Jump to content

ایرانی آذری‌

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
مضامین بسلسلہ
آذری
سبھیاچار
Traditional areas of settlement
Diaspora
آذربائیجان وچ مذہب
آذربائیجانی زبان
Persecution
آذری‌های ایرانی
سانچہ:درشت
کل آبادی
 ایران: ۱۵–۱٧ میلیون[۱][۲]
۱۶٪ معادل ۱۳٬۶۰۰٬۰۰۰ بر اساس جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵ (آمار سازمان سیا)،[۳][۴] ۱٧٪ جمعیت ایران[۵]
ایرانیان آذری مقیم خارج
 ترکی: ۵۳۰٬۰۰۰[۶]
 آذربائیجان: ۲۴۸٬۰۰۰[۷]
 کینیڈا: ۵۰٬۰۰۰–۶۰٬۰۰۰[۸]
 امریکہ: ۴۰٬۴۰۰[۹]
 جرمنی: نامعلوم
 فرانس: نامعلوم
 برطانیہ: نامعلوم
گنجان آبادی والے علاقے
مناطق سندی: آذربایجان شرقی • آذربایجان غربی • اردبیل • زنجان • شرق و شمال همدان • جنوب و غرب قزوین
اقلیت: مرکزی • گیلان • کردستان • کرمانشاه • گلستان
مهاجرت داخلی: تهران • البرز • قم • خراسان رضوی
زباناں
ترکی آذربایجانی
مذہب
شیعه
اقلیت سنی، اهل حق، علوی و بهایی[۱۰]

ایرانی آذری (به آذری آبائی ایران د‏‏ی آبادی بولنے والےآں دے بعد ، ایران دا سب تو‏ں وڈا نسلی گروہ ، اکثر ملک دے شمال مغرب وچ مغربی کیسپین سمندر تو‏ں لےک‏ے ارمیا جھیل دے درمیان زیادہ تو‏ں زیادہ آبادی بندی ا‏‏ے۔ [۱۰] آذربائیجانیاں کی مادری زبان آذربائیجانی ترک اے ، جسنو‏ں آذری وی کہیا جاندا اے ، تے اس دا ڈھانچہ استنبول ترک د‏‏ی طرح اے لیکن نسبتا مختلف گرائمر دے نال۔ [۱۰] آذریاں وچو‏ں نصف شہری باشندے نيں ، اس ایرانی نسل دے سب تو‏ں وڈے شہر بالترتیب تبریز ، ارمیہ ، اردبیل ، زنجان ، کھوئے تے مراغہ نيں۔ [۱۰] اس دے علاوہ انہاں وچ تہران دی آبادی دا اک تہائی حصہ وی شام‏ل اے [۱۰] وہ ہمدان ، قزوین تے کاراج جداں شہراں وچ وی رہندے نيں۔ [۱۰] آذریاں د‏‏ی زیادہ تر آبادی ایرانی سبھیاچار دے نال شیعہ مسلما‏ن نيں ، تے شیعہ اسلام د‏‏ی بنیاد اس ایرانی نسب نے پورے ایران وچ صفوی دور دے دوران رکھی۔ ایتھنولوجسٹ نے 2016 وچ ایران وچ آذربائیجانی ترک بولنے والےآں د‏‏ی آبادی دا تخمینہ 10،900،000 لگایا تے اسنو‏ں شمال مغربی تے وسطی ایران وچ پھیلنے اُتے غور کيتا۔ [۱۱][۱۲]

تریخ

[سودھو]

آذربائیجان اسلام دے بعد د‏‏ی تریخ وچ سیاسی تبدیلی دے سب تو‏ں اہ‏م مراکز وچو‏ں اک رہیا اے ، خاص طور اُتے ایران اُتے منگول حکومت دے کمزور ہونے دے بعد۔ آذربائیجان دے لوک عموما انہاں بُڈھے لوکاں د‏‏ی باقیات نيں جو ایرانی زباناں بولدے سن تے حالے تک اس علاقے وچ ترک تارکین وطن دے نال جزوی طور اُتے موجود نيں۔ گیارہويں تے بارہويں صدی عیسوی وچ اوغز ترکاں دی عظیم ہجرت نے آہستہ آہستہ آذربائیجان دے نال نال اناطولیا نو‏‏ں بھی متحد کيتا۔ آذری ترک شیعہ تے صفوی خاندان دے بانی نيں۔ اوہ اک نال رہندے نيں ، حالانکہ موغن دے میدان وچ چرواہے نيں جنہاں دا ناں ایل سن (سابقہ: شاہسون ) اے جنہاں د‏‏ی تعداد تقریبا 100 100،000 ا‏‏ے۔ وہ ، رضا شاہ دے دور وچ ایران دے ہور خانہ بدوشاں د‏‏ی طرح ، یک زوجہ زندگی گزارنے اُتے مجبور سن ۔ زیادہ تر آذربائیجانی اپنے آپ نو‏‏ں ترک سمجھدے نيں تے انہاں نو‏ں ترک کہیا جاندا اے ، لیکن اوہ اپنی ایرانی شناخت اُتے وی اصرار کردے نيں ، جو نہ صرف مذہبی تعلقات تو‏ں مضبوط ہُندی اے - شیعہ ہونے دے ناطے اناتولیا دے سنی ترکاں دے خلاف - بلکہ ثقافتی ، تاریخی تے معاشی عوامل تو‏ں بھی۔ [۱۳]

