تذکرہ بہت ساریاں گلاں لکھدے نيں؛ مگران وچ بعض گلاں بالکل بے نیہہ معلوم ہُندیاں نيں، اس لئی اسيں اُنہاں د‏‏ی قدرے تفصیل کردے نيں۔ ان دے پہلے استاذ محمد بن ابی لیلی ممتاز تابعی عبدالرحمن بن ابی لیلی دے صاحبزادے تے خود ممتاز تبع تابعین وچ سن، اموی تے عباسی دونے دوراں وچ برساں قاضی رہ چکے سن، اس لئی انہاں دا علم تے تجربہ دونے وسیع سی، امام ابویوسف نے انہاں تو‏ں علمی تے عملی دونے طرح تو‏ں فیض اُٹھایا تھا؛ اس زمانہ وچ کوئی طالب علم اوہ وی فقہ دا امام اعظم د‏‏ی مجلس درس تو‏ں بے نیاز نئيں رہ سکدا تھا؛ چنانچہ امام ابویوسف رحمہ اللہ فرماندے نيں کہ ابن ابی لیلی باوجود اپنے ذا‏تی فضل وکمال تے علمی منزلت دے جدو‏ں کوئی مشکل مسئلہ آندا توسب تو‏ں پہلے امام صاحب د‏‏ی رائے معلوم کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن، اس تو‏ں مجھ کوخیال پیدا ہويا کہ امام صاحب دے درس وچ وی ضرور شریک ہونا چاہیے؛ مگراستاذ دا احترام ولحاظ اس وچ مانع سی، اس وجہ تو‏ں میری ہمت اوتھ‏ے جانے د‏‏ی نئيں پڑدی سی؛ لیکن بعد وچ کچھ ایداں دے واقعات پیش آئے کہ محمد بن ابی لیلیٰ د‏‏ی مجلس تو‏ں منقطع ہوک‏ے اوہ ہمیشہ دے لئی امام صاحب د‏‏ی مجلس تو‏ں وابستہ ہوگئے۔ اہلِ تذکرہ نے اس سلسلہ وچ متعدد ایداں دے واقعات لکھے نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ تے انہاں دے شیخ وچ بعض مسائل وچ اختلاف پیدا ہويا، جس دے نتیجہ وچ انہاں نے انہاں د‏‏ی مجلسِ درس چھڈ دتی تے امام اعظم رحمہ اللہ د‏‏ی مجلسِ درس وچ آک‏ے زانوئے تلمذ تہ کرنے لگے؛ لیک نعاجز دے نزدیک متعدد وجوہ د‏‏ی بناپریہ گل کلیۃً صحیح نئيں معلوم ہُندی: (۱)اک ایہ کہ اگرامام ابویوسف کواپنے استاد تو‏ں اک یامتعدد مسائل وچ اختلاف ہوگیا سی تویہ کوئی ایسی اہ‏م گل نئيں سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انہاں د‏‏ی مجلسِ درس چھڈ دیندے، کيتا بعد وچ خود امام ابویوسف نے امام صاحب تو‏ں متعدد امور ومسائل وچ اختلاف نئيں کيتا سی، اس لئی نفس اختلاف مسائل کوترکِ درس دا سبب قرار دینا صحیح نئيں ا‏‏ے۔ (۲)یہ کہ اگرقاضی محمد بن ابی لیلیٰ تو‏ں اختلاف مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں کوتنفر پیدا ہوگیا ہُندا تے ايس‏ے بناپران د‏‏ی مجلس درس چھڈ بیٹھے ہُندے توامام اعظم د‏‏ی درسگاہ تو‏ں فارغ ہوݨ دے بعد جدو‏ں اوہ خود مسنددرس وقضا پربیٹھے تواپنے تلامذہ دے سامنے امام صاحب تے ابن ابی لیلیٰ دے اختلافی مسائل کومساویانہ طور پربیان نہ کردے؛ بلکہ ہرمسئلہ پرابن ابی لیلی پرنکیر کردے؛ لیکن انہاں نے کدی ایسا نئيں کيتا۔ ایداں دے تمام مخلف فیہ مسائل کوامام محمد نے اک کتاب وچ اختلاف ابی حنیفہ وابن ابی لیلیٰ وچ جمع کردتا اے، جوحیدرآباد وچ چھپ گئی اے، اس دے دیکھݨ تو‏ں اندازہ ہوجاندا اے کہ انہاں دے دل وچ اپنے دونے استاداں دا احترام آخروقت تک باقی سی ۔ (۳)تیسری ایہ کہ امام سرخسی رحمہ اللہ نے مبسوط دے آخر وچ جتھے امام صاحب تے قاضی ابن ابی لیلی دے اختلافی مسائل دا ذکر کيتا اے، اوتھ‏ے امام ابویوسف تے ابن ابی لیلی دے اسباب اختلاف دا وی ذکر کيتا اے، اوہ کہندے نيں کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ نے ۹/برس ابن ابی لیلی د‏‏ی خدمت وچ تعلیم حاصل کيتی؛ پھراِنّی ہی مدت امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ رہے اس دے بعد قیل (کہیا گیا اے ) دے لفظ تو‏ں مذکورہ بالا سبب دا ذکر کيتا اے، جوبعض لوکاں دے نزدیک استادوشاگرد دے درمیان کشیدگی دا باعث ہويا؛ مگرقیل دے لفظ تو‏ں اس واقعہ دا ذکر کرنا بجائے خود اس دے ضعف کوظاہر کردا ا‏‏ے۔ اصل گل ایہ اے کہ ایہ علومِ دینیہ دے جمع وتدوین دا ابتدائی زمانہ سی، جوسیکڑاں تے ہزاراں اہلِ علم دے سیناں تے سفیناں وچ منتشر سن، اس لئی اودو‏ں دا ایہ دستور سی کہ طلبہ ودھ تو‏ں ودھ اہلِ علم واصحاب درس دے پاس جاک‏ے استفادہ کردے سن ؛ تاکہ انہاں منتشراجزا کووہ اپنے اپنے سینہ وسفینہ وچ جمع کرسکن؛ چنانچہ اس دور دا کوئی ایسا ممتاز اہلِ علم نئيں ملے گا جس دے سینکڑاں د‏‏ی تعداد وچ شیوخ نہ رہے ہوݨ، اس لئی امام ابویوسف رحمہ اللہ جداں طباع تے ذہین طالب علم صرف اک استاد پرکِداں قناعت کرسکدے سن ؛ انھاں نے وی دستورِ زمانہ دے مطابق وکھ وکھ شیوخ واستاداں د‏‏ی خدمت وچ جاک‏ے زانوے ادب تہ کیہ ہوئے گا تے ازدیاد علم دا ایہی شوق انہاں کوابن لیلی د‏‏ی مجلس درس تو‏ں اُٹھاکرامام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی مجلس درس وچ لیایا ہوئے گا۔ اس لئی اک شیخ دے ایدھرو‏ں دوسرے شیخ دے پاس جانے د‏‏ی وجہ خواہ مخواہ ناراضگی ہی قرار دینا صحیح نئيں اے، ایہ صحیح اے کہ امام صاحب تے ابن ابی لیلی وچ بعض فقہی مسائل وچ اختلاف سی، اس لئی ابتداً خود امام ابویوسف کوامام صاحب د‏‏ی مجلس درس وچ جانے وچ تامل سی کہ کدرے ایسا نہ ہوکہ انہاں کواس تو‏ں تکلیف ہو؛ مگرقاضی ابن ابی لیلیٰ تو‏ں کدرے ایہ ثابت نئيں اے کہ خود انہاں نے اس تو‏ں اپنے شاگرد کوروکیا ہو؛ پھرامام صاحب تے ابن ابی لیلیٰ دا اختلاف نفسانیت پرمبنی نئيں سی کہ اوہ اک دوسرے تو‏ں استفادہ وچ مانع ہُندے؛ چنانچہ ابن ابی لیلیٰ دے بارے وچ خود امام ابویوسف رحمہ اللہ دا بیان اے کہ مشکل مسائل وچ علانیہ امام صاحب د‏‏ی رائے دریافت کردے سن ۔

تحصیلِ علم د‏‏ی مدت

امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی تحصیلِ علم یااستفادہ د‏‏ی کل مدت کِنّی اے، تذکرہ نویساں د‏‏ی روایتاں اس دے بارے وچ وکھ وکھ نيں، یوسف بن ابی سعد نے خود امام ابویوسف تو‏ں روایت کيتی اے کہ انہاں نے فرمایا کہ امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی خدمت وچ میری آمدورفت مسلسل ۲۹/برس رہی دوسری روایت اے کہ ستاراں برس انہاں د‏‏ی صحبت وچ رہیا تیسری روایت اے کہ امام سرخسی د‏‏ی اے جواُتے نقل ہوئی اے کہ ۹/برس ابن ابی لیلی د‏‏ی خدمت وچ تے ۹/برس امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی مجلس درس وچ رہ‏‏ے۔ بظاہر انہاں وچ دوروایتاں قابلِ تسلیم نئيں معلوم ہُندیاں؛ اگرپہلی روایت تسلیم کيت‏ی جائے توان د‏‏ی تعلیم دا زمانہ کم تو‏ں کم ۳۸/برس قرار پائے گا، ۹/برس ابنِ ابی لیلی د‏‏ی خدمت وچ تے ۲۹/برس امام صاحب د‏‏ی صحبت وچ ، دوسری روایت پراعتبار کيتا جائے تومدتِ تعلیم ۲۶/برس ہُندی اے، اس وچ اگردوسرے شیوخ تو‏ں استفادہ د‏‏ی مدت وی شام‏ل کرلئی جائے تومعلوم نئيں ایہ مدت کتھے تو‏ں کتھے پہنچ جائے، اس ل یے ایہ کسی طرح صحیح نئيں ہوسکدا کہ انہاں نے اِنّی طویل مدت صرف حصولِ تعلیم پرصرف د‏‏ی ہوئے گی، امام سرخسی رحمہ اللہ نے جومدتِ تعلیم دسی اے، یعنی ۱۸/برس اوہ وی امام ابویوسف جداں قوی الحافظہ، ذہین، طباع تے غیرمعمولی فہیم طالب علم دے لئی گوبہت اے ؛ پ‏ر اس د‏ی صحت پریقین کيتا جاسکدا اے ؛ پھریہ روایتاں اودو‏ں تے ودھ کمزور ہوجاندیاں نيں، جداں کہ انہاں دا سنہ ولادت ایہی تذکرہ نگار سنہ۱۱۳ھ قرار دیندے نيں، اس لئی کہ امام ابوحنیفہ د‏‏ی وفات سنہ۱۵۰ھ وچ ہوئی، اس لحاظ تو‏ں امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی عمراُنہاں د‏‏ی وفات دے وقت صرف ۳۷/برس د‏‏ی سی، جوپہلی روایت دے مطابق انہاں د‏‏ی مدت تعلیم تو‏ں وی کم ا‏‏ے۔ اِنہاں روایتاں وچ اس طرح تطبیق دتی جاسکدی اے کہ پہلی روایت وچ امام ابویوسف نے اوہ عمر دسی ہوجس وچ اوہ امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ گئے، اس د‏ی تائید اس تو‏ں وی ہُندی اے کہ جدو‏ں اوہ امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے نيں توان د‏‏ی عمر کافی سی تے صاحب اہلِ وعیال وی سن، جداں کہ انہاں دے والد دے واقعہ دے سلسلہ وچ ذکرآچکيا اے، دوسری روایت وچ انہاں نے پوری مدت تعلیم دسی ہو تے تیسری روایت وچ صرف امام صاحب دے نال اپنی رفاقت دا زمانہ دسیا ہو، جنہاں کورواۃ نے باہ‏م خلط ملط کردتا ہو، انہاں روایتاں تو‏ں بہرِحال اِنّی گل توضرور ثابت ہُندی اے کہ انہاں نے اپنی زندگی دا سب تو‏ں قیمتی تے طویل زمانہ ابی لیلی تے امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی خدمت وصحبت وچ گذارا۔

علمِ دین تو‏ں شغف

اوپرذکر آچکيا اے کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ نہایت ہی غریب تے عسیرالحال باپ دے فرزند سن، اس لئی بچپن ہی وچ حصولِ معاش دا سوال انہاں دے لئی پیدا ہوگیا تھا؛ مگران کوطبعا علم دین تو‏ں اِنّا شغف تے ذوق سی کہ معاش د‏‏ی تنگی تے عسرت د‏‏ی زندگی انہاں د‏‏ی تحصیل علم د‏‏ی راہ وچ مانع نہ ہوسکی تے اگرکدی مانع ہوئی تے اوہ مجبوراً کسب معاش د‏‏ی طرف مائل ہوئے وی توان دے مشفق استاد نے لوڑ پوری کرکے مانع کودور کردتا، اُنہاں دے ذوق وشغف دا اندازہ اس تو‏ں کرنا چاہیے کہ یوسف بن سعید دا بیان اے کہ امام ابویوسف نے اک مدت تک امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ آمدورفت دا سلسلہ جاری رکھیا؛ مگراس طویل مدت وچ اک دن وی ایسا نئيں گذرا، جس وچ اوہ فجر د‏‏ی نماز وچ اُنہاں دے نال شریک نہ رہے ہوݨ۔

امام ابویوسف دا خود بیان اے کہ وچ برساں امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی رفاقت وچ رہیا؛ مگربجز بیماری دے عیدالفطر وعیدالضحیٰ دے دن وی انہاں تو‏ں جدا نئيں ہويا (حسن التقاضی) غورکیجئے!کہ انہاں دودناں د‏‏ی خوشی ومسرت وچ ہرشخص اپنے گھروالےآں دے نال ہُندا اے ؛ لیکن انہاں نے مجلس علم د‏‏ی شرکت تے امام صاحب د‏‏ی معیت ورفاقت کوعیدین د‏‏ی خوشی ومسرت پرترجیح دتی، مناقب موفق وچ اے کہ امام ابویوسف دے کسی بچہ دا انتقال ہوگیا؛ مگروہ اس دے جنازہ تے تدفین وچ اس لئی شریک نہ ہوسک‏‏ے کہ مبادا امام صاحب دے درس واملا دا کوئی حصہ چھُٹ نہ جائے، خود فرماندے نيں: مات ابن لي، فلم أحضر جهازه ولادفنه وتركته على جيراني وأقربائي، مخافة أن يفوتني من أبي حنيفة شئ لاتذهب حسرته عنى۔

میرے اک بچہ دا انتقال ہوگیا؛ لیکن وچ اس د‏ی تجہیز وتدفین وچ شریک نئيں ہويا تے اس کواپنے پڑوسیاں تے عزیزاں د‏‏ی ذمہ داری پرچھڈ دتا کہ کدرے ایسا نہ ہوکہ امام ابوحنیفہ دے درس دا کوئی حصہ چھُٹ جائے تے مینو‏ں اس د‏ی حسرت رہ جائے۔ اس تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ انہاں کوعلمِ دین تو‏ں کتنا ذوق تے شغف سی تے امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی مجلس درس د‏‏ی انہاں د‏‏ی نگاہ وچ کیہ قدروقیمت سی، اس واقعہ تو‏ں اس عہد د‏‏ی اسلامی معاشرت پربھی کچھ روشنی پڑدی اے، اس زمانہ وچ ہمدردی، مواست تے اخوت اس درجہ عام سی کہ امام ابویوسف نے اپنے لختِ جگر دے جنازہ تے تدفین وچ اس لئی شرکت ضروری نئيں سمجھی کہ اوہ گرنہ وی شریک ہوݨ گے توان دے اعزہ، اقربا تے پڑوسی اس کم کواپنا ذا‏تی کم سمجھ کرپوا کردین گے، مناقب کردتی وچ ایہ وی اے کہ امام ابویوسف اپنے والد دے جنازہ وچ وی امام صاحب د‏‏ی مجلس درس دے چھُٹ جانے دے خیال تو‏ں شریک نئيں ہوسک‏‏ے سن، ممکن اے کہ دونے واقعے اک ہی ہاں تے راویاں نے دوکردتا ہو اُتے ذکرآچکيا اے کہ تنگی وعسرت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے والد اک بار انہاں کودرس تو‏ں اُٹھالئی گئے سن، احمد بن مکی دے بیان دے مطابق درس تو‏ں اُٹھالے جانے دا واقعہ اک ہی بار پیش نئيں آیا؛ بلکہ بسااوقات اک ہی دن وچ کئی کئی بار بیش آندا سی، پوا واقع ایہ اے، کہ عبدالحمید الحمانی کہندے نيں کہ امام ابویوسفؒ دے والد امام ابوحنیفہؒ د‏‏ی مجلس درس وچ آندے تے اُنہاں دا ہتھ پکڑکراُٹھالے جاندے؛ لیکن تھوڑی دیر دے بعد اوہ اپنے والد د‏‏ی نظر بچاکر پھرآجاندے اُنہاں دے والد پھرآندے تے اُنھاں واپس لے جاندے؛ ایتھ‏ے تک کہ اک دن انہاں دے والد بہت غصہ وچ مجلس درس وچ آئے تے اپنے صاحبزادہ کوبہت سخت وسست کہیا تے اہلِ مجلس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: یعصینی ہذا الولد انتم تعینونہ۔ ترجمہ: میرا لڑکا بار بار میری عدول حکمی کردا ا‏‏ے۔

امام صاحب نے انہاں تو‏ں فرمایا کہ تسيں کیہ چاہندے نيں، بولے ایہ بازار جاک‏ے کچھ کماواں تے اہل وعیال د‏‏ی پرورش وچ میرا ہتھ بٹاواں، امام صاحب نے فرمایا انشاء اللہ اس کارِ خیر وچ اسيں انہاں د‏‏ی مدد کرن گے؛ لیکن انہاں نے اس کوکچھ پسند نئيں کیتا، بالآخر امام صاحب نے ذرا تلخ لہجہ وچ فرمایا کہ اگرآپ انہاں کوتعلیم تو‏ں روکنا چاہندے نيں تواس وچ آپ د‏‏ی قطعی مدد نئيں کيت‏ی جاسکدی، ہاں کفاف دے سلسلہ وچ اسيں انہاں د‏‏ی مدد دے لئی تیارہیاں، آپ براہِ کرم واپس جاواں تے اس مقدس کم تو‏ں نہ روکيتے۔ بعض روایتاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ علم دین تو‏ں انہاں کوجوشغف وانہماک سی، اس د‏ی شکایت محض انہاں دے والدین ہی کونئيں سی؛ بلکہ انہاں د‏‏ی اہلیہ کوبھی سی، فرماندی سی کہ اوہ دن بھرتوامام صاحب د‏‏ی خدمت وچ رہندے سن تے رات کوگھر آندے سن تے کدی کدی رات کوبھی اوتھے رہ جاندے سن تے کئی کئی دن گھر نئيں آندے سن، اک دن ایہ امام ابویوسف د‏‏ی شکایت لے کرامام صاحب د‏‏ی خدمت وچ پہنچیاں تے عرض کيتی کہ ایہ آپ دے شاگرد ساڈے نان ونفقہ د‏‏ی طرف کوئی توجہ نئيں کردے، صرف پڑھنے پڑھانے ہی وچ لگے رہندے نيں، امام صاحب رحمہ اللہ نے اُنہاں کوسمجھایا تے صبر د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے فرمایا کہ ایہ عسرت تے تنگ دستی دے دن انشاء اللہ جلد ختم ہوجاواں گے تے تسيں لوک انہاں تو‏ں جوتوقع رکھدے ہو اس تو‏ں ودھ تسيں کوملے گا۔ اس تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ حصول علم دین د‏‏ی راہ وچ انہاں دے لئی کِنے موانع سن، جنہاں کوکچھ توان دے طبعی ذوق وشوق نے دور کرلیا تے کچھ امام صاحب د‏‏ی نظرِالتفات تے مالی مدد نے، واقعہ ایہ اے کہ اگرامام صاحب د‏‏ی نظرِ التفات نہ ہُندی تووہ بہت دناں تک انہاں موانع د‏‏ی تاب نہ لاسکدے تے علم دین تو‏ں محروم رہ جاندے۔

دوسرے شیوخ حدیث تو‏ں استفادہ

قاضی ابن ابی لیلی دے تلمذ تے امام صاحب جداں فقیہ ومجتہد د‏‏ی خدمت ورفاقت وچ رہنے دے بعد کسی دوسرے صاحب کمال دے سامنے انہاں کوزانوے تلمذ تہ کرنے د‏‏ی لوڑ ہی نئيں سی، جداں کہ اوہ خود فرماندے نيں: ماکان فی الدنیا مجلس احب الی من مجلس ابی حنیفۃ وابن ابی لیلیٰ فانی مارایت فقیہا افقہ من ابی حنیفہ ولاقاضیا خیرا من ابن ابی لیلی۔ ترجمہ:مینو‏ں دنیا وچ کوئی مجلس درس امام ابوحنیفہ تے ابن ابی لیلی د‏‏ی مجلس درس تو‏ں ودھ محبوب نئيں اے، اس لئی کہ نہ توميں نے امام ابوحنیفہ جداں بہتر فقیہ دیکھیا تے نہ ابن ابی لیلی جداں قاضی۔ لیکن ہراستاذ فن د‏‏ی کچھ نہ کچھ خصوصیت ہُندی اے، اس لئی متقدمین وچ عام دستور سی کہ اوہ ودھ تو‏ں ودھ اساتذۂ فن د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے اُنہاں تو‏ں کسب فیض کردے سن ؛ چنانچہ امام ابویوسف وی بے شمار شیوخ حدیث وفقہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے انہاں دے چشمہ علم تو‏ں اپنی تشنگی بجھائی، امام ابویوسف نے جنہاں شیوخ تے استاداں فقہ وحدیث تو‏ں استفادہ وروایت کيتی اے انہاں د‏‏ی تعداد سوسے متجاوز اے، اسيں انہاں وچو‏ں انہاں چند مشاہیر دا ناں ایتھ‏ے درج کردے نيں، جنہاں د‏‏ی روایتاں کتاباں الخراج وچ موجود نيں: ابان بن عباس، ابواسحاق الشیبانی، اسرائیل بن ابی اسحاق، اسماعیل بن ابراہیم المہاجر، اسماعیل بن ابی خالد، اسماعیل بن علیہ، اسماعیل بن مسلم، ایوب بن عتبہ، ابوبکر بن عبداللہ الہذلی، ثابت ابوحمزۃ الشمالی، (ترمذی دے رواۃ وچ نيں) ابن جریج، حجاج بن ارطاۃ، جریز بن عثمان، حسن بن دینار، حسن بن علی بن عمارہ، حصین بن عمروبن میمون، حنظلہ بن ابی سفیان، روح ابن پاندھی، سعید بن عروبہ، سعید بن مرزبان، سعید بن مسلم، سفیان بن عیینہ، سلیمان التیمی، سلیمان بن مہران الاعمش، سماک بن حرب، طلحہ بن یحییٰ، طارق بن عبدالرحمن، عاصم الاحول، عبداللہ بن سعید المقبری، عبداللہ بن علی، عبیداللہ بن عمر، عبداللہ بن محرر، عبداللہ بن واقد، عبداللہ بن ابولید المدنی، عمربن دینار، عمروبن میمون بن مہران، غیلان بن فیس الہمدانی، الفضل بن مرزوق، قیس بن الربیع، قیس بن مسلم، لیث بن سعد، امام مالک بن انس، مالک بن مغول، محمد بن اسحاق صاحب المغازی، محمد بن ابی حمید، محمد بن السائب الکلبی، محمد بن سالم، محمد بن طلحہ، محمدبن عبداللہ، محمد بن عمروبن علقمہ، مسعربن کدام، مسلم الخزاعی، مطرف ابن طریف، ابومعشر، مغیر بن مقسم، نافع مولی بن عمر، نصر بن طریف، ابن ابی نجیح، ہشام بن عروہ، ہشام بن سعید رحمہم اللہ۔ اس لسٹ وچ بعض ممتاز تابعین دا ناں وی نظر آئے گا، اس وچ انہاں شیوخ حدیث وفقہ دے ناں وی نيں، جنہاں کوحدیث وفقہ وچ امامت دا مقام حاصل سی، علامہ زاہد الکوثری نے انہاں دے ۱۰۴/شیوخ دا تذکرہ کيتا اے، علاوہ براں انہاں د‏‏ی کتاب الخراج وچ متعدد جگہ پرغیرواحد من علماء اہل المدینۃ وغیرہ دے لفظاں ملدے نيں، جنہاں تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ مدینہ وچ انہاں دے شیوخ بکثرت سن ؛ حالانکہ اس لسٹ وچ صرف چند ناں آئے نيں۔

امام مالک رحمہ اللہ نال ملاقات

امام ابویوسف رحمہ اللہ تے امام مالک رحمہ اللہ ہ‏م عصر سن تے دونے درجہ اجتہاد پرفائز سن، اس لئی انہاں دونے وچ بعض اجتہادی مسائل وچ اختلاف سی جنہاں دے بارے وچ بالمشافہ گفتگو وی ہوئی تے امام ابویوسف رحمہ اللہ نے باوجود معاصرت دے بعض مسائل وچ امام مالک رحمہ اللہ د‏‏ی رائے کوترجیح دتی، ایہ اختلاف بعض انہاں فروعی مسائل وچ سی، جنہاں دا تعلق تمدن، معاشرت تے معاملات تو‏ں سی، مثلاً اودو‏ں تمام اسلامی ملکاں وچ غلہ وغیرہ دے وزن کرنے دے لئی صاع، مد تے رطل وغیرہ رائج سن ؛ مگران کاوزن ہرملک وچ وکھ وکھ سی تے ہرجگہ دے علماء اپنے ایتھ‏ے دے پیماناں کوصحیح سمجھدے سن تے انہاں ہی تو‏ں عشرہ صدقہ فطر وغیرہ وچ کم لینے د‏‏ی ہدایت کردے سن، امام ابویوسف رحمہ اللہ کوفہ دے رہنے واے سن، اس لئی اوہ کوفی پیمانہ کوصحیح سمجھدے سن ؛ مگرجب اوہ امام مالک تو‏ں ملے توانہاں نے انہاں کومدنی صاع دکھایا تے فرمایا کہ ایہی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا صاع اے، اس دے بعد تو‏ں امام ابویوسف رحمہ اللہ نے اپنی رائے تو‏ں رجوع کرلیا (اس روایت دے بارے وچ ماہذ الکوثری نے لکھیا اے کہ رجوع دا ذکر صحیح نئيں اے تے پھرانہاں نے اس روایت کوناقابل اعتبار ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے ؛ مگریہ انہاں د‏‏ی شدت پسندی اے جس دا اوہ ہرمسئلہ وچ اظہار کردے نيں، اس تو‏ں امام ابویوسف د‏‏ی عظمت وچ کوئی فرق نئيں آندا)۔

موطائے امام مالک د‏‏ی تدوین دے وقت حدیث وآثار دا کوئی دوسرا جامع مجموعہ نئيں سی، اس لئی اس عہد وچ اس د‏ی روایت وسماع سب تو‏ں ودھ قابل فخرچیز سمجھی جاندی سی، جنہاں کویہ فخرنصیب نئيں ہُندا سی، انہاں دا وڈا نقص تصور کيتا جاندا سی، امام ابویوسف رحمہ اللہ نے موطا دا سماع براہِ راست امام مالک تو‏ں نئيں کيتا تھا؛ بلکہ انہاں دے مشہور تے جلیل القدر شاگرد اسدبن فرات صقلبی تو‏ں کيتا تھا؛ ايس‏ے بناپر امام محمد انہاں دے بارے وچ کہیا کردے سن کہ امام ابویوسف نے علم حدیث د‏‏ی صرف مہک پائی اے یعنی انہاں نے توامام مالک د‏‏ی خدمت وچ رہ کرمؤطا دا سماع کيتا سی تے امام ابویوسف کویہ شرف حاصل نئيں سی (امام ابویوسف دا علم حدیث وآثار وچ اِنّا وسیع سی کہ انہاں کوبراہِ راست سماع د‏‏ی لوڑ ہی نئيں سی؛ بلکہ اس دا مطالعہ انہاں دے لئی کافی سی تے امام محمد دا مطالعہ چونکہ حدیث وآثار وچ امام مالک د‏‏ی خدمت وچ وسیع ہويا سی، اس لئی انہاں نے اس د‏ی لوڑ محسوس کيت‏ی ہوئے گی؛ ايس‏ے بناپر انہاں نے امام ابویوسف دے بارے وچ ایہ رائے دی؛ مگرامام ابویوسف نے جوعلمی یادگاراں چھڈی نيں، انہاں دے دیکھݨ دے بعد کون کہہ سکدا اے کہ انہاں کوعلم حدیث وچ درک نئيں سی)۔

محمدبن اسحاق صاحب المغازی تے امام ابویوسف

جس زمانہ وچ امام ابویوسف امام صاحب دے حلقہ درس وچ بیٹھ کراکتساب فیض کررہے سن ؛ ايس‏ے زمانہ وچ محمد بن اسحاق کوفہ آئے، جوسیرومغازی دے امام سمجھ‏‏ے جاندے سن، انہاں د‏‏ی علمی شہرت تے کشش امام ابویوسف نو‏‏ں انہاں دے حلقہ درس وچ کھچ لائی، انہاں دے نال انہاں دے کئی رفقاء وی سن ؛ جنہاں نے کتاب المغازی دے سماع د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی تے اوہ تیار ہوگئے، امام ابویوسف دا بیان اے کہ وچ کئی مہینہ تک سماع وچ مشغول رہیا تے امام صاحب دے حلقہ درس تے خدمت وچ نہ جاس دا، جدو‏ں پوری کتاب ختم ہوگئی توامام صاحب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، امام صاحب نے غیرحاضری د‏‏ی وجہ دریافت کيت‏ی توکہیا کہ وچ محمد بن اسحاق تو‏ں اُنہاں د‏‏ی کتاب المغازی دا سماع کررہیا سی، اس لئی حاضر نہ ہوسکا، ایہ سن کرامام صاحب نے محمد بن اسحاق دے علم وروایت پراپنے عدم اطمینان دا اظہار کیا؛ مگرامام ابویوسف نے کمال ادب دے نال اپنے شفیق ومہربان استاد دے سامنے صاحب مغازی دے علم وفضل دا اعتراف کيتا اس روایت کوابنِ خلکان نے وی نقل کيتا اے ؛ مگراس وچ ایہ وادھا اے کہ امام ابویوسف نے امام صاحب دے جواب وچ بے دھڑک کہیا کہ آپ وی توعلم دے مدعی نيں؛ لیکن ایہ نئيں جاݨدے کہ غزوۂ بدر پہلے ہويا اے یاغزوۂ اُحد، ظاہر اے کہ ایہ روایت کسی طرح صحیح نئيں ہوسکدی، جس د‏‏ی مجلس درس امام ابویوسف دے نزدیک سب تو‏ں ودھ پرکشش تے محبوب ہو تے جتھے انہاں نے اپنی زندگی دا سب تو‏ں قیمتی تے طویل حصہ گذارا ہو، اس دے سامنے امام ابویوسف ایہ جسارت نئيں کرسکدے سن ؛ پھرامام محمد د‏‏ی کتاب السیر الصغیر جس کوامام صاحب نے املا کرایا سی، اس دے دیکھݨ دے بعد کون کہہ سکدا اے کہ امام صاحب خدانخواستہ مغازی وسیر تو‏ں ناواقف سن ؛ پھرامام ابوحنیفہ نے سیرومغازی د‏‏ی تکمیݪ امام شعبی نال کيتی سی، جواپنے زمانہ وچ سیرومغازی دے امام سمجھ‏‏ے جاندے سن، جنہاں د‏‏ی وسعت علم تے تبحر وچ کِسے کوکلام نئيں اے، ایہ ضرور اے کہ جس طرح امام صاحب نے قرآن وحدیث وفقہ کواپنا خاص فن بنالیا تھا؛ ايس‏ے طرح انہاں کواس فن د‏‏ی طرف خاص توجہ کرنے دا موقع نہ مل سکا؛ ورنہ کون کہہ سکدا اے کہ اوہ اس تو‏ں عاری سن، اِس روایت دا راوی معافی البحریری اے جس کوائمہ رجال نے ضعیف اورناقابل اعتبار ٹھہرایا ا‏‏ے۔