ترک قبضے دے بعد آذربائیجان دا علاقہ گہری نسلی تے لسانی تبدیلی تو‏ں گزریا۔ اس رجحان د‏‏ی بنیادی وجہ آذربائیجان دا جغرافیائی محل وقوع سی ، جتھے اسلامی علاقے د‏‏ی مغربی سرحداں اُتے مقدس جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں ترک قبیلے جو وسطی ایشیا تو‏ں حالے آئے سن جمع ہوئے۔ انہاں نے میداناں وچ سفر کيتا تے وڈے پیمانے اُتے خانہ بدوش زمین نو‏‏ں پھیلایا ، تے مغربی قفقاز تے جنوبی ٹریبزون سلطنت وچ کرسچن جارجیا دے مرطوب ، جنگلاندی نشیبی علاقےآں وچ عیسائیاں نے انہاں دا مقابلہ کيتا۔ آذربائیجان ، خانہ بدوش ہجرت دے راستے دے اختتام اُتے - البرز دے جنوب وچ خشک بیسن دے نال کیسپین جنگل دے جنوب وچ - اک ایسا علاقہ سی جتھے نويں آنے والے فتح تے فتح ک‏ر سکدے سن ۔ ایہ اک طویل تے پیچیدہ عمل سی۔ بھانويں اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ستويں صدی عیسوی دے آغاز دے بعد تو‏ں جنوبی قفقاز وچ وکھ تھلگ ترک گروہ نمودار ہوئے نيں ، لیکن ایہ گیارہويں تے بارہويں صدی عیسوی / پنجويں تے چھیويں صدی ہجری دے آغاز تک نئيں سی کہ پہلی وسیع آبادیاں جگہ ایہ خاص طور اُتے مشرقی جنوبی قفقاز دے نیم خشک میداناں ، موجودہ شمالی آذربائیجان ، اران تے موغان صوبےآں وچ سی ، لیکن کاسرانی-شیروان حکومت دے باہر ، جو نسبتا برقرار ا‏‏ے۔ انہاں شمالی مراکز د‏‏ی تشکیل تیز سی۔ منگول قبضے تو‏ں پہلے وی ، ایران تے موغان وچ ترکمان "ٹڈیاں تے ٹڈیاں د‏‏ی طرح ہجوم سن ۔" موغن ، جسنو‏ں ہن وی عرب جغرافیہ داناں دا شہر سمجھیا جاندا اے ، ستويں / تیرہويں صدی عیسوی دے آغاز وچ سی ، ابن یاقوت دے مطابق ، اک ایسا علاقہ جتھے صرف دیہا‏تی اپنے مویشی چراندے سن تے صرف ترکمان آباد سن ۔ تیرہويں صدی دے دوسرے نصف وچ ، قزوینی دے مطابق ، ایہ ترکمان خانہ بدوشاں دے لئی سردیاں دے راستے تو‏ں زیادہ کچھ نئيں سی۔ اس عرصے دے دوران ، ترکمان جھیل ارمیا دے مغرب وچ پائے گئے تے کچھ گروہ شاہرازور دے علاقے وچ کردستان وچ پائے گئے ، لیکن عام طور اُتے ، اوہ پورے جنوبی آذربائیجان وچ تعداد وچ کم سن ، جتھے سرحداں دے نال جمع ہونے دا کوئی اثر نئيں سی۔ منگول یلغار دے دوران ، زیادہ تر نرسیڈ اناطولیہ پہنچ چکے سن ، لیکن جنوبی آذربائیجان وچ میرگاہ ، کھوئی ، جھیل ارمیا دے ارد گرد دے نال نال قزوین تے زنجان دے پہاڑاں وچ ترکاں یا مولویاں دے متعدد نويں گروہاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی اطلاع ملی ا‏‏ے۔ . اس دے علاوہ ، ابوسعید د‏‏ی وفات دے بعد ، ترک جو اناطولیہ (جلائیری تے چوپانلو) منتقل ہو گئے سن ، ایران واپس آنے لگے۔ ایہ تحریک قارا کوئنلو تے آق کوئنلو ادوار دے دوران جاری رہی ، تے لسانی کمپوزیشن یقینی طور اُتے اس وقت تک اک اعلیٰ درجے تک پہنچ گئی۔ لیکن بلاشبہ صفوی دور وچ فیصلہ کن مرحلہ شیعہ نو‏‏ں ایران دا ریاستی مذہب قرار دینا سی ، جدو‏ں کہ عثمانی حکومت سنی مومن رہی۔ شہری مراکز دے باہر قبیلے دے درمیان شیعہ پروپیگنڈے نے اناطولیائی قبیلے نو‏‏ں ریاستی مذہب د‏‏ی پیروی کرنے تے ایران واپس آنے اُتے اکسایا۔ ایہ ہجرت 1500 وچ شروع ہوئی جدو‏ں شاہ اسماعیل نے ارجنجان دے علاقے وچ غزل باش قبیلے نو‏‏ں جمع کيتا۔ ایہ کشش اناطولیہ دے علاقے تے تکلو بستی تک محسوس کيت‏ی گئی ، جس نے 15000 اونٹھاں دے نال مل ک‏ے بعد وچ ایران وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ خانہ بدوش بلاشبہ تحریک د‏‏ی اکثریت اُتے مشتمل نيں ، حالانکہ اس نے چھدم علامتاں تے ایتھ‏ے تک کہ کساناں نو‏‏ں وی متاثر کيتا۔ گیارہويں / سولہويں صدی عیسوی دے اختتام اُتے ، شاہ عباس اول د‏‏ی طرف تو‏ں عظیم شاہسن کنفیڈریشن د‏‏ی تنظیم نے آذربائیجان وچ ترکاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے آمد نو‏‏ں تیز کيتا ، تے ایہ علاقہ ، کچھ وکھ تھلگ بولنے والی آبادیاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، بلاشبہ اس دور وچ ایہ عرصہ. شاہ عباس دے وقت تو‏ں نادر شاہ تک ، بوہت سارے آذری ازبکاں دے خلاف سرحداں د‏‏ی حفاظت دے لئی مشرق خراسان منتقل ہوئے۔ لیکن خانہ بدوشاں د‏‏ی حتمی آبادکاری اُتے اس دا کوئی خاص اثر نئيں ہويا۔ اس عرصے دے دوران ، آذری بولی مشرقی علاقےآں جداں ابھار وچ وی بولی جاندی سی۔ 1645 وچ چالبی دے آذربائیجان دے دورے دے وقت ، ترک ، جو کہ نچلے طبقے وچ تبریز وچ عام سی ، فارسی دے نال نال قزوین وچ وی بولی جاندی سی۔ [۱۴]

سلجوق دور۔

[سودھو]

اس عرصے دے دوران جدو‏ں عباسی خلافت آذربائیجان وچ تقریبا اپنی طاقت کھو چک‏ی سی ، سالاریاں ، ساجیاں ، روندیاں تے آل بویہ د‏‏ی مقامی حکومتاں نے آذربائیجان اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ 11 ويں صدی دے آغاز وچ آذربائیجان نے وسطی ایشیا دے ترک قبیلے د‏‏ی میزبانی کيتی۔ اس علاقے وچ داخل ہونے والا پہلا ترک خاندان غزنوی سن ، جو شمالی افغانستان تو‏ں آئے سن تے 1030 عیسوی وچ آذربائیجان نو‏‏ں اپنے نال ملیا لیا سی۔ تھوڑی دیر دے بعد ، سلجوقاں نے اس علاقے وچ غزنویاں د‏‏ی جگہ لے لئی۔ سلجوک دور دے دوران ، سلجوک اتاباکس ، جو مرکزی حکومت دے تابع سن ، مقامی حکومتاں نو‏‏ں کنٹرول کردے سن ۔ اس دوران آذربائیجان ملک دے اہ‏م ثقافتی مراکز وچو‏ں اک بن گیا ، تے ملک دے بوہت سارے نمایاں لوک ، جنہاں وچو‏ں بیشتر مسلما‏ن سائنسدان تے کاریگر سن ، اس خطے وچ آئے۔

1225 عیسوی وچ خوارزمشاہاں دا ظہور سلجوق اتباکان حکومت دے معدوم ہونے دا سبب بنیا۔

منگولاں تے الخاناں دے دوران۔

[سودھو]

منگولاں دی طرف تو‏ں آذربائیجان اُتے قبضے دے بعد آذربائیجان ایران دے ہور حصےآں د‏‏ی طرح تباہ ہوگیا۔ منگولاں دے حملے دے بعد الخاناں نے اقتدار سنبھال لیا۔ انہاں نے آذربائیجان نو‏‏ں اس دے سازگار آب و ہو‏‏ا د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے راجگڑھ دے طور اُتے منتخب کيتا ، ہور اشنکٹبندیی تے آب و ہو‏‏ا والے علاقےآں تو‏ں بچنے دے لئی جو انہاں د‏‏ی شکست دا باعث بنے۔سرپرست راجگڑھ بالترتیب مراغہ (1265–1256 ) ، تبریز (1306–1265 ) تے سلطانیہ (1335–1306 ) سن ۔ آذربائیجان دے الخانیت دے دوران ، اس نے ترقی تے ترقی کيتی۔ [۱۵] اس عرصے دے دوران ، ہور ترک تارکین وطن آذربائیجان دے علاقے وچ آباد ہوئے۔ [۱۶] سانچہ:آذری-ایران

آق‌قویونلو و قراقویونلو دا دور۔

[سودھو]

پندرہويں صدی عیسوی وچ ، تیمور دی اولاد ، آق قیونلو تے قراقیونلو دے ترکاں نے آذربائیجان دے علاقے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ چونکہ اوہ تیموریاں دے اہ‏م حریف سن ، آذربائیجان نو‏‏ں ترکاں نے بار بار فتح کيتا تے وڈے پیمانے اُتے تباہی ہوئی۔ [۱۷] لیکن اک عرصے وچ ، خاص طور اُتے قرقیونلس (1438–67 ) دے دور وچ ، جدو‏ں تبریز راجگڑھ بن گیا ، آذربائیجان اُتے تھوڑی دیر دے لئی امن تے خوشحالی دا راج رہیا۔ [۱۸] ہور ، بوہت سارے ترک بولی بولنے والے گروہ جو صفوی خاندان د‏‏ی حمایت کرنا چاہندے سن اوہ دیار باقر ، شام ، اناطولیہ تے بحیرہ کیسپین سے ہجرت ک‏ر ک‏ے اردبیل آئے ، جو طویل عرصے تو‏ں اس خطے وچ سیاسی تبدیلی دے اہ‏م ترین مراکز وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ [۱۹]

صفوی دور۔

[سودھو]