حلقۂ درس

اتنے ائمہ روزگار وشیوخ زمانہ تو‏ں استفادہ وحصولِ تعلیم دے بعد انہاں کواپنا علیحدہ حلقہ درس قائم کرنے دا خیال پیدا ہويا تے قائم وی کرلیا؛ مگراس د‏ی اطلاع امام صاحب کونئيں دی، امام صاحب کومعلوم ہويا تواپنے کسی شاگرد دے ذریعہ چند مسائل دریافت کرائے، جنہاں دے جواب تو‏ں اوہ مطمئن نئيں ہويا تے ايس‏ے وقت اس د‏ی تردید کی، ہن امام ابویوسف رحمہ اللہ کواحساس ہويا کہ انہاں نے پہلے ازوقت حلقہ درس قائم کردتا؛ چنانچہ اوہ امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ آئے تے اپنی اس تقصیر دا اعتراف کیتا، امام صاحب نے فرمایا: تزبیت قیل اَنْ تحصرم۔ ترجمہ:تم انگور ہوݨ تو‏ں پہلے ہی منقی بن گئے (یعنی پختہ کار ہوݨ تو‏ں پہلے ہی درس وتدریس دا کم شروع کردتا)۔ اس سلسلہ د‏‏ی اک روایت ایہ اے کہ اک بار اوہ بیمار پئے، امام صاحب انہاں د‏‏ی عیادت دے لئی گئے، مزاج پرسی دے بعد امام صاحب نے فرمایا کہ مجھ کوتم تو‏ں وڈی توقعات نيں تے تسيں مسلماناں دے لئی بہت مفید ہوسکدے ہو (مناقب کردتی) جدو‏ں امام ابویوسف اچھے ہوئے توان کواپنا وکھ حلقہ درس قائم کرنے دا خیال پیدا ہويا، جو عمل وچ وی آگیا؛ مگراس دے بعد وی، امام صاحب رحمہ اللہ د‏‏ی مجلس درس وچ آمدورفت قائم رہی، اک بار آئے توکوئی دقیق مسئلہ امام صاحب رحمہ اللہ تو‏ں دریافت کیتا، جس کوسن کرامام صاحب کووڈا تعجب ہويا، فرمایا: سبحان اللہ اک شخص جواپنا وکھ حلقہ قائم کردا اے، خدا دے دین پرگفتگو کردا اے، تلامذہ د‏‏ی اک وڈی تعداد کوخطاب کردا تے درس دیندا اے، اوہ اجارہ دا اک مسئلہ اچھی طرح نئيں جاݨدا؛ پھرآپ نے بطورِ نصیحت فرمایا: مَنْ ظَنَّ أَنَّهُ يَسْتَغْنِي عَنْ التَّعَلُّمِ لِیَتَبَكِّ عَلَى نَفْسِهِ۔ (مناقب کردتی) ترجمہ:جوگمان کردا اے کہ اوہ حصولِ تعلیم تو‏ں مستغنی ہوگیا اے اس کواپنے اُتے رونا چاہیے۔ غالباً ایہ واقعہ اودو‏ں دا ہوئے گا، جدو‏ں حالے امام ابویوسف رحمہ اللہ دا علم پختہ نئيں ہويا سی تے انہاں وچ مجتہدانہ شان نئيں پیدا ہوئی سی، ایسا بہت ہُندا اے کہ لوک جلد ہی اپنے کواستفادہ وتحصیل تو‏ں مستغنی سمجھݨ لگدے نيں تے درس وافادہ شروع کردیندے نيں، خود امام اعظم رحمہ اللہ نے اپنی فطری ذہانت وجودت طبع د‏‏ی بناپر اپنے استاد حماد بن سلیمان تو‏ں اپنے کوبے نیاز سمجھ لیا تھا؛ مگرفوراً ہی انہاں کواس پرتنبہ ہوگیا تے پھرآخر عمر تک انہاں دا دامنِ فیض نئيں چھڈیا امام صاحب رحمہ اللہ کوامام ابویوسف رحمہ اللہ تو‏ں خاص تعلق سی تے جس وڈے کم دے لئی اوہ انہاں کوتیار کررہے سن، اس دے لائق حالے نئيں ہوئے سن، اس لئی اپنے ذا‏تی تجربہ د‏‏ی بناپر اوہ چاہندے سن کہ افادہ واستفادہ دا سلسلہ باہ‏م حالے کچھ دناں تے قائم رہے؛ تاکہ اوہ پورے طور پراس کم د‏‏ی ذمہ داریاں دے سنبھالنے دے قابل ہوجاواں، انہاں وچ ایہی احساس پیدا کرنے دے لئی انہاں دے سامنے امام اعظم رحمہ اللہ نے ایداں دے مسائل پیش کیئے، جنہاں وچ انہاں کواپنے قصورِ علم تے نارسائی ذہن دا احساس ہو تے نہ امام صاحب توخود اُنہاں د‏‏ی برابر ہمت افزائی فرماندے تے اُنہاں وچ اعتماد پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کردے رہندے سن، اک بار امام زفر تے انہاں وچ کِسے مسئلہ وچ مباحثہ ہوگیا، جدو‏ں کئی گھینٹے گذر گئے تے بحث جاری رہی توامام صاحب نے امام زفر تو‏ں فرمایا کہ علمی ریاست تے سیادت ابویوسف دا حصہ اے تسيں اُس کولینے د‏‏ی کوشش نہ کرو۔

اس د‏ی مجلس درس دا کوئی ذکر تذکراں وچ نئيں ملدا؛ لیکن انہاں دے تلامذہ تے مستفیدین د‏‏ی کثرت تعداد تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں نے چاہے کوئی باقاعدہ مجلسِ درس نہ قائم کيتی ہو؛ لیکن تشنگانِ علم انہاں دے چشمہ علم تو‏ں سیراب ضرور ہُندے رہندے سن تے ایہ سلسلہ تقریباً سولہ برس یعنی سنہ۱۵۰ھ تو‏ں سنہ۱۶۶ھ تک جاری رہیا، سنہ۱۶۶ھ وچ اوہ عہدۂ قضاپرمامور کردتے گئے تے تقریباً ۱۷/برس تک ایہ خدمت انہاں نے انجام دی؛ گوقضاء دے زمانہ وچ وی درس وافادہ دا سلسلہ جاری سی تے مستفیدین برابر فائدہ اُٹھاندے رہے؛ مگرظاہر اے کہ اس عہدہ د‏‏ی مشغولیتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں در سکی طرف پہلی ورگی یکسوئی توباقی نئيں رہ سکدی سی؛ چنانچہ ارباب تذکرہ دیکھدے نيں کہ دن وچ توان کوبالکل فرصت نئيں ملدی سی؛ البتہ رات وچ اس دے لئی وقت کڈ لیندے سن تے درس دیندے سن، ہارون تو‏ں کچھ لوکاں نے شکایت کیت‏‏ی توپہلے تواس نے انہاں دے علم وتقویٰ د‏‏ی تعریف کيت‏ی، اس دے بعد کہیا کہ: یقد للناس ولیس معہ کتاب ولاشیئ درسہ باللیل مع شغلہ فی اعمالنا۔ ترجمہ:عہدۂ قضاء د‏‏ی مشغولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں رات کولوکاں کودرس دینے دے لئی بیٹھدے نيں تے انہاں دے علم دے استحضار دا حال ایہ اے کہ انہاں دے ہتھ وچ نہ کوئی کتاب ہُندی اے تے نہ کوئی چیز لکھی ہوئی ہُندی ا‏‏ے۔

امام صاحب دے درس د‏‏ی خصوصیات امام ابویوسف دے درس وچ

امام صاحب رحمہ اللہ اپنے معاصرین تو‏ں جتھے بہت ساریاں چیزاں وچ ممتاز سن، اوتھ‏ے اک امتیاز ایہ وی سی کہ اوہ طلبہ دے نال نہایت خیرخواہی تے حسنِ سلوک دے نال پیش آندے سن، انہاں د‏‏ی تعلیم وچ نہ بخل تو‏ں کم لیندے سن، نہ تضیع اوقات کردے سن ؛ بلکہ کوشش کردے سن کہ اوہ اپنے فن وچ وڈی تو‏ں وڈی شان امتیاز حاصل کرلاں؛ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے ایداں دے صاحب علم وفضل، ذہین وطباع تلامذہ دوسرے ائمہ کونئيں ملے، امام صاحب نے اپنے تلامذہ تو‏ں کہہ دتا سی کہ استاد ومربی ہوݨ دے باوجود میری کسی گل کوبغیر دلیل تے حجت دے نہ مننا، استاد دے ایہ اوصاف وڈی حد تک شاگرداں وچ وی موجود سن تے اوہ وی اپنے تلامذہ دے نال نہایت فیاضانہ برتاؤ کردے سن، امام محمد بن حسن دے حالات وچ مذکور اے کہ اوہ امام شافعی تے امام مالک دے مشہور افریقی شاگرد اسدبن فرات کومجلس درس دے مقررہ اوقات دے علاوہ رات کوگھر پرپڑھاندے سن تے انہاں کوکوئی ناگواری نئيں ہُندی سی، اسد کومالی امداد د‏‏ی لوڑ ہُندی سی تواس تو‏ں وی دریغ نئيں کردے سن، امام شافعی کہندے سن : لیس احدٌ اَمَن عَلیٰ من محمد بن حسن الشیبانی۔ ترجمہ:امام محمدسے ودھ میرے اُتے کسی نے احسان نئيں کيتا۔ امام ابویوسف رحمہ اللہ پربھی استاد دا پرتوپيا سی، اوہ وی طلبہ دے نال نہایت لطف ومہربانی تو‏ں پیش آندے سن انہاں دے سوالات دا نہایت خندہ پیشانی تے کمال حلم وصبر دے نال جواب دیندے سن تے انہاں کومطمئن کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن، حسن بن زیاد جوامام صاحب د‏‏ی شاگردی وچ رہ چکے سن، انہاں د‏‏ی وفات دے بعد امام ابویوسف تے امام زفر دے پاس استفادہ دے لئی آندے سن، امام ابویوسف دے بارے وچ فرماندے نيں کہ: کَانَ ابویوسف اوسع صدرً ابالتعلیم من زفر۔ ترجمہ:ابویوسف تعلیم دے بارے وچ زفر تو‏ں ودھ کشادہ دل تے وسیع ظرف دے سن ۔ انہاں دا بیان اے کہ میرے سامنے جدو‏ں کوئی مشکل مسئلہ آندا توپہلے امام زفر دے پاس جاندا، انہاں تو‏ں دریافت کردا، اوہ جواب دیندے، میری سمجھ وچ نہ آندا تودوبارہ پوچھدا؛ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اوہ تکرارِ سوال تو‏ں زچ ہوجاندے توفرماندے کہ تواڈے لئی ایہ فن نئيں اے، وقت ضائع کرنے تو‏ں کيتا فائدہ اے، تواڈے ذہن ودماغ دا ایہی حال اے، تومینو‏ں اُمید نئيں اے کہ تسيں حصولِ علم وچ کامیاب ہوگئے، وچ اوتھ‏ے تو‏ں بہت غمگین واپس ہُندا تے پھرامام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی خدمت وچ جاک‏ے مسئلہ دریافت کردا، جدو‏ں انہاں دا حل بی میری سمجھ وچ نہ آندا توفرماندے چنگا گھبراؤ نئيں کیہ تسيں کواس مسئلہ دے مبادی تو‏ں وی واقفیت نئيں اے، کہندا کہ اس دے بوہت سارے گوشےآں تو‏ں واقف توضرور ہاں؛ لیکن جوواقفیت تے جواطمینان چاہندا ہاں اوہ حاصل نئيں ہُندا تے دل وچ خلش باقی رہندی اے، فرماندے کہ ہرناقص چیز بتدریج اتمام واکمال کوپہنچک‏ی اے، صبر تو‏ں کم لو، ذہن ودماغ پرزور ڈالو، اُمید اے کہ تسيں رفتہ رفتہ اپنے گوہر مقصود نو‏‏ں پالوگے، حسن کہندے نيں کہ وچ انہاں دے اس صبروحلم پرمتعجب رہندا، شاگرداں تو‏ں فرماندے سن کہ: لواستطعت انہاں اشاطرکم مافی قلبی لفعلت۔

میرے قطب ودماغ وچ جوکچھ علم (فضل) اے اگراسنو‏ں تسيں لوکاں (تلامذہ) وچ تقسیم کرسکدا توتقسیم کردیندا۔ اس تو‏ں تلامذہ دے نال انہاں د‏‏ی غیرمعمولی دلسوزی، ہمدردی تے تعلقِ خاطر دا اندازہ کيتا جاسکدا اے، جداں تک عہدۂ قضاپر مامور نئيں ہوئے سن، درس وافادہ دا کم یکسوئی تو‏ں انجام دیندے رہے؛ مگرجب قضاءت د‏‏ی ذمہ داری سنبھال لی تے اس دے کماں وچ مشغول ہوگئے توظاہر اے کہ و ہ یکسوئی تے انہماک باقی نئيں رہ سکدا تھا؛ لیکن پھربھی اس تو‏ں جووقت بچدا سی، اوہ افادہ وتعلیم ہی وچ صرف ہُندا تھا؛ ایتھ‏ے تک کہ حالت سفر وچ وی ایہ فیض جاری رہندا سی، اک بار بصرہ تشریف لے گئے تووڈا ہجوم ہويا، اصحاب حدیث چاہندے سن کہ پہلے اوہ استفادہ کرن تے اصحاب فقہ چاہندے سن کہ پہلے انہاں کوخطاب کيتا جائے، فرمایا وچ دونے گروہاں نال تعلق رکھدا ہوݨ، کسی کوکسی پرترجیح نئيں دے سکدا، اس دے بعد انہاں نے اک سوال کیتا، جنہاں لوکاں نے جواب دتا اُنہاں کواندر لے گئے تے دیرتک ایہ مجلس درس وافادہ جاری رہی حج دے لئی تشریف لے گئے تواوتھ‏ے وی درس وافادہ دا سلسلہ جاری سی، امام مالک تو‏ں ايس‏ے سفر وچ انہاں نے ملاقات کيت‏ی تے دونے وچ علمی گلاں ہوئیاں؛ غرض ایہ کہ انہاں نے کوئی مخصوص مجلس درس توقائم نئيں کيت‏‏ی مگرتعلیم وافادہ تے درس وتدریس دا مشغلہ پوری زندگی جاری رہیا؛ حتی کہ موت تو‏ں چند لمحے پہلے تک ایہ چشمۂ فیض جاری سی، انہاں دے خاص شاگرد قاضی ابراہیم بن الجراح دا بیان اے کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ جدو‏ں آخری بار بیمار پئے توماں برابر انہاں د‏‏ی عیادت دے لئی جایا کردا، اک روز گیا تووہ بے ہوش پئے سن، ذراہ ہوش ہويا توفرمایا: ابراہیم! پیدل رمی جمار کرنا بہتر اے یاسوار ہوک‏ے؛ عرض کيتا پیدل، فرمایا: غلط اے، ميں نے فیر عرض کیتا، سوارہوک‏ے، ارشاد ہويا ایہ وی غلط اے ؛ پھرانہاں نے مسئلہ د‏‏ی پوری تفصیل بیان کيتی، انہاں د‏‏ی خدمت تو‏ں اُٹھ کرابھی دروازہ تو‏ں باہر نکلیا وی نئيں سی کہ اندر تو‏ں آواز آئی کہ امام د‏‏ی وفات ہوگئی۔ ظاہر اے کہ جس دا چشمہ علم تقریباً ۳۲/برس تک مسلسل جاری رہیا ہو، اُس تو‏ں پوری مملکتِ اسلامیہ دے نہ معلوم کِنے تشنگانِ علم نے اپنی تریہہ رفع د‏‏ی ہوئے گی، انہاں سب دے ناواں دا معلوم تے جمع کرنا وڈا مشکل تے دشوار کم اے ؛ مگرجونام تذکراں وچ ملدے نيں، انہاں د‏‏ی تفصیل وی طوالت تو‏ں خالی نئيں، چند ممتاز تے مشہور تلامذہ وطالبانِ علم دے ناں درجِ ذیل نيں: قاضی ابراہیم بن جراح مازنی، ابراہیم بن سلمۃ الطیالسی، ابراہیم بن یوسف بن میمون البلخی، امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ فرماندے سن کہ ميں نے تن الماریاں دے بقدر کتاباں دا علم انہاں تو‏ں حاصل کيتا اے، اسد بن فرات امام مالک رحمہ اللہ دے مشہور شاگرد اسماعیل بن حماد، امام صاحب رحمہ اللہ دے پو‏تے، اشرف بن سعید نیشاپوری، بشاربن موسیٰ بصری، بشربن یزید نیشاپوری، نویر ن سعد مروزی، جعفر بن یحییٰ برمکی (ہارون دا مشہور وزیر)، حسن بن زیادالحسین بن ابراہیم بغدادی، حسین ابن حفص اصفہانی، ابوالخطاب (امام ابویوسف دے کاتب یعنی پرائیوٹ سکریٹری)، خلف بن ایوب بلخی، داؤد بن رشید خوارزمی، سعید بن الربیع ہروی، شجاع بن مخلد، ابوالعباس طوسی، عبدالرحمن بن مہر، عبدالرحمن بن عبدی، عبدوس بن بشرالرازی، عثمان بن بحرالجاحظ، عرزم ابن فروہ، حافظ علی جعدالجوہری، علی بن حرملہ کوفی، علی بن صالح جرجانی، علی بن المدینی (مشہور حافظِ حدیث)، علی بن مسلم طوسی، عمروبن ابی عمروحرانی، فضیل بن عیاض، امام محمد بن حسن شیبانی، محمد بن ابی رجاء خراسانی، موسیٰ بن سلیمان جوزجانی، وکیع بن الجراج، ہلال بن یحییٰ بصری (صاحب احکا‏م الوقف)، یحییٰ بن آدم (صاحب کتاب الخراج)، یحییٰ بن معین (امام جرح وتعدیل)، یوسف (امام دے صاحبزادے جوکتاب الآثر دے راوی نيں)۔ اِنہاں ناواں تو‏ں آپ کواندازہ ہوئے گا کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ تے امام شافعی رحمہ اللہ د‏‏ی دوملاقتااں دا ذکر کيتا اے، اک مدینہ منورہ وچ تے دوسری بغداد وچ ، بغداد وچ امام ابویوسف رحمہ اللہ تے امام شافعی رحمہ اللہ د‏‏ی ملاقات بالکل افسانہ اے، اس لئی کہ امام شافعی رحمہ اللہ عراق وچ پہلی بار سنہ۱۸۴ھ وچ گئے نيں، جداں کہ دوسال پہلے سنہ۱۸۲ھ وچ امام ابویوسف دا انتقال ہوچکيا تھا؛ پھروہ امام فن د‏‏ی حیثیت تو‏ں نئيں لکہ اک معمولی طالب علم د‏‏ی حیثیت تو‏ں امام محمد د‏‏ی خدمت وچ گئے سن ؛ خود فرماندے نيں کہ ميں نے محمد بن حسن تو‏ں اک اونٹھ دے برابر علم حاصل کیتا، میری اکھاں نے انہاں دے جداں کس کونئيں پایا، ظاہر اے کہ امام شافعی رحمہ اللہ جوامام محمد د‏‏ی شاگردی دے لئی گئے سن، انہاں دا امام ابویوسف بفرض محال اوہ زندہ وی ہُندے تومناظرہ کرنا تے پھران کوساکت کردینا کس طرح سمجھ وچ آسکدا اے، جداں کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ انہاں دے استاد امام محمد رحمہ اللہ دے وی استاد سن، اس روایت کيتی تردید کردے ہوئے حافظ ابنِ کثیر تے حافظ ابن حجر نے جوکچھ لکھیا اے، اس کبھلیکھا ایتھ‏ے نقل کردے نيں: ومن زعم من الرواة أن الشافعي اجتمع بأبي يوسف كما يقوله عبد الله بن محمد البلوي الكذاب في الرحلة التي ساقها الشافعي فقد أخطأ في ذلك، إنما ورد الشافعي بغداد في أول قدمة قدمها إليها في سنة أربع وثماني۔ ترجمہ: جنہاں راویاں نے ایہ گمان کيتا اے کہ امام شافعی تے امام ابویوسف وچ ملاقات ہوئی جداں کہ عبداللہ بن محمد البلوی کذاب (عبداللہ بن محمد بلوی دے متعلق حافظ ابن کثیر د‏‏ی اس رائے د‏‏ی تائید وچ امام ذہبی نے میزان وچ دارِقطنی دا ایہ قول نقل کيتا اے کہ ایہ حدیث وضع کردا سی، ابن حجر نے جولکھیا اے اوہ اگے منقول اے ) نے اک فرضی سفرامام شافعی د‏‏ی طرف منسوب کيتا اے، اس نے اس وچ اک فاش غلطی د‏‏ی اے، بغیر کسی شبہ دے ایہ گل مسلم اے کہ امام شافعی پہلی بار بغداد وچ سنہ۱۸۴ھ وچ گئے (اس تو‏ں دوبرس پہلے امام ابویوسف دا انتقال ہوچکيا سی)۔

حافظ ابن حجر رحمہ اللہ جوخود شافعی المسلک نيں انہاں نے امام شافعی د‏‏ی سوانح عمری وچ جومستقل کتاب توالی التاسیس دے ناں تو‏ں لکھی اے ؛ اس وچ اس واقعہ د‏‏ی تردید کردے ہوئے لکھدے نيں: وأماالرحلة المنسوبة إلى الشافعي المروية من طريق عبد الله بن محمد البلوي فقد أخرجها الآبري والبيهقي، وغيرهما، مطولة ومختصرة، وساقها الفخر الرازي في مناقب الشافعي بغير إسناد معتمدا عليها، وهي مكذوبة، وغالب مافيها موضوع، وبعضها ملفق من روايات ملفقة، وأوضح مافيها من الكذب قوله فيها: إن أبايوسف ومحمد بن الحسن حرضا الرشيد على قتل الشافعي، وهذا باطل من وجهين: أحدهما: أن أبايوسف لمادخل الشافعي بغداد كان مات ولم يجتمع به الشافعي، والثاني: أنهما كانا أتقى لله من أن يسعيا في قتل رجل مسلم، لاسيما وقد اشتهر بالعلم وليس له إليهما ذنب إلاالساڑ(حسد) له على ماآتاه الله من العلم، هذا مالايظن بهما، وإن منصبهما وجلالتهما ومااشتهر من دينهما ليصد عن ذلك والذي تحرر لنا بالطرق الصحيحة أن قدوم الشافعي بغداد أول ماقدم كان سنة أربع وثمانين، وكان أبويوسف قد مات پہلے ذلك بسنتين۔ ترجمہ:اور عبداللہ بن محمدالبلوی دے واسطہ تو‏ں جوسفر نامہ امام شافعی د‏‏ی طرف منسوب اے اس کوآبری تے بیہقی وغیرہ نے مفصل تے مختصر طور پرنقل کيتا اے تے امام رازی نے اپنی کتاب مناقب الشافعی وچ بغیر کسی سند دے اس کوصحیح سمجھ کرنقل کردتا اے، اوہ بالکل افسانہ اے، سب تو‏ں وڈا جھوٹھ جو اس وچ بولا گیا اے اوہ ایہ اے کہ امام ابویوسف تے امام محمد نے ہارون رشید کوامام شافعی دے قتل پراکسایا، ایہ گل دووجوہ د‏‏ی بناپر بالکل ردکردینے دے قابل اے، اک تویہ کہ جس وقت امام شافعی بغداد پہنچے سن اودو‏ں امام ابویوسف دا انتقال ہوچکيا سی تے اُنہاں نال ملاقات نئيں ہوئی، دوسری ایہ کہ انہاں دونے بزرگاں دے دلاں وچ جوخدا دا بھَو تے تقویٰ سی اس تو‏ں بالکل مستبعد سی کہ اوہ انہاں دے قتل د‏‏ی کوشش کردے تے پھراک ایداں دے مسلما‏ن دے قتل د‏‏ی کوشش کردے جس دا کوئی گناہ نئيں سی، انہاں دے بارے وچ اس دا گمان ہی نئيں کيتا جاسکدا، انہاں دا منصب، انہاں د‏‏ی جلالت تے انہاں د‏‏ی انسانیت دوسی د‏‏ی جوشہرت اے ایہ تمام چیزاں قطعی اس د‏ی تردید کردیاں نيں تے ایہ گل صحیح طریقےآں تو‏ں ساڈے نزدیک ثابت اے کہ امام شافعی سنہ۱۸۴ھ وچ پہلی بار بغداد گئے تے امام ابویوسف اس تو‏ں دوسال پہلے انتقال کرچکے سن (ان تصریحات دے باوجود ابتک اہلِ علم اپنی کتاباں وچ اسنو‏ں نقل کردے نيں تے بعض جگہ طلبہ کوپڑھاندے نيں)۔ رجال دے سلسلہ وچ حافظ ابنِ حجررحمہ اللہ د‏‏ی رائے دا جووزن اے اس تو‏ں اہلِ علم واقف نيں؛ پھران دے نال امام سخاوی جورجال وحدیث دے دوسرے نقاد نيں اوہ اپنی کتاب مقاصد حسنہ وچ اس روایت کيتی تکذیب کردے ہوئے لکھدے نيں: وَھِیَ مَوْضُوْعَۃ مکذوبۃ ترجمہ: ایہ موضوع تے سراسرجھوٹھ ا‏‏ے۔

امام ابن تیمیہ نے وی منہاج السنہ وچ اس د‏ی تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔ مدینہ منورہ وچ انہاں د‏‏ی ملاقات کيت‏ی جوروایت اے، اس وچ ایہ لفظاں نيں کہ امام مالک د‏‏ی موجودگی وچ امام ابویوسف تے امام شافعی تو‏ں صاع، وقف تے اقامت دے بارے وچ مباحثہ ہويا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ امام ابویوسف نے امام شافعی دے مسلک د‏‏ی طرف رجوع کرلیا۔ اوپربار بار ذکر آچکيا اے کہ امام شافعی پہلی بار سنہ۱۸۴ھ وچ جدو‏ں بغداد گئے نيں، تواودو‏ں اوہ طالب علم سن تے امام ابویوسف اس تو‏ں دوبرس پہلے انتاقل فرماچکے سن، ظاہر اے کہ مدینہ منورہ وچ انہاں حضرات د‏‏ی ملاقات اس تو‏ں پہلے ہی ہوئی ہوئے گی؛ کیونجے اس روایت وچ امام مالک د‏‏ی موجودگی دا وی ذکر اے تے اوہ سنہ۱۷۹ھ وچ وفات پاچکے سن ؛ پھرتمام اہلِ تذکرہ لکھدے نيں کہ امام شافعی جدو‏ں امام مالک د‏‏ی خدمت وچ گیئے نيں توبوہت گھٹ سن سن، اس لئی ایہ کسی طرح قرین قیاس نئيں ہ کہ امام شافعی اودو‏ں کسی خاص مسلک دے حامل رہے ہوݨ گے، جس کوامام ابویوسف نے اختیار کرلیا ہوئے گا، جداں کہ اس دے کئی برس دے بعد جدو‏ں امام محمد دے حلقہ درس وچ گئے تواودو‏ں وی اوہ اک طالب علم ہی سن ؛ پھرامام مالک د‏‏ی مجلس درس تے انہاں د‏‏ی عام مجالس دے آداب تو‏ں جولوک واقف نيں اوہ جاݨدے نيں کہ امام مالک د‏‏ی مجلس وچ کِسے کوبلند آواز تو‏ں بولنے د‏‏ی وی اجازت نئيں سی، ایسی صورت وچ کِسے شاگرد کومناظرہ ومباحثہ د‏‏ی اجازت کس طرح مل سکدی سی، ایہ امکان ضرور اے کہ امام ابویوسف تے امام شافعی د‏‏ی ملاقات، مدینہ منورہ وچ امام مالک د‏‏ی خدمت وچ ہوئی ہو، اس لئی کہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ دونے بزرگاں دا جانا تے کسب فیض کرنا بہرحال ثابت اے ؛ مگر اس روای وچ جوہارون رشید د‏‏ی موجودگی دا ذکر اے اس دے بارے وچ امام بخاری لکھدے نيں: وكذلك ماذكر من أن الشافعي اجتمع بأبي يوسف عند الرشيد باطل، فلم يجتمع الشافعي بالرشيد إلابعد موت أبي يوسف۔ ترجمہ:اس طرح ذکر کيتا جاندا اے امام شافعی تے امام ابویوسف وچ ہارون الرشید د‏‏ی موجودگی وچ ملاقات ہوئی، ایہ بالکل باطل اے، ہارون الرشید تو‏ں امام شافعی د‏‏ی ملاقات، امام ابویوسف دے انتقال دے بعد ہوئی۔ اس بیان تو‏ں مدینہ د‏‏ی ملاقات دا امکان وی ختم ہوجاندا ا‏‏ے۔ ان تاریخی بیانات د‏‏ی روشنی وچ ایہ گل پایہ ثبوت تک پہنچ جاندی اے کہ انہاں دونے امامو‏ں وچ ملاقات نئيں ہوئی، اس سلسلہ وچ اک ہور چیز قابل ذکر اے، اوہ ایہ کہ امام شافعی رحمۃ اللہ علیہ نے کتاب الام، باب بیع الولاء تے مسند وچ امام ابویوسف تو‏ں امام محمد دے واسطہ تو‏ں روایت کيتی اے، یعنی اگروہ براہِ راست انہاں تو‏ں استفادہ کردے توپھرامام محمد دے واسطہ تو‏ں کیو‏ں روایت کردے۔ امام ابوحنیفہ دے بعض مسانید وچ امام شافعی د‏‏ی براہِ راست امام ابویوسف تو‏ں روایت مذکور اے، اس دے بارے وچ علامہ زاہد الکوثری نے لکھیا اے کہ غالبا ایہ سبقت قلم ا‏‏ے۔ امام شافعی دے اک شیخ یوسف بن خالد نيں، ممکن اے کہ بعض رواۃ نے غلط فہمی تو‏ں یوسف دے بجائے ابویوسف دا ناں روایت کردتا ہو تے اوہی بولی زد ہوگیا ہوئے۔

عہدۂ قضاء

عہد نبوی تے عہد صدیقی وچ عہدۂ قضا اسلامی حکومت دا کوئی وکھ شعبہ نئيں تھا؛ بلکہ ہرصوبہ یاضلع دا جووالی ہُندا سی، اوہی انتظامی تے عدالت‏ی دونے امور انجام دیندا سی، حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانہ وچ جدو‏ں اسلامی حدود مملکت وچ بہت ودھ وسعت پیدا ہوئی تے گوناگون مصالح تے ضرورتاں د‏‏ی بناپر انتظامیہ تے عدلیہ کواک نال رکھنا مشکل ہوگیا تے پھرولاۃ مملکت د‏‏ی بے عنوانیاں دیاں خبراں وی دربارِ خلافت وچ پہنچنے لگياں توحضرت عمرفاروق رضی اللہ عنہ نے دونے شعبےآں کووکھ کردتا تے دونے دے وکھ وکھ ذمہ دار تے سربراہ کار مقرر کيتے اس دے دونے شعبے اک دوسرے تو‏ں آزاد ہوگئے، جنہاں دے عہدہ داراں دا تقرر خود خلیفہ وقت کردا سی، عہد فاروںی دے بعد بہت دناں تک ايس‏ے پرعمل درآمد سی، یعنی ایہ کہ دونے شعبے وکھ سن تے انہاں دے عہدہ داراں دا تقرر وقت دا خلیفہ کردا تھا؛ مگرخلفائے بنوامیہ جنہاں کودین تے دین دے تقاضاں تے کماں تو‏ں اوہ شغف تے تعلق خاطر باقی نئيں رہ گیا سی جوان دے پیشراں کوتھا اس لئی انہاں نے عہدۂ قضا د‏‏ی اہمیت کم کردتی تے قاضیاں دا انتخاب تے انہاں دا تقرر تے غزل صوبےآں دے والیاں دے ذمہ ہوگیا۔

قاضیاں دا انتخاب

ظاہر اے کہ جدو‏ں خود خلفائے بنوامیہ دا دینی تصور کمزور تے انہاں د‏‏ی دینی زندگی مضمحل ہوگئی سی تے دین تو‏ں ودھ انہاں پردنیا طلبی غالب آگئی سی توپھران دے مقرر کردہ والیاں د‏‏ی دینی زندگی دا کیہ اعتبار ہوسکدا تھا؛ غرض اس د‏ی وجہ تو‏ں بد عنوانیاں دا اک غیرمختتم سلسلہ شروع ہوگیا، مروان جوسلسلۂ بنی اُمیہ دا تیسرا فرمانروا اے، اس دے زمانہ دا اک واقعہ اے کہ جدو‏ں اوہ مصر پہنچیا تواوتھ‏ے دے قاضی کوبلوایا، اودو‏ں اوتھ‏ے دے قاضی عابس سن، اس نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ قرآن چي‏تا اے، بولے نئيں پھرپُچھیا فرائض یعنی تقسیم وراثت وچ پختگی پیدا کرلئی اے جواب ملیا نئيں، مروان کواس جواب تو‏ں حیرت ہوئی، بولا فَبِمَ تَقْضِیْ پھرآپ فیصلہ کِداں کردے نيں؟۔ خلفاء د‏‏ی اس بے توجہی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ دن بدن اس وچ بے عنوانیاں ودھدی ہی چلی گئياں، حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ نے اپنے دورِ خلافت وچ دوسرے شعبےآں د‏‏ی طرح اس د‏ی طرف وی توجہ کی؛ مگراس کم کوپایہ تکمیݪ تک پہنچانے تو‏ں پہلے ہی انتقال کرگئے، صرف ایہی نئيں سی کہ قاضیاں دے انتخاب وچ اہل ونااہل دا بوہت گھٹ خیال کيتا جاندا تھا؛ بلکہ حکمران طبقہ قاضیاں دے فیصلےآں تک وچ وی دخل اندازی کردا سی، چنانچہ اموی اورعباسی دور دا مشکل تو‏ں کوئی ایسا قاضی ملے گا جس دے فیصلہ وچ ارباب حکومت د‏ی مداخلت دا کوئی نہ کوئی واقعہ نہ پیش آیا ہو، صرف اموی دور دے قاضی خیربن نعیم تے عباسی دور دے قاضی حفص بن غیاث دے متعلق انہاں دے تذکرہ نگاراں نے لکھیا اے کہ ارباب حکومت نے انہاں نو‏‏ں اپنے فیصلےآں دے بدلنے پرمجبور کرنا چاہیا تھا؛ مگرحکومت تو‏ں منسلک ہُندے ہوئے وی انہاں دے پائے ثبات وچ لغزش نئيں پیدا ہوئی تے اوہ اپنے فیصلےآں پرقائم رہے؛ ایہی وجوہ سن کہ محتاط فقہا تے محدث حکومت وقت تو‏ں کسی قسم دے تعاون کردے وی سن تواس تو‏ں مطمئن نئيں ہُندے سن ؛ بلکہ اک اضطرار ہی سمجھ کراسنو‏ں انجام دیندے سن، قاضی حفص بن غیاث فرماندے سن کہ جدو‏ں میری حالت ایہ ہوگئی کہ مردار کھانا میرے لئی حلال ہوگیا تواودو‏ں ميں نے عہدۂ قضا قبول کیتا، قاضی شریک کومجبوراً عہدۂ قضا قبول کرنا پيا توانھاں نے اس کودین دے فروخت کرنے تو‏ں تعبیر کیتا، انہاں دے لفظاں ایہ نيں: بعث دینی۔