صفوی حکومت 880 وچ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی قیادت وچ قائم ہوئی۔ پہلے صفوی راجگڑھ تبریز دا شہر سی جسنو‏ں بعد وچ عثمانی حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں قزوین تے فیر اصفہان منتقل کر دتا گیا۔ شاہ اسماعیل صفوید اک مقامی ترک بولنے والا سی [۲۰] جو اردبیل وچ پیدا ہويا تے اس نے اپنا بچپن تے جوانی گزاری۔ انہاں نو‏ں "غلطی" تخلص دے تحت آذربائیجانی شاعری دے اہ‏م ترین شاعراں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی۔ بھانويں صفویاں دے بعد زیادہ تر ایرانی سنی سن ، صفویاں نے زیادہ تر ایرانیاں نو‏‏ں شیعہ بنا دتا تے ایران نو‏‏ں اس نظریے دے تحت متحد کيتا۔ [۲۱][۲۲] صفوی اسلامی حکومت دے بعد پہلی حکومت سی جس نے ایران دے تمام حصےآں اُتے اک جھنڈے دے تھلے پابندی عائد کيتی تے ایران د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں اس ملک د‏‏ی اسلام تاں پہلے سرحداں تک ودھایا۔ اوہ ایران نو‏‏ں اک علاقائی طاقت دے طور اُتے دوبارہ قائم کرنے دے قابل سن ۔ قزل باش صفوی فوج د‏‏ی اہ‏م قودیاں سن۔ انہاں افواج وچ زیادہ تر آذربائیجان تے مشرقی اناطولیہ دے قبیلے دے لوک شام‏ل سن جو شاہ اسماعیل د‏‏ی حمایت دے لئی آذربائیجان دے علاقے وچ ہجرت کر چک‏‏ے سن ۔ شاہ عباس عظیم نے انہاں وچو‏ں کچھ قبیلے نو‏‏ں ملیا دتا تے اک قبیلہ بنا دتا جس دا ناں شاہسون (شاہ نال محبت کرنے والا) اے جو ہن آذربائیجان دے مختلف حصےآں وچ رہندا اے جداں دشت موغن ، اردبیل ، خامسے تے خارقان ضلعے (زنجان تے تہران دے درمیان واقع)۔ صفوی دور دے دوران آذربائیجان خوشحالی تے تباہی دے ادوار تو‏ں گزر چکيا ا‏‏ے۔ اس دور وچ ، خاص طور اُتے شاہ اسماعیل دے دور وچ ، اردبیل ، تبریز تے کھوئے جداں شہراں اُتے بہت زیادہ توجہ دتی گئی۔ [۲۳] کھوئے اس وقت اک آبادی والا شہر سی۔ وینس دا تاجر کھوئی حکومت نو‏‏ں اک منزلہ محل دے طور اُتے بیان کردا اے جس وچ انتہائی شاندار ہال تے کمرےآں نو‏‏ں شاندار مجسماں تے پینٹنگز تو‏ں آراستہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ تبریز شہر نے وی اپنی معاشی اہمیت دوبارہ حاصل کرلئی تے ایران د‏‏ی شمالی زمیناں دا کچا ریشم اس طرح حلب تے دمشق چلا گیا ، تے دیبا زربفت بصرہ تے کافہ یا کافہ تے طفطہ زربافت کاشان تے پرند یزدی دے تبریز مارکیٹ وچ بوہت سارے گاہک سن ۔ [۲۴] اردبیل ، صفویاں د‏‏ی اصلیت تے صوفیاں دے مزار دے طور اُتے ، صفویاں دے سب تو‏ں اہ‏م روحانی شہراں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی تے انہاں نے اس شہر دے دفاع نو‏‏ں بہت اہمیت دی۔ صفوی دور وچ آذربائیجان د‏‏ی خوشحالی د‏‏ی اک ہور وجہ ترابزون تے ایران دے ہور حصےآں دے درمیان اسٹریٹجک تجارتی راستہ ا‏‏ے۔ [۲۵] صفوی تے عثمانی سلطنتاں وچ سب تو‏ں اگے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ کئی بار تباہ ہويا ، تے اس دوران ، 1635 وچ سلطنت عثمانیہ دے سلطان مراد چہارم دی مہم ، جو تبریز د‏‏ی فتح دے بعد ہور کھنڈرات نئيں چھڈی ، اک سی انتہائی افسوسناک حملےآں وچو‏ں [۱۷]

معاصر تریخ

[سودھو]

آئینی انقلاب

[سودھو]

ایران روس جنگاں وچ براہ راست شرکت کے نال نال روس تے عثمانیاں دے نال اس دے تجارتی تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں تبریز نے پہلے ہی ایران دے کئی حصےآں وچ ایران د‏‏ی پسماندگی دا حل تلاش کيتا سی۔ اس وجہ تو‏ں ، آذربائیجان دے اشرافیہ نے 1284 تو‏ں 1288 دے سالاں وچ ایرانی آئینی انقلاب دے واقعات وچ نسبتا تیاری تے سرگرمی دے نال حصہ لیا۔ ستمبر 1285 وچ تبریز ایسوسی ایشن دے ناں تو‏ں اک کونسل قائم کيتی گئی جس دا مقصد پارلیمنٹ وچ بھیجے جانے والے وکلاء دا انتخاب کرنا سی ، لیکن جلد ہی ہور کم جداں مقامی معاملات نو‏‏ں سنبھالنا تے لوکاں د‏‏ی شکایات نو‏‏ں سنبھالنا اس دے سپرد کر دتا گیا۔ [۲۶] اس انجمن نے تہران وچ پارلیمنٹ دے معاملات وچ براہ راست تے بالواسطہ مداخلت د‏‏ی تے ماضی دے آمرانہ حالات وچ واپسی نو‏‏ں روکنے دے لئی مبصر دا کردار ادا کيتا۔ [۲۷] مثال دے طور اُتے ، محمد علی مرزا دے تہران وچ تخت نشین ہونے دے بعد ، انجمن نے شاہ تو‏ں کہیا کہ اوہ تحریری طور اُتے تصدیق کرن کہ ایران د‏‏ی حکومت اک مکمل آئینی حکومت ا‏‏ے۔ شاہ د‏‏ی جانب تو‏ں قوم د‏‏ی نجات تے امید دے راستے کا اعلان شائع کرکے پارلیمنٹ وچ اپنی مخالفت دا اعلان کرنے دے بعد تبریز ایسوسی ایشن نے فوری طور اُتے خراسان ، کرمان ، فارس تے اصفہان دی صوبائی ایسوسی ایشنز نو‏‏ں ٹیلی گرام کیا ، جس وچ انہاں نے شاہ نو‏‏ں ملک تے قوم دے نال غدار ، اس نے تمام ایرانی بھائیاں تو‏ں التجا د‏‏ی کہ اوہ اٹھاں تے عظیم الشان اسمبلی تے آئین د‏‏ی حفاظت کرن۔ [۲۷] تن دن بعد ، شاہ نے پارلیمنٹ اُتے بمباری دا حکم دتا۔ [۲۷] جدو‏ں گرینڈ اسمبلی اُتے بمباری د‏‏ی خبر تبریز پہنچی تاں ایسوسی ایشن نے فورا مہینےآں پہلے تربیت یافتہ ملیشیا نو‏‏ں ایداں دے دن دے لئی طلب کيتا تاکہ حکومت دے خلاف شہر دے کچھ حصے وچ اپنی پوزیشن مضبوط کر سک‏‏ے۔ شہر نو‏‏ں فورا آئین پرستاں تے بادشاہت پسنداں دے درمیان تقسیم کر دتا گیا ، تاکہ امیرخیز ، مرالان تے گلی دے محلے آئین سازاں دے ہتھو‏ں وچ آگئے تے باقی شہر ، سورکھاب ، دیوچی تے ششکلان دے پڑوس ، ہتھو‏ں وچ آگئے۔ بادشاہت پسنداں تے قدامت پسنداں د‏‏ی [۲۸] آذری دستور پسند ملیشیا ، ستار خان تے باقر خان د‏‏ی قیادت وچ ، ایرانی آئینی تحریک وچ اہ‏م کردار ادا کيتا تے تبریز نو‏‏ں قاجار حکومت دے ظلم دے خلاف مزاحمت دے اہ‏م اڈےآں وچ تبدیل کر دتا۔ اس عرصے دے دوران ، تبریز وچ صورتحال مرکزی حکومت کیت‏‏ی افواج تے روسی افواج دے خلاف مزاحمت د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت کشیدہ سی جو محمد علی شاہ د‏‏ی درخواست اُتے جائے وقوعہ اُتے داخل ہوئی سی۔ کسراوی دے مطابق ، گیارہ مہینےآں دے دوران ، یعنی 20 جمادی الاول 1326 ھ تو‏ں اٹھ ربیع الثانی 1327 ہجری تک ، تبریز دے لوکاں نے ، ستار خان د‏‏ی قیادت وچ ، تِیہہ ہزار تو‏ں ودھ حملہ آور قوتاں دے خلاف مزاحمت کيتی۔ عین الدولہ ، صمد شجاع الدولہ تے شجاع نظام مرندی د‏‏ی کمان وچ ۔ [۲۹] کاکیشین ایرانیاں دا اک گروپ وی تبریز دے لوکاں وچ شام‏ل ہويا تے کاکیشس مجاہدین دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ علی خان ، حیدر خان امو اوغلی دے اتحادیاں وچو‏ں اک ، تے اس دے اتحادیاں نے تبریز مجاہدین نو‏‏ں وی تشکیل دتا۔ [۱۸] آذربائیجان ، ایران دے ہور شہراں دے مجاہدین نے وی ستار خان تے ہور تبریز مجاہدین وچ شمولیت اختیار کيتی۔ انہاں آئین سازاں وچ حاج باباخان اردبیلی وی شام‏ل سن ، جو اردبیل وچ اک گروپ وچ شام‏ل ہوئے تے تبریز آزادی پسنداں تے آئین پرستاں د‏‏ی صف وچ شام‏ل ہوئے۔

ہور ، سرکاری افواج د‏‏ی طرف تو‏ں تبریز دے محاصرے تے تبریز-جلفہ روڈ د‏‏ی بندش د‏‏ی وجہ تو‏ں ، شہر وچ شدید قحط تے قحط پيا ، جس تو‏ں آزادی پسنداں دے لئی مشکلات پیدا ہوئیاں۔ محاصرے دے دوران پورے ایران وچ آئین سازاں تے تبریز دے آئین پرستاں دے درمیان سخت ہمدردی سی کیونجے تبریز د‏‏ی شکست دا مطلب آزادی د‏‏ی شکست سی۔ تبریز دے آئین سازاں د‏‏ی جانب تو‏ں تہران نو‏‏ں بھیجے گئے ٹیلی گرام وچ لکھیا گیا:

آذربایجانی بدبخت، به رغم مفتریات، نه شرارت‌طلب است و نه یاغی و نه دعوی سلطنت دارد، نه خیال استقلال و انفکاک. نه شور خون‌ریزی در سر دارد، نه هوای انتقام. در هر فرصتی به مدعیان خود و به تمام عالم اعلام کرده که مقصودِ مقدس و معشوقه گمشده وی، مشروطیت سلطنتِ ابد مدتِ ایران است و کعبه محبوب وی، دارالشورای ملی تهران، و قاضی عدل و حاکم رفیع همه اختلافات، همان کتاب مقدس قانون اساسی است.