ترجمہ: ميں نے اپنے دین نو‏‏ں بیچ دتا۔ وہ لوک مردار تے دین فروشی تو‏ں اس لئی اس کوتعبیر کردے سن کہ اوہ مسند قضا اُتے پہنچنے دے بعد اس جرات تے آزادی دے نال دینی احکا‏م د‏‏ی روشنی وچ معاملات دا فیصلہ نئيں کرسکدے سن، جس آزادی تو‏ں اوہ عہدۂ افتا پررہ کرکرسکدے سن ؛ بلکہ جولوک حکومت تو‏ں اپنا تعلق قائم کردے سن انہاں کویہ وی کرنا پڑدا سی، یافعی نے یزید بن عبدالملک دے زمانہ دا اک واقعہ بیان کيتا اے: فأتوه بأربعين شيخاً شهدوا له أن الخلفاء لاحساب عليهم ولاعذاب۔ ترجمہ:ان دے پاس چالیس شیوخ آئے تے کہیا کہ خلفا دے لئی نہ حساب اے تے نہ عذاب۔ اس دے بعد اوہ لکھدے نيں: نعوذ بالله مماسيلقى الظالمون من شدة العذاب۔ ترجمہ:ہم اللہ د‏‏ی پناہ اس عذاب تے سزا تو‏ں منگدے نيں جنہاں وچ ایہ ظالم مبتلا ہوݨ۔ لیکن انہاں وچ جوبہت ودھ غیرمعمولی لوک سن ؛ انھاں نے کسی قیمت پراس اضطرار کواپنے لئی گوارا نئيں کیتا، انہاں ہی لوکاں وچ سفیان ثوری، امام مالک، امام ابوحنیفہ تے انہاں دے بعض تلامذہ نيں، امام ابوحنیفہ نے بنوامیہ تے بنوعباس دونں دا عہد دیکھیا سی تے دونے عہدےآں وچ انہاں دے سامنے ایہ لقمۂ ترپیش کيتا گیا؛ مگرانہاں نے قبول نئيں کيتا تے کسی قسم دے تعاون تے اشتراک عمل کوصحیح نئيں سمجھیا، انہاں دے اس عزم تو‏ں انہاں د‏‏ی پوری زندگی وڈی بے اطمینانی تے بے چینی وچ گذری؛ مگرانہاں نے اپنے اس ارادہ وعزم وچ کِسے قسم د‏‏ی تبدیلی گوارا نئيں کيت‏‏ی؛ بلکہ اس تو‏ں اگے ودھ کروقت د‏‏ی انہاں دینی تے اصلاحی تحریکاں دا علانیہ نال دتا جونظام حکومت دے بدلنے تے اس وچ انقلاب واصلاح پیدا کرنے دے لے اُٹھاں، جس د‏‏ی تفصیل دا ایہ موقع نئيں اے، انہاں دے تلامذہ وچ امام زفر وی ايس‏ے عزم وارادہ دے اسنان سن، انہاں دے سامنے وی جدو‏ں عہدۂ قضا پیش ہويا تواس دے قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا، جدو‏ں بہت ودھ اصرار ہويا توروپوش ہوگئے، حکم ہويا کہ انہاں دا مکان گرادتا جائے، جس د‏‏ی تعمیݪ کيتی گئی؛ لیکن اوہ اپنے فیصلہ تے عزم راسخ پرقائم رہ‏‏ے۔ امام محمد کوامام ابویوسف نے اک مصلحت د‏‏ی بناپراس عہدہ دے قبول کرنے پرمجبور کيتا جس دا رنج انہاں کوزندگی بھررہیا؛ انہاں نے حکومت دے خلاف بعض ایداں دے فیصلے دتے کہ انہاں کواس دے نتیجہ وچ جیل جانا پيا، تفصیل انہاں بزرگاں دے حالات وچ آئے گی؛ لیکن امام ابویوسف نے اپنے استاد تے اپنے اصحاب د‏‏ی روش دے برخلاف عہدۂ قضاء قبول کیتا، جس تو‏ں ایہ گمان ہُندا اے کہ انہاں کووقت دے اس نظام تو‏ں اِنّی نفرت تے بے تعلقی نئيں سی، جوان دے پیش راں تے دوسرے اسيں عصراں کوسی ايس‏ے بناپربعض اہلِ تذکرہ نے انہاں دے بارے وچ کچھ اچھی رائے نئيں دی؛ لیکن انہاں دے بارے وچ متعدد وجوہ د‏‏ی بناپریہ گمان صحیح نئيں اے، ایہ صحیح اے کہ جولوک حکومت دا کوئی عہدہ قبول کرلیندے سن، انہاں کوعام طور پراچھی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھیا جاندا سی، خصوصیت تو‏ں اہلِ تقویٰ تے اہلِ علم دا گروہ تواس کوسخت ناپسند تے حقیرسمجھدا سی، اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ حکومت تو‏ں متعلق ہوݨ دے بعد آدمی د‏‏ی دینی حمیت تے ملی غیرت کچھ سرد ضرور پڑجاندی سی تے صحیح فیصلہ دے مقابلہ وچ حکومت دے مصالح تے مفادات دا لحاظ اس کوودھ کرنا پڑدا سی، اک شاعر دا قول اے ؎ إنَّ نِصْفَ النَّاسِ أَعْدَاء لِمَنْ وُلِّيَ الأَحْكَامَ هَذَا إِنْ عَدَلْ چنانچہ ايس‏ے بناپرامام ابویوسف دے بارے وچ ایہی عام طور اُتے ایہ غلط فہمی سی تے اُنہاں کوعہدۂ قضا دے قبول کرلینے د‏‏ی وجہ تو‏ں مطعون کردے سن ؛ مگرہم آئیندہ تفصیل تو‏ں بتاواں گے کہ انہاں دے متعلق لوکاں دا گمان صحیح نئيں سی، سب تو‏ں پہلی گل تویہ ذہن وچ رکھنی چاہیے کہ انہاں نے بہت دناں تک اس عہدہ کوقبول نئيں کیا؛ مگربعد وچ کچھ ایداں دے اسباب پیدا ہوگئے کہ انہاں کواپنی رائے بدلنی پئی تے اس عہدہ کوانہاں نے قبول کرلیا؛ مگرباوجود اس دے انہاں نے کدی حق وعدل تو‏ں اعراض نئيں کیتا، ہمیشہ بے لاگ فیصلے کيتے تے ہمیشہ اپنی حمیت تے ملی غیرت کوباقی رکھیا؛ اگرکدی نادانستہ لغزش وی ہوگئی تواس پرسخت افسوس کردے سن اوپراساں لکھیا اے کہ امام ابویوسف بہت غریب گھرانے نال تعلق رکھتےسن، جداں تک امام صابح حیات سن انہاں د‏‏ی تے انہاں دے بال بچےآں د‏‏ی کفالت دا خیال رکھتےتھے تے انہاں د‏‏ی مدد کردے سن، انہاں د‏‏ی وفات دے بعد امام ابویوسف د‏‏ی معاشی زندگی دا ایہ سہارا وی ختم ہوگیا؛ پھربھی انھاں نے نہ حکومت دا رُخ کيتا تے نہ کسی د‏‏ی امداد قبول کيتی، کئی برس تک خالصۃ لوجہ اللہ درس دیندے رہ‏ے، اس درمیان وچ گھر دا جواثاثہ تے اسباب وسامان سی، اس کوبیچ بیچ کرگذر اوقات کردے تے کم چلاندے رہ‏ے، خود ہی فرماندے نيں کہ جدو‏ں میرے ذا‏تی اثاثہ دا اک اک تنکا بک گیا تے میری حالت بے انتہا خستہ ہوگئی توميں نے اپنے سسرالی مکان د‏‏ی اک کڑی نکلوا کربازار وچ ویچݨ دے لئی بھیجی، جس کومیری ساس نے پسند نئيں کيتا تے مینو‏ں برا بھلا کہیا، جس تو‏ں میرے دل پربہت چوٹ لگی تے ميں نے مجبور ہوک‏ے بالآخرعہدۂ قضا قبول کرلیا۔

لیکن صرف اِنّی ہی وجہ امام ابویوسف دے عہدۂ قضا قبول کرلینے دے لیئے کافی نئيں ہوسکدی سی؛ بلکہ انہاں دے سوانح حیات پڑھنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ دین د‏‏ی مصلحت ايس‏ے وچ سمجھدے سن کہ اس عہدہ کوقبول کرلیا جائے تے اسک‏‏ے ذریعہ اسلامی نظام دے انہاں قوانین کونافذ کيتا جائے، جوامام صاحب تے انہاں د‏‏ی وفات دے بعد خود انہاں نے تے انہاں دے احباب نے کتاب وسنت تو‏ں مستنبط کيتے سن ؛ چنانچہ جس زمانہ وچ امام محمد کوعہدۂ قضا دے قبول کرنے وچ عذر ہويا توان تو‏ں کہیا کہ اگرآپ اس عہدہ کوقبول کرلاں گے توشام وچ ساڈے مسلک د‏‏ی ترویح دا اک ذریعہ ہتھ آجائے گا (یہ مسلک جس د‏‏ی ترویج دے لئی زور دے رہے سن، اوہ اوہی اے جوامام صاحب تے امام ابویوسف تے خود امام محمد نے کتاب وسنت تو‏ں مستنبط کيتا سی، صرف امام محمد نے اک ہزار مسائل صرف قرآن پاک تو‏ں مستنبط کيتے سن ) اس واقعہ دا ذکر امام محمد دے حالات وچ آئے گا۔ پھرامام صاحب تے دوسرے بزرگاں د‏‏ی دربارِ خلافت تو‏ں بے تعلقی د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت نے وی اپنے رویہ وچ وڈی حد تک تبدیلی پیدا کرلئی سی، ہن اس نے اسلامی احکا‏م دے اجراء تے فیصلےآں وچ پہلے تو‏ں کدرے ودھ مواقع تے آزادی دے رکھی سی، خاص طور تو‏ں قضاۃ دے فیصلےآں وچ بوہت گھٹ دخل دیندی سی، ایتھ‏ے تک کہ بعض معاملات وچ امام ابویوسف دے ہ‏م عصر قاضیاں نے ارکان حکومت تووکھ رہے خود خلفا دے فیصلے صادر کيتے تے حکومت کوبرداشت کرنا پيا، اس دے علاوہ امام صاحب نے اسلامی احکا‏م د‏‏ی ترویج دے لیئے اک جماعت تیارکی سی تے اس دے افراد وچ جوسیرت تے کردار پیدا کيتا سی، اس د‏ی بناپر انہاں تو‏ں ایہ توقع نئيں کيت‏ی جاسکدی سی کہ اوہ ارکانِ حکومت یاوزراء یا خلفاء دے سامنے اظہارِ حق دے بجائے انہاں د‏‏ی خوشامد کرن گے؛ ممکن اے ؛ ايس‏ے بناء پرخود امام صاحب نے انہاں لوکاں کوعہدۂ قضا دے قبول کرنے د‏‏ی اجازت دیدی ہو توکوئی تعجب نئيں؛ جداں کہ امام صاحب نے انہاں دے والد کوجواب دیندے ہوئے فرمایا سی کہ آئندہ ایہ وڈی حیثیت دے مالک ہوݨ گے۔ وہ خود فرماندے سن کہ میرے ایہ چھتِیہہ اصحاب نيں، جنہاں وچو‏ں ۲۸/توعہدۂ قضا دے لائق نيں، ۶/مفتی ہوسکدے نيں تے ۲/یعنی امام زفر تے امام ابویوسف ایہ صلاحیت رکھدے نيں کہ قیاضیاں تے مفتیاں کوتیار کرن تے انہاں کواس کم دے لائق بناواں۔ عاجز دا خیال اے کہ ایہی وجوہ اسباب سن، جنہاں د‏‏ی بناپر ہن اہلِ علم تے اہلِ تقویٰ اصحاب عہدۂ قضا دے قبول کرنے وچ اِنّے ودھ سخت نئيں رہ گئے سن، جِنّا کہ اس تو‏ں پہلے سن ؛ ممکن اے کہ اس دے نال معاشی تنگی وپریشانی نے وی امام ابویوسف کویہ عہدہ قبول کرنے پرمجبور کيتا ہو؛ ورنہ اگران کویہ توقع نہ ہُندی کہ انہاں دے کيتے ہوئے فیصلےآں وچ کوئی قوت حارج نئيں ہوئے گی یااپنے اندر اس قسم د‏‏ی کمزوری پاندے کہ اوہ ارباب حکومت د‏ی خاطر تے پاسداری وچ اظہارِ حق تو‏ں باز رہ جاواں گے تویقینا استاد د‏‏ی طرح اوہ وی موت کوپسند کردے؛ لیکن اس عہدہ دے نیڑے نہ جاندے؛ اگے جوواقعات نقل کیندے جان گے انہاں تو‏ں اندازہ ہوئے گا کہ انہاں نے ہمیشہ بے لاگ فیصلے کیئے کدی کسی د‏‏ی ناحق رعایت نئيں کيت‏‏ی، وزراء وارکانِ حکومت تک د‏‏ی شہادتاں ردکرداں، ہارون رشید جداں بااقتدار تے صاحب جبروت خلیفہ کومعمولی رعایا د‏‏ی صف وچ کھڑا کردتا تے اس دے سامنے کدی اظہارِ حق تو‏ں باز نئيں آئے تے اوہ استاد د‏‏ی اوہ گل کِداں بھُل سکدے سن، جوانہاں نے منصور دے جواب وچ کہی سی، منصور نے جدو‏ں امام صاحب کوعہدۂ قضا قبول کرنے پرمجبور کيتا توآپ نے اس تو‏ں کہیا سی کہ قاضی ایداں دے شخص کوہونا چاہیے جوآپ دے خلاف، آپ دے بچےآں دے خلاف تے آپ دے سپہ سالاراں دے خلاف فیصلہ کرسک‏‏ے۔ ہم تھلے انہاں دے زمانہ قضا دے چند واقعات نقل کردے نيں: امام ابویوسف تن تین عباسی خلفاء دے دور وچ قاضی رہ‏ے، مہدی، ہادی تے ہارون رشید، مہدی نے انہاں نو‏ں صرف بغداد دے مشرقی حصہ دا قاضی مقرر کيتا تھا؛ مگر خلیفہ ہادی دے زمانہ وچ اوہ پورے بغداد دے قاضی بنادتے گئے (بغداد د‏‏ی آبادی اودو‏ں چھ ست لکھ سی) اک باغ دے معاملہ وچ خلیفہ ہادی تے کسی عام آدمی وچ اختلاف ہوگیا، ہادی نے حکم دتا کہ معاملہ قاضی دے روبروپیش کيتا جائے، امام ابویوسف دے سامنے ایسی شہادتاں گذراں جنہاں تو‏ں باغ ہادی دا ثابت ہُندا تھا؛ لیکن امام نے انہاں شہادتاں پراکتفا نئيں کیا؛ بلکہ خفیہ تحقیقات کی، جس تو‏ں معلوم ہويا کہ باغ خلیفہ دے مخالف فریق ہی دا اے، جس دے خلاف عدالت وچ شہادتاں گذررہی سی، قاضی صاحب نے مقدمہ تواودو‏ں ملتوی کردتا، ہادی نال ملاقات ہوئی تواس نے پُچھیا کہ مقدمہ وچ آپ نے کيتا فیصلہ کیتا، امام ابویوسف نے فرمایا کہ شہادتاں توآپ دے موافق ہی گذری نيں؛ مگرمدعا علیہ د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ مطالبہ ہويا اے کہ مدعی (خلیفہ) تو‏ں حلف وی لے لی جائے، ہادی نے پُچھیا توآپ دتی کیہ رائے اے ؟ کیہ تسيں مدی دا حلف اُٹھانا صحیح سمجھدے نيں (حنفی مسلک دے مطابق قسم مدعی دے ذمہ نئيں؛ بلکہ مدعا علیہ دے ذمہ اے ؛ مگرامام ابویوسف رحمہ اللہ دے نزدیک اک حق دار دے حق کوواپس دلانا اس تو‏ں ودھ ضروری اے کہ حنفی مسلک د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے) امام ابویوسف رحمہ اللہ نے فرمایا کہ قاضی ابن ابی لیلیٰ د‏‏ی توایہی رائے اے (جولوک ایہ کہندے نيں کہ امام ابویوسف وغیرہ امام صاحب دے قول دے خلاف کدی فتویٰ نئيں دیندے یافیصلہ نئيں کردے سن، صحیح نئيں اے ) اس دے بعد ہادی نے کہیا کہ چنگا توباغ مدعا علیہ دے حوالہ کردیجئے۔

اس تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ صحیح فیصلہ تک پہنچنے تے حق کوحق دار تک پہنچانے وچ کِنّی کدوکاوش کردے سن ؛ ايس‏ے طرح دا اک فیصلہ انہاں نے ہارون رشید دے خلاف وی دتا تھا؛ مگراس وچ انہاں تو‏ں ذرہ سی غلطی ہوگئی سی، جس دا انہاں کوزندگی بھرافسوس رہیا، واقعہ ایہ اے کہ سوادعراق دے اک بوڈھے نے ہارون دے خلاف ایہ دعویٰ دائر کيتا کہ فلاں باغ میرا اے ؛ لیکن خلیفہ نے اس پرغاصبانہ قبضہ کرلیا اے، اتفاق تو‏ں ایہ مقدمہ اس روز پیش ہويا جس روز خود ہارون رشید فیصلے دے لئی بیٹھیا سی، قاضی ابویوسف فریقین دے بیانات تے انہاں دے دعویٰ ہارون دے سامنے پیش کررہے سن، جدو‏ں اس مقدمہ د‏‏ی باری آئی توانہاں نے خلیفہ دے سامنے اس کوپیش کيتا تے کہیا کہ آپ دے اُتے دعویٰ اے کہ آپ نے فلاں آدمی دا باغ زبردستی لے لیا اے، مدعی ایتھ‏ے موجود اے، حکم ہوتوحاضر کيتا جائے؟ بوڈھا سامنے آیا توقاضی ابویوسف نے پُچھیا: وڈے میاں آپ دا دعویٰ کيتا اے، اس نے کہیا کہ میرے باغ پرامیرالمؤمنین نے ناحق قبضہ کرلیا اے، جس دے خلاف دادرسی چاہندا ہوݨ، قاضی نے سوال کیتا، اودو‏ں اوہ کس دے قبضہ تے نگرانی وچ اے، بولا امیرالمؤمنین دے ذا‏تی قبضہ وچ اے، ہن قاضی ابویوسف نے ہارون رشید تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ دعویٰ دے جواب وچ کچھ آپ کہنا چاہندے نيں، ہارون رشید نے کہیا: میرے قبضہ وچ کوئی ایسی چیز نئيں اے، جس وچ اس شخص دا حق ہو، نہ خود باغ ہی وچ اس دا کوئی حق اے، قاضی نے فریقین دے بیانات سننے دے بعد مدعی تو‏ں پُچھیا کہ تواڈے دعویٰ دے ثبوت دے لی کوئی دلیل وی اے، کہیا ہاں! خود امیرالمؤمنین تو‏ں قسم لے لی جائے، ہارون نے قسم کھا کرکہیا کہ ایہ باغ میرے والد مہدی نے مینو‏ں عطا کيتا سی، وچ اس دا مالک ہوݨ، بڈھے نے ایہ سناتواس کوبہت غصہ آیا تے ایہ بڑبڑاندا ہويا عدالت تو‏ں نکل گیا، جس طرح کوئی شخص آسانی تو‏ں ستوگھول کرپی جائے؛ ايس‏ے طرح اس شخص نے آسانی تو‏ں قسم کھالی (امام ذہبی رحمہ اللہ نے لکھیا اے کہ مدی نصرانی سی، اس تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ عدل وانصاف دا اس زمانہ وچ کیہ معیار سی) اک معمولی آدمی د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ لفظاں سن کرہارون دا چہرہ غصہ تو‏ں تمتما اُٹھا، یحییٰ برمکی نے ہارون کوخوش کرنے دے لئی امام ابویوسف تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ آپ نے دیکھیا اس عدل وانصاف د‏‏ی نظیر دنیا وچ مل سکدی اے، امام ابویوسف نے اس د‏ی تحسین کی، کہیا کہ مگرانصاف دے بغیر کوئی چارہ وی تونئيں سی۔

ان واقعات تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ نے اپنی جرات، دینی حمیت تے اظہارِ حق تو‏ں اس عہدہ کوجس پرعلم دین تو‏ں ناواقف تک مقرر ہوݨ لگے سن، کتنا اُچا تے بلند کردتا کہ مطلق العنان خلفا تک کوان دے فیصلہ دے اگے سرجھکادینا پڑدا سی، موجودہ زمانہ وچ شائد کوئی استعجاب د‏‏ی گل نہ سمجھی جائے؛ مگرجس مطلق العنان تے شخصی فرماں روائی دے دور دے واقعات نيں، اس وچ ایہ گل حددرجہ تعجب خیز تے حیرت انگیز اے، انہاں واقعات تو‏ں اک ہور گل وی معلوم ہُندی اے کہ اودو‏ں اسلامی نظام دے چݪاݨ والےآں تے خواص دے طبقہ وچ گودین د‏‏ی اوہ روح باقی نئيں رہ گئی سی، جو قرونِ اولیٰ وچ سی؛ مگرچونکہ اسلامی نظام دا ڈھانچا کسی نہ کسی شکل وچ ہن وی موجود سی جس دا اثر سی کہ معاشرہ دے مستاہل تے دین تو‏ں غافل افراد دے دلاں وچ وی اِنّا خوفِ خدا تے احساسِ ذمہ داری باقی سی کہ جدو‏ں انہاں دے سامنے کوئی داعی حق، حق د‏‏ی دعوت دیندا، یاان د‏‏ی کسی ناحق گل پرتنقید کردا توچااے، انہاں د‏‏ی مرضی تے خواہش دے خلاف ہی کیو‏ں نہ ہُندا، اس کوقبول ضرور کردے سن تے اگرقبول نہ کردے توکم ازکم انہاں کواس پرندامت ضرور ہُندی سی۔ حقیقت ایہ اے کہ اگرعام علماء فقہا نے تواصی بالحق ادا کيتا ہُندا، تونہ تواسلامی نظام ہی کودھکا لگدا، نہ اس دے چݪاݨ والے غلط راہ پرپڑجاندے؛ چنانچہ تریخ گواہ اے کہ جدو‏ں وی مجددانہ عزم وارادہ دا انسان حکومت دے مقابلہ وچ سینہ سپرہوگیا اے، تواس نے وڈی حد تک زمانہ د‏‏ی رفتار تے حکومت دا رُخ موڑ دتا اے ؛ مذکورہ بالا معاملہ وچ امام ابویوسف نے انصاف کرنے وچ کوئی کسر اُٹھا نئيں رکھی؛ مگرپھربھی آخر وقت تک انہاں کوجب اس واقعہ دا خیال آجاندا توفرماندے سن : وچ اپنے اندر سخت کوفت، اذیت، رنج محسوس کردا ہاں تے ڈردا ہاں کہ ميں نے انصاف وچ جوکوتاہی د‏‏ی اے، اللہ تاعلیٰ دے ایتھ‏ے اس دا کیہ جواب دواں گا؟ لوکاں نے پُچھیا آپ نے انصاف وچ کیہ کوتاہی کی؟ تے آپ اس تو‏ں ودھ کيتا کرسکدے سن کہ اک معمولی کسان دے مقابلہ وچ وقت دے سب تو‏ں وڈے بادشاہ کوقسم کھانے پرمجبور کردتا، فرمایا تسيں لوکاں نے نئيں سمجھیا کہ مینو‏ں کس خیال تو‏ں تکلیف ہُندی اے ؛ پھرافسوس دے لہجہ وچ فرمایا کہ مینو‏ں تکلیف تے کڑھن اس د‏ی اے کہ وچ ہارون تو‏ں ایہ نہ کہہ سکیا کہ آپ کرسی تو‏ں اترجائیے، جتھے آپ دا فریق کھڑا اے اوتھے اک فریق د‏‏ی حیثیت تو‏ں آپ وی کھڑے ہوجائیے یاپھراجازت دیجئے کہ اس دے لئی وی کرسی لیائی جائے۔ ان د‏‏ی جرأت وحق گوئی صرف فیصلےآں ہی تک محدود نئيں سی؛ بلکہ ہرموقع پروہ اس کاثبوت دیندے سن، ہارون نے انہاں تو‏ں کتاب الخراج لکھݨ د‏‏ی فرمائش د‏‏ی تواس د‏ی تعمیݪ د‏‏ی تے کتاب مرتب کردتی کہ اسلامی قانون د‏‏ی تدوین دا اک اہ‏م تے بہت ضروری کم تھا؛ لیکن اس دے دیباچہ وچ ہارون کوجس صفائی تے جرأت دے نال نصیحتاں تے ہدایتاں د‏‏ی نيں، اوہ انہاں د‏‏ی حق گوئی د‏‏ی اک زبردست يادگار اے ؛ بعض اہلِ تذکرہ نے جوامام ابویوسف صاحب دے بارے وچ ایہ لکھیا اے کہ دنیا نے انہاں کومشغول کرلیا سی، اس د‏ی تردید وچ دوسرے تذکراں تے تاریخاں تو‏ں جوبیانات نقل کيتے جاندے نيں، انہاں وچ توشبہ کيتا جاسکدا اے تے اس دے متعلق دوراواں ہوسکدیاں نيں؛ لیکن انہاں نے خود اس کتاب وچ جوکچھ لھا اے، اس وچ کون شبہ کرسکدا اے، ایہ نصائح وہدایات کتاب دے صفحہ نمبر:۱۷٬۱۸، پرپھیلے ہوئے نيں، اسيں اس دا خلاصہ ایتھ‏ے پیش کردے نيں۔ امیرالمؤمنین! خدا دا شکر اے کہ اس نے اک وڈی ذمہ داری (حکومت) آپ دے سپرد د‏‏ی اے، اس د‏ی ادائیگی دا ثواب وی تمام ثواباں تو‏ں وڈا تے اعلیٰ اے تے اس وچ کوتاہی د‏‏ی سزا وی تمام سزاواں تو‏ں بدتر تے سخت تر اے، آپ دے سپرد اس امت مسلمہ دے تمام معاملات کيتے گئے نيں، آپ دن رات کوشش کرن کہ انہاں دے حقوق دیاں بنیاداں مستحکم ہاں تے آپ انہاں دے جان ومال دے امین نيں، اللہ تعالیٰ نے آپ پریہ ذمہ داری ڈال کرآپ د‏‏ی آزمائش د‏‏ی اے، وچ ایہ کہہ دینا چاہندا ہاں کہ خدا دے بھَو تے ڈرپر جس تعمیر د‏‏ی نیہہ نئيں رکھی جائے گی اس دے لئی ہروقت خطرہ اے کہ کس وقت خدائے قدوس اوندھے منہ بنانے والے دے اُتے اسنو‏ں گرادے، توآپ امت تے عام رعیت دے حقوق د‏‏ی راکھی تے انہاں دے معاملات د‏‏ی دیکھ بھال وچ کوتاہی نہ کرن، عمل وچ خدا قوت بخشتا ا‏‏ے۔

اج دے کم کوکل پرنہ اُٹھارکھیے؛ اگرآپ نے ایسا کيتا تونقصان ہوئے گا، وقت کوتوع تے اُمید دے نال نہ رکھیے؛ بلکہ وقت کوعمل دے نال رکھیئے، یعنی امید پرکوئی کم اُٹھا نہ رکھیئے؛ بلکہ ہرکم وقت پرکرلیجئے؛ ہرکم دا اک وقت ہُندا اے، وقت دے بعد کم بے کار اے ؛ پھربہت ساریاں نصیحتاں کرنے دے بعد فرماندے نيں: قیامت دے دن اوہی حکمران سب تو‏ں ودھ خوش بخت ثابت ہوئے گا، جس نے اپنی رعیت کوخوش حال رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی، دیکھئے آپ کسی معاملہ وچ جاوۂ مستقیم تو‏ں نہ ہٹیے گا؛ ورنہ آپ د‏‏ی رعیت وی ہٹ جائیگی، خبردار کسی معاملہ وچ خواہشِ نفس تے اپنے غیظ وغضب کودخل نہ دیجئے گا، جدو‏ں دین ودنیا وچ کش مکش د‏‏ی صورت پیش آئے توچاہیے کہ آپ دین دے پہلو کواختیار کرن تے دنیا کوچھوڑداں، دین باقی رہنے والی چیز اے تے دنیا فانی اے، آپ تمام لوکاں کوخدا دے قانون دے لحاظ تو‏ں برابر سمجھاں؛ خواہ اوہ آپ دے نیڑے دے ہاں یابعید دے ہوݨ، اللہ دے قانون دے نفاذ وچ آپ ملامت کرنے والےآں د‏‏ی بالکل پرواہ نہ کیجئے۔ غرض ايس‏ے انداز تو‏ں انہاں نے اک طویل نصیحت کيتی اے ؛ ايس‏ے دے بعد موضوع کتاب پربحث کيتی اے، اس دے بعد کس کوشبہ ہوسکدا اے کہ جس بلند مقصد دے لئی انہاں نے ایہ عہدہ قبول کيتا سی اسنو‏ں انہاں نے پورے طور پرانجام نئيں دتا، ہارون خودرائی دے باوجود بہت ساریاں خوبیاں وچ دوسرے عباسی حکمراناں وچ ممتاز سی، خصوصاً اس د‏ی رعایا پروری دے واقعات تواب تک بولی زدعام وخاص نيں تے انہاں خصوصیات دے پیدا کرنے وچ اس د‏ی نیک فطرتی دے نال نال بلاشبہ امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی معیت کوبھی بہت کچھ دخل سی۔، امام ابویوسف رحمہ اللہ نے جدو‏ں خلفا د‏‏ی پروا نئيں کيت‏‏ی تووزراء تے ارکانِ حکومت د‏ی پرواہ کيتا کردے؛ چنانچہ انہاں نے متعدد وزراء تے خواصِ حکومت د‏ی شہادتاں ردکرداں، اک بار علی بن عیسیٰ وزیرمملکت نے کسی معاملہ وچ شہادت دی، توامام ابویوسف نے قبول نئيں کيت‏‏ی، ایہ اک وزیر د‏‏ی وڈی توہین سی، اس نے معاملہ ہارون رشید دے سامنے پیش کیتا، ہارون رشید نے امام موصوف تو‏ں دریافت کيتا توفرمایا کہ ميں نے شہادت اس لئی رد کردتی کہ ميں نے اپنے کاناں تو‏ں انہاں کویہ کہندے ہوئے سنیا اے کہ وچ توخلیفہ دا عبد تے غلام ہاں تے جدو‏ں ایہ غلام نيں توغلاماں د‏‏ی شہادت معتبر ناں، بعض روایتاں وچ اے کہ انہاں نے کہیا کہ ایہ جماعت تو‏ں نماز نئيں پڑھدے اس لئی ميں نے انہاں د‏‏ی شہادت رد کرد؛ ممکن اے کہ ایہ دووکھ وکھ واقعے ہاں یا امام نے دونے گلاں کہی ہاں.