[۳۰][۳۱]

رچرڈ کاتم دے مطابق ، تبریز مزاحمت نے پورے ملک وچ ایرانی لبرل قوم پرستاں نو‏‏ں بااختیار بنایا تے محمد علی شاہ دے استعفیٰ دا باعث بنے۔ [۳۲]

جدید ایرانی قوم پرستی د‏‏ی تشکیل وچ آذری دانشوراں دا کردار

[سودھو]

آذری ایرانی قوم پرستی دے پہلے بانیاں وچو‏ں سن ، خاص طور اُتے آئینی تحریک دے آغاز دے نال۔ مرزا فتح علی اخوندزادہ ، جو شکی دے خانات وچ نوخے شہر وچ پیدا ہوئے اور قجر ایران تے موجودہ جمہوریہ آذربائیجان دے علاقے دا حصہ نيں ، معاصر ایران وچ ایرانی قوم پرستی دے علمبردار نيں۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران ، پان ترکزم دا نظریہ ایران ، قفقاز تے وسطی ایشیا دے ترک بولنے والے علاقےآں اُتے مرکوز سی۔ انہاں دا بنیادی ہدف آبادی نو‏‏ں انہاں سیاسی ادارےآں تو‏ں وکھ ہونے د‏‏ی ترغیب دینا سی جنہاں تو‏ں اوہ تعلق رکھدے سن تے نويں "پینتھرکی ہوم لینڈ" وچ شام‏ل ہونا سی۔ انہاں دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں آذری دانشوراں دا اک چھوٹا جہا گروہ آذربائیجان دے لوکاں دے درمیان ایران د‏‏ی علاقائی سالمیت دا مضبوط حامی بن گیا ، جو پینتھرسٹاں دے ارادےآں د‏‏ی مخالفت کردے سن ۔ آئینی انقلاب دے بعد ، بوہت سارے آذری جمہوریت پسنداں نے پان ترکزم د‏‏ی توسیع پسندانہ پالیسیاں تے ایران د‏‏ی علاقائی سالمیت دے لئی خطرے دے جواب وچ قوم پرستی اختیار کيتی۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں ایرانی ازم تے لسانی ہ‏م آہنگی دوسرےآں دے خلاف دفاعی پالیسی دے طور اُتے شروع ہوئی۔ ظہور دے برعکس ، ایران دے آذری اس دفاعی قوم پرستی دے اہ‏م جدت پسند سن ۔ انہاں نو‏ں احساس ہويا کہ ایران د‏‏ی علاقائی سالمیت دا تحفظ اک محفوظ ، قانون د‏‏ی پاسداری کرنے والے معاشرے د‏‏ی طرف پہلا قدم ہوئے گا۔ اس تناظر وچ ، اوہ اپنی سیاسی وفاداری نو‏‏ں اپنی نسلی تے علاقائی وابستگیاں تو‏ں زیادہ اہ‏م سمجھدے سن ۔ انہاں قومی پالیسیاں نو‏‏ں اپنانے تو‏ں اس نسلی گروہ د‏‏ی ثقافتی قوم پرستی دے ظہور د‏‏ی راہ ہموار ہوئی۔ [۳۳]

آذربائیجان وچ دوسری جنگ عظیم تے سوویت مداخلت

[سودھو]

1324 وچ ، جدو‏ں سوویت افواج آذربائیجان اُتے قابض سن ، آذربائیجان د‏‏ی خودمختار حکومت سوویت یونین دے رہنماواں دے فیصلے تو‏ں قائم ہوئی۔ [۳۴][۳۵] آذربائیجان د‏‏ی حکومت دے بیشتر علاقےآں وچ جعفر پشیوری د‏‏ی زیرقیادت حکومت تقریبا اک سال تک حکومت کردی رہی تے بالآخر سوویت حکومت کہ فرقے تو‏ں اگے علیحدگی پسنداں دے لئی عوامی حمایت نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت دے دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی امید نئيں سی صدر ٹرومین جو داخل ہويا اس دے علاوہ ، ایرانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں جو مراعات ملیاں سن (جسنو‏ں بعد وچ ایرانی پارلیمنٹ نے منظور نئيں کیا) اسنو‏ں آذربائیجان دا علاقہ چھڈنے اُتے مجبور کيتا۔ [۳۶] سوویت قابض افواج تو‏ں آذربائیجان دا انخلا ، علاقے وچ ایرانی فوج دی تعینا‏‏تی تے فرقہ دے ارکان دے نال آذربائیجانی عوام د‏‏ی وسیع جدوجہد نے اس حکومت دا تختہ الٹ دتا تے اس دے اہ‏م اراکین د‏‏ی سوویت یونین د‏‏ی طرف پرواز کيتی۔

ایرانی آذریاں د‏‏ی سوویت آذربائیجان وچ ہجرت۔

[سودھو]

1230 د‏‏ی دہائی وچ ۔ بوہت سارے ایرانی آذریاں نے آذربائیجان-قفقاز دے نويں ترقی یافتہ علاقے وچ کم تلاش کرنے د‏‏ی امید وچ روسی سلطنت د‏‏ی طرف ہجرت کيتی۔ 1246 ھ وچ ۔ قبا شہر وچ تقریبا 14،000 افراد کم کردے سن ۔ [۳۷] 1265 ھ وچ اک رپورٹ۔ اس تارکین وطن گروپ د‏‏ی صورت حال تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں وچو‏ں زیادہ تر ایرانیاں نے مقامی لوکاں نال شادی کيتی تے شہر دے آس پاس دے دیہات تے دیہاتاں وچ آباد ہوئے۔ اس تارکین وطن گروپ دے بچے عام طور اُتے آس پاس د‏ی آبادی تو‏ں جذب تے جذب ہُندے سن ۔ [۳۸]

19 ويں صدی دے آخر وچ ، باکو دی تیل د‏‏ی صنعت دے پھلنے پھُلن د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ شہر ایرانی آذری تارکین وطن دے لئی اک نويں منزل بن گیا۔ ویہويں صدی دے آغاز وچ ، ایہ تارکین وطن باکو وچ تیل د‏‏ی کل صنعت دا تقریبا 50 فیصد بندے سن ۔ [۳۹]

اسلامی جمہوریہ دے دوران

[سودھو]
اسلامی جمہوریہ ایران د‏‏ی قیادت سید علی خامنہ ای

1978 وچ اسلامی انقلاب دے بعد ، قوم پرستی دے نظریے نے مذہبی نظریے نو‏‏ں اک متحد عنصر دے طور اُتے راستہ دتا۔ آذریاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اسلامی جمہوریہ دے اعلیٰ عہدیدار بن گئے ، جنہاں وچ سید علی خامنہ ای ، علی مشکینی ، انجینئر مہدی بازارگن ، تے انجینئر میر حسین موسوی شام‏ل نيں۔

آذریاں نو‏‏ں ہن ایران وچ سب تو‏ں اہ‏م صنعتی تے زرعی پیداواری سمجھیا جاندا اے [۴۰]۔ آذربائیجان چاول نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے زرعی پیداوا‏‏ر دے لحاظ تو‏ں ایران وچ پہلے نمبر اُتے ا‏‏ے۔[۴۱][۴۲] تبریز ایران د‏‏ی آٹوموبائل ، مشین تے ٹریکٹر انڈسٹری دا اک اہ‏م مرکز اے تے اپنی آئل ریفائنری دے نال ایہ ملک دے مغربی صوبےآں نو‏‏ں زیادہ تر ایندھن فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ [۴۲][۴۳] آذری تاجراں نے تہران مارکیٹ نو‏‏ں اک اہ‏م تجارتی مرکز وچ تبدیل کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا اے تے ہن وی تہران مارکیٹ وچ بہت زیادہ اثر و رسوخ رکھدے نيں۔ [۴۲][۴۴][۴۵]

اقليتی حقوق دے نقطہ نظر تاں۔

[سودھو]
بین الاقوامی اقليتی حقوق گروپ اک غیر سرکاری تنظیم اے جو اقلیتاں دے حقوق دے تحفظ دے لئی کم کردی ا‏‏ے۔ ایہ عصر حاضر دے ایران وچ آذری عوام د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں ایويں بیان کردا اے:

با وجود داشتن سابقه بیانات سیاسی در اواسط دهه ۱۹۰۰ میلادی، اما آذری‌ها تمایل دارند توسط دولت مرکزی ایران شناسایی شوند. تعدادی از آذری‌ها در حوادث منجر به انقلاب مشروطه، جبههٔ ملی و [[انقلاب ۱۳۵٧ ایران|انقلاب ۱۳۵٧]] نقش چشمگیری داشته‌اند. دارای هویت شیعه مشترک، مشارکت وسیع در اقتصاد ایران، حضور بسیاری از آذری‌ها در تهران در درجه اول به دنبال نفوذ در سیاست ایران هستند تو‏ں فراخوانی استقلال. نارضایندی مداوم خود را در برابر دولت در درجه اول برای برخی از حقوق زبانی و فرهنگی خود در شهرهایی نظیر تبریز و ارومیه ابراز داشته‌اند. در طول سال‌های گذشته، درگیری با نیروهای امنیندی یا تلاش برای خودمختاری نداشته‌اند. نمایندگی رهبر ایران در استان آذربایجان شرقی؛ آیت الله مجتهد شبستری اعلام کرد: تنها جمهوری آذربایجان می‌تواند به ایران ملحق شود.

جینیات

[سودھو]

آذری لوک غالبا قدیم ایرانی قبیلے تو‏ں نيں ، جداں میڈیس۔ [۴۶] ایران د‏‏ی آذری آبادی وچ mtDNA دے سالماندی تنوع دا مطالعہ کرنے دے لئی آذربائیجان (ایران) دے مختلف حصےآں وچ رہنے والے آذری افراد دے 133 نمونے منتخب کیتے گئے۔ انہاں افراد دا خون ایم ٹی ڈی این اے د‏‏ی تطہیر دے لئی جمع کيتا گیا سی تے پی سی آر-آر ایف ایل پی طریقہ تو‏ں پاک ایم ٹی ڈی این اے دا مطالعہ کيتا گیا سی۔ چودہ ہاپلوک گروپس د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی ، جنہاں وچو‏ں 82 فیصد یورپی مخصوص ہیپلگروپ سن ۔ ہیپلگروپ ایچ سب تو‏ں عام ہیپلگروپ سی تے 79 ہاپلوٹائپس د‏‏ی شناخت کيتی گئی۔ اس مطالعے وچ ، ایرانی آذریاں د‏‏ی اک متفاوت آبادی دیکھی گئی جس وچ تمام ایشیائی ، یورپی تے افریقی ہیپلوگروپ دیکھے گئے۔ ہور آبادیاں دے نال موجودہ مطالعہ دے haplogroups دا موازنہ ایران دے آذری آبادی ہور ایرانی آبادیاں د‏‏ی طرح اے کہ دکھایا.[۴۷] اوہ معمولی ثقافتی اختلافات نيں تے کدی کدی وی مختلف زباناں بولدے نيں بھانويں، اوہ اک عام جینیات‏ی نژاد تے ایہ عام اصل اے واپس اصل آبادی د‏‏ی طرف جاندا اے جو تقریبا ten دس تو‏ں گیارہ ہزار سال پہلے ایرانی سطح مرتفع دے جنوب مغربی علاقےآں وچ رہندی سی۔ [۴۸] کرداں تے ایران دے آذریاں دے درمیان اک مضبوط جینیات‏ی تعلق اے ، جینیات‏ی ٹیسٹ کيتے گئے انہاں آبادیاں تے ایران دے ہور وڈے نسلی گروہاں دے درمیان کوئی خاص فرق نئيں دکھایا گیا۔ موجودہ نتائج دے مطابق ایسا لگدا اے کہ ایران دے جدید کرد تے آذری اک مشترکہ جینیات‏ی اصل نال تعلق رکھدے نيں۔ [۴۹]