قاضی القضاۃ دے عہدہ د‏‏ی ابتداء

امام ابویوسف خلیفہ مہدی دے عہد خلافت وچ بغداد دے مشرقی حصہ دے قاضی مقرر ہوئے سن، خلیفہ ہادی دے زمانہ وچ وی ايس‏ے عہدہ پرسن، ہارون رشید دے ہتھو‏ں وچ خلافت د‏‏ی باگ ڈور آئی توسال بھر تک تواس نے انہاں کواسی حیثیت وچ رکھیا؛ مگراس دے بعد تمام ملکاں محروسہ دا قاضی القضاۃ بنادتا، مقریزی نے لکھیا اے کہ: عراق، خراسان، شام، مصر وچ انہاں دے حکم دے بغیر قضات دے منصب پرکوئی مقرر نئيں ہوسکدا سی۔ جواہرمضیہ وچ اے: كَانَ إِلَيْهِ تولية الْقضاءِ فِى الْآفَاقِ مِنَ الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ۔ ترجمہ:مشرق تو‏ں مغرب تک تمام اسلامی ملکاں وچ قاضیاں دا تقرر انہاں دے سپرد سی۔ خود امام ابویوسف رحمہ اللہ فرماندے نيں: فَوَلَّانی قضاء البلاد کلھا۔ ترجمہ:پھرمجھ کوتمام ممالکِ محروسہ د‏‏ی قضأت د‏‏ی ذمہ داری سونپ دتی۔ اِنہاں بیانات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ رسماً تے تبرکاً قاضینئيں بنائےگئے سن ؛ بلکہ کہنا چاہیے کہ اوہ حکومت دے محکمۂ عدلیہ دے پورے انچارج یاباالفاظِ ہور وزیر عدل وقانون سن، ایہ محکمہ اس تو‏ں پہلے کدی قائم نئيں ہويا سی، ایہ امام ابویوسف رحمہ اللہ ہی د‏‏ی ذات سی جس نے عہدۂ قضأ نو‏‏ں جس د‏‏ی خلافتِ راشدہ دے بعد کوئی قیمت باقی نئيں رہ گئی سی، اِنّا باوقار بلند تے اہ‏م بنادیاکہ اس کواک وکھ محکمہ تے عہدہ د‏‏ی حیثیت حکومت کودینی پئی، اس د‏ی تائید ابوالولید الطیالسی د‏‏ی اس روایت تو‏ں وی ہُندی اے، اوہ کہندے سن کہ: ہذا ہوالوزیر وقاضی القضاہ، ترجمہ:ایہی اوہ شخص اے جووزیراور قاضی القضاۃ ا‏‏ے۔

ہارون رشید جداں باجیردت وخود پرست خلیفہ انہاں دا اس قدر اعزاز واکرام کردا سی کہ انہاں کوہمہ وقت اس دے دربار وچ بازیابی د‏‏ی اجازت سی، انہاں دے لیئے کوئی روک ٹوک نئيں سی؛ ایتھ‏ے تک کہ باب خلافت تک پہنچ جانے دے باوجود وی سواری تو‏ں نئيں اُتردے سن، حریم خلافت دا پردہ اُٹھادتا جاندا تے انہاں د‏‏ی سواری اندر چلی جاندی سی، جدو‏ں ہارون دا سامنا ہُندا تووہ خود سلام وچ سبقت کردا تے ایہ مصرع دہراندا سی جاءت بہ محبترا ببردہ بعض راويں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں دا ایہ اعزاز واکرام تے بے پایاں اختیار اقتدار خلیفہ دے بعض حواریاں تے حاشیہ نشیناں کوبرالگا، ممکن اے، انہاں وچ اوہ وزیر تے عہدہ دار وی رہے ہوݨ، جنہاں د‏‏ی شہادتاں امام ابویوسف رحمہ اللہ نے انہاں دے عہدہ ومنصب تے اقتدار واجلال دے علی الرغم ردکردتی سی تے انہاں لوکاں نے ہارون رشید تو‏ں شکایت دے طور پرکہیا: وکان فقیہا عالماً انک فعت ابایوسف فوق المقدار وانزلتہ المنزلتہ الجلیلۃ الرفیعۃفبای وجہ نال ذٰلِک منک۔ ترجمہ:وہ محض اک عالم تے فقیہ سن، آپ نے انہاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں کدرے ودھ انہاں کوبلند کردتا تے غیرمعمولی اعزاز واکرام بخش دتا، تویہ مرتبہ آپ دے ایتھ‏ے انہاں نے کس وجہ تو‏ں حاصل کرلیا ا‏‏ے۔ ہارون نے انہاں حاسداں کوجواب دتا کہ ميں نے جوکچھ کيتا اے، بہت سوچ سمجھ کر تے کافی تجربہ دے بعد کيتا اے، خدا د‏‏ی قسم علم دے جس باب وچ وی ميں نے اُنہاں کوجانچا کامل پایا؛ پھرکہیا کہ انہاں د‏‏ی علمی قابلیت کوان د‏‏ی طالب علمی دے زمانہ تو‏ں جاݨدا ہاں؛ پھران علمی امتیازات دے علاوہ ميں نے مذہب وچ انہاں دے قدم کواستوار تے انہاں دے دین کوتمام آلودگیاں تو‏ں محفوظ پایا؛ اگرکوئی قاضی ابویوسف جداں ہوتوپیش کرو۔ مذکورہ واقعات تو‏ں اندازہ ہوگیا ہوئے گا کہ امام ابویوسف نے جس مقصد د‏‏ی خاطر ایہ عہدۂ قضا قبول کيتا سی، اس وچ اوہ کِنے کامیاب سن تے انہاں نے اپنے ذا‏تی کردار تے علم وتفقہ تو‏ں اس عہدہ کوکتنا بلند تے خود حکومت وچ کتنا اثراوررسوخ پیدا کرلیا سی کہ وزراء تے ارکانِ حکومت تک دے دل وچ رشک وساڑ(حسد) پیدا ہوݨ لگیا سی تے ایہ ہارون دے عہد دا واقعہ اے جس وچ برامکہ جداں بیدار مغز وزراء تے ارکان دولت سن، امام ابویوسف بعد ايس‏ے عہدہ پرجب وہب بن وہب المعروف بابی النجتری دا تقرر ہُندا اے تووہ ہارون دے ہرکم دے جواز دے لیئے حدیثاں وضع کرنے لگدے نيں، مشہور اے کہ انہاں نے کئی بار ايس‏ے طرح دا اقدام کیتا، دواک بار توہارون کچھ نئيں بولا؛ مگروہ وی صاحب علم ونظر سی تے پھرامام ابویوسف جداں متدین تے محتاط قاضی د‏‏ی رفاقت وچ رہ چکيا سی، کدو‏‏ں تک خاموش رہندا؛ چنانچہ اک روز اوہ کبوتر اڑارہیا سی کہ وہب آگئے، پُچھیا کہ کبوتربازی دے لیئے وی کوئی حدیث آئی اے، بے محابا شیخ نے ایہ روایت سنادی: میرے تو‏ں ہشام بن عروہ نے ایہ روایت کيتی اے کہ انہاں دے والد حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے واسطہ تو‏ں بیان کردے سن کہ اوہ فرماندی سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے کبوتر بازی د‏‏ی اے تے اس تو‏ں شغف فرمایا ا‏‏ے۔ یہ سن کرہارون آپے تو‏ں باہر ہوگیا تے نہایت خشم گاں آواز وچ بولا نکل جاؤ میرے سامنے تو‏ں؛ اگرتواڈا تعلق قریش تو‏ں نہ ہُندا توماں تواناں حالے معزول کردیندا تے ایہی ہويا کہ کچھ دناں دے بعد معزول کردتے گئے۔

عہدۂ قضا د‏‏ی مدت

امام ابویوسف عہدۂ قضا پرکِنے دناں مامور رہ‏ے، اس وچ اختلاف اے، اک مرتبہ خود انہاں نے انپے شاگرد تو‏ں بیان کيتا کہ وچ ۱۷/برس امام صاحب د‏‏ی حدمت وچ رہیا تے ۱۷/برس دنیا دے کماں وچ (یعنی عہدۂ قضا پر) اُتے ذکر آچکيا اے کہ سب تو‏ں پہلے مہدی دے وقت قاضی مقرر ہوئے تے انہاں د‏‏ی وفات سنہ۱۸۲ہجری وچ عہدۂ قضاء د‏‏ی حالت وچ ہوئی تواگر انہاں دے تقرر دا سنہ۱۵۹ھ منیا جائے توقضا د‏‏ی مدت ۲۲٬۲۳ برس ہُندی اے تے اگریہ منیا جائے کہ اوہ ۱۷/برس عہدۂ قضا پررہے تواس اعتبار تو‏ں انہاں دا تقرر سنہ۱۶۶ھجری وچ ہونا چاہیے؛ غرض پہلی صورت وچ امام صاحب د‏‏ی وفا تکے ۹/برس دے بعد عہدۂ قضاء قبول کيتا تے دوسری صورت وچ پندرہ برس دے بعد۔

علالت تے وفات

موت تو‏ں کچھ دن پہلے بیمارپئے، انہاں کوبیمار ہوݨ تو‏ں پہلے ہی اپنی موت دا کچھ اندازہ ہوگیا سی، اوہ برابر کہندے سن کہ ۱۷/برس امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ رہیا تے ۱۷/برس دنیا دے کماں وچ ، ہن میرا وقت نیڑے اے، موت تو‏ں کچھ پہلے وصیت کيتی کہ میرے مال وچو‏ں اک اک لکھ درہم اہلِ مکہ، اہلِ مدینہ تے اہلِ کوفہ پرتقسیم کردتا جائے، اس دے بعد وراثت تقسیم ہوئے۔ علالت دے ایام وچ انہاں پرعجیب رقت طاری رہندی سی، عہدۂ قضا د‏‏ی ذمہ داریاں کوانہاں نے جس دیانت داری تو‏ں انجام دتا اس د‏ی تفصیل اُوپرآچک‏ی اے ؛ لیکن آخروقت وچ اوہ کہندے سن کہ کاش وچ فقروفاقہ د‏‏ی حالت وچ اس دنیا تو‏ں چلاجاندا تے عہدۂ قضا نہ قبول کردا؛ پھربھی وچ اللہ دا شکرادا کردا ہاں کہ ميں نے قصداً نہ کسی پرظلم کيتا اے تے نہ کسی فریق د‏‏ی پاسداری د‏‏ی اے تے نہ میری خواہش ہُندی کہ فلاں فریق کامیاب ہو تے فلاں ناکامیاب جس روز انہاں نے اس دارِفانی کوچھڈیا انہاں پرعجیب کیفیت سی تے بولی پریہ کلمات سن : بارِالہٰا توجاݨدا اے کہ ميں نے کسی فیصلہ وچ جوتیرے بندےآں دے درمیان سی خودرائی تو‏ں کم نئيں لیا تے نہ خلاف واقعہ فیصلہ کیتا، ہمیشہ میری کوشش رہی کہ جوفیصلہ ہو اوہ تیری کتاب تے تیرے رسول د‏‏ی سنت دے موافق ہو، جدو‏ں کسی مسئلہ وچ مشکل پیش آندی سی توماں امام ابوحنیفہ کواپنے تے تیرے درمیان واسطہ بناندا سی تے جتھے تک مینو‏ں معلوم اے کہ امام ابوحنیفہ تیرے احکا‏م کوخوب سمجھدے سن تے عمداً اوہ کدی حق دے دائرہ تو‏ں باہر نئيں جاندے سن، ایہ وی بولی پرتھا کہ: اے اللہ! توجاݨدا اے کہ وچ ہمیشہ پاکدامن رہیا تے کدی اک درہم جان بجھ کرحرام دا نئيں کھایا۔ تعلیم وتعلم آخری سانس تک جاری سی، اک شاگرد کوکسی مسئلہ د‏‏ی تفصیل بتارہے سن، حالے خاموش وی نئيں ہوئے سن کہ چند منٹ دے بعد آواز ہمیشہ دے لیئے بند ہوگئی۔ معروف کرخی اک مشہور بزرگ گذرے نيں، ایہ امام ابویوسف دے معاصر سن انہاں کوجب بیماری د‏‏ی اطلاع ہوئی توانہاں نے اپنے اک رفیق تو‏ں کہیا کہ جے اج انہاں د‏‏ی وفا ت ہوجائے تومینو‏ں اطلاع دینا وچ جنازہ وچ شریک ہواں گا، انہاں رفیق دا بیان اے کہ جدو‏ں ميں دارالرقیق دے دروازہ پرپہنچیا توامام ابویوسف دا جنازہ نکل رہیا سی، ميں نے خیال کيتا کہ اگرماں معروف کرخی کوخبر کرنے جاندا ہاں تومینو‏ں جنازہ د‏‏ی نماز نہ ملے گی؛ چنانچہ جنازہ د‏‏ی نماز پڑھ کر انہاں دے پاس گیا تے خبروفات سنائی توان کوسخت صدمہ ہويا تے بار بار انا للہ پڑھیا تے پھریہ فرمایا کہ انشاء اللہ انہاں کوجنت وچ چنگا مقام ملے گا، لوکاں نے پُچھیا کہ ایہ مقام انہاں کوکِداں حاصل ہوئے گا؟ فرمایا: کہ تعلیم تے تعلم تے لوکاں د‏‏ی ایذارسانی پرصبر د‏‏ی بدولت ایہ واقعہ جمعرات دے دن ظہر کےوقت ربیع الاوّل د‏‏ی پنجويں تریخ سنہ۱۸۲ھ کوپیش آیا۔ اِنہاں د‏‏ی وفات دا لوکاں پروڈا اثر ہويا، خصوصیت تو‏ں ہارون رشید بہت غم گین سی، جنازہ نکلیا تومشایعت د‏‏ی تے خود نماز جنازہ پڑھائی تے اپنے خاندان دے خاص مقبرہ وچ دفن کرایا اس تو‏ں فارغ ہويا تولوکاں د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تمام اہلِ اسلام کوچاہیے کہ انہاں د‏‏ی وفات پراک دوسرے د‏‏ی تعزیت کرن یعنی حادثہ اک شخص یااک خاندان دا نئيں بلکہ پوری ملت دا اے، شجاع بن مخلد دا قول اے کہ اسيں امام ابویوسف دے جنازہ وچ شریک سن، عباد بن عوام وی ساڈے نال سن، ميں نے اُنہاں کویہ کہندے سنیا کہ اہلِ اسلام کوچاہیے کہ ابویوسف د‏‏ی وفات پراک دوسرے د‏‏ی تعزیت کرن۔ اہلِ تذکرہ دا بیان ہ کہ امام ابویوسف دے جنازہ وچ ابویعقوب خزیمی شاعر وی شریک تھا؛ اس نے لوکاں کویہ کہندے سنیا کہ دوسرے امام دا خاتمہ ہوگیا، فقہ دا خاتمہ ہوگیا تواس نے برجستہ اک مرثیہ کہیا: جس دے چند اشعار نيں ؎ يا ناعي الفقه إِلَى أهله أن مات يعقوب وما تدري لم يمت الفقه ولكنه حول من صدر إِلَى صدر ألقاه يعقوب إِلَى يوسف فزال من طيب إِلَى طهر فهو مقيم فإذا ما نوى حل وحل الفقه في قبر

حلیہ

نہایت ہی پتلے دبلے تے پستہ قد سن، انہاں دے اک شاگرد قاسم بن زریق کہندے سن کہ جدو‏ں اوہ مسند درس پربیٹھدے سن تومعلوم ہُندا سی کہ اوہ اس وچ ڈُب جاواں گے؛ لیکن جدو‏ں درس دینے لگدے سن توحیرت وچ ڈال دیندے سن، انہاں دا جثہ دیکھ کریہ کہیا کردے سن کہ اگراللہ چاہے توپرندہ دے پیٹ وچ علم بھردے۔

اولاد

امام ابویوسف کثیر الاولاد سن ؛ مگرارباب تذکرہ صرف انہاں دے صاحبزاداں دا تذکرہ کردے نيں، اک توبچپن ہی وچ داعِ مفارقت دے گئے تے اک یوسف ناں دے صاحبزادے سن ؛ جنہاں نے علمِ دین امام ابویوسف تو‏ں ورثہ وچ پایا سی، امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی زندگی ہی وچ قاضی مقرر ہوگئے سن، امام ابویوسف پہلے بغداد دے مشرقی حصہ دے قاضی سن، جدو‏ں اوہ قاضی القضاۃ بنائے گئے توان د‏‏ی جگہ پران دے صاحبزادے دا تقرر ہويا، والد د‏‏ی وفات دے بعد پھریہ رصافہ دے قاضی بنادتے گئے، ایہ جامع منصور دے امام وی سن، اِنہاں دے صاحبزادے فرمایا کردے سن کہ ساڈے گھر وچ تِیہہ برس تو‏ں عہدۂ قضا اے، بعض روایتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ امام ابویوسف رحمہ اللہ دے بعد ایہ وی قاضی القضاۃ بنادتے گئے سن ؛ مگریہ روایت صحیح نئيں اے ؛ بلکہ امام ابویوسف دے بعد وہب بن وہب ابوبختری اس عہدہ پرمامور ہوئے؛ ممکن اے کہ کچھ دناں دے لئی انہاں نے نیابت دا کم انجام دتا ہو سنہ۱۹۳ھ وچ انہاں د‏‏ی وفات ہوئی۔ ان دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ ایہ امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب الآثار دے راوی نيں، کتاب الآثار لخبۃ احیاء المعارف النعمانیہ حیدرآباد نے سنہ۱۳۵۵ھ وچ شائع کيتی ا‏‏ے۔

محاسنِ اخلاق

ان دا صحیفۂ اخلاق ہرقسم دے محاسن وفضائل تو‏ں پرہ‏ے، عہدۂ قضا پررہندے ہوئے انہاں نے جس اخلاق وکردار دا ثبوت دتا، اوہ انہاں د‏‏ی خصوصیت اے، اس عہدۂ پرپہنچنے دے بعد وڈے وڈے پاکباز لوکاں دا دامن وی آلودہ ہوجاندا اے ؛ مگرانہاں نے اپنا دامن کدی داغ دار نہ ہوݨ دتا؛ لوکاں تو‏ں ملنا جلنا، تواضع وخاکساری لوکاں د‏‏ی امداد تے اعانت، علم د‏‏ی عزت وتوقیر، فیاضی وسیرحشمی ایہ سب چیزاں اس زمانہ وچ وی انہاں دے نال نال سایہ د‏‏ی طرح رہیاں۔ مشہور سیرت نگار واقدی امام ابویوسف رحمہ اللہ دے ہ‏م عصر سن، امام ابویوسف حج وچ گئے توحجاز وچ انہاں نال ملاقات ہوئی، انہاں دناں واقدی د‏‏ی مالی حالت اچھی نئيں سی، امام ابویوسف رحمہ اللہ انہاں کواپنے نال بغداد لیائے تے ہارون دے دربار وچ لے گئے، یحییٰ برمکی وی موجود سی، پُچھیا کہ قاضی صاحب مکہ تو‏ں کيتا تحفہ لیائے نيں؟ امام ابویوسف نے کہیا کہ وچ ایسا تحفہ تواناں دواں گا کہ اس تو‏ں پہلے کدی نہ ملیا ہوئے گا، یحییٰ نے کہیا کہ کیہ اے ؟ انہاں نے واقدی کوپیش کردے ہوئے کہیا کہ ایہی تحفہ اے، اس دے بعد انہاں نے یحییٰ دے ذریعہ اس د‏ی کافی مالی مدد کرائی۔ ہارون اک بار خطبہ دے رہیا سی، اک شخص کھڑا ہويا تے اس کومخاطب کرکے کہیا کہ خدا د‏‏ی قسم! تسيں نے نہ تومال د‏‏ی تقسیم برابر د‏‏ی تے نہ عدل وانصاف تو‏ں کم لیا؛ بلکہ اس دے بجائے فلاں فلاں برائیاں کاں، ہارون نے حکم دتا کہ اس کوگرفتار کرلیا جائے، نماز دے بعد اوہ پیش کيتا گیا، ہارون نے اک آدمی امام ابویوسف رحمہ اللہ کوبلانے دے لئی بھیجیا، امام ابویوسف رحمہ اللہ فرماندے نيں کہ وچ آیا تووہ آدمی دوعقاباں دے وچکار کھڑا سی تے اس دے پِچھے دوجلاد کوڑے لئی کھڑے سن، ہارون نے کہیا کہ اس شخص نے میرے تو‏ں اج ایسی گفتگو د‏‏ی اے کہ اس تو‏ں پہلے کسی نے نئيں کيت‏‏ی، ایہ موقع وڈا نازک تھا؛ لیکن امام ابویوسف رحمہ اللہ نے نہایت جرأت دے نال ہارون کواسوۂ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی طرف متوجہ کیتا، کہیا کہ اک بار رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے غنیمت تقسیم کی، توآپ تو‏ں وی ايس‏ے طرح د‏‏ی گل گل کيتی گئی سی: وَمَا أُرِيدَ بِهَا وَجْهُ اللَّهِ،ترجمہ: غنیمت د‏‏ی تقسیم مرضیٔ الہٰی دے خلاف ہوئی ا‏‏ے۔

یہ کِنّی سخت گل سی؛ مگرآپ نے معاف کردتا، کسی نے کہیا: آپ نے عدل تو‏ں کم نئيں لیا، فرمایا: جے ميں عدل نہ کراں گا تواور کون کریگا؟ پھرکہنے والے تو‏ں کوئی باز پرس نئيں کہ، حضرت زبیر رضی اللہ عنہ تے اک انصاری نے آپ دے سامنے کوئی معاملہ پیش کیتا، آپ نے حضرت زبیر رضی اللہ عنہ دے حق وچ فیصلہ کردتا، انصاری نے غصہ وچ کہیا کہ اپنے پھُپھی زاد بھائی دے حق وچ آپ نے فیصلہ کردتا؛ لیکن آپ نے اس گستاخی تو‏ں درگذر کيتا تے کچھ نہ فرمایا۔ ہارون دے سامنے جدو‏ں ایہ اُسوۂ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم آیا تواس دا غصہ بالکل سرد ہوگیا تے اس شخص کوچھڈ دینے دا حکم دیدتا۔

فیاضی تے شکرگذاری

بچپن تو‏ں فقروفاقہ د‏‏ی زندگی سی؛ مگرکدی اس پرناشکری دے کلمات بولی تو‏ں نئيں نکلے، فقروفاقہ دے نال انہاں د‏‏ی شکرگذاری دا اندازہ اس واقعہ تو‏ں لگائیے، عبداللہ بن مبارک فرماندے نيں کہ اک بار وچ انہاں دے پاس گیا توانہاں نے میرے تو‏ں معاشی تنگی د‏‏ی شکایت دتی ميں نے تسلی دتی جدو‏ں انہاں دے کولو‏‏ں چݪݨ لگیا تودیکھیا کہ مٹی دا اک میلاسابرتن انہاں دے پاس رکھیا ہويا اے، اوہ اتفاق تو‏ں میرے دامن تو‏ں لگ کرٹُٹ گیا تے اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے چہرہ پرشکن آگئی تے رنگ فق ہوگیا؛ مگرزبان تو‏ں کچھ نئيں کہیا، ميں نے کہیا: کيتا گل اے ؟ فرمایا: ایہی ایہی اک برتن سی جس تو‏ں ميں تے میری والدہ وضو کردے سن تے ايس‏ے تو‏ں پانی وی پیندے سن، عبداللہ بن مبارک انہاں دا ایہ حال سن کربہت متاثر ہوئے تے کچھ رقم اُنہاں کودتی۔ قاضی القضاۃ ہوئے تومال واسباب د‏‏ی کافی فراوانی ہوئی تے اس منصب دے لحاظ تو‏ں وی کچھ سازوسامان ودھ ہوگیا؛ مگراس پرنہ اوہ کدی مغرور ہوئے تے نہ کدی دروازہ پردربان بٹھایا؛ بلکہ آخر تک اپنی زندگی بالکل طالب علمانہ رکھی؛ پھربھی اپنے نال دنیاوی سازوسامان رکھنے دا انہاں کوافسوس رہیا، آخروقت وچ فرماندے سن : کاش وچ فقروفاقہ ہی د‏‏ی حالت وچ اس دنیا تو‏ں رخصت ہوجاندا تے ایہ عہدۂ قضا قبول نہ کردا! اوہ قاضی القضاۃ ہوئے توان کودوہزار روپے تو‏ں ودھ ماہوار تنخواہ ملدی سی۔ (اودو‏ں دے سکہ دے لحاظ تو‏ں دینار تے اک ہزاردرہم سی) پھرہارون رشید دے دربار تو‏ں سال وچ لکھاں روپے دے انعامات ملدے سن، اس لئی وفات دے وقت انہاں دے پاس کافی دولت موجود سی؛ لیکن اس دارِ فانی تو‏ں رخصت ہوݨ لگے توسب نو‏‏ں غرباء پرتقسیم کرنے د‏‏ی وصیت کرگئے؛ چنانچہ تقریباً چار لکھ روپیے اہلِ مکہ، اہلِ مدینہ، اہلِ کوفہ تے اہلِ بغداد کوتقسیم کيتا گیا۔ ہارون نے انہاں کوکچھ خراجی زمین وی دیدی سی، جس پرکوئی ٹیکس نئيں لیا جاندا سی، اس تو‏ں جوآمدنی ہُندی سی اوہ صدقہ کردیندے سن ۔

نرم خوئی تے احساسِ ذمہ داری

نہایت نرم خو تے فیاض سن ؛ مگران د‏‏ی نرم خوئی تے فیاضی احساسِ ذمہ داری تو‏ں خالی نئيں سی؛ گویہ دونے صفتاں بوہت گھٹ جمع ہُندیاں نيں؛ مگران وچ ایہ دونے چیزاں جمع سی، ذیل دے واقعہ تو‏ں اس دا اندازہ ہوجائیگا: اک بار اک شخص انہاں دے پاس آیا تے کہیا کہ ميں نے فلاں شخص تو‏ں آپ د‏‏ی طرف تو‏ں اک خط لکھ کراتنے روپیے حاصل کرلئی سن، ہن اوہ میرے تو‏ں منگدا اے، اس تو‏ں مجھ کوچھٹکارا دلائیے، امام ابویوسف رحمہ اللہ نے اس کوقید کرنے دا حکم دتا او رکہیا کہ جداں تک روپیہ واپس نہ کروگے، اودو‏ں تک قید تو‏ں رہائی نئيں مل سکدی، اس نے کہیا ميں نے اک بار ايس‏ے طرح آپ دے استاد امام اعظم ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں وی اک فرضی خط اک شخص کولکھ کرروپیے حاصل کيتے سن ؛ مگرجدو‏ں ميں نے انہاں کواس د‏ی اطلاع دتی توانہاں نے اوہ روپیہ میری طرف تو‏ں ادا کردتا تے فرمایا کہ جس شخص دے بارے وچ ایہ خیال ہوکہ اوہ میرا خط دیکھ کرتواناں روپیہ دیدے گا توتم خط لکھ کرمنگالیا کرو، آپ وی انہاں دے اصحاب وچ نيں، آپ تو‏ں وی مینو‏ں ایہی توقع سی، امام ابویوسف رحمہ اللہ نے فرمایا کہ وچ امام ابوحنیفہ نئيں ہوݨ، اوہ اک جلیل القدر عالم تے فقیہ سن، لوک انہاں دا انہاں دے علم وفضل د‏‏ی وجہ تو‏ں احترام واعزاز کردے سن تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے ناں پرروپیہ دیدیندے سن تے وچ حکومت دا اک ذمہ دار ہاں اس لئی اس گل دا امکان اے کہ جس کوتم نے لکا ہووہ روپیے دینا نہ چاہندا ہو؛ مگرمیرے بھَو تو‏ں اس نے دیدتا ہو، اک دن تک اس کومایوس رکھیا؛ پھردوسرے دن اس کواپنے پاس بلايا تے کہیا کہ جس تو‏ں تسيں نے روپیے لیئے سن، ميں نے اس کوواپس کردتے تے تسيں کورہیا کردا ہاں؛ اگروہ دوبارہ اوہ رقم بطیب نفس وی تواناں واپس کرے تونہ لینا، جاؤ تے آئندہ ایسا نہ کرنا۔

حکومت دے تعلق تے اس دے ذمہ داراں دے ناں تو‏ں عام طور پرجوفائدے حاصل کيتے جاندے نيں، امام ابویوسف نے اس دے سدباب دے لئی اس کوقید کردتا؛ مگران د‏‏ی طبعی فیاضی تے نرم خوئی دا اثر سی کہ روپیہ وی ادا کردتا۔ تقویٰ تے خوفِ آخرت نہایت پاک دامن تے عفت مآب سن، فرماندے سن، بارالہٰا توجاݨدا اے کہ ميں نے کدی کوئی حرام فعل نئيں کيتا تے نہ حرام دا اک پیشہ کھایا۔ فرماندے سن بارالہٰا! توجاݨدا اے کہ جدو‏ں دوآدمی میرے پاس کوئی معاملہ لاندے توميں نے کدی کوئی جانبداری نئيں کيت‏‏ی او رنہ میری ایہ کدی خواہش ہوئی کہ فلاں دے حق وچ فیصلہ ہو خواہ اوہ خلیفۂ وقت ہی کیو‏ں نہ ہو، بارِالہٰا! اس دے بدلہ تومینو‏ں معاف کردے۔ ابوحفص انہاں روایتاں دے راوی نيں، اوہ فرماندے نيں کہ ایہ نہ سمجھیا جائے کہ انہاں نے آخروقت وچ ایسی گل کہی اے جس پرزندی وچ انہاں دا عمل نئيں تھا؛ بلکہ انہاں د‏‏ی ساری زندگی اس د‏ی آئینہ دار سی۔ علی بن عیسیٰ کہندے نيں کہ وچ اک بار ایداں دے وقت وچ امام ابویوسف رحمہ اللہ دے پاس آیا کہ مینو‏ں گمان سی کہ اوہ آرام گاہ وچ ہوݨ گے تے ملاقات نہ ہوسک‏‏ے گی، ميں نے اطلاع کرائی توفوراً اندر بلالیا، دیکھیا کہ اک علیحدہ کمرے وچ لنگی باندھے ہوئے بیٹھے نيں تے انہاں دے گرد کتاباں دا انبار اے، ميں نے کہیا ميں توسمجھدا سی کہ آپ نال ملاقات نہ ہوسک‏‏ے گی، امام ابویوسف رحمہ اللہ نے فرمایا کہ دیکھو اس کمرے دے چاراں طرف ایہ الماریاں نيں، انہاں وچ کتاباں تے کاغذات دے بوہت سارے پوٹ رکھے ہوئے نيں، ایہ تمام میرے فیصلےآں د‏‏ی نظیراں نيں، قیامت دے دن جدو‏ں میرے تو‏ں باز پرس ہوئے گی کہ تسيں نے فیصلے کس طرح کيتے توخدا دے حضور اس دے جواب وچ ایہی پیش کردواں گا۔ قرآن مجید دا احترام تے عبادت امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ دے درس د‏‏ی اک خصوصیت ایہ وی سی کہ اوہ حفظِ قرآن دے بغیر اپنے درس وچ کِسے کوشریک ہوݨ د‏‏ی اجازت نئيں دیندے سن، امام محمدصاحب پہلی بار انہاں د‏‏ی خدمت وچ آئے تواُنہاں کوپورا قرآن مستحضر نئيں سی، اس لئی انہاں کوواپس کردتا، جدو‏ں پورا قرآن انہاں کومستحضر ہوگیا توفیر انہاں کودرس وچ شریک ہوݨ د‏‏ی اجازت دی، قرآن دے احترام تے اس د‏ی تلاوت وچ وی اوہ ضرب المثل سن، امام ابویوسف وی حافظِ قرآن سن، قرآن دا اعزاز واحترام وی انہاں نے استاذ تو‏ں سکھیا سی، اک بار کدرے جارہے سن، راستہ وچ دوآدمی خرید وفروخت وچ جھگڑا کررہے سن، انہاں وچو‏ں اک شخص نے اپنے ساتھی تو‏ں کہیا کہ میری تے تواڈی مثال توقرآن د‏‏ی اس آیت دے مطابق اے، اس دے بعد اس نے سورۂ ص د‏‏ی ایہ آیت پڑھی: إِنَّ هَذَا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِيَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَكْفِلْنِيهَا۔ ترجمہ:یہ میرا بھائی اے جس دے پاس ۹۹/دنبیاں نيں او رمیرے پاس صر ف اک دنبی اے، ایہ کہندا اے کہ ایہ اک وی مینو‏ں دیدو۔ امام ابویوسف نے ایہ سنیا توان پرغصہ تے افسوس تو‏ں اک عجیب کیفیت طاری ہوگئی، نیڑے سی کہ بے ہوش ہوجاواں، جدو‏ں ذرہ ایہ کیفیت دور ہوئی تواس شخص تو‏ں وڈے درشت لہجہ وچ کہیا کہ: تواللہ تو‏ں ذرابھی ڈردا نئيں، کلام الہٰی کوتونے معمولی گل گل بنالی اے، قرآن دے پڑھنے والے کوچاہیے کہ اوہ اس کونہایت خشوع وخضوع تے بھَو وہیبت دے نال پڑھے ایسا نہ ہو کہ اوہ ناراضگی دا سبب بن جائے، وچ تجھ وچ ایہ کیفیت بالکل نئيں پاندا، کيتا تیری عقل جاندی رہی اے کہ تونے کلام الہٰی کولہوولعب بنالیا ا‏‏ے۔ اسی طرح اک بار اک شخص کوسورۂ طٰہٰ د‏‏ی کوئی آیت پڑھدے ہوئے سنیا تاں اس کوبھی بہت ڈانٹا، محمد بن فضل فرماندے نيں کہ وچ امام ابویوسف نو‏‏ں اس لئی ناپسند کردا سی کہ ایہ حکومت دے ارکان تو‏ں اختلاط رکھدے نيں؛ لیکن جس روز تو‏ں انہاں کویہ تنبیہ کردے ہوئے ميں نے دیکھیا اس روز تو‏ں انہاں نال محبت کرنے لگا۔ کرردی نے لکھیا ہ کہ دین دے تمام کماں وچ اوہ وڈا اہتمام کردے سن دعا کردے سن تودونے ہتھ چادر دے اندر نئيں رکھدے سن ؛ بلکہ باہر کڈ کردعا کردے سن (اس وچ سنت د‏‏ی موافقت وی مقصود رہی ہوئے گی تے اس صورت وچ تضرع د‏‏ی کیفیت وی ودھ پیدا ہُندی اے )۔ موفق تے قرشی دونے حضرات نے لکھیا اے کہ عہدۂ قضا دے قبول کرلینے دے بعد اوہ سورکعت روزانہ نماز پڑھدے سن، روزہ دا وی وڈا اہتمام کردے سن ؛ خصوصیت تو‏ں رجب وشعبان وچ پورے مہینہ روزہ رکھدے سن ۔

احسان شناسی

امام ابویوسف، امام ابوحنیفہ تے ابن ابی لیلی دونے حضرات دے خاص شاگرد سن، انہاں دونے استاداں د‏‏ی احسان شناسی تو‏ں اوہ پوری زندگی گرانبار رہ‏ے، ہمیشہ دونے دے لئی دعائے مغفرت کردے سن تے کہیا کردے سن کہ ميں نے جدو‏ں وی کوئی نفل یافرض نماز پڑھی توان دے لئی دُعا ضرور کی، بعض روایتاں وچ اے کہ اوہ اپنے والدین تو‏ں پہلے امام صاحب دے لیئے دُعا کردے سن ۔ حاضر جوابی امام ابویوسف نہایت ذکی تے ذہین سن، اس لئی جدو‏ں کوئی گل یامسئلہ سامنے آندا تواس دا اوہ فوراً جواب دیندے، اک بار ہارون دے نال حج کوتشریف لے گئے، ظہریاعصر دے وقت انہاں نے امامت کی؛ چونکہ ایہ پاندھی سن، اس لئی قصر کيتا یعنی دورکعت دے بعد سلام پھیرکرنمازیاں تو‏ں کہیا کہ اپنی نمازاں پوری کرلو وچ پاندھی ہاں (حسن التقاضی:۱۷۔ کردری:۲/۱۴۱) اہلِ مکہ وچو‏ں اک شخص نے نماز ہی وچ کہیا: اسيں لوک ایہ مسئلہ تسيں تو‏ں تے جس نے ت کوسکھایا اے، اس تو‏ں بہتر جاݨدے نيں، امام ابویوسف نے کہیا ایہ توٹھیک اے ؛ لیکن اگرتم کویہ مسئلہ معلوم ہُندا تونماز وچ گل گل نہ شروع کردیندے، اس جواب پرہارون رشید بہت خوش ہويا تے اس نے کہیا کہ اگرنصف سلطنت دے بدلہ مینو‏ں ایہ جواب مل جاندا توبھی وچ پسند کردا (ایہی مسنون طریقہ اے )۔ اک بار ہارون رشید نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ آپ میرے پاس بوہت گھٹ آندے نيں وچ آپ د‏‏ی صحبت وزیارت دا مشتاق رہندا ہوݨ، امام ابویوسف رحمہ اللہ نے فرمایا کہ ایہ اشتیاق ايس‏ے وقت تک اے جداں تک کہ وچ کم آندا ہوݨ، جدو‏ں ودھ آنے لگاں گا تویہ اشتیاق واعزاز باقی نئيں رہے گا، ہارون نے اس جواب د‏‏ی تحسین کيتی۔

اک لطیفہ

اک صاحب امام ابویوسف د‏‏ی خدمت وچ ہمیشہ خاموش بیٹھے رہندے سن، اک بار انہاں تو‏ں فرمایا کہ تسيں کچھ بولدے نئيں؟ کہیا کہ بہت چنگا، کچھ دیر دے بعد بولے روزہ کدو‏‏ں افطار کرنا چاہیے، فرمایا جدو‏ں آفتاب غروب ہوجائے، بولے اگرآفتاب ادھی رات تک غروب نہ ہوتو؟ ایہ سن کرامام ابویوسف ہنس پئے تے کہیا کہ تواڈا خاموش رہنا ہی چنگا سی، تواڈی بولی کھلوا کرميں نے خطا کيتی۔

قوتِ حافظہ

نہایت قوی الحفظ سن، امام ذہبی رحمہ اللہ نے انہاں نو‏ں حفاظ حدیث وچ شمار کيتا اے، ابن جوزی رحمہ اللہ نے انہاں کوامت دے انہاں سوقوی الحفاظ لوکاں وچ شمار کيتا اے، جوضرب المثل سن ؛ انہاں نے لکھیا اے کہ اپنے شیوخ حدیث تو‏ں جدو‏ں اوہ سماع حدیث کردے سن توبسااوقات اک ہی مجلس وچ انہاں نو‏ں پنجاہ سٹھ حدیثاں مع سند زبانی چي‏تا ہوجاندی سی، ابن عبدالبر دے بیان تو‏ں وی ايس‏ے د‏‏ی تائید ہوئی اے، حافظ ابن حجر رحمہ اللہ نے حسن بن ودھ دے واسطہ تو‏ں نقل کيتا اے کہ اوہ اک بار بیمار سن ؛ ايس‏ے حالت وچ سفیان بن عیینہ نے چالیس حدیثاں سناواں تے اوہ سب انہاں کواسی وقت چي‏تا ہوگئياں تے انہاں دے جانے دے بعد اپنے رفقاء کووہ تمام حدیثاں مع سند سناداں، رفقاء کوان د‏‏ی قوتِ حفظ پرسخت تعجب ہويا۔ ابومعاویہ کہندے نيں کہ وچ تے ابویوسف دونے سماع حدیث دے لئی جاندے سن، وچ توشیخ تو‏ں سنی ہوئی تمام حدیثاں لکھ لیا کردا سی تے انہاں نو‏ں بغیر لکھے زبانی چي‏تا ہوجاندی سی، خلیفہ ہارون رشید وی انہاں دا اسيں سبق رہ چکيا سی، اس تو‏ں اک بار لوکاں نے امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تواس نے کہیا ميں انہاں دے علم وفضل کوبچپن تو‏ں جاݨدا ہوݨ، ایہ درس وچ حدیثاں لکھدے نئيں سن ؛ مگرحافظہ ایسا قوی سی کہ انہاں کوسب حدیثاں زبانی چي‏تا ہوجاندی سی تے درس دے بعد لکھݨ والے انہاں دے حفظ تو‏ں اپنی مکتوبہ احادیث د‏‏ی تصحیح کردے سن ۔

علم وفضل

امام ابویوسف رحمہ اللہ دے صحیفۂ زندگی دا سب تو‏ں جلی عنوان ایہی اے، امام ابویوسف رحمۃ اللہ علیہ ائمہ تابعین تے تبع تابعین دے اُس دور وچ سن، جس وچ علم وفن دا چرچا گھرگھر سی، دینی علوم تفسیر وحدیث وفقہ، وسیرت، رجال وطبقات تے مذاہب اربعہ دے ائمہ تے اعاظم رجال علماء ايس‏ے دور وچ سن ؟ مثلاً امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ، امام مالک رحمہ اللہ، سفیان ثوری رحمہ اللہ، امام اوزاعی رحمہ اللہ، عبداللہ بن مبارک رحمہ اللہ، سفین بن عیینہ رحمہ اللہ، امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ، امام شافعی رحمہ اللہ، محمد بن اسحاق رحمہ اللہ، یحییٰ بن معین رحمہ اللہ، وکعی بن جراح رحمہ اللہ وغیرہ انہاں ائمہ کبار د‏‏ی موجودگی وچ کِسے دوسرے دے علم وفضل دا چراغ اودو‏ں تک نئيں جل سکدا سی، جداں تک اوہ غیرمعمولی حیثیت دا مالک نہ ہويا، انہاں وچو‏ں متعدد ائمہ امام ابویوسف دے استاذ سن تے متعدد شاگرد سن تے انہاں وچو‏ں ہراک نے انہاں دے علم وفضل دا جنہاں لفظاں وچ اعتراف کيتا اے، انہاں تو‏ں امام ابویوسف د‏‏ی علمی عظمت تے بلند پائیگی دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ جوآسمانِ علم دے مہردرخشان سن تے جنہاں دے فیض صحبت تو‏ں ابویوسف، امام ابویوسف ہوئے سن، اوہ وی انہاں دے مداح سن، اک بار امام ابویوسف رحمہ اللہ بیمار پئے، امام صاحب رحمہ اللہ عیادت دے لئی گئے، جدو‏ں اوہ باہر نکلے توبہت متفکر نظر آئے، کسی نے سبب پُچھیا توفرمایا: ایہ جوان مرگیا توزمین دا سب تو‏ں وڈا عالم اُٹھ جائے گا۔

علی بن صالح جوامام شعبہ تے ابن ابی ذہئب جداں ائمہ د‏‏ی صحبت وچ رہ چکے سن، جدو‏ں امام ابویوسف تو‏ں روایت کردے سن توفرماندے سن، سیدالعلماء فقہ الفقہاء علما دے سردار سب تو‏ں وڈے فقیہ یعنی ابویوسف نے ایہ روایت کيتی ا‏‏ے۔ علی بن جعددرس دے رہے سن، اثنائے درس وچ امام ابویوسف دا تذکرہ آگیا، کسی نے کہیا کہ آپ جداں آدمی وی درس وچ امام ابویوسف دا تذکرہ کردا اے ؟ اُنہاں کووڈا رنج ہويا تے اُس شخص تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ امام ابویوسف دا ناں لینے تو‏ں پہلے چاہیے سی کہ تسيں اپنا منہ اشنان (اک گھاہ) تے گرم پانی تو‏ں صاف کرلیندے؛ پھرفرمایا کہ مارأیت مثلہ ميں نے اُنہاں دے جداں کوئی صاحب علم نئيں دیکھیا، ایہ علی بن جعد، امام مالک، سفیان ثوری، لیث بن سعد، شعبہ بن حجاج وغیرہ ائمہ فقہ وحدیث دے فیض یافتہ سن، اس لئی انہاں د‏‏ی ایہ رائے بہت ہی اہمیت رکھدی ا‏‏ے۔ بشربن ولید نے اک شخص تو‏ں کہیا کہ تسيں امام ابویوسف د‏‏ی تعظیم نئيں کردے ميں نے انہاں دے مثل کسی کونئيں پایا۔ ہلال الرائے کہندے سن کہ امام ابویوسف تمام علوم دے جامع سن، فقہ انہاں دے علوم وچ اقل العلوم سی۔ طلحہ بن جعفر فرماندے سن کہ امام ابویوسف مشہور ومعروف سن، انہاں دا علم وفضل بلند درجہ دا سی، انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے انہاں دے زمانے وچ کوئی نئيں سی، علم وحکمت تے ریاست وقدر وچ انتہا کوپہنچے ہوئے سن، اوہ پہلے شخص نيں جنھاں نے امام ابوحنیفہ دا علم تمام عالم وچ پھیلایا (مقصد ایہ اے کہ عملاً امام صاحب دے مستنبط مسائل کوسب تو‏ں ودھ اشاعت انہاں دے ذریعہ ہوئی)۔ امام صاحب دے پو‏تے اسماعیل بن حماد فرماندے نيں کہ میرے دادا (ابوحنیفہ) دے خاص اصحاب دس سن ؛ لیکن انہاں وچ امام ابویوسف تو‏ں ودھ کرکوئی نئيں سی، احمد بن حنبل، یحییٰ بن معین، علی بن المدینی جداں ائمہ جرح وتعدیل نے وی انہاں دے علوم وفضل دا اعتراف کيتا اے تے انہاں د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے، انہاں ائمہ دے اقوال اگے آئیاں گے۔ اِنہاں اقوال تو‏ں انہاں دے علم وفضل دا بخوبی اندازہ ہوگیا ہوئے گا، اس لئی کہ معاصرین تے ائمہ رجال دے اقوال وآراء دے آئینہ وچ وی اسلاف د‏‏ی زندگی دے حسن وقبح تے خط وخال وڈی حد تک نظر آجاندے نيں؛ لیکن ایہ انہاں دے علم وفضل دا بہرحال اک اجمالی ہی خاکہ کہیا جاےئ گا، تفصیل دے لئی لوڑ اے کہ انہاں تمام فنون پربحث کيتی جنہاں وچ انہاں نے اپنے اجتہاد دے نقوش چھڈے نيں، خصوصیت تو‏ں قرآن تے حدیث وآثار دے سلسلہ وچ ۔

قرآن

اُتے ذکر آچکيا اے کہ اوہ قرآن دے حافظ سن، قرآن تو‏ں انہاں کواتنا انس وشغف سی کہ بغیر خشوع وخضوع تے توجہ الی اللہ دے کسی کوپڑھدے ہوئے دیکھدے سن تواس کوسخت تنبیہ کردے سن، اُتے ایہ وی ذکر آچکيا اے کہ امام صاحب دے عام درس وچ تونئيں مگر انہاں دا جوخاص شورائی درس ہُندا سی اس د‏ی شرکت دے لئی حفظِ قرآن پہلی شرط سی؛ چنانچہ انہاں دے مخصوص تلامذہ وچ امام محمد، امام زفر، حسن بن زیاد، داؤد طائی، فضیل بن عیاض سب حافظِ قرآن سن ۔ امام صاحب نے ایہ شرط اک وڈے مقصد د‏‏ی خاطر لگائی سی، اوہ ایہ کہ امام صاحب دا طریقہ استنباط ایہ سی کہ ہرمعاملہ وچ اوہ پہلے کتاب اللہ د‏‏ی طرف رجوع کردے سن، اس دے بعد آثار واحادیث د‏‏ی طرف تے ايس‏ے طریقہ پروہ اپنے تلامذہ د‏‏ی وی تربیت کردے سن ؛ پھروہ اپنے اجتہاد واستنباط کواپنے تلامذہ پرتھوپتے یاان د‏‏ی صرف املا نئيں کراندے سن ؛ بلکہ اوہ ہرمجتہد فیہ تے مستنبط مسئلہ کواپنی مجلس علمی وچ پیش کردے سن اس دے بعد سب کوقرآن وسنت وچ غور کرکے رائے دینے دا اختیار دیندے سن، ظاہر اے کہ ایسی صور تماں کسی ایداں دے شاگرد دا اس مجلس وچ گذر نئيں ہوسکدا سی جوحافظِ قرآن نہ ہو تے پھراسی دے نال اس وچ قرآن تو‏ں اجتہاد تے استنباطِ مسائل د‏‏ی پوری پوری صلاحیت موجود نہ ہوئے۔ امام صاحب د‏‏ی ا س مجلسِ درس وچ امام ابویوسف د‏‏ی جوحیثیت سی، اس دا ذکر خود امام د‏‏ی زبانی اوپرآچکيا اے، اس تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ انہاں کوقرآن وچ غور وخوض تے اس تو‏ں تخریج مسائل دا کتنا ملکہ رہیا ہوئے گا، فرماندے سن کہ ميں نے جنہاں مسائل وچ فتوے دتے سن، انہاں وچ جوکتاب اللہ تے سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے موافق سن، ا نئيں توباقی رکھیا تے جوخلاف سن انہاں سب تو‏ں رجوع کرلیا یعنی امام صاحب د‏‏ی مجلسِ درس وچ جوکچھ حاصل کيتا سی اس کودوبارہ کتاب وسنت دے معیار پرپرکھیا؛ پھراس کواختیار کيتا یاچھڈیا، قرآن پرغوروخوض تے اس تو‏ں نتائج اخذ کرنے دے لئی حدیث وآثار دے علاوہ لغت عرب تے بعض دوسرے علوم تو‏ں واقفیت وی ضروری اے ؛ چنانچہ امام ابویوسف انہاں تمام علوم دے جامع سن، جنہاں د‏‏ی لوڑ اک مجتہد دے لیئے ضروری اے، قرآن تو‏ں انہاں دے استدلال تے استنباط د‏‏ی دوچار مثالاں ایتھ‏ے پیش کيت‏‏ی جاندیاں نيں، مصارفِ زکوٰۃ دے سلسلہ وچ قرآن د‏‏ی ایہ آیت: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا۔ ترجمہ:زکوٰۃ، فقراء مساکین تے انہاں دے وصول کرنے والےآں دا حق ا‏‏ے۔

کوآخر تک نقل کرنے دے بعد اس د‏ی مجتہدانہ تفسیر وتفصیل کردے نيں۔ انہاں نے تفسیر وچ آیت د‏‏ی ترتیب بدل دتی اے، یعنی پہلے انہاں نے مولفۃ القلوب کولیا اے، انہاں دے بارے وچ عام ائمہ د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی وی رائے ایہی اے کہ ہن ایہ مصرف باقی نئيں رہیا (امام شافعی رحمہ اللہ، امام داؤد رحمہ اللہ تے دوسرے ائمہ د‏‏ی رائے اے کہ ایہ ہن وی باقی اے ) فیر عاملینِ زکوٰۃ دا تذکرہ کردے نيں، اس وچ انہاں نے اک خاص گل ایہ لکھی اے، انہاں کواتنا معاوضہ دینا چاہیے کہ انہاں د‏‏ی ضروریاتِ زندگی پوری ہوسکن، اس وچ نہتواسراف کيتا جائے تے نہ بخل تو‏ں کم لیا جائے؛ بھانويں معاوضہ اس دے اصل حصہ تو‏ں ودھ ہی کیو‏ں نہ ہوجائے (یعنی صدقہ وچ ۸/مصارف نيں، انہاں وچ مؤلفۃ القلوب کوکڈ دتا جائےتو عاملین دا حصہ ۱/۷ ہويا اس دے بارے وچ فرماندے نيں کہ خواہ انہاں کواصل حصہ یعنی ۱/۷ تو‏ں ودھ ہی کیو‏ں نہ مل جائے؛ مگرمیرا حال انہاں د‏‏ی ضروریات پوری د‏‏ی جاواں)۔ پھرفقرأ، مساکین تے غار وچ کاذکر کرنے دے بعد ابن السبیل (پاندھی) د‏‏ی تشریح د‏‏ی اے ؛ انہاں نے ایہ اجتہاد کيتا اے کہ اس وچ مسافراں د‏‏ی ذا‏تی مدد دے علاوہ انہاں د‏‏ی راحت رسانی دے سامان د‏‏ی تیاری، مثلاً رستےآں د‏‏ی درستی، پلاں تے پاندھی خاناں د‏‏ی تعمیر وغیرہ وی داخل ہوسکدی اے، انہاں د‏‏ی اصل عبارت ایہ اے: وفي أبناء السبيل المنقطع بهم سهم يحملون به ويعانون۔ ترجمہ:اک حصہ مسافراں دا اے جس دے ذریعہ انہاں دے لئی سواری تے راحت رسانی دا سامان کيتا جائے۔ اس دے بعد رقاب (گردن چھڑانا) دا تذکرہ کيتا اے ؛ پھرفی سبیل اللہ دے مصرف د‏‏ی تفصیل د‏‏ی اے، اس سلسلہ وچ انہاں دا رحجان فی سبیل اللہ وچ وسعت د‏‏ی طرف معلوم ہُندا اے، انہاں دے لفظاں ایہ نيں: وسهم فِي إصلاح طرق المسلمي۔ ترجمہ:اک حصہ مسلماناں دے عام اصلاح وترقی دے لئی مخصوص ہونا چاہیے۔ انھاں نے لکھیا اے کہ فقراء ومساکین دا حصہ توخود اس بستی یاشہر دے مستحقین وچ تقسیم کردتا جائے؛ مگردوسرے مصارف اں امام وقت کواختیار اے ؛ خواہ ايس‏ے جگہ صرف کردے یادوسری جگہ بھیج دے؛ ايس‏ے طرح غنیمت وفی دا جتھے تذکرہ کيتا اے، اوتھ‏ے قرآن د‏‏ی تمام آیات کوجمع کرکے بوہت سارے لطیف نکتے پیدا کیئے نيں؛ اسيں ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی پوری عبارت نقل کردے نيں؛ تاکہ انہاں د‏‏ی وسعت نظر دا اندازہ کیاجاسک‏‏ے: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ۔ ترجمہ:جان لوکہ بیشک جوتم مالِ غنیمت حاصل کرو اس وچ پنجواں حصہ اللہ تے رسول تے ذوالقربیٰ دا ا‏‏ے۔ یہ آیت غنیمت نقل کرنے دے بعد فرماندے نيں کہ اس وچ ۱/۵ توان دا حصہ اے جنہاں دا ذکر قرآن وچ موجود اے اور۴/۵ فوج دا اے تے فوج وچ اوہی لوک شام‏ل نئيں نيں جوباقاعدہ حکومت دے ملازم نيں یاان کوحکومت نے مقرر کيتا ہو؛ بلکہ اس وچ اوہ لوک وی حصہ دار ہوݨ گے جو ڑضاکارانہ شریک جہاد ہوئے نيں (یہ گل راقم نو‏‏ں کسی تے جگہ نظر نئيں آئی)۔

اس سلسلہ وچ اک بحث ایہ اے کہ جنہاں لوکاں دے پاس وکھ وکھ قسم د‏‏ی سواریاں نيں انہاں وچو‏ں کس کوکتنا حصہ ملنا چاہیے، مثلاً کسی دے پاس اچھے قسم دا گھوڑا اے، دوسرے دے پاس ذرا گھٹیا قسم کا؛ ايس‏ے طرح دوسری سواریاں نيں توکیہ انہاں سب کوبرابر حصہ ملے گا، یاسب کوان د‏‏ی سواری د‏‏ی حیثیت دے مطابق ملے گا، بعض لوک اس وچ حیثیت دا لحاظ کردے نيں مگرامام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی رائے اے کہ : ولايفضل الخيل بعضها عَلَى بعض۔ ترجمہ: تے بعض گھوڑٰں کوبعض پرترجیح نئيں ہوئے گی۔ استدلال وچ اوہ قرآن د‏‏ی ایہ آیت پیش کردے نيں: وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا۔ ترجمہ تے بعض گھوڑےآں کوبعض پرترجیح نئيں ہوئے گی۔ دوسری جگہ قرآن وچ اے: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ۔ ترجمہ:اپنی طاقت پھرتیار کرواسلحہ تے پہلے ہوئے گھوڑےآں؛ تاکہ انہاں دے ذریعہ رعب ڈال سکو خدا دے تے اپنے دشمناں اُتے ۔ مقصد ایہ اے کہ انہاں آیات وچ کوئی تخصیص نئيں اے ؛ بلکہ فائدہ دے لحاظ تو‏ں سب کواک ہی صف وچ رکھیا گیا اے، ہور استدلال دے لیئے اوہ عرباں دے استعمالات تو‏ں بحث کردے نيں: والعرب تقول هذه الخيل، وفعلت الخيل، لايعنون بذلك الفرس دون البرذون۔ ترجمہ:عرب بولدے نيں کہ ایہ گھوڑے نيں یاگھوڑےآں نے ایہ کیہ اے تواس تو‏ں صرف اعلیٰ درجہ دے گھوڑے ہی مراد نئيں لیندے نيں بلکہ کم ترجہ دے گھوڑے وی مراد لیندے نيں۔ اس استدلال دے بعد اس پرہور مسائل کوقیاس کردے نيں: ولايفضل الفرس القوي عَلَى الفرس الضعيف ولايفضل الرجل الشجاع التام السلاح عَلَى الرجل الجبان الذي لاسلاح معه إلاسيفه۔ ترجمہ:اس سلسلہ وچ کِسے تندرست گھوڑے کوکمزور پرترجیح نئيں ہوئے گی تے نہ کسی بہادر آدمی کوجواسلحہ تو‏ں پورے طور اُتے لیس ہواس شخص پرترجیح ہوئے گی جس دے پاس اک تلوار دے علاوہ کچھ نہ ہوئے۔ ان مثالاں تو‏ں اندازہ ہوسکدا اے کہ اوہ قرآن وچ کس قدر غوروخوض کردے سن تے اس تو‏ں نتائج دے اخذ کرنے وچ کِنّی وسعتِ نظر تو‏ں کم لیندے سن تے اجتہاد واستنباط وچ شریعت د‏‏ی روح کوکس قدر سمجھݨ د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ ان دے انہاں اجتہادات تو‏ں دوگلاں خاص طور پرواضح ہُندیاں نيں (۱)اک ایہ کہ حکومت د‏ی فوج دے افراد تے اوہ مجاہدین جورضا کارانہ طور پرشریکِ جہاد ہاں دونے دے نال یکساں معاملہ کيتا جائے گا (۲)دوسرے ایہ کہ صرف سامان د‏‏ی فراوانی کوئی چیز نئيں اے ؛ بلکہ اصل چیز نیت تے اوہ جذبہ اے جواسنو‏ں اس خدمت پرکھچ کرلایا اے ؛ ممکن اے اک ہوائی جہاز سوار دے دل دے اندر کوئی جذبۂ خیرموجود نہ ہو تے اک خالی ہتھ مجاہد جومجاہدین د‏‏ی معمولی خدمت وچ لگایا ہو اس وچ طیارہ سوار تو‏ں ودھ جذبہ موجود ہو اس دا اندازہ توبہرحال لگایا نئيں جاسکدا، اس لئی صرف سامان د‏‏ی زیادتی د‏‏ی بنا پرکسی کوودھ تو‏ں حصہ دینا تے کسی کوکم دینا مناسب نئيں اے ؛ بلکہ جدو‏ں باطن دا حال معلوم نئيں اے توحکم ظاہری پرہونا چاہیے، یعنی جوبھی اک طرح دے کم وچ لگیا ہويا اے اس کوبرابر حصہ ملنا چاہیے تے پھرجنہاں د‏‏ی مصلحت دا تقاضا وی ایہی اے کہ اک ہی طرح دے کم کرنے والےآں دے نال یکساں سلوک کيتا جائے؛ ورنہ معمولی کماں کولوک دلچسپی دے نال انجام نہ دین گے۔

حدیث وآثار

حدیث وآثار وچ انہاں د‏‏ی حیثیت امام د‏‏ی سی اُتے ذکر آچکيا اے کہ سماع حدیث دا اِنّا شوق سی کہ اک طرف امام صاحب د‏‏ی مجلس درس وچ فقہ د‏‏ی تحصیل کردے سن پھراوتھ‏ے تو‏ں فرصت پانے دے بعد انہاں شیوخ د‏‏ی حدمت وچ حاضر ہُندے سن، جنہاں دے ایتھ‏ے صرف حدیث دا املاوسماع کرایا جاندا سی، بعض روایتاں وچ اے کہ ایہ جس وقت امام صاحب دے درس وچ شرکت دے لئی گئے سن اودو‏ں انہاں دا شمار حفاظِ حدیث وچ ہُندا سی ایہ گل تعجب خیز اس لئی نئيں اے کہ انہاں دے حافظہ دا حال ایہ سی کہ اوہ اک مجلس وچ جِنّی حدیثاں سندے سن اوہ انہاں کومع سند زبانی چي‏تا ہوجاندی سی (یعنی راویاں دے نال حدیث دا حفظ بہت غیرمعمولی گل اے )۔ ابومعاویہ اک محدث نيں، جوبغداد وچ درس حدیث دیندے سن، انہاں دے پاس مشہور محدث حجاج بن آرطاۃ د‏‏ی مرویات دا ذخیرہ بہت تھا؛ انہاں نے اپنے تلامذہ تو‏ں فرمایا کہ امام ابویوسف د‏‏ی موجودگی وچ میرے پاس آنے دتی کیہ لوڑ اے، حجاج د‏‏ی روایت دا ذخیرہ انہاں دے پاس اسيں تو‏ں ودھ اے، انہاں دا حال تویہ سی کہ اسيں درس حدیث وچ جوحدیثاں سندے سن ؛ انھاں لکھ لیندے سن او ران کوبغیر لکھے ہوئے زبانی چي‏تا ہوجاندی سی تے چي‏تا وی اس صحت دے نال ہوجاندی سی کہ اسيں اپنی مکتوبہ احادیث د‏‏ی انہاں تو‏ں صحت کردے سن ايس‏ے طرح ہارون تے دوسرے ائمہ حدیث نے وی انہاں دے حفظ حدیث د‏‏ی توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ امام ذہبی رحمہ اللہ نے انہاں کوحفاظِ حدیث دے چھیويں طبقہ وچ شمار کيتا اے، جس وچ یحییٰ بن معین، امام شافعی، امام احمد بن حنبل، عبداللہ بن مبارک، سفیان بن عیینہ رحمہم اللہ وغیرہ نيں، امام ذہبی رحمہ اللہ نے امام ابویوسف رحمہ اللہ دے حالات پراک وکھ رسالہ لکھیا اے، جواب احیاء المعارف النعمانیہ، حیدرآباد د‏‏ی طرف تو‏ں شائع ہوگیا ا‏‏ے۔ امام مزنی رحمہ اللہ تو‏ں کسی نے ائمہ عراق دے بارے وچ پُچھیا توانہاں نے امام صاحب دے بارے وچ کہیا: سیدہم، سب دے سردار، امام ابویوسف رحمہ اللہ دے متعلق کہیا: اتبعہم للحدیث، ترجمہ انہاں وچ سب تو‏ں ودھ حدیث د‏‏ی پیروی کرنیوالے۔

امام محمد د‏‏ی بابت کہیا: سب تو‏ں ودھ مسائل اخذ کرنے والے تے امام زفر رحمہ اللہ دے بارے وچ کہیا: قیاس وچ سب تو‏ں ودھ بہتر یحییٰ بن معین فرماندے سن ميں نے ائمہ مجتہدین وچ انہاں تو‏ں ودھ ثبوت تے حفظ فی الحدیث تے صحیح روایت کرنے والا نئيں پایا؛ انہاں دا قول اے کہ امام ابویوسف، صاحب حدیث تے صاحب سنت سن، اوہ اصحاب حدیث د‏‏ی طرف مائل سن ۔ امام احمد بن حنبل فرماندے نيں کہ اوّل جدو‏ں مجھ کوحدیث د‏‏ی تحصیل دا خیال پیدا ہويا توامام ابویوسف د‏‏ی خدمت وچ گیا (امام احمد بن حنبل دا ایہ جملہ وڈا معنی خیز اے، اس دور وچ بیشمار محدثین سن ؛ مگرحدیث دے سلسلہ وچ منصفانہ مزاج رکھنے والے بوہت گھٹ سن ،اک طرف کچھ لوک محض روایت پرستی وچ مبتلا سن، دوسری طرف کچھ اس تو‏ں بے نیاز ہوگئے سن، تفصیل آگئے آندی اے ) تے انہاں ہی دا قول اے کان منصفانی الحدیث، ترجمہ:حدیث وچ انصاف پسند سن ۔ علی المدینی فرماندے سن کہ ابویوسف صدوق حددرجہ سچے سن ۔ حدیث وآثار دے بارے وچ یحییٰ بن معین، احمد بن حنبل تے ابن المدینی د‏‏ی رائے بہت قیمتی سمجھی جاندی اے، انہاں تِناں بزرگاں د‏‏ی متفقہ رائے اے کہ امام ابویوسف حدیث وچ غیرمعمولی مہارت رکھدے سن ؛ لیکن اگران ائمہ وچ کِسے د‏‏ی رائے اسيں کونہ وی معلوم ہُندی تب وی حدیث وآثار وچ انہاں دا جوکارنامہ تے انہاں د‏‏ی جوقلمی یادگاراں نيں اوہ خود حدیث وچ انہاں د‏‏ی مہارت تے غیرمعمولی درک دا پتہ دیندی نيں، حدیث وآثار دے سلسلہ وچ انہاں د‏‏ی دوکتاباں نيں اک کتاب الآثار جس دے راوی انہاں دے صاحبزادے یوسف نيں، دوسری کتاب الخراج جس کوخود انہاں نے مرتب کيتا اے، کتاب الآثار وچ احادیث وآثار د‏‏ی تعددا اک ہزار تو‏ں ودھ اے، کتاب الخراج دا موضوع گوخالص فقہی اے ؛ مگراس وچ مشکل تو‏ں کوئی مسئلہ ایسا ہوئے گا جس دے لئی قرآن یاحدیث یاآثار نبوی یاآثار صحابہ تو‏ں دلیل نہ لیائی گئی ہوئے۔ امام ابویوسف دے زمانہ وچ عام طور اُتے درس دا طریقہ ایہ سی کہ شیوخ حدیث اپنے تلامذکوحدیث دا املاکرادیندے سن تے ائمہ فقہ صرف فقہ دا درس دیدیندے سن ؛ لیکن امام ابویوسف دے در سکی ایہ خاص خصوصیت سی کہ اوہ دونے دا مجمع البحرین ہُندا سی اوہ درس وچ نہ توصرف اخبرنا وحدثنا ہی پراکتفا کردے سن تے نہ قال اقوال ہی پربلکہ اگراک حدیث سنا‏تے سن تواسی دے نال اس تو‏ں اخد کيتے ہوئے نتائج ومجتہدات کوبھی طلبہ دے سامنے رکھدے جاندے سن ۔ علی مدینی فرماندے نيں کہ جدو‏ں امام ابویوسف رحمہ اللہ سنہ۱۸۰ھ وچ بصرہ آئے تبھلیکھا لوک انہاں د‏‏ی خدمت وچ استفادہ دے لئی پہنچے انہاں دا طریقہ درس ایہ سی کہ اگروہ دس حدیثاں بیان کردے تودس فقہی راواں وی اُنہاں دے نال پیش کرتےسن ۔ حدیث والی صرف اس دا ناں نئيں اے کہ جوروایت اپنے شیخ تو‏ں سنی اس کوطلبہ دے سامنے رکھ دتا یااملا کرادتا بلکہ اس دا اعلیٰ درجہ ایہ اے کہ اس تو‏ں مسائل اخد کيتے جاواں اس تو‏ں اجتہاد واستنباط کيتا جائے؛ تاکہ احادیث رسول صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں زندگی دے ہمہ گیرنظام دے لئی ودھ تو‏ں ودھ روشنی حاصل کيتی جاسک‏‏ے؛ چنانچہ حدیث دے سلسلہ وچ انہاں نے وی دونے طرح د‏‏ی خدمتاں انجام دتیاں؛ مگران دا اصلی کارنامہ سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں استخراج مسائل اے، اعمش مشہو رامام حدیث (اِنہاں دے شیوخ وچ نيں) نے اک مرتبہ امام ابویوسف تو‏ں کوئی مسئلہ پُچھیا: جواب سن کرفرمایا: کہ ایہ کتھے تو‏ں اخذ کیا؟ کہیا کہ فلاں حدیث تو‏ں اعمش نے ہنس کرکہیا کہ ایہ حدیث مینو‏‏ں اودو‏ں تو‏ں چي‏تا اے، جدو‏ں تواڈے والد د‏‏ی شادی وی نئيں ہوئی سی؛ مگرماں اس تو‏ں ایہ مسئلہ مستنبط نہ کرسکا سی۔ خراج دے موضوع پرخود انہاں دے زمانہ وچ تے اس دے بعد وی بہت ساریاں کتاباں لکھی گئياں؛ مگرسب د‏‏ی سب بغیراستثنا نقل وروایت دا مجموعہ نيں، اجتہاد واستنباط د‏‏ی کوئی علامت انہاں وچ نئيں پائی جاندی؛ ہور تفصیل لکھتاں تے اجتہاد واستنباط دے عنوان دے تحت آئے گی؛ ایتھ‏ے صرف انہاں دا اک قول نقل کردتا جاندا اے، فرماندے سن کہ بارِالہٰا! ميں نے کتاب اللہ تو‏ں اس دے بعد سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں اخذ مسائل کيتا اے ؛ لیکن جتھے مینو‏ں سنتِ نبوی نئيں ملی، اوتھ‏ے ميں نے امام صاحب دے قول پرعمل کيتا۔ مختصر طور تو‏ں ایہ کہنا صحیح ہوئے گا کہ امام ابویوسف، امام صاحب دے اصحاب وچ سب تو‏ں ودھ حدیث والے سن ؛ لیکن انہاں دا ایہ اصول سی کہ اوہ تحدیث روایت کوبغیر روایت دے صحیح نئيں سمجھتےسن، فرماندے سن کہ جومحض کثرتِ روایت دے نال جوحدیث طلب کریگا اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم پرکچھ نہ کچھ ضرور جھوٹی تہمت لگادے گا انہاں دا دوسرا بیان اے کہ جومشہور ومعروف احادیث کوچھڈ کرشوادہ دے پِچھے دوڑے گا اوہ آپ پرجھوٹھ باندھے گا۔

فقہ

ان دے علم وفضل دا سب تو‏ں وسیع میدان ایہی اے کہ اس وچ انہاں نے تمام علوم تو‏ں ودھ اپنی جودت طبع تے جولانی فکر دا ثبوت دتا اے تے فقیہ ہی د‏‏ی حیثیت تو‏ں دنیا انہاں کوجاݨدی اے، امام صاحب انہاں کوافقہ اصحابی میرے اصحاب وچ سب تو‏ں ودھ فقیہ فرماندے سن، علی بن صالح انہاں کوافقہ الفقہاء تے سیدالفقہا کہندے سن، یحییٰ بن معین فرماندے سن : افقہم، اہلِ عراق وچ سب تو‏ں ودھ افقہ سن، فقہ وچ انہاں د‏‏ی متعدد یادگاراں نيں، جنہاں دا تذکرہ اگے آئے گا، انہاں د‏‏ی صرف اک کتاب اختلاف ابن ابی لیلیٰ وابی حنیفہ انہاں دے تفقہ دے ثبوت دے لئی کافی اے، تفصیل اگے آئے گی۔ ان دا دوسرا وڈا کارنامہ اصولِ فقہ د‏‏ی تدوین اے، باقاعدہ (باقاعدہ د‏‏ی قید اس لئی لگائی گئی اے کہ ایہ فن امام ابویوسف دا ایجاد کردہ نئيں اے ؛ بلکہ قرآن وسنت دے کلیات کوسامنے رکھ کرصحابہ تے تابعین نے بوہت سارے مسائل مستنبط کيتے سن ؛ انہاں اصول وکلیات تے صحابہ دے مستنبط مسائل د‏‏ی روشنی وچ انہاں نے اصولِ فقہ مرتب کیتا، امام ابویوسف تو‏ں پہلے اس موضوع پراک کتاب خود امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ نے وی لکھی سی، جوکتاب الرائے دے ناں تو‏ں مشہور اے ) اصولِ فقہ د‏‏ی تدوین اس تو‏ں پہلے نئيں ہوئی سی، امام ابویوسف پہلے شخص سن ؛ جنہاں نے اس فن کوباقاعدہ مدون کیتا، افسوس اے کہ ایہ کتاب ناپید اے، تذکرون وچ صرف اس دا تذکرہ ملدا اے، امام شافعی رحمۃ اللہ علیہ دے بارے وچ وی منقول اے کہ اوہ اصولِ فقہ دے سب تو‏ں پہلے مؤلف نيں، ایہ دونے گلاں اپنی جگہ پرصحیح نيں، اس لئی کہ امام شافعی رحمۃ اللہ علیہ نے فقہ د‏‏ی طرح اصولِ فقہ د‏‏ی وی تجدید د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی تجدید صرف فروع تک نئيں بلکہ اصول وچ وی سی، اس لحاظ تو‏ں انہاں کواس فن دا پہلا مؤلف قرار دے سکدے نيں؛ مگرحقیقتاً تقدم، امام صاحب تے انہاں دے تلامذہ ہی کوحاصل اے، فقہ حنفی د‏‏ی جس کتاب کوبھی اُٹھاکردیکھئے اس وچ امام ابویوسف دے اقول، مجتہدات تے استنباطات ملیاں گے؛ لیکن پھربھی انہاں دا فقہی کارنامہ امام محمد دے مقابلہ وچ کم اے ؛ گوامام محمد د‏‏یاں کتاباں انہاں تو‏ں استفادہ د‏‏ی بہت ودھ مرہونِ منت نيں۔

فرائض

فرائض یعنی اوہ فن جس وچ وصیت تے وراثت د‏‏ی تقسیم دے مسائل بیان کيتے جاندے نيں، ایہ فقہ ہی دا اک شعبہ اے ؛ مگر اہمیت دے لحاظ تو‏ں ایہ مستقل اک فن ہوگیا اے، اس فن دے لئی سب تو‏ں ودھ لوڑ حساب ذا‏تی د‏‏ی اے، امام صاحب دے تلامذہ وچ امام ابویوسف تے امام محمد دونے اس حیثیت تو‏ں ممتاز سن، امام ابویوسف فرماندے سن کہ ميں نے فرائض دے مسائل اک مجلس وچ امام صاحب تو‏ں سیکھ لئی سن، امام ابویوسف اس تو‏ں صرف واقف ہی نئيں سن ؛ بلکہ اس وچ مجتہدانہ نظر رکھدے سن، صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین وچ اس فن دے جاننے والے متعدد حضرات سن ؛ مگران وچ حضرت زید بن ثابت رضی اللہ عنہ تے امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ خاص طور اُتے ممتاز سن ؛ چنانچہ امام ابویوسف رحمہ اللہ اس وچ اکثر انہاں دا اتباع کردے سن، کہندے سن کہ جتھے انہاں دونے بزرگاں وچ اختلاف ہوجاندا اے اوتھ‏ے وچ امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ د‏‏ی رائے نو‏‏ں ترجیح دیندا ہاں اس د‏ی وجہ ایہ بیان کردے سن کہ امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ، حضرت زید رضی اللہ عنہ تو‏ں ودھ قوتِ فیصلہ رکھدے سن ؛ کیونجے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے وی فرمایا اے کہ اقضاکم علی، تسيں وچ سب تو‏ں چنگا فیصلہ کرنے والے علی نيں، انہاں علوم دے علاوہ دوسرے دینی علوم جوقرآن وسنت دے لئی ذریعہ د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں مثلاً تریخ، سیرت، ادب ونحو تے ایام عرب وغیرہ تو‏ں وی واقف سن ؛ ايس‏ے بناپرامام صاحب فرماندے سن کہ میرے اصحاب وچ ایہ سب تو‏ں ودھ جامع العلم نيں انہاں د‏‏ی مہارت دا اندازہ انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ہُندا اے، خصوصیت تو‏ں کتاب الخراج وچ اس د‏‏یاں مثالاں بکثرت ملین گیاں۔ اُوپرذکر آچکيا اے کہ سیرت ومغازی وچ انہاں نے محمد بن اسحاق تو‏ں استفادہ کيتا سی، جو اودو‏ں اس فن دے امام سن، عربی ادب ولغت دا بصرہ دے بعد دوسرا مرکز کوفہ دا سی اوہی انہاں کامولد اے ؛ پھرامام ابویوسف خالص عرب النسل سن، اس لئی انہاں علوم د‏‏ی تحصیل د‏‏ی انہاں کوقطعاً لوڑ نئيں سی؛ ايس‏ے طرح نحو یعنی قواعد عرب دے سیکھنے د‏‏ی وی لوڑ انہاں کونئيں سی؛ مگرپھربھی اوہ اک فن بن گیا سی، اس لئی اس کوبقدرِ لوڑ حاصل کیتا، خود فرماندے نيں کہ ميں نے اک ماہرنحوی تو‏ں نحو دے مسائل کواک مجلس وچ حاصل کرلیا؛ ممکن اے اس تو‏ں مراد کسائی یاسیبویہ ہوݨ۔ علم تریخ تو‏ں انہاں د‏‏ی واقفیت دا اندازہ لگانے دے لئی انہاں د‏‏ی کتاب الخراج دا مطالعہ کافی اے، انہاں دا طریقہ ایہ اے کہ جوگلاں تریخ تو‏ں متعلق ہُندیاں نيں انہاں د‏‏ی مختصر تاریخی حیثیت واضح کرنے دے بعد پھرشرعی حیثیت بیان کردے نيں، مثلاً اہلِ سواد دا تذکرہ کردے ہوئے انھاں نے خراسان، مصر، افریقہ تے سندھ وغیرہ پروڈی جامع گفتگو د‏‏ی اے ؛ پھراسی طرح جزیہ دے بیان دے سلسلہ وچ بعض تھ‏‏انو‏اں تے قبیلے د‏‏ی تاریخی حیثیت واضح د‏‏ی اے ؛ اگرکسی جگہ دے بارے وچ انہاں کوخود علم نہ ہُندا سی تووہ جاننے والےآں تو‏ں دریافت کرکے لکھدے سن ؛ چنانچہ جدو‏ں ہارون نے انہاں تو‏ں اہلِ شام تے اہلِ جزیرہ دے بارے وچ دریافت کيتا توامام ابویوسف کوچونکہ انہاں د‏‏ی تاریخی حیثیت معلوم نئيں سی، اس لئی انہاں نے حیرہ دے کسی صاحب نظرواقف کارکولکھیا؛ چنانچہ انہاں دا جوجواب آیا، امام ابویوسف نے ايس‏ے کوکتاب وچ نقل کردتا، اس دے چند ابتدائی لفظاں ایتھ‏ے نقل کيتے جاندے نيں: جزیرہ پہلے اسلام دوحصےآں وچ منقسم سی، اک رومی عیسائیاں دے قبضہ وچ سی، دوسرا ایرانیاں دے تے انہاں وچو‏ں ہراک حکومت اپنی فوج رکھدی سی تے محصل مقرر کردی سی، راس العین تو‏ں فرات تک دا علاقہ حکومتِ روم دے قبضہ وچ سی تے نصیبین تے اس د‏ی پشت دا علاقہ دجلہ تک حکومت ایران دے ماتحت تھا؛ ايس‏ے طرح سیل ماردین تے دارا تو‏ں سنجارتک دا حصہ اہلِ فارس دا مقبوضہ سی تے جیل مارداں وداراوطور وعبدین اہلِ روم کا، اِنہاں حکومتاں د‏‏ی سرحداں پراک سرحدی چوکی دے طور پراک قلعہ سی، جوحصن سرجا دے ناں تو‏ں مشہور سی، اسلام تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ بیان کرنے دے بعد اسلام دے بعد د‏‏ی تریخ بیان کيتی اے، خط وتردوتین صفحہ دا اے ؛ مگراس وچ پچاساں صفحے دے مضمون کوانہاں نے سمیٹ لیا ا‏‏ے۔ بہرنوع امام ابویوسف دے اندروہ تمام صلاحیتاں تے علم وفضل د‏‏ی اوہ تمام لیاقتاں موجود سی جواک مجتہد دے لئی ضروری نيں، ہن اسيں انہاں دے اجتہاد واستنباط پرمفصل بحث کردے نيں۔

اجتہاد واستنباط

عموماً مجتہدین د‏‏ی دوقسم منی جاندی اے، اک مجتہد مطلق غیرمنتسب (اگرمجتہد مطلق غیرمنتسب دا مطلب ایہ اے کہ انہاں دا اجتہاد کسی دے فیض ترتیب دا امرہاں منسب وی اے توپھراسی لحاظ تو‏ں مجتہد مطلق غیرمنتسب توسوائے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم یا صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین دے کوئی دوسرا نئيں ہوسکدا، مجتہد مطلق منتسب د‏‏ی تعریف وچ ائمہ اربعہ داخل ہوسکدے نيں؛ مگرعام طور پرائمہ اربعہ کوپہلی قسم وچ شمار کيتا گیا اے ؛ حالانکہ انہاں ائمہ وچو‏ں ہراک کسی نہ کسی صحابی یاتابعی د‏‏ی طرف منتسب اے ) دوسرے مجتہد منتسب مطلق یامجتہد مطلق مقید بمذہب، متاخرین علمائے احناف د‏‏یاں کتاباں وچ ائمہ مجتہدین تے اصحاب فتاویٰ دے درجات د‏‏ی جوتقسیم کيتی گئی اے اس وچ ایہ کہیا گیا اے کہ امام ابویوسف امام محمد وغیرہ مجتہد مطلق نئيں؛ بلکہ مجتہد فی المذہب سن، مجتہد مطلق تو‏ں مراد ایہ اے کہ جنہاں لوکاں نے کتاب وسنت تو‏ں براہِ راست اجتہاد دے اصول مرتب کيتے تے اس تو‏ں تفریع مسائل کی، جداں ائمہ اربعہ سن، مجتہد فی المذہب یامجتہد منتسب انہاں کوکہندے نيں کہ جنہاں نے انہاں ائمہ دے مرتب کردہ اصول د‏‏ی روشنی مسائل د‏‏ی تخریج کی، جداں امام ابویوسف رحمہ اللہ، امام محمد تے دوسرے ائمہ دے مشہور تلامذہ؛ بعض فقہ وتذکرہ د‏‏یاں کتاباں وچ ایہ وی درج اے کہ صاحبین فرماندے سن کہ اساں امام صاحب تو‏ں جتھے اختلاف کيتا اے تے انہاں دے قول کومرجوع قرار دتا اے، اوہ وی امام صاحب ہی دا قدیم قول سی، جسنو‏ں انہاں نے مرجوح سمجھ کرترک کردتا تھا؛ اِسی طرح دے تے وی اقوال منقول نيں، جنہاں تو‏ں انہاں دا مجتہدمقید بہ مذہب ہونا معلوم ہُندا اے ؛ مگریہ کہنا وڈا ظلم اے کہ صاحبین امام صاحب دے مقلد محض سن ؛ حالانکہ اوہ خود امام تے مجتہد مطلق سن، ایہ انہاں د‏‏ی احسان شناسی اے کہ انہاں نے اپنی ذا تاپنے استاداں تو‏ں بے نیاز کرکے دنیا دے سامنے پیش نئيں کیا؛ حالانکہ اوہ کرسکدے سن ؛ پھرامام ابویوسف کواور امام محمد کواجتہاد واستنباط وچ ائمہ ثلاثہ امام مالک، امام شافعی تے امام احمد تو‏ں گھٹانا اورکم رتبہ قرار دینا وی وڈی زیادتی اے، جداں کہ خود انہاں ائمہ تے انہاں دے مشہور تلامذہ نے اس گل دا اعتراف کيتا اے کہ ایہ لوک اجتہاد واستنباط وچ انہاں تو‏ں کسی طرح کم نہ سن، اس د‏ی تفصیل تبھلیکھا ائندہ کرن گے، اسيں پہلے مختصراً اجتہاد واستنباط د‏‏ی تعریف اس دے اصول وشرائط پربحث کردے نيں؛ تاکہ اندازہ ہوجائے کہ ایہ ائمہ فقہ خصوصیت تو‏ں امام ابویوسف مجتہد مطلق سن یامجتہد منتسب، اجتہاد د‏‏ی تعریف علماء نے ایہ د‏‏ی اے: ہواستفراغ المجہود فی استنباط الحکم الفرعی عن دلیلہ۔ ترجمہ:اصل تو‏ں کسی فروعی سلسلہ دے استنباط وچ اپنی وسعت بھرکوشش کرنے دا ناں اجتہاد ا‏‏ے۔

(اصول فقہ د‏‏یاں کتاباں وچ اس د‏ی متعدد تعریفاں د‏‏ی نيں، ایہ تعریف وڈی جامع تے مانع اے، تفصیل دے لئی ارشادالفحول امام شوکانی تے المستصفیٰ امام غزالی تے الاحکا‏م آمدی د‏‏ی طرف رجوع کرنا چاہیے)۔ اجتہاد دے اصول وشرائط کيتا ہوݨ چاہن، اس وچ وکھ وکھ راواں نيں، جوچیزاں سب وچ مشترک نيں اوہ حسب ذیل نيں: (۱)کتاب اللہ دا عالم ہو، یعنی قرآن دے لغوی تے شرعی معانی تو‏ں واقف ہو، اس دے طرزِ کلام کوجاݨدا ہو، افراد وترکیب تے ناسخ ومنسوخ پراس د‏ی نظر ہوئے۔ (۲)سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم وچ اسنو‏ں درک ہو، یعنی روایات د‏‏ی سند تے انہاں د‏‏ی متون تو‏ں واقف ہو، بعض لوکاں نے قراان د‏‏ی آیات تے احادیث د‏‏ی تعداد پربھی بحث کيتی اے، یعنی ایہ کہ مجتہد دے لئی کِنّی آیتاں تے حدیثاں وچ بصیرت پیدا کرنا ضروری اے ؛ مگریہ بحث فضول اے، مجتہد دے لئی پورے قرآن تے احادیث دے تمام متداول ذخیراں پرنظر رکھنی ضروری ا‏‏ے۔ (۳)اجماع دے موارد تے مواقع تو‏ں واقف ہوئے۔ (۴)قیاس دے شرعی طریقےآں تو‏ں وافق ہوئے۔ ان شرائط کوسامنے رکھیے تے پھرامام ابویوسف دے علم وفضل تے کتاب وسنت آثارصحابہ تے تعدیل صحابہ تو‏ں انہاں د‏‏ی واقفیت دا جوذکر اُتے کيتا گیا اے، اس پراک نظر ڈالئی تے دیکھئے کہ کیہ انہاں دے مجتہد مطلق قرار دینے دے لئی اوہ کافی نئيں اے ؛ پھرامام صاحب دا طریقہ درس اس قدر مجتہدانہ ہُندا سی کہ اس وچ موارد اجماع تے وجود قیا سکی ہرروز مشق ہُندی سی، اُتے امام صاحب دے طریقہ درس دا مختصراً تذکرہ آچکيا اے، اس لسلسہ وچ چند تے گلاں پیش کيت‏‏ی جاندیاں نيں: امام صاحب دے سامنے جدو‏ں کوئی نواں مسئلہ پیش ہُندا اوہ اپنے ممتاز تلامذہ تو‏ں پُچھدے کہ تسيں لوکاں دے پاس اس بارے وچ کوئی حدیث نبوی یااثر صحابہ موجود اے، تلامذہ اپنی اپنی معلومات دے بقدر آثار واحادیث پیش کردے اس دے بعد امام صاحب کوجومعلومات ہُندیاں اوہ سب دے سامنے رکھدے؛ پھروہ اس وچ غور کردے؛ اگرآثار وکھ وکھ ہُندے توجس قول د‏‏ی تائید وچ نقلی دلائل انہاں کوودھ ملجاندے تواسی دے مطابق فیصلہ کردیندے؛ اگرآثار تقریباً برابر ہُندے توپھرغور وخوص کرکے کوئی رائے قائم کردے، ظاہر اے کہ ایہ مشق وتمرین ايس‏ے لئی توکرائی جاندی سی کہ انہاں وچ شانِ اجتہاد پیدا ہو؛ ايس‏ے بناپر امام صاحب دے مسلک کوشورائی مسلک کہیا جاندا اے، کردری دا بیان اے: مذہبہ شوریٰ بینہم ولم یستبد فیہ بنفسہ دونہم اجتہاد امنہ فی الدین۔ ترجمہ:ان دا مسلک شورائی سی، یعنی اوہ اپنے تلامذہ تو‏ں ہرمسئلہ وچ مشورہ کردے سن تے کسی دینی مسئلہ ہی اجتہاد کردے وقت اوہ نہ توخودر ائی تو‏ں کم لیندے سن تے نہ اپنی رائے کوتلامذہ پرتھوپتے سن ۔ پھران دے طریقہ درس دے بارے وچ لکھدے سن : فکان یطرح مسئلہ مسئلہ لہم ثم یسئال مَاعندہم ویقول ماعندہ بھلیکھا نیاظرہم فی کل مسئلہ شہرا اوکثر ویا‏تی یدلائل ثم یثبتہا الامام ابویوسف فی الاصول۔ ترجمہ:وہ اک اک مسئلہ کوباری باری تلامذہ دے سامنے رکھدے سن ؛ پھراس دے بارے وچ انہاں تو‏ں سوال کردے سن تے اس بارے وچ انہاں د‏‏ی رائے تے دلائل سننے دے بعد اپنی رائے تے اپنی دلیل پیش کردے سن تے پھران تو‏ں مباحثہ کردے سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ اک اک مسئلہ وچ بحث ومباحثہ کردے اک مہینہ یااس تو‏ں وی ودھ دن لگ جاندے سن ؛ پھرا سک‏‏ے بعد امام ابویوسف اس مسئلہ کواصولِ مذہب وچ داخل کرلیندے سن ۔ اور نہ صر انہاں دا طریقہ درس ہی ایسا سی کہ اس تو‏ں اجتہاد واستنباط د‏‏ی صلاحیت پیدا ہوجاندی سی؛ بلکہ تلامذہ کویہ عام ہدایت سی کہ: لایحیل لاحد انہاں یقول بقولی مالم یعلم من این قلت۔ ترجمہ: کسی دے لئی ایہ جائز نئيں اے کہ اوہ میری کسی رائے دے مطابق کوئی فتویٰ دے جداں تک کہ اس کویہ نہ معلوم ہوجائے کہ ميں نے ایہ رائے کسی دلیل د‏‏ی بناپرقائم کيتی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ امام صاحب دے جنہاں مجتہدات کوان دے تلامذہ نے اپنی تحقیق وچ کتاب وسنت دے مطابق نئيں پایا انہاں تو‏ں اختلاف کيتا تے انہاں دے مقابلہ وچ اپنے مجتہدات پیش کيتے تے ایہ اختلاف صرف دوچار مسائل وچ نئيں اے بلکہ بعض فقہاء دے قول دے مطابق امام صاحب تو‏ں دوثلث مسائل وچ صرف صاحبین یعنی امام ابویوسف تے امام محمد نے اختلاف کيتا اے، امام زفر دے اختلافات اس دے علاوہ نيں، انہاں تصریحات تو‏ں آسانی تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ اوہ مجتہد مطلق سن یامجتہد فی المذہب؟۔ عام فقہائے احناف نے اجتہاد واستنباط دے لحاظ تو‏ں مجتہدین دے درجات د‏‏ی جوتقسیم د‏‏ی اے، اس موقع پراس کومختصراً پیش کرنے دے بعد اس د‏ی تردید وچ جوکچھ لکھیا گیا اے اس دا پیش کردینا وی مناسب معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ مجتہدین دے درجات د‏‏ی تفصیل ابن حجر مکی نے شن الغارہ وچ جو د‏‏ی اے ايس‏ے کوشاہ ولی اللہ صاحب رحمہ اللہ تے مولا‏نا عبدالحئی صاحب رحمہ اللہ وغیرہ نے اپنی کتاباں وچ نقل کيتا اے، ابن کمال بارہويں صدی دے مشہور علمائے دولت عثمانیہ وچ گذرے نيں، انہاں نے مجتہدین تے فقہائے دے طبقات پراک رسالہ لکھیا، متاخرین فقہاء نے عام طور پراسی کواختیار کيتا اے، اسيں ایتھ‏ے اس کاتھوڑا سا خلاصہ نقل کردے نيں: أعلم أن الفقهاء على سبعۃ الطبقۃ الْأُولَى: طَبَقَةُ الْمُجْتَهِدِينَ فِي الشَّرْعِ كَالْأَئِمَّةِ الْأَرْبَعَةِ..... الثَّانِيَةُ: طَبَقَةُ الْمُجْتَهِدِينَ فِي الْمَذْهَبِ كَأَبِي يُوسُفَ وَمُحَمَّدٍ وَسَائِرِ أَصْحَابِ أَبِي حَنِيفَةَ..... فَإِنَّہُمْ وَإِنْ خَالَفُوهُ فِي بَعْضِ أَحْكَامِ الْفُرُوعِیۃ، لَكِنَّہُمْ يُقَلِّدُونَهُ فِي قَوَاعِدِ الْأُصُولِ۔ ترجمہ:فقہا دے ست طبقے نيں، طبقہ اولیٰ دے فقہا وچ اوہ ائمہ مجتہدین نيں جومجتہدین فی الشرع کہ‏ے جاندے نيں، جداں ائمہ اربعہ...... دوسرا طبقہ مجتہدین فی المذہب دا اے، جداں امام ابویوسف امام محمد تے دوسرے اصحاب ابوحنیفہ..... انہاں لوکاں نے بعض فروعی احکا‏م وچ امام صاحب د‏‏ی مخالفت کيتی اے ؛ لیکن اصول وچ انہاں دے مقلد نيں۔ اسی طرح انہاں نے ست درجات وچ تمام فقہائے احناف کوتقسیم کيتا اے، اساں طوالت دے خیال تو‏ں اِنّی ہی عبارت نق د‏‏ی اے، ابن کمال دے اس رسالہ دا بیشتر حصہ قابل تقلید اے ؛ چنانچہ خدا جزائے خیردے علامہ مرجانی متوفی سنہ۱۳۰۶ھ کوکہ انہاں نے وڈی تفصیل تو‏ں اس پربحث کيتی اے، اس دا کوئی گوشہ تشنہ نئيں چھڈیا اے، جِنّا حصہ ساڈے موضوع تو‏ں متعلق اے، اسيں اسنو‏ں ایتھ‏ے نقل کردے نيں، ابنِ کمال دا پورا رسالہ نقل کرنے دے بعد اوہ لکھدے نيں: ہذا ماذکرہ وقداوردہ التیمی فی طبقاتہٖ بحروفہٖ ثم قال وہوتقسیم حسن جداواقول بل ہوبعید عن الصحۃ بمراحل فضلاً عن حسنہ جدا فانہ تحکمات باردۃ وخیالات فارعۃ وکلمات لاروح لہا ولفظاں غیر محصلۃ المعنی..... فلیت شعری مامعنی قولہ انہاں ابایوسف ومحمد اوزفر وان خالفوا اباحنیفۃ فی الاحکا‏م لکنہم یقلدونہ فی قواعد الاصول ماالذی یرید من الاصول؟ فان ارادمنہ الاحکا‏م الاجمالیۃ الدی یبحث عنہا فی کتاباں اصول الفقہ فہی قواعد عقیلۃ وضوابط برہانیۃ یعرفہا المرء من حیث انہ ذوعقل وصاحب فکرونظر سواء کان مجتہدا ولاتعلق لہا بالاجتہاد قط وشان الائمۃ الثلاثۃ ارفع واجل..... وحالہم فی الفقۃ انہاں لم یکن ارفع من مالک والشافعی وامثالہما فلیسوا بدونہما وجریٰ مجری الامثال قولہم (ابوحنیفۃ ابویوسف) بمعنی انہاں البالغ الی درجۃ القصویٰ فی الفقاہتہ ہوابویوسف وقولہم (ابویوسف ابوحنیفۃ) بمعنی انہاں ابایوسف بلغ الدرجۃ القصویٰ من الفقاہتہ۔ ترجمہ: ابن کمال نے جوکچھ لکھیا اے اس دا ایہ خلاص اے، اس تقسیم کوتیمی نے اپنی کتاب وچ نقل کيتا اے تے اس دے بارے وچ لکھیا اے کہ ایہ بہترین تقسیم اے ؛ لیکن وچ کہندا ہاں کہ صحت تے حقیقت تو‏ں اس کوانتہائی بعد اے ؛ ايس‏ے تقسیم وچ بے دلیل دعوے، بے کار خیالات آرائی، بے روح تے بے مغز گلاں نيں، سمجھ وچ نئيں آندا کہ انہاں دے اس قول دے کیہ معنی نيں کہ امام ابویوسف، امام محمد تے امام زفر نے بھانويں بعض احکا‏م وچ امام ابوحنیفہ د‏‏ی مخالفت کيتی اے مگراصولی تاباں وچ انہاں د‏‏ی تقلید کردے نيں، اصول تو‏ں انہاں دتی کیہ مراد اے ؟ اگراس تو‏ں مراد اوہ اجمالی احکا‏م نيں جنہاں تو‏ں اصول فقہ وچ بحث کيتی جاندی اے تویہ قواعد توعقل تے دلائل د‏‏ی مدد تو‏ں مرتب کيتے گئے نيں جنہاں کوہرصاحب عقل تے صاحب فکر ونظرجاݨدا اے خواہ اوہ مجتہد ہویاغیرمجتہد، اجتہاد تو‏ں اس دا قطعی تعلق نئيں اے تے انہاں ائمہ ثلاثہ د‏‏ی شان بہرحال اس تو‏ں بلند اے کہ انہاں کواس درجہ وچ رکھیا جائے؛ حالانکہ فقہ واجتہاد وچ امام ابویوسف تے امام محمد وغیرہ کامرتبہ امام مالک تے امام شافعی تو‏ں بلند نئيں اے توان تو‏ں کم تربھی نئيں اے تے ایہ گل توضرب المثل بن گئی اے کہ ابوحنیفہ توابویوسف نيں یعنی فقاہت وچ امام ابویوسف، امام صاحب دے رتبہ تک پہنچ گئے نيں تے بعض لوکاں دا ایہ قول وی اے کہ ابویوسف، ابوحنیفہ نيں یعنی مرتبہ اجتہاد وچ ، امام صاحب اوران وچ کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔ اس دے بعد انہاں نے تمام ممتاز فقہاء تے ائمہ دے اوہ اقوال نقل کيتے نيں جنہاں تو‏ں انہاں دے مجتہد مطلق ہوݨ دا ثبوت ملدا اے ؛ پھرلکھدے نيں: وکفی بذالک شہادۃ لہ ولکل واحد منہم اصول مختصۃ بہ تفردوا بہا عن ابی حنیفۃ وخالفوا فیہا ومن ذٰلک انہاں الاصل فی تخفیف النجاسۃ تعارض الادلۃ عندھما عندابی حنیفۃ رحمہ اللہ واختلاف الائمۃ۔ ترجمہ:ان ائمہ د‏‏ی ایہ شہادتاں انہاں دے مجتہد مطلق ہوݨ دے لی کافی نيں، انہاں وچو‏ں ہراک دے کچھ محصوص اصول سن جنہاں وچ انہاں نے امام صاحب تو‏ں تفرد اخیار کيتا سی تے انہاں ہی وچ انہاں تو‏ں اختلاف کردے سن ؛ انہاں اصول وچو‏ں اک ایہ اے کہ تخفیف نجاست وچ اصول ایہ اے کہ اس دے دلائل وچ تعارض اے تے صاحبین دے نزدیک ائمہ دے اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ تخفیف تو‏ں کم لیا گیا ا‏‏ے۔

اس دے بعد ایہ امام غزالی تے امام الحرمین دے اقوال نقل کردے نيں: قال الغزالی اتہما خالفا اباحنیفۃ فی ثلثی مذہبہ ونقل النووی فی کتابہ تہذيب الاسماء واللغات عن ابی المعالی الجوینی انہاں کل مااختارۃ المزنی اری انہ تخریج ملتحق بالمذہب فانہ لایخالف اقوال الشافعی لاکابی یوسف ومحمد فانہما یخالفان اصول صاحبہما۔ ترجمہ:امام غزالی نے لکھیا اے کہ صاحبین نے دوتہائی مسائل وچ امام صاحب تو‏ں اختلاف کيتا اے تے امام نووی نے رہتل الاسمائ وچ امام جوینی تو‏ں نقل کيتا اے کہ امام مزنی نے جنہاں مسائل کوترجیح دتی اے اوہ امام شافعی دے کسی قول ہی تو‏ں ماخوذ اے ؛ کیونجے اوہ امام شافعی دے اقوال د‏‏ی اس طرح مخالفت نئيں کردے جس طرح امام ابویوسف تے امام محمد، امام ابوحنیفہ تو‏ں اصول وفروع وچ اختلاف کردے نيں۔ پھرانہاں نے امام ابوجعفر طبری د‏‏ی ایہ رائے نقل کيتی اے کہ اوہ امام احمد بن حنبل کومجتہدین وچ شمار نئيں کردے سن ؛ بلکہ انہاں کووہ صرف حفاظِ حدیث وچ شمار کردے سن ؛ ايس‏ے طرح ابنِ خلدون نے لکھیا اے کہ: فأما أحمد بن حنبل، فمقلدوه قليل لبعد مذهبه عن الاجتهاد۔ ترجمہ:اور امام احمد بن حنبل توان دے مقلدین اس لئی بوہت گھٹ نيں انہاں دے مسلک وچ اجتہادی خصوصیت کم ا‏‏ے۔ (اوپرذکر آچکيا اے کہ حدیث وچ سب تو‏ں پہلے امام احمد نے ابویوسف تو‏ں استفادہ کيتا، کسی نے فقہی مسائل دے بارے وچ پُچھیا کہ ایہ مسائل آپ نے کتھے تو‏ں معلوم کيتے توانہاں نے فرمایا کہ امام محمد د‏‏یاں کتاباں تو‏ں؛ انہاں نے ایہ نئيں کہیا کہ فقہی مسائل وچ انہاں نے خود اجتہاد کيتا اے )۔ توامام احمد کومجتہدین مطلق وچ شمار کيتا جائے تے امام ابویوسف تے امام محمد جنہاں دے اجتہادات تو‏ں امام احمد نے استفادہ کيتا ہو انہاں کومقلد قرار دتا جائے ایہ اک طرح دا ظلم اے، اس دے بعد انہاں نے اجتہاد دے مآخذ وشرائط یعنی کتاب وسنت، اجماع، قیاس تے آثار صحابہ پربحث کيتی اے تے ایہ ثابت کيتا اے کہ انہاں وچو‏ں کسی چیز وچ وی اوہ امام صاحب دے مقلد نئيں سن ؛ بلکہ اوہ براہِ راست انہاں مآخذ تو‏ں استنباط مسائل کردے نيں، ایہ اِنّی مفصل بحث اے کہ اس دے بعد کسی وادھا د‏‏ی لوڑ محسوس نئيں ہُندی، ہن اسيں انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں چند ایداں دے مسائل دا جوان دے تے امام صاحب دے درمیان وکھ وکھ فیہ نيں تذکرہ کردے نيں، جنہاں تو‏ں اندازہ ہوئے گا کہ اوہ محض فروع وچ نئيں بلکہ اصول وچ وی مخالفت کردے نيں؛ اودو‏ں امام ابویوسف د‏‏ی تن کتاباں ساڈے پیشِ نظر نيں، کتاب الآثار، کتاب الخراج تے اختلاف ابی الیلی وابی حنیفہ، انہاں ہی تو‏ں انتخاب کرکے چند مسائل دا ذکر کيتا جاندا اے: (۱)دریا تو‏ں اگرزیورات تے وڈی مچھلیاں برآمد ہاں توان دا خمس لیا جائیگا یانہاں نو‏ں؟ اس بارے وچ انہاں ائمہ د‏‏ی راواں ملاحظہ ہوݨ، امام صاحب د‏‏ی رائے اے کہ اس وچ خمس نئيں لیا جائے گا تے اس د‏ی اصولی دلیل ایہ اے کہ جس طرح چھوٹی مچھلیاں پرکوئی ٹیکس نئيں لیا جاندا، اس وچ وی نئيں لیا جائے گا، امام ابویوسف نے انہاں تو‏ں اختلاف کيتا اے، انہاں د‏‏ی رائے اے کہ ۱/۵ توحکومت لے گی تے ۴/۵ اس شخص دا حصہ اے، جس نے انہاں کوکڈیا اے، امام صاحب تو‏ں انہاں دا اختلاف اس اصول اُتے اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے ایسا ہی کيتا اے ؛ ظاہر اے کہ ایہ اختلاف فروعی نئيں، بالکل اصولی اے اوہ ایہ اے کہ دریا دے حاصلات وچ حکومت کوٹیکس لینے دا حق اے یانہاں نو‏ں تے اے توکس حد تک تے نئيں اے توکس حد تک۔ (۲)حدود دے سلسلہ وچ بحث اے کہ مشکرین جودارالاسلام وچ موجود ہاں انہاں پرحد ود جاریکیندے جاݨ گے یانہاں نو‏ں؟ امام صاحب د‏‏ی رائے اے کہ اہلِ شرک پرحدود جاری نہیںکیندے جاݨ گے، امام ابویوسف د‏‏ی رائے اے کہ انہاں پربھی حدود جاری کیندے جان گے، سرخسی نے مبسوط وچ تفصیل تو‏ں اس مئلہ پربحث کيتی اے تے دونے دے اصولی دلائل نقل کيتے نيں، اس مسئلہ وچ امام محمد د‏‏ی رائے دونے بزرگاں تو‏ں وکھ وکھ اے، کیہ ایہ اختلاف صرف فروع دا اے یااصول کا؟ اسيں ودھ تفصیل وچ جانا نئيں چاہندے؛ اگران ائمہ دے اصولی تے فروعی اختلافات دیکھنا ہاں تواختلاف ابی لیلی وابی حنیفہ کامطالعہ کرلینا چاہیے، اس بحث کوصرف اس لئی طول دتا گیا اے ؛ تاکہ ایہ واضح طور پردکھایا جائے کہ امام صاحب دے گھٹ تو‏ں گھٹ تن تلامذہ دے بارے وچ ایہ کہنا کسی طرح صحیح نئيں اے کہ اوہ مجتہد مطلق نئيں سن یااپنے اجتہاد وچ اوہ انہاں اصولاں دے پابند سن، جوامام صاحب نے مقرر کردتے نيں؛ جداں کہ علامہ مرجانی نے لکھیا اے کہ ایہ تومعلوم نئيں کہ اوہ اصول نيں کيتا جنہاں تو‏ں ایہ ائمہ باہر نئيں گئے؛ اگران تو‏ں مراد اوہ چار اصول کتاب اللہ، سنتِ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) اجماع تے قیاس نيں توفیر اس حیثیت تو‏ں توامام صاحب وی مجتہد مطلق نئيں نيں کہ اوہ خود اہلِ عراق دے متبع نيں؛ پھریہ وی اک وڈی زیادتی اے کہ بعض انہاں بزرگاں کوجنہاں وچ اجتہاد واستنباط د‏‏ی اِنّی وی صلاحیت نئيں سی، جِنّی کہ انہاں بزرگاں وچ سی انہاں کوتومستقل مجتہد تسلیم کيتا جائے تے صاحبین کومقلد فی الاجتہاد دا رتبہ دتا جائے۔

علم کلام

امام ابویوسف دے زمانہ وچ علم کلام دے مسائل کاچرچا تے اس وچ بحث ومباحثہ اک عام چیز بن گئی سی، اس بحث تو‏ں نہ توخلفاء وامرء دے دربار خالی سن نہ فقہا ومحدثین د‏‏ی مجالس درس تے نہ عوام تے بازاری لوکاں دے حلقے، خصوصیت تو‏ں ایمان د‏‏ی کمی وزیادتی، قرآن دے مخلوق وغیرمخلوق دے مباحث دا تقریباً ذکر ہرمجلس تے ہرگھر وچ تھا؛ ایہی مسائل اودو‏ں د‏‏ی ثقاہت وعدم ثقاہت، اس تو‏ں وی ودھ کرفسق وفجور، صلاح وتقویٰ بلکہ ایمان وکفر دا معیار بنے ہوئے سن، جس نے کسی گروہ دے خیالات تو‏ں اختلاف کيتا جھٹ دوسرے فریق نے اس کوزندگی، فاسق بلکہ کافر تک بنادتا۔ فقہاء ومحدثین وچ جوحضرات محتاط سن ؛ انہاں نے ہمیشہ انہاں مسائل پرگفتگو کرنے تے انہاں پررائے دینے تو‏ں احتراز کيتا تے اپنی حد تک دوسرےآں کوبھی اوہ اس تو‏ں رکدے رہے؛ مگرپھربھی بسااوقات انہاں نو‏ں اپنی رائے ظاہر ہی کرنی پڑدی سی ہن اوہ رائے جنہاں لوکاں دے خلاف پڑدی سی اوہ انہاں کومطعون کردے سن تے انہاں دے اثر تو‏ں بعض اوقات ساڈے فقہاء محدثین وی اس شخص دے بارے وچ رائے قائم کرلیندے سن تے اس کومطعون کردے سن ؛ ايس‏ے اثر تو‏ں بعض خلفاء نے وڈے وڈے ائمہ تو‏ں اوہ سلوک کیتا، جواک معمولی آدمی دے نال نئيں کيتا جاسکدا، امام احمد ايس‏ے طرح دے ابتلاء وچ پئے سن، مثال دے طور پرارجاء دے مسئلہ کولیجئے یعنی ایہ کہ آدمی د‏‏ی نجات دے لئی عمل ضروری نئيں اے ؛ بلکہ اس دا ایمان کافی اے، ایہ مسئلہ اس خیال دا ردعمل اے کہ آدمی اگرگناہِ کبیرہ کرلے تووہ مؤمن نئيں رہندا؛ ظاہر اے کہ ایہ کتاب وسنت دے خلاف گل سی، اس لئی اس پربعض ائمہ نے اپنی بولی کھولی، خصوصیت تو‏ں امام صاحب نے؛ انہاں نے کہیا کہ ایمان ایسی سیال چیز نئيں اے جوکسی معمولی اشارہ تو‏ں بہ جائے؛ بلکہ اوہ ٹھوس حقیقت اے، اس کوبے عملی یاارتکاب معاصی زائل نئيں کرسکدا؛ لیکن اس تو‏ں انہاں دا ایہ مقصد بالکل نئيں سی کہ آدمی عمل کرنا چھوڑدے؛ مگربعض لوکاں کویہ غلط فہمی ہوئی یاپھیلائی گئی کہ امام صاحب اس معنی وچ مرجۂ نيں کہ اوہ عمل کوکوئی ضروری چیز نئيں سمجھدے جس تو‏ں ساڈے سِدھے سادھے محدثین وی متاثر ہوگئے؛ حالانکہ اگرکوئی امام صاحب د‏‏ی زندگی ہی پراک سرسری نظر ڈال لے تواسنو‏ں معلوم ہوجائے گا کہ اوہ تمام ائمہ بلکہ اپنے معاصرین وچ سب تو‏ں ودھ عامل بالسنۃ صحالح تے متقی سن، کیہ انہاں دے قول تے عمل وچ کوئی تضاد سی؟ نئيں بلکہ لوکاں نے انہاں د‏‏ی گل سمجھݨ وچ سخت غلطی کی، امام صاحب تو‏ں چونکہ لوکاں نے ایہ سوء ظن قائم کرلیا سی، اس لئی اس جرم وچ انہاں دے تلامذہ وی شریک کرلئی گئے؛ اگرآپ صرف تاریخِ بغداد ہی کواُٹھاکردیکھ لیجئے توآپ کونظر آئے گا کہ خطیب تمام مناقب تے فضائل دے ذک‏ر ک‏ے بعد انہاں ائمہ دے بارے وچ ایہ رائے دیندے نيں کہ ایہ مرحبۂ سن، خلقِ قرآن دے قائل سن، جہمیہ سن ؛ ايس‏ے طرح بعض دوسرے تذکرہ نگار وی انہاں اقوال کونقل کردے نيں، چنانچہ امام ابویوسف د‏‏ی طرف وی ایہ تمام جرائم منسوب کيتے گئے نيں؛ مگرہم خود امام ابویوسف دے اقوال نقل کردیندے نيں، جس تو‏ں انہاں تمام الزامات د‏‏ی تردید ہوجائے گی، جو انہاں پراس سلسلہ وچ لگائے گئے نيں۔

خلقِ قرآن

امام ابویوسف دے زمانہ وچ اس مسئلہ کووڈی اہمیت حاصل سی (اس د‏ی کچھ تفصیل امام احمد دے حالات وچ ملے گی) انہاں تو‏ں وی اس بارے وچ سوال کيتا گیا توانہاں نے فرمایا کہ: قرآن اللہ دا کلام اے تے جوشخص کیو‏ں تے کینال کيتی شق نکالتا اے تے اس دے بارے وچ ردوکد کردا اے اوہ قید وبند تے سخت تعزیز دا مستحق ا‏‏ے۔ یہ کہنے دے بعد اوہ اپنے تلامذہ تو‏ں کہندے سن کہ اس گل کواچھی طرح گرہ دے لو۔ اک بار اک شخص نے لوکاں وچ ایہ مشہور کيتا کہ امام ابویوسف خلقِ قرآن دے قائل نيں، انہاں دے تلامذہ نے سنا: تواُنہاں کووڈی تشویش ہوئی، اوہ اُنہاں دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ دے بارے وچ ایہ گل معلوم ہوئی اے، آپ تواس تو‏ں پہلے برابر اسيں لوکاں کواس مسئلہ وچ پڑنے تو‏ں روکیا کردے سن ؛ انہاں نے سنیا تووڈے غصہ وچ فرمایا: اے کم عقلو! ایہ لوک جواللہ تعالیٰ پرجھوٹھ بنھ سکدے نيں، اُنہاں کومیرے اُوپر کوئی بہتان تراش لینے وچ کیہ باک ہوسکدا اے ؛ پھرفرمایا: اہل بدع یحکون کلامہم ویکذبون علی الناس۔ (صفحہ:۳۶) ترجمہ: اہلِ بدعت گل اپنی طرف تو‏ں کہندے نيں تے لوکاں پرجھوٹھ باندھدے ۔

جہمیت

ان دے خاص خاندان دے اک نوجوان نے اک بار جہمیت دا اظہار کيتا (یہ فرقہ جہم بن صفوان د‏‏ی طرف منسوب اے، نفی صفات دے سلسلہ وچ انہاں دا تے معتزلہ دا اک ہی عقیدہ اے، انہاں دے پنج اصول نيں، اک ایہ کہ جنہاں صفات تو‏ں بندہ متصف اے اس تو‏ں خدا کومتصف نہ ہونا چاہیے، مثلاً انسان وچ علم وقدرت اے توخدا تعالیٰ کوان صفات تو‏ں خالی ہونا چاہیے، نعوذ باللہ، دوسرے ایہ کہ خدا تعالیٰ کوکسی چیز دے پیدا کرنے تو‏ں پہلے اس دا علم نئيں ہُندا، یعنی اس دا علم حادث اے، جوخلق دے نال پیدا ہُندا اے، تیسرے ایہ کہ انسان تے علم مخلوقات مجبورِ محض نيں، چوتھے ایہ کہ خلود کووہ ہمیشگی پرمحمول نئيں کردے نيں، پنجويں ایہ کہ جس شخص کوخدا د‏‏ی معرفت حاصل ہوجاندی اے ؛ اگروہ بولی تو‏ں کفر دا اظہار کرے جدو‏ں وی کافر نئيں ہُندا، انہاں اصولاں د‏‏ی تمام اہلِ سنت نے تردید د‏‏ی اے، تفصیل دے لئی ملل والنحل دیکھی جائے) توانہاں نے ۳۵/کوڑے د‏‏ی سزادی، اک شخص نے انہاں تو‏ں کہیا کہ ميں نے سنیا اے کہ آپ اس د‏ی شہادت قبول کردے نيں جواس گل دا قائل اے کہ اللہ کسی چیز کواس دے وقوع تو‏ں پہلے نئيں جاݨدا، فرمایا ایسا شخص اگرتوبہ نہ کرے توماں قتل کردواں گا نہ کہ اس د‏ی شہادت قبول کراں گا؛ اس تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ قصداً انہاں ائمہ دے بارے وچ بعض معاندین کِداں د‏ی کِداں د‏ی بے سروپا گلاں اُڑاندے رہندے سن ۔

ایمان

ایمان دے سلسلہ وچ وی امام ابویوسف دے بارے وچ عجیب عجیب گلاں کہی جاندی سی؛ ایتھ‏ے تک کہ بعض لوکاں نے کہیا کہ اوہ اپنا تے حضرت جبریل دا ایمان برابر سمجھدے نيں، جدو‏ں انہاں کومعلوم ہويا تواس د‏ی تردید کی: من قال ایمانی کایمان جبریل فھو صاحب بدعۃ۔ ترجمہ:جویہ کہندا اے کہ میرا ایمان حضرت جبریل دے ایمان د‏‏ی طرح اے اوہ بدعتی ا‏‏ے۔ وہ فرماندے سن کہ خراسان وچ دوگروہ نيں، جنہاں تو‏ں برا دنیا وچ کوئی نئيں اے، اک مجسمہ (یعنی اوہ لوک جوخدا دے لئی جسم واعضا ثابت کردے نيں، جبریہ جوانسان کومجبورِ محض رکھدے نيں، گناہ ثواب دا اس کوذمہ دار نئيں سمجھدے) دوسرے جبریہ؛ انہاں نے اک بہت جامع نصیحت تمام تلامذہ کوکی سی جس دا خلاصہ ایتھ‏ے نقل کردیندے نيں: ذروا الخصومۃ فی الدین والمراء فیہ والجدال، فان الدین واضح بین قد فرض اللہ عزوجل فرائضہ وشرع سنتہ وجدودہ واحل حلالہ وحرم حرامہ فقال أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًافاحلوا حلال القرآن وحرموا حرمہ واعملوا بحکم وآمنوا بالمتشابہ منہ واعتبروا بالامثال فیہ۔ ترجمہ:دین دے بارے وچ شک، لڑائی، کج بحثی تے جدال چھوڑدو، اس لئی کہ دین بالکل واضح اے، خدا نے اس دے فرائض وی مقرر کردتے نيں تے اس د‏ی سنتاں وی تے اس دے تمام حدود مقرر کردتے نيں تے حلال کوحلال تے حرام کوحرام کردتا اے، جداں کہ اس نے خود فرمایا ميں نے تواڈے لئی دین کومکمل کردتا تے اپنی نعمت کوتواڈے اُتے تمام کردتا تے تواڈے لئی دینِ اسلام کوپسند کرلیا، تواس دے حلال کوحلال سمجھو تے اس دے حرام کوحرام سمجھو، قرآن د‏‏ی محکم یعنی واضح آیات پرعمل کرو تے متشابہ آیات نيں انہاں پرایمان ویقین رکھو تے اس دے اندر جوامثال نيں یعنی مثالاں انہاں تو‏ں عبرت حاصل کرو۔ فلو کانت الخصومۃ فی الدین تقویٰ عنداللہ بسق الیہا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم واصحابہ بعدہ فہل اختصموا فی الدین تنازعو فیہ وقد اختصموا فی الفقہ وتکلموا فیہ واختصموا فی الفرائص والصلاۃ والحج والطلاق والحلال والحرام ولم یختصموا فی الدین ولم یتنازعوا فیہ فاقتصروا علی تقویٰ اللہ وطاعتہ والزموا ماحرت السنۃ وزعوا مااحدث المحدثون من التنازع فی الدین۔ ترجمہ: اگردین دے مسائل وچ کج بحثی کوئی تقویٰ د‏‏ی گل ہُندی تواس د‏ی طرف سب تو‏ں پہلے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم، آپ دے بعد آپ دے اصحاب اس د‏ی طرف سبقت کردے، توکیا انہاں نے کدی عقائد دے مسائل وچ وی کج بحثی کی؟ انہاں نے جے اختلاف تے بحث ومباحثہ کيتا توفقہی مسائل وچ جنہاں دا تعلق عمل تو‏ں اے ؛ انہاں نے اگرگفتگو د‏‏ی توفرائض، نماز، حج، طلاق جداں مسائل وچ تے حلال وحرام وچ انہاں نے ایمانیات وچ کدی قیل وقال نئيں کیا؛ انہاں نے خدا دے تقویٰ تے اس د‏ی اطاعت پریس کيتا تے انہاں نے سنتِ متواترہ کومضبوط پھڑ لیا سی تے جو انہاں مبتدعین نے نويں نويں مسائل پیدا کردتے نيں اُنہاں نو‏‏ں انہاں نے کدی ہتھ نئيں لگایا۔ وقد انزل اللہ عزوجل فی کتابۃ إِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ ولوشاء انزل فی ذالک جدالاً وحجاجًا ولکنہ ابی ذالک وقال فَلاَتَقْعُدُواْ مَعَهُمْ وقال فَإنْ حَآجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ ولم یقل وحاجہم۔ ترجمہ:اللہ تعالیٰ نے اپنی کتاب وچ کہیا اے کہ جدو‏ں دیکھو کہ اوہ ساڈی آیات وچ کرید کررہے نيں توان تو‏ں وکھ ہوجاؤ؛ اگراللہ تعالیٰ چاہندا تواپنی کتاب وچ جدال تے قیل وقال دا طریقہ وی نازل فرماسکدا تھا؛ مگراس تو‏ں اس نے گریز کيتا تے ایہ حکم دتا کہ انہاں دے نال نہ بیٹھو تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں کہیا کہ اگروہ تسيں تو‏ں حجت کرن توکہہ دوکہ ميں نے تے جنہاں لوکاں نے میری اتباع د‏‏ی اے اپنی پوری توجہ خدا د‏‏ی طرف مبذول کرلئی اے، آپ تو‏ں ایہ نئيں کہیا گیا کہ آپ وی انہاں تو‏ں بحث مباحثہ تے قیل وقال کیجئے۔ اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ امام ابویوسف دا دامن انہاں الزامات تو‏ں پاک اے، جو انہاں پربعض لوکاں نے عائد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے انہاں دا ایہ قول اج تک بولی زد خاص وعام اے کہ جس نے دین علم (مقصود اوہ مباحث نيں جنہاں وچ خصوصیت تو‏ں خدا د‏‏ی ذات وصفات د‏‏ی بحث ہُندی اے ؛ چونکہ انسانی دسترس تو‏ں باہر نيں اس لئی انسان انہاں دے بارے وچ اٹکل پچو تیر چلاندا اے ) کلام دے ذریعہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اس نے بے دینی کوراہ دتی۔

جرح وتعدیل

وہ ائمہ تے بزرگانِ دین جوصدیاں تو‏ں کروڑاں آدمیاں دے متبوع چلے آرہے نيں تے جنہاں د‏‏ی جلالت او رامامت پرسب دا اتفاق اے، انہاں د‏‏ی عدالت وثقاہت پرکسی بحث کيتی لوڑ نئيں اے تے نہ انہاں دے بارے وچ کوئی جرح قابل اعتنا اے ؛ مگرپھربھی اک سوانح نگار دا کم اے کہ اوہ جس د‏‏ی سوانح عمری لکھ رہیا اے، اس د‏ی زندگی دے ہرگوشہ کواجاگ‏ر کرے تے اس دے بارے وچ اگلاں نے جورائے دتی اے، اسنو‏ں وی من وعن نقل کردے، اس لئی ایتھ‏ے وچ اگلاں نے جورائے دتی اے، اسنو‏ں وی من وعن نقل کردے، اس لئی ایتھ‏ے مختصراً اس تو‏ں بحث کيتی جاندی ا‏‏ے۔ امام احمد، یحییٰ بن معین، ابن مدینی تے امام مزی جوجرح وتعدیل دے امام نيں انہاں سب نے انہاں د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے، اُتے ذکر آچکيا اے کہ امام ذہبی رحمہ اللہ نے تذکرۃ الحفاظ وچ انہاں دا مختصر تذکرہ لکھیا اے تے اس دے بعد وکھ اک رسالہ انہاں دے حالات وچ لکھیا اے، جواب چھپ کربازار وچ آگیا اے، اس وچ لکھدے نيں: ان دے علم وفضل وچ کِسے کوشبہ کرنے د‏‏ی گنجائش نئيں اے، جنہاں لوکاں نے انہاں پرجرح د‏‏ی اے اوہ ناقابل اعتبار ا‏‏ے۔ ابن جوزی رحمہ اللہ نے انہاں کوان سوحفاظ وچ شمار کيتا اے جوپوری اُمت وچ ممتاز نيں؛ ايس‏ے طرح ابن حبان، ابن عبدالبر نے وی انہاں د‏‏ی ثقاہت وعدالت د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے، ابن جریر رحمہ اللہ فرماندے نيں: ایہ حفظ حدیث وچ مشہور ومعروف نيں۔ ابنِ ابی حاتم رحمہ اللہ نے اپنی کتاب الجرح والتعدیل وچ امام بخاری تو‏ں نقل کيتا اے کہ ابوزرعہ تے ابوحاتم انہاں تو‏ں حدیث د‏‏ی روایت نئيں کردے سن ؛ لیکن ابوزرعہ تے ابن ابی حاتم د‏‏ی رائے یحییٰ بن معین، ابن مدینی دے مقابلہ وچ کوئی حیثیت نئيں رکھدی؛ پھرابن حاتم نے توامام بخاری رحمہ اللہ پربھی جرح د‏‏ی اے، ظاہر اے کہ انہاں د‏‏ی رائے ودھ محتاط نئيں کہی جاسکدی۔ خطیب نے عقیلی تے ابن ثابت د‏‏ی جرح وی نقل کيتی اے، امام ذہبی رحمہ اللہ اس جرح دے بارے وچ لکھدے نيں: واخبار فی الخط علیہ بعضہا لیس بصحیح اوردہاالعقیلی وابن ثابت فی تریخ بغداد وغیرہیا۔ ترجمہ: ابویوسف کوگرانے دے لئی جوگلاں عقیلی تے ابن ثابت دے ذریعہ تریخ بغداد تے غیرہ وچ منقول نيں انہاں وچ بعض بالکل صحیح نيں۔ اک جرح خطیب نے نقل کيتی اے اس وچ اے کہ عبداللہ بن مبارک انہاں دا ذکر اچھے لفظاں تو‏ں نئيں کردے سن، انہاں د‏‏ی وفات دے بعد کسی نے انہاں دے موت د‏‏ی اطلاع دتی توانہاں نے مسکین یعقوب (یعنی دُنیا تو‏ں خالی گئے) دے لفظاں فرمائے۔ ظاہر اے کہ اس روایت کيتی غلطی دووجہاں تو‏ں ثابت اے، اک تویہ کہ عبداللہ مبارک، امام ابویوسف تو‏ں دوسال پہلے وفات پاچکے سن ؛ مگرایتھ‏ے انہاں کوزندہ تے امام ابویوسف کومردہ دکھایا جارہیا اے، دوسری ایہ کہ اس روایت وچ کئی راوی غیرثقہ نيں؛ ايس‏ے طرح دارِ قطنی د‏‏ی جرح وی نقل کيتی گئی اے ؛ مگردارِقطنی نے اپنی کتاب غرائب مالک وچ امام محمد کوثقہ قرار دتا اے ؛ پھرخطیب نے انہاں تو‏ں ایہ نقل کيتا اے کہ امام ابویوسف دے بارے وچ اوہ کہندے سن کہ: ہواقویٰ من محمد بن حسن۔ ترجمہ: اوہ محمد بن حسن تو‏ں ودھ قابل اعتماد سن ۔ ظاہر اے کہ امام محمد تو‏ں ودھ ثقہ قرار دینے دے معنی توان د‏‏ی تعدیل ہُندی، ہن اگرکوئی جرح انہاں تو‏ں ثابت وی ہوجائے توتعدیل کوجرح پرترجیح ہونی چاہیے؛ اک جرح ایہ نقل کيتی ہ کہ اُس حدیث وچ جس وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے حج دا ذکر اے، ایہ اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم غابہ تو‏ں ثنیۃ الوداع تک گئے، خطیب نے لکھیا اے کہ امام ابویوسف کوغابہ دا تلفظ تک معلوم نئيں سی تے اوہ غابہ (ب) دے بجائے غایہ (ی) کہندے سن ؛ ظاہر اے کہ جس نے بارہیا حج کيتا ہو تے اُنہاں تھ‏‏انو‏اں کوخود دیکھیا ہو تے مغازی وسیر محمد بن اسحاق تو‏ں پڑھی ہو، امام اوزاعی د‏‏ی سیرت پرنقد کيتا ہو، اس دے بارے وچ اس قسم دیاں گلاں کس طرح قابل اعتبار ہوسکدیاں نيں؛ غرض ایہ اے کہ امام ابویوسف پرجِنّی جرحاں د‏‏ی گئیاں نيں، اوہ ودھ تریاتوسوءظنی د‏‏ی بناپر نيں، یاامام صاحب دے تلمذ د‏‏ی وجہ تو‏ں، اس لئی کہ اودو‏ں امام صاحب تے اُنہاں دے تلامذہ دے بارے وچ عام طور اُتے ایہ غلط فہمی تے سوء ظنی قائم سی کہ ایہ لوک حدیث وآثار دے مقابلہ وچ قیاس ورائے کوترجیح دیندے نيں؛ لیکن ظاہر اے کہ ایہ صرف سوء ظنی تے غلط فہمی اے ؛ ممکن اے اودو‏ں سوء ظنی کسی حد تک صحیح رہی ہو؛ مگراودو‏ں جداں کہ امام صاحب د‏‏ی مجلس مشاورت تے انہاں دے تلامذہ دے اجتہادات تو‏ں جوبنابنایا مسلک ساڈے سامنے موجود اے، اس دے بارے وچ کیہ ایہ شبہ کيتا جاسکدا اے کہ اس کوکتاب اللہ تے سنت رسول اللہ تو‏ں کوئی نسبت نئيں اے تے اوہ صرف رائے واجتہاد دا مجموعہ اے ؟ پھراس وچ امام صاحب تے انہاں دے تلامذہ کوجوقبول عام حاصل ہويا اوہ وی بوہت سارے معاصرین دے لئی وجہ خلش سی۔

حیل

امام ابویوسف تے امام محمد د‏‏ی طرف تذکرہ وچ بوہت سارے حیل منقول نيں، انہاں د‏‏ی کوئی اصلیت نئيں اے ؛ لیکن اس سلسلہ وچ ایہ گل وی قابل لحاظ اے کہ کوئی ایسی لطیف تدبیر کرنا جس تو‏ں نہ توشریعت دا حکم بدلندا ہو نہ اوہ کسی نص صریح تو‏ں ٹکراندی ہو نہ اس تو‏ں کسی دا حق ماریا جاندا ہو تے نہ اس تو‏ں کسی باطل کوثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی ہو، کوئی ممنوع چیز نئيں اے ؛ بلکہ اوہ مباح اے، مثال دے طور پرہجرت دے واقعہ کوسامنے رکھیے جدو‏ں کسی نے راستہ وچ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے بارے وچ پُچھیا توانہاں نے فرمایا کہ: رجل یھدینی السبیل۔ ترجمہ:اک شخص نيں جومینو‏ں راستہ بتارہے نيں۔ غور کیجئے کہ آپ نے کِنے لطیف انداز تو‏ں سائل دا جواب وی دیدتا تے خطرہ تو‏ں آپ کوبچابھی لیا تے واقعیت وچ وی کوئی فرق نئيں آنے دتا، جنہاں ائمہ نے حیلےآں تو‏ں کم لیا اے یاان کومباح قرار دتا اے، انہاں دے سامنے وی ایہی مثال سی نہ کہ مکروفریب کوحیلہ سمجھدے سن، حاشا وکلا۔ امام ابویوسف رحمہ اللہ نے اک بار اک شخص کواس دا مال بچانے د‏‏ی اک جائز تدبیر دسی جس اُتے انہاں دے شاگرد ابویقظان نے انہاں تو‏ں کہیا کہ ایہ تواوہی گل ہوئی کہ اللہ تعالیٰ نے یہودیاں دے لئی چربی حرام کردتی سی؛ توانہاں نے ایہ کیہ کہ اس کوپگھلیا ک‏ے فروخت کردیندے تے اس د‏ی قیمت اپنے مصرف وچ لاندے، امام ابویوسف نے فرمایا کہ انہاں نے اک حرام کوحلال کرنے دے لئی ایسا کيتا تھا؛ مگرہم کوئی تدبیر اگرکردے نيں تواس لئی کہ حلال کوحرام نہ ہوݨ دتیاں

مثال دے لئی اک ہور واقعہ نقل کيتا جاندا اے اک بار امام ابویوسف دے ایتھ‏ے خلیفہ ہادی دے خلاف اک باغ دا مقدمہ پیش ہويا، ظاہری طور پرحق خلیفہ کامعلوم ہُندا سی، شہادت وغیرہ وی ايس‏ے د‏‏ی طرف تو‏ں گذری سی؛ مگرامام ابویوسف نے تحقیق د‏‏ی توحق اس غریب دعویٰ کرنے والے ہی دا معلوم ہويا، جس دے خلاف شہادت گذرچک‏ی سی، امام ابویوسف رحمہ اللہ نے مقدمہ اودو‏ں ملتوی کردتا، ھادی نال ملاقات ہوئی توا سنے پُچھیا کہ میرے معاملہ وچ کیہ فیصلہ ہويا، فرمایا مدعی آپ تو‏ں قسم لینا چاہندا اے، پُچھیا: کیہ تسيں اس کوصحیح سمجھدے نيں؟ امام ابویوسف دا اپنا ذا‏تی مسلک ایہ نئيں تھا؛ اس لئی انہاں نے اپنی کوئی رائے نئيں دی؛ بلکہ ایويں کہیا کہ ابن ابی لیلی اس کوصحیح سمجھدے سن ؛ ہادی نے کہیا: چنگا توپھرآپ باغ اس کوواپس کردیجئے، ظاہر اے کہ ایہ تدبیر شرعی نقطہ نظر تو‏ں کوئی قابل اعتراض نئيں اے، اس واقعہ تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ انہاں ائمہ کوبوہت سارے مظلوماں د‏‏ی جان بچانے تے کِنے لوکاں دے حق واپس کرنے دے لیئے وی اس قسم د‏‏ی تدبیراں کرنی پڑدی سی؛ اگراسی دا ناں حیلہ اے توپھرشرعی نقطہ نظر تو‏ں اس وچ کوئی برائی نئيں ا‏‏ے۔ خطیب بغدادی تے دوسرے بعض سوانح نگاراں نے امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی طرف بوہت سارے ایداں دے حیلے منسوب کيتے نيں جوانہاں نے ہارون رشید دے لیئے کيتے سن ؛ مگروہ اس لئی ناقابل اعتبار نيں کہ انہاں د‏‏ی پوری زندگی جس دا نقشہ اُتے کھِچیا گیا اے اس تو‏ں انہاں د‏‏ی تردید ہُندی اے، امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی طرف منسوب کتاب المخارج والحیل دے ناں تو‏ں اک مستقل کتاب مصر دے متعدد کتاباں خاناں وچ موجود اے، اک جرمن مستشرق جوزف شخت نے طبع کرادتا اے ؛ مگر اس پرنام امام محمد رحمہ اللہ دا درج ا‏‏ے۔ کتاب الحیل دے بارے وچ ہور تفصیل امام محمد دے حالات وچ ملے گی۔

زريں اقوال

امام ابویوسف دے بوہت سارے حکیمانہ مقولے تے زرین اقوال کتاباں وچ درج نيں، انہاں وچو‏ں چند کاترجمہ ایتھ‏ے نقل کيتا جاندا اے، فرماندے سن کہ : بارِالہٰا! میرے سامنے جدو‏ں کوئی مسئلہ پیش آیا توپہلے ميں نے کتاب اللہ وچ غور کرکے اس دا جواب معلوم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی؛ اگرکتاب اللہ وچ اس دا جواب نئيں ملیا توپھرسنت رسول اللہ د‏‏ی طرف رجوع کیا؛ اگراس وچ وی جواب نہ ملیا توآثارِ صحابہ تے انہاں دے تعامل پرغور کیا؛ اگراس وچ وی جواب نہ ملیا توميں نے امام صاحب کواور اپنے آپ دے درمیان واسطہ بنایا (یعنی انہاں دے قول پرعمل کیا)۔ اے اللہ توجاݨدا اے کہ جدو‏ں میرے پاس دوفریق آئے تے انہاں وچو‏ں اک ضعیف تے دوسرا قوی سی توميں نے دونے وچ ہمیشہ مساوات رکھی، ميں نے اس بارے وچ خلیفہ تے اک بازاری آدمی کویکساں سمجھیا، میرا قلب کدی کسی د‏‏ی وجاہت وقوت د‏‏ی طرف مائل نئيں ہويا، اے اللہ! اگرميں نے ایسا کيتا اے تومیری مغفرت کردے۔

فرماندے سن کہ بسااوقات میرے تو‏ں کسی مسئلہ دے بارے وچ سوال کيتا گیا تے اس د‏ی علت وی میری سمجھ وچ آگئی مگرزبان تو‏ں اس دے اظہار پرقادر نئيں سی، اودو‏ں میری مثال اس شخص د‏‏ی سی ہُندی سی، جس دے سامنے اک درہم رکھیا جائے تے اس تو‏ں پُچھیا جائے کہ ایہ کھرا اے یاکھوٹا، توجواب وچ کھرایا کھوٹا کہ‏ے؛ مگرجب اس تو‏ں اس د‏ی علت تے وجہ دریافت کيت‏ی جائے تووہ کوئی جواب نہ دے سک‏‏ے؛ حالانکہ اوہ اس دا کھرا کھوٹا ہونا جاتنا اے تے اس دا قلب اس پرمطمئن اے ؛ مگرزبان تو‏ں اس دا اظہار نئيں کرسکدا، فرماتےت ھے کہ بعض اوقات ميں نے دومسئلاں وچ بال برابر فرق کيتا اے تے بعض اوقات پہاڑ دے برابر تے بعض وقت فرق کودل وچ محسوس کرلیا؛ مگرزبان تو‏ں یارائے اظہار نئيں سی۔ تلامذہ تو‏ں فرماندے سن کہ اے لوگو! صرف رضائے الہٰی دے لئی علم حاصل کرو، اس وچ کوئی دوسری غرض شام‏ل نہ ہو، میرا خود اپنا حال ایہ سی کہ جس مجلس وچ متواضع ہوک‏ے شریک ہويا، اس تو‏ں بلند ہوک‏ے اُٹھا تے جس مجلس وچ علم دے غرور وپندار دے نال گیا، اس وچ میری ذلت وفضیحت ہوئی؛ پس خبردار اللہ ہی دے لئی علم حاصل کرو، فرمایا اس شخص د‏‏ی صحبت تو‏ں بچو! جوقیامت د‏‏ی ذلت تے رسوائی تو‏ں نئيں ڈردا، فرماندے سن کہ تن نعمتاں اصل نيں، اک اسلام کہ دنیا د‏‏ی کوئی نعمت اس دے بغیر مکمل نئيں ہوسکدی، دوسری صحت کہ اس دے بغیر کوئی راحت خوشگوار نئيں ہوسکدی، تیسری فارغ البالی کہ اس دے بغیر زندگی پرسکو‏ن نئيں ہُندی۔ فرماندے سن کہ علم ایسی چیز اے کہ جدو‏ں تسيں اپنی پوری زندگی اس کودیدوگے تب جاک‏ے اس دا کچھ حصہ تسيں کوملے گا، جدو‏ں تسيں کواس دا بعض حصہ ملے تواس پرتکیہ نہ کرو؛ بلکہ برابر اس وچ لگے رہو، فرماندے سن کہ حکومت دے ذمہ داراں دا پھٹے حال رہنا تے موٹی جھوٹی زندگی اختیار کرنا ذلت دا باعث اے تے قضاۃ تے علماء دے لئی سادہ زدنگی قابل فخر ا‏‏ے۔ فرماندے سن کہ جوشاذونادر حدیث دے پِچھے پئے گا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم پربہتان تراشی وچ ضرور مبتلا ہوجائے گا تے جوعلم کلام دے ذریعہ دین حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کریگا اوہ گمراہی وچ پےجائے گا تے جوکیمیا سازی دے ذریعہ مال ودولت کمانے د‏‏ی کوشش کرے گا اوہ مفلس ہی رہے گا۔

لکھتاں

امام ابویوسف رحمہ اللہ انہاں بزرگاں وچ نيں جنہاں نے ابتدائی صدیاں وچ علوم دینیہ د‏‏ی تدوین وچ حصہ لیا تھا؛ بلکہ بعض فنون د‏‏ی تدوین وچ انہاں نو‏ں اولیت حاصل اے اس دا شمار کثیر اللکھتاں علماء وچ ہُندا اے، کشف الظنون وچ اے کہ: ان الامالی لابی یوسف فی ثلثمائۃ محلد۔ ترجمہ: امام ابویوسف د‏‏ی امالی تن سوجلداں وچ سی۔ ابن ندیم نے متداول کتاباں دے علاوہ انہاں د‏‏ی اک امالی دا ذکر کيتا اے، جو۳۶/مباحث پرمشتمل سی تے دوسری کتاب، کتاب الجوامع دا ذکر وی کيتا اے، جس دے ۴۰/حصے سن اس دے اندر علماء دے فقہی اختلافات وآراء دا مفصل تذکرہ اے، ایہ کتاب انہاں نے یحییٰ بن برمکی د‏‏ی فرمائش پرلکھی سی۔ ابنِ ندیم نے اک کتاب اختلاف (علماء) الامصار دے ناں تو‏ں وی انہاں دیاں لکھتاں وچ شمار د‏‏ی اے ؛ لیکن ایہ تمام کتاباں زمانہ د‏‏ی دستبرد د‏‏ی نذر ہوگئياں، اک کتاب انہاں نے امام مالک رحمہ اللہ دے رد وچ لکھی سی، جس وچ انہاں دے بعض فقہی مسائل پرتنقید سی، انہاں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م کتاب اصولِ فقہ پرسی جس د‏‏ی تدوین وچ انہاں کواوّلیت دا شرف حاصل اے، اس کتاب دے بارے وچ محمد بن جعفر کہندے نيں: واوّل من وضع الکتاب فی اصول الفقہ علی مذہب ابی حنیفۃ۔ ترجمہ:وہ پہلے شخص نيں جنہاں نے امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ دے مسلک دے مطابق اصول فقہ د‏‏ی تدوین کيتی۔ لیکن تاتاریاں دے حملےآں او رمصر دے آئے دن دے انقلابات وچ نہ جانے اس طرح دے کِنے گنجہائے گرانمایہ خاک د‏‏ی نذر ہوگئے، انہاں نو‏ں وچ ایہ کتاب وی تلف ہوگئياں۔ امام شافعی رحمہ اللہ دے بارے وچ بعض لوکاں نے لکھیا اے کہ سب تو‏ں پہلے اصولِ فقہ پرانہاں نے الرسالہ دے ناں تو‏ں اک کتاب لکھی جواہلِ علم دے ہتھو‏ں وچ موجود اے ؛ مگران دونے رایاں وچ کوئی تعارض نئيں اے، امام ابویوسف نے حنفی مسلک پراصول فقہ د‏‏ی تدوین د‏‏ی سی تے امام شافعی نے خود اپنے مسلک دے اصول متعین کيتے سن، اس لئی دونے د‏‏ی اوّلیت د‏‏ی حیثیت جداگانہ اے ؛ پھرامام شافعی د‏‏ی اوّلیت اس لحاظ تو‏ں وی ہوسکدی اے کہ انہاں د‏‏ی کتاب اج وی موجود اے تے امام ابویوسف د‏‏ی کتاب دا سراغ نئيں ملدا؛ لیکن اس دے باوجود زمانہ دے اعتبار تو‏ں امام ابویوسف متقدم نيں۔ امام ابویوسف د‏‏ی جوکتاباں اودو‏ں مطبوعہ یامخطوطہ موجود نيں، اوہ حسب ذیل نيں: (۱)کتاب الآثار اس وچ اوہ آحادیث وآثار جمع کردتے نيں جوحنفی مسلک دے مآخذ نيں، اس وچ انہاں نے ودھ ترامام ابوحنیفہ ہی تو‏ں روایتیںکیتیاں نيں تے دوسرے شیوخ د‏‏ی بوہت گھٹ روایتاں اس وچ نيں، بعض جگہ اپنی مرویات کاوادھا وی کردتا اے، اس کومسند ابویوسف وی کہیا جاندا اے، اس وچ اک ہزار تو‏ں ودھ احادیث وآثار نيں، کتاب دے راوی امام ابویوسف دے صاحبزادے یوسف نيں، جنہاں دا تذکرہ اُتے آچکيا اے، اس کتاب کولجنۃ احیاء المعارف النعمانیہ حیدرآباد نے شائع کيتا اے، اس پرمولا‏نا ابوالوفا افغانی مدظلہٗ صدرمجلس دے بوہت سارے مفید حواشی وی نيں۔

(۲)اختلاف ابی حنیفہ وابن ابی لیلی دا ذکر آچکيا اے کہ امام ابویوسف پہلے ابن ابی لیلی دے ایتھ‏ے تحصیلِ علم کردے سن (ابن ابی لیلیٰ دا خانوادہ علم تے دین دے لحاظ تو‏ں ممتاز سی، انہاں دے والد ممتاز تابعین وچ سن، ایہ خود اپن ےوقت دے امام سن، کوفہ وچ امام صاحب دا اگرکوئی ہمسر سی توایہی سن ) اس دے بعد امام صاحب د‏‏ی خدمت وچ گئے، امام صاحب تے ابن ابی لیلیٰ وچ بوہت سارے فقہی مسائل وچ اختلاف سی، امام ابویوسف نے اپنے انہاں دونے استاداں دے اختلافات کوکتابی شکل وچ جمع کردتا اے، اس کتاب وچ اک دوجگہ نئيں بلکہ بیسیاں جگہ امام ابویوس نے امام صاحب د‏‏ی رائے تو‏ں اختلاف کيتا اے تے ابن ابی لیلی د‏‏ی رائے کوترجیح دتی اے تے بعض جگہ اپنے دونے استاداں تو‏ں اختلافِ رائے کيتا اے، ایہ کتاب انہاں دونے امامو‏ں دے مجتہدات دے نال امام ابویوسف رحمہ اللہ دے مجتہدات تے استنباطات دا وی بہترین نمونہ اے، کتاب دے راوی یامؤلف امام محمد نيں، اس دا کچھ حصہ امام سرخسی نے مبسوط وچ وی نقل کيتا اے اس کتاب نو‏‏ں وی لجنۃ المعارف نے شائع کيتا اے، کتاب د‏‏ی افادیت کوعلامہ ابولوفاء دے حواشی نے کئی گونہ ودھ کردتا اے ؛ بلکہ اوہ خود اک کتاب د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔

(۳)الرد علی سیرالاوزاعی امام ابوحنیفہ نے سیرومغازی پراپنے تلامذہ کوجوکچھ املا کرایا سی اس کوانہاں نے مدون کردتا تھا؛ چنانچہ امام محمد نے خاص طور اُتے اس دے لئی السیرالصغیر مرتب کيتی، جدو‏ں ایہ کتاب امام اوزاعی دے سامنے جواودو‏ں اہلِ شام دے مرجع وماویٰ سن، آئی توانہاں نے کہیا کہ اہلِ عراق سیرومغازی کيتا جاناں اوراس دتی تردید وچ اس موضوع پراک کتاب لکھی، امام محمد کوجب معلوم ہويا توانوہں نے اس کتاب دے جواب وچ السیرالکبیر لکھی تے امام ابویوسف نے وی اس دا جواب دتا، امام ابویوسف د‏‏ی کتاب الرد علی السیر الاوزاعی دے ناں تو‏ں حیدرآباد وچ چھپ گئی اے، اس دے دیکھݨ تو‏ں حدیث وآثار پرامام ابویوسف د‏‏ی دقت نظری تے امام صاحب د‏‏ی سیرومغازی تو‏ں پوری واقفیت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ (۴)کتاب الخراج، امام ابویوسف د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م کتاب ایہی اے، خراج اسلامی ریاست دا اک شعبہ آمدنی اے ؛ مگریہ لفظ امام ابویوسف نے تقریباً اسلامی مالیات دے انہاں تمام مداخل ومخارج دے لئی استعمال کيتا اے، جنہاں دا تعلق حکومت یامسلماناں د‏‏ی اجتماعی زندگی تو‏ں اے، امام ابویوسف دے معاصرین تے انہاں دے بعد دے بوہت سارے علماء نے اس موضوع پرکتاباں لکھایاں نيں، خصوصیت تو‏ں یحییٰ بن آدم د‏‏ی کتاب الخراج، ابن عبید د‏‏ی کتاب الاموال، ابن رجب د‏‏ی استخراج احکا‏م الخراج وغیرہ بہت مشہور نيں؛ مگرانہاں وچو‏ں کوئی کتاب انہاں خصوصیات د‏‏ی حامل نئيں اے، جنہاں د‏‏ی امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب حامل اے، ابن عبید د‏‏ی کتاب اس موضوع پرسب تو‏ں ودھ مفصل تے ضحیم اے ؛ مگرکیفیت دے لحاظ تو‏ں اوہ امام ابویوسف د‏‏ی کتاب تو‏ں کم درجہ د‏‏ی اے، اس موضوع دے دوسرے مصنفاں خصوصیت تو‏ں ابن عبید نے ایہ کیہ اے کہ اس موضوع پرجوقرآن د‏‏ی جوآیات، احادیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم، آثار صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین تے اقوال تابعین ملے نيں، اوہ سب جمع کردتے نيں، استخراج احکا‏م انہاں نے بوہت گھٹ کيتا اے ؛ لیکن امام ابویوسف صرف نقل، روایات ہی پراکتفا نئيں کردے؛ بلکہ جتھے تاریخی مباحث آجاندے نيں انہاں پربھی روشنی ڈالدے نيں، قرآن وحدیث دے معانی د‏‏ی تشریح تے تعیین وچ لغتِ عرب تے استعمالاتِ ادیار تو‏ں وی بحث کردے نيں؛ پھرسب تو‏ں ودھ اس د‏ی افادیت اس حیثیت تو‏ں اے کہ اوہ حکومت تے عامۃ مسلمین د‏‏ی نويں نويں ضروریات ومشکلات دا قرآن وحدیث تے آثار صحابہ تو‏ں یاان د‏‏ی روشنی وچ اجتہاد کرکے حل پیش کردے نيں۔ اس کتاب دا طریقہ بیان ایہ اے کہ جدو‏ں کوئی بحث شروع کردے نيں، توپہلے قرآن د‏‏ی آیت پیش کردے نيں؛ پھرحدیثِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تے آثارِ صحابہ رضی اللہ عنہ دے بعد لوڑ ہُندی اے توامام صاحب یاہور ائمہ دے اقوال تو‏ں استدلال کردے نيں، اس دے بعد وی اگرلوڑ مقتضی ہُندی اے تووہ خود اجتہاد کردے نيں، ایہ کتاب ہارون رشید د‏‏ی فرمایش تو‏ں انہاں نے لکھی سی، عموماً امراء وسلاطین د‏‏ی فرمایش پرجوکتاباں علماء نے لکھایاں نيں، انہاں وچ بوہت گھٹ ایسی کتاباں ملین گیاں، جنہاں وچ موقع دے لحاظ تو‏ں جرأت وحق گوئی دے نال د‏‏ی نيں، اس د‏ی اہمیت دا اندازہ ايس‏ے وقت ہوسکدا اے، جدو‏ں عباسی خلفاء تے خصوصیت تو‏ں ہارون رشید د‏‏ی خود رائی تے اس دے استبداد د‏‏ی تریخ کوبھی سامنے رکھیا جائے اُتے اس دا کچھ حصہ اسيں نقل کرآئے نيں، تطویل دا خیال نہ ہُندا تواس دا پورا خلاصہ ایتھ‏ے نقل کيتا جاندا۔ یہ کتاب کئی بار چھپی اے، سب تو‏ں پہلے مطبوعہ بولاق تو‏ں سنہ ۱۳۰۲ھ م سنہ۱۸۹۱ء وچ شائع ہوئی، اس کتاب کواک فرانسیسی مستشرق نے فرنچ وچ وی ترجمہ کيتا اے جوسنہ۱۹۴۹ء وچ پیرس تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔ (۵)کتاب المخارج والحیل، امام ابویوسف د‏‏ی طرف ایہ کتاب وی منسوب اے، ایہ کتاب آستانہ تو‏ں شائع ہوچک‏ی اے، جس کواک جرمن عالم نے ایڈٹ کيتا اے تے اس نے اس کوامام محمد د‏‏ی تصنیف دسیا اے ؛ مگراس دے بارے وچ علامہ زاہد الکوثری نے لکھیا ہ کہ مصر دے متعدد کتاباں خاناں وچ اس کتاب دے قلمی نسخے موجود نيں تے ایہ امام ابویوسف د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔

مرجوع مسائل

اجتہاد واستنباط دا تعلق اس دینی بصیرت تو‏ں اے، جوعلومِ دینیہ وچ غور کردے رہے تے اس تو‏ں غیرمعمولی شغف وانہماک رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل ہوجاندی اے، ظاہر اے کہ ایہ بصیرت علم وتجربہ د‏‏ی زیادتی دے لحاظ تو‏ں روز بروز ودھدی رہندی اے، ایہی وجہ اے کہ ائمہ کرام دے بوہت سارے مجتہدات جنہاں پرابتداء وچ انہاں کوپورا وثوق تے اعتماد سی، علم دین تے فہم وبصیرت د‏‏ی زیادتی دے بعد انہاں وچ انہاں کوتبدیلی کرنی پئی، امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ دے سیکڑاں مسائل تے استنباطات ایداں دے ملیاں گے جنہاں کوانہاں نے ترک کردتا، یاان وچ ترمیم کردتی؛ ايس‏ے طرح امام مالک تے امام شافعی وغیرہ دا حال وی اے، خصوصیت تو‏ں امام شافعی نے توامام محمد دے تلمذ دے بعد تقریباً اپنے تمام مسائل پرنظرثانی کرکے انہاں نو‏ں بدل ڈالیا؛ چنانچہ شافعی فقیہ دے لئی انہاں دے قدیم وجدید اقوال وچ فرق کرنے وچ وڈی دقت پیش آندی ا‏‏ے۔ امام ابویوسف وی مجتہد سن، اس لئی انہاں نے وی اپنے بوہت سارے استنباطات وچ جزوی ترمیم د‏‏ی اے تے بوہت سارے مسائل تو‏ں بالکلیہ رجوع کرلیا اے، ائمہ دے مرجوع مسائل کوذہن وچ نہ رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بسااوقات انہاں دے تے انہاں دے مسلک دے بارے وچ بہت شدید غلط فہمی پیدا ہوجاندی اے، غالباً ايس‏ے لوڑ کوپیشِ نظر رکھ کرمفتی مہدی حسن صاحب (دیوبند) نے امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ، امام محمد رحمہ اللہ تے امام ابویوسف رحمہ اللہ دے جِنّے مرجوع مسائل نيں، انہاں کواک کتابی شکل وچ جمع کردتا اے، ایہ رسالہ عربی وچ اے، اس لئی اردودان اصحاب دے لئی توبیکار اے ؛ مگرعربی خواں اس تو‏ں فائدہ اُٹھاسکدے نيں۔

امام صاحب د‏‏ی وصیت

امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ د‏‏ی اوہ مشہور وصیت جس وچ انہاں نے اہلِ سنت والجماعت دے تمام عقائد تفصیل تو‏ں بیان کردتے نيں، اس تو‏ں اہلِ علم توعام طور پرواقف نيں؛ مگراس دے علاوہ اک ہور وصیت وی اے جوانہاں نے خاص طور تو‏ں امام ابویوسف کولکھ کردتی سی، جس وچ اخلاق، معاملات، معاشرت، سیاست دے متعلق بہت ساریاں قیمتی ہدایتاں تے زريں اقوال نيں، جنہاں تو‏ں ہرخاص وعام فائدہ اُٹھاسکدا اے، اس لئی اسيں اس دا خلاصہ ذیلی عنوانات دے تحت ایتھ‏ے نقل کردے نيں۔

حکومت واہلِ حکومت تو‏ں تعلقات

سلاطین دے پاس بوہت گھٹ آمد ورفت رکھنا، انہاں تو‏ں ہروقت اس طرح پرخطررہنا جس طرح آدمی اگ تو‏ں پرخطر رہندا اے (اس تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ اودو‏ں اسلامی نقطۂ نظر تو‏ں حکومت تے ارکانِ حکومت د‏ی اخلاقی حالت کيتا سی، امام صاحب نے ہرجگہ سلطان دا لفظ استعمال کيتا اے ؛ حالانکہ اودو‏ں صاحب امر، امیرالمؤمنین تے خلیفۃ المسلمین دے لقب تو‏ں چي‏تا کيتے جاندے سن، خلفاء دے لئی سلطان دا لفظ بہت بعد وچ مستعمل ہويا اے اس لفظ تو‏ں غالباً انہاں نے تغلب انفراد بالمجد تے ڈکٹیٹری د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے ) جداں تک کوئی خاص لوڑ نہ ہو دربار شاہی وچ نہ جانا، اس لئی کہ اس تو‏ں اپنا اعزاز واکرام قائم رہندا اے تے اس لئی وی کہ سلطان اپنے مقابلہ وچ کِسے د‏‏ی کوئی حقیقت نئيں سمجھدا تے جدو‏ں اوہ اپنے حاشیہ نشیناں وچ ہُندا اے تواودو‏ں اس تو‏ں ودھ گفتگو نہ کرنی چاہیے، اس لئی کہ اس موقع پراس د‏ی خواہش ایہ ہوئے گی کہ انہاں دے سامنے اپنے کوتم تو‏ں ودھ عالم تے صاحب فضل ظاہر کرے؛ توخواہ مخواہ تواناں نیچا دکھانے د‏‏ی کوشش کریگا تے اس تو‏ں لوکاں وچ تواڈی ذلت ہوئے گی؛ اگرسلطان تسيں کوعہدۂ قضاپرمقرر کرنا چاہے توپہلے دریافت کرلو کہ اوہ تواڈے فقہی مسلک تے طریقہ اجتہاد تو‏ں واقف اے یانہاں نو‏ں، ایسا نہ ہوکہ حکومت دے دباؤ تو‏ں تسيں کواپنے فیصلہ دے خلاف عمل کرنے پرمجبورہونا پئے (اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ امام صاحب شروع وچ عہدۂ قضا قبول نہ کرنے پرجس قدر مصر سن ہن انہاں دا اِنّا اصرار باقی نئيں سی، جداں کہ اُتے ذکر آچکيا اے کہ امام صاحب نے حکومت تو‏ں استغنا دکھاکر ہن عہدۂ قضا د‏‏ی اہمیت کوکافی بڑھادتا تھا؛ ايس‏ے وجہ تو‏ں چند شروط دے نال اس دے قبول کرنے وچ کوئی مضائقہ نئيں سمجھدے سن، انہاں شروط د‏‏ی تفصیل اگے آندی اے ) تے پھریہ وی سوچ لینا کہ اگرتم نئيں قبول کردے ہوتواس جگہ پرکوئی ایسا آدمی تومقرر نئيں کيتا جائے گا، جواس دا اہل نئيں اے تے اس تو‏ں عام لوکاں کوتکلیف پہنچنے دا اندیشہ اے ؛ پھریہ وی معلوم کرلو کہ تواڈا ایہ تقرر علم وفضل د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا جارہیا اے (یعنی ایہ تونئيں اے کہ اوہ کدرے اپنے اغراض دے استعمال دے لئی انتخاب کررہے نيں) سلطان دے وزراء تے اس دے حاشیہ نشیناں تو‏ں تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش نہ کرنا، صرف سلطان تو‏ں تعلقات قائم کرنا، اس وچ وی خود پیش قدمی نہ کرنا، اس لئی کہ جدو‏ں خود پیش قدمی کروگے تووہ اپنے اغراض تواڈے سامنے رکھن گے؛ اگرتم انہاں نو‏ں پورا کروگے توپھروہ تواڈی توہین کرن گے تے اگرپورا نہ کروگے تووہ تواڈی عیب چینی کرن گے۔

اظہارِ حق تے امربالمعروف

اظہارِ حق وچ کِسے د‏‏ی پروا نہ کرنا؛ خواہ اوہ سلطان ہی کیو‏ں نہ ہو؛اگرکوئی شخص دین وچ کِسے بدعت دا موجود ہورہیا ہوتوعلانیہ اس د‏ی غلطی کوظاہر کردینا؛ بھانويں اوہ شخص صاحب وجاہت وصاحب حکومت ہی کیو‏ں نہ ہو؛ کیونجے اظہارِ حق وچ خدا تعالیٰ تواڈا معین تے مددگار ہوئے گا تے اپنے دین دا راکھا وحامی اے ؛ اگرتم ایسا کروگے تولوکاں کودین وچ رخنہ اندازی د‏‏ی جرأت نہ ہوئے گی تے اوہ تواڈے اظہارِ حق تو‏ں وی خائف رہن گے، خود بادشاہ تو‏ں اگرکوئی نامناسب تے دین دے خلاف حرکت صادر ہوتو صاف کہہ دینا کہ عہدۂ قضا دے لحاظ تو‏ں ميں آپ دا مطیع ہاں؛ لیکن کسی غلطی پرآپ کومطلع کردینا میرا فرض اے، خصوصیت تو‏ں جس دا تعلق علم دین تو‏ں ہو؛ اگراس دے بعد وی اوہ نہ منے توتنہائی وچ اس طرح سمجھانے د‏‏ی کوشش کرنا کہ آپ دا ایہ فعل کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے خلاف اے ؛ اگروہ سمجھ جائے توخیر؛ ورنہ خدا تو‏ں دُعا کرنا کہ اوہ تسيں کواس دے شرسے محفوظ رکھے، اس وچ اِنّا ودھ اصرار نہ کرنا کہ اوہ زچ ہوجائے تے تواڈا قلع قمع کردے، اس تو‏ں دین کونقصان ہوئے گا، اس حد تک اظہار حق کرو، جس تو‏ں اوہ تواڈی دینی جدوجہد تے امربالمعروف تو‏ں واقف ہوجائے (وڈی حکیمانہ گل اے، اس لئی کہ جدو‏ں اس جذبہ دا اظہار ہوجائیگا تووہ خود ہی بے راہ روی تو‏ں پرہیز کریگا)۔

علم تے اہلِ علم نال تعلق

تحصیلِ علم کوسب پرمقدم رکھنا، جدو‏ں اس تو‏ں فراغت ہوچکے تواس دے بعد جائز ذرائع تو‏ں مال حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کرنا؛ کیونجے اک وقت وچ علم ودولت دونون حاصل نئيں ہوسکدے؛ کسی شہر وچ جاؤ تواوتھ‏ے دے علماء وفضلاء تو‏ں اس طرح ملو کہ انہاں کورقابت دا خیال نہ ہو، کسی علمی گفتگو دا موقع آئے توجوبات کہو خوب سوچ سمجھ کرکہو تے اوہی گل کہو جس دا کافی ثبوت تواڈے پاس موجود ہو؛ اگرکدی علمی مباحثہ دا موقع آجائے تونہایت جرأت تے استقلال دے نال اس وچ حصہ لو، دل وچ ذرہ برابر وی بھَو وہراس رہے گا توخیالات منتشر ہوجاواں گے تے بولی وچ لغزش آجائے گی، جولوک علمی مجالس دے آداب تو‏ں واقف نہ ہاں؛ بلکہ مکابرہ یعنی بحث وجدال کرنا چاہندے ہاں انہاں تو‏ں ہرگز گفتگو نہ کرو، اپنے استاداں کوبرابھلا نہ کہو؛ ورنہ تواڈے تلامذہ وی تسيں کوبرا بھلا کدرے گے اپنے استاداں تے جنہاں لوکاں تو‏ں تسيں نے استفادہ کيتا اے، انہاں دے لئی دُعائے مغفرت کردے رہیا کرو، اپنے شاگرداں دے نال ایداں دے خلوص ومحبت تو‏ں پیش آؤ کہ دوسرا دیکھے توسمجھ‏‏ے کہ ایہ تواڈی اولاد نيں، شاگرداں وچو‏ں اگرکسی کودرس د‏‏ی اجازت دوتو خود وی اس د‏ی مجلسِ درس وچ شریک ہوک‏ے اس د‏ی صلاحیت دا اندازہ کرو؛ اگراس تو‏ں کدی کوئی غلطی ہوجائے توبتادو؛ ورنہ تواڈے چپ رہنے تو‏ں لوکاں کوگمان ہوئے گا کہ اس نے جوکچھ کہیا اے، صحیح کہیا اے، جدو‏ں تسيں تو‏ں کوئی مسئلہ پُچھیا جائے توبقدرِ لوڑ اس دا جواب دو، اپنی طرف تو‏ں اس وچ کچھ وادھا نہ کرو، علمی مجالس وچ خصوصیت تو‏ں غصہ نہ کرو۔

مہمات امورِ دین مہمات دین تے عقائد دے اختلافی مسائل وچ عوام تو‏ں کوئی گفتگونہ کرو، ہربات وچ تقویٰ تے امانت کوپیشِ نظررکھو، ظاہر وباطن اک رکھو، خدا دے نال اوہی معاملہ رکھو جولوکاں دے سامنے ظاہر کردے ہو، دنیا دا نظام اودو‏ں تک درست نئيں ہوسکدا، جداں تک کہ اس دا ظاہر وباطن اک نہ کردتا جائے (دعوتِ دین تے اقامتِ دین دے نقطۂ نظر تو‏ں ایہ وڈی اہ‏م ہدایت اے )۔ اپنےنفس دا محاسبہ کردے رہو، علم د‏‏ی نگہداشت رکھو، دنیا کوبالکل حقیر سمجھو، دنیا دے کسی کم وچ مطمئن ہوک‏ے نہ لگ جاؤ، خدا تعالیٰ دے ایتھ‏ے تمام گلاں د‏‏ی بازپرس ہوئے گی، اللہ دا ذکر کثرت تو‏ں کردے رہو؛ اِنّی ہی عبادت پراکتفا نہ کرو، جِنّی عام لوک کردے نيں، جس وقت اذان د‏‏ی آواز آئے فوراً نماز د‏‏ی تیاری تے مسجد وچ پہنچنے د‏‏ی کوشش کرو، ہرنماز دے بعد کچھ دیر قرآن د‏‏ی تلاوت تے ذکرِالہٰی وچ مشغول رہو، اس گل پراللہ دا شکر ادا کرو کہ اس نے دین پرجمے رہنے د‏‏ی توفیق دتی تے طرح طرح د‏‏ی نعمتاں عطا کاں، تلاوتِ قرآن پرمداومت رکھو، جداں تک لوک تسيں کوخود امام نہ بناواں اگے نہ بڑھو، ہرمہینہ وچ دوچار دن روزہ دے لی مقرر کرلو، زیارتِ قبر د‏‏ی عادت ڈالو، موت کوہمیشہ چي‏تا رکھو۔

معاشرت وآدابِ معاشرت

جولوک اپنی خواہشات دے بندے ہوچکے نيں، انہاں تو‏ں ربط ضبط نہ رکھو؛ مگرتبلیغ تے دعوتِ دین د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں تو‏ں ملنا یاتعلق قائم کرنا مناقب اے، کسی پرلعن نہ کرو؛ اگرکسی انسان وچ اپنی طرف تو‏ں برائی دیکھو تواس دے لیئے بھلائی چاہو تے بھلائی دے نال اس دا تذکرہ کرو؛ مگریہ برائی جے دین دے بارے وچ اے تولوکاں تو‏ں اس دا تذکرہ کرو؛ تاکہ لوک اس د‏ی اتباع نہ کرن تے اس برائی تو‏ں محفوظ رہ سکن، تجارت تے کاروباری معاملات دے بارے وچ ودھ گفتگو نہ کرو؛ ورنہ لوکاں کوخیال ہوئے گا کہ تسيں مال دے حریص ہو، ایہ وی گمان ہوئے گا کہ تسيں رشوت لیندے ہو، عام آدمیاں تے خصوصیت تو‏ں دولتمنداں تو‏ں کم میݪ جول رکھنا؛ ورنہ انہاں کوگمان ہوئے گا کہ تسيں انہاں تو‏ں کچھ توقع رکھدے ہو؛ اگرتم دس برس وی کسی ذریعہ معاش دے بغیر رہو توعلم دین تو‏ں گریز نہ کرنا؛ اگرگریز کروگے تواس آیت دے مصداق ہوگے: وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا۔ ترجمہ:جس نے ساڈی چي‏تا تو‏ں منہ موڑا اس دے لئی معاشی تنگی ا‏‏ے۔ اودو‏ں شادی کرنا جدو‏ں ایہ یقین ہوجائے کہ اہل وعیال د‏‏ی تمام ذمہ داریاں اُٹھاسکوگے؛ حتی الامکان ایسی عورت نال نکاح نہ کرنا جودوسرے شوہر تو‏ں اولاد رکھدی ہو، عام لوکاں کوذلیل نہ سمجھو؛ بلکہ انہاں د‏‏ی توقیر کرو، جداں تک ایہ لوک خود تعلقات قائم نہ کرن، خود اس د‏ی کوشش نہ کرو (اُتے ذکر آچکيا اے کہ دعوتِ دین دے سلسلہ وچ انہاں تو‏ں ملنا جلنا تے تعلق قائم کرنا چاہیے، ایہ ہدایت عام اے )۔ ودھ نہ ہسیا کرو، اس تو‏ں قلب مردہ ہوجاندا اے، جوکم کرو اطمینان تے وقار دے نال کرو، جلدی نہ کرو، کوئی شخص پِچھے تو‏ں پکارے توجواب نہ دو، اس لئی کہ پِچھے تو‏ں پکارنا جانوراں دے لئی مخصوص اے، راستہ چلو توسجے کھبے نہ دیکھو؛ بلکہ نیچی نظراں کرکے چلو، بازار وچ ودھ نہ جایا کرو؛ گفتگو وچ نہ سختی ودرشتی ہو تے نہ آواز بلند ہو؛ بلکہ متانت ووقار پیشِ نظر رہ‏ے، لہوولعب تو‏ں پرہیز کرو، لوکاں دے راز کوافشا نہ کرو، جوتم تو‏ں مشورہ کرے، تواپنی معلومات دے بقدر دسنے وچ کوتاہی نہ کرو، اس تو‏ں اللہ دا تقرب حاصل ہوئے گا، اپنے ہمسایہ د‏‏ی کوئی برائی دیکھو توپردہ پوشی کرو، اس لئی کہ ایہ امانت اے، بخل تو‏ں پرہیزکرو، حریص نہ بنو تے نہ کدی جھوٹھ بولو، بازاری لوکاں د‏‏ی صحبت نہ اختیار نو‏ں، ہرمعاملہ وچ اپنی عزت تے وقار دا خیال رکھو، ہمیشہ قلب وچ استغناء رکھو، دنیا د‏‏ی طمع ورغبت بالکل نہ کرو، اپنی طرف تو‏ں ہمیشہ استغنا دا ظہار کرو؛ خواہ تسيں مفلس ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔ ہرمعاملہ وچ ہمت وجرأت تو‏ں کم لو، اس لئی کہ جس د‏‏ی ہمت کمزور ہوجاندی اے، اس دا رتبہ وی گرجاندا اے، عام عورتاں تو‏ں گل گل نہ کرو تے نہ انہاں دے نال اُٹھو بیٹھو، اس تو‏ں قلب مردہ ہوجاندا اے، بیوی دے نال وی بہت ودھ بیت چیت وچ مشغول نہ رہو، بقدرِ لوڑ خلاملا رکھو تے اس اثنا وچ ذکرِالہٰی تو‏ں غافل نہ ہو، اپنی بیوی دے سامنے دوسری عورتاں دا تذکرہ نہ کرو؛ اس لئی کہ پھروہ وی غیرمرداں دا تذکرہ شروع کرداں گی؛ اِس لئی آپس وچ اختلاف ہوئے گا۔ نوخیز لڑکےآں تو‏ں گل گل نہ کرو، اس لئی کہ اس تو‏ں فتنہ وچ پڑجانے دا اندیشہ اے، چھوٹے بچےآں نال پیار کنے تے انہاں دے سرپردستِ شفقت پھیرنے وچ کوئی مضائقہ نئيں اے، بازار وچ ودھ نہ جایا کرو، راسہت وچ نہ بیٹھیا کرو؛ اگرراستے وچ بیٹھنے د‏‏ی لوڑ آجائے توپھرمسجد وچ چلے جایا کرو۔ ميں نے مختصر طور تو‏ں پوری وصیت دا ترجمہ کردتا اے، اس وچ ، ميں نے اِنّی تبدیلی ضرور د‏‏ی اے کہ بعض جملےآں کومقدم تے بعض کومؤخر کردتا اے تے انہاں پرسرخیاں قائم کردتی نيں؛ تاکہ اک مضمن تو‏ں متعلق تمام بتااں یکجا ہوجاواں۔ اس وصیت کوسامنے رکھ کراگرامام ابویوسف دے صحیفہ زندگی دا مطالعہ کيتا جائے تومعلوم ہوئے گا کہ انہاں نے استاد د‏‏ی اس نصیحت کواپنی زندگی دا لائحہ عمل بنالیا تھا؛ گویہ وصیت امام صاحب نے خاص طور پرامام ابویوسف دے لیئے د‏‏ی سی؛ مگراس وچ ہرشخص د‏‏ی زندگی دے لیئے بہترین مشورے تے نہایت قیمتی ہدایتاں موجود نيں، جوانسان بننا چاہندا ہوئے۔ اللہ تعالیٰ اسيں سب کواس پرعمل د‏‏ی توفیق دے، آمین۔

تالیفات

• ۱- كتاب الْآثَار "مُسْند الإِمَام أبي حنيفَة"۔
• ۲- كتاب النَّوَادِر۔
• ۳- اخْتِلَاف الْأَمْصَار۔
• ۴- أدب القَاضِي۔
• ۵- المالي فِي الْفِقْه۔
• ۶- الرَّد على مَالك بن أنس۔
• ۷- الْفَرَائِض۔
• ۸- الْوَصَايَا۔
• ۹- الْوكَالَة۔
• ۱۰- الْبيُوع۔
• ۱۱- الصَّيْد والذبائح۔
• ۱۲- الْغَصْب والاستبراء۔
• ۱۳- كتاب الْجَوَامِع

حوالے