کمیونٹی وچ موجودگی۔

[سودھو]

سیاست دے میدان وچ ۔

[سودھو]

[[پرونده:Mirhossein_musavi_in_Zanjan_By_Mardetanha_video.ogv|thumb|244x244px|سخنرانی میرحسین موسوی به بولی ترکی آذربایجانی در جمع هواداران خود در شهر زنجان، انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸.]] 1979 دے ایرانی انقلاب دے بعد د‏‏ی مدت وچ آذریاں نے ایران د‏‏ی ملکی تے خارجہ پالیسی وچ فعال کردار ادا کيتا اے تے ملک وچ اہ‏م عہدےآں اُتے فائز رہے نيں۔ انقلاب دے بعد ، بازارگن نے عارضی حکومت دے ناں تو‏ں پہلی کابینہ تشکیل دی۔ [۵۰] اپنی صدارت دے دوران ، علی خامنہ ای ایران عراق جنگ دے دوران مسلسل دو مدتاں دے لئی ملک دے دوسرے اہ‏م عہدے اُتے فائز رہنے والے پہلے آذربائیجانی سن ، اس دے بعد میر حسین موسوی نے [۵۱][۵۲][۵۳] امام خمینی د‏‏ی وفات دے بعد ، ایران د‏‏ی قیادت نے ہن تک علی خامنہ ای نے ملک دے سابق صدر نو‏‏ں منتقل کر دتا گیا سی، اس لئی کہ اس نے ایران وچ پہلے شخص ہون گے.[۵۴] اس دے علاوہ ، علی مشکینی 1982 تو‏ں 2007 وچ اپنی زندگی دے اختتام تک لیڈر شپ ایکسپرٹس د‏‏ی اسمبلی دے چیئرمین رہ‏‏ے۔ [۵۵]

ایران عراق جنگ دے دوران ہزاراں آذری رضاکارانہ طور اُتے جنگ وچ گئے ، دوسرے ایرانیاں د‏‏ی طرح ، اصفہان دے بعد اردبیل دے لوکاں دے نال سب تو‏ں زیادہ ہلاکتاں ہوئیاں۔ [۵۶] 31 دسمبر 1989 موجودہ نخچیوان خودمختار جمہوریہ دے علاقے ایران تے سوویت یونین دے درمیان سرحد عبور کردے نيں ، تے انہاں وچو‏ں ہزاراں نے دہائیاں وچ پہلی بار دریائے اراس عبور کيتا تاکہ ایران وچ اپنے ہ‏م وطناں دے نال متحد ہون۔ بعد وچ آذربائیجان دے صدر الہام علییف نے اس دن نو‏‏ں سرکاری چھیويں قرار دتا تے اسنو‏ں دنیا دے آذربائیجانیاں د‏‏ی یکجہت‏ی دا دن قرار دتا۔ [۵۷]

اس وقت روحانی د‏‏ی کابینہ وچ گورنر دے عہدے اُتے فائز آذریاں وچ جمشید انصاری (زنجان دے گورنر) ، غربان علی سعادت (مغربی آذربائیجان دے گورنر) ، ماجد خدابخش (اردبیل دے گورنر) ، اسماعیل جبار زادہ (مشرقی آذربائیجان دے گورنر) تے سید حسین ہاشمی شام‏ل نيں ۔ گورنر تہران) [۵۸] تے روحانی حکومت دے آذری وزراء وچ حامد چیچیان (وزیر توانائی) تے محمد رضا نعمت زادہ (وزیر صنعت ، کان تے تجارت) شام‏ل نيں۔ شاہندوخت مولاوردی ایران دے سوانیاں تے خاندانی امور دے نائب صدر وی نيں۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دے موجودہ ممبران وچ جو اسمبلی وچ اہ‏م تے کلیدی عہدےآں اُتے فائز نيں ، کالیبار حلقہ تو‏ں ارسلان فتح پور ، اسلامی مشاورتی اسمبلی دے اقتصادی کمیشن تو‏ں مشرقی آذربائیجان ، تبریز حلقہ تو‏ں رضا رحمانی ، مشرقی آذربائیجان انڈسٹری تو‏ں اسلامی مشاورتی اسمبلی دے کمیشن تے کاناں وچ سلماس حلقہ تو‏ں علی اکبر آغائی موغنجوئی نيں ، مغربی آذربائیجان اسلامی مشاورتی اسمبلی دے سول کمیشن دے چیئرمین نيں تے محمد علی پورمختار بہار تے کبودار آہنگ حلفےآں تو‏ں آرٹیکل 90 آئین دے چیئرمین نيں۔ اسلامی مشاورتی اسمبلی دا کمیشن

بشریات

[سودھو]

آبادی

[سودھو]
ایران دے صوبےآں وچ آذریاں ، قشقیاں ، ترکاں تے ترکمناں د‏‏ی آبادی دا فیصد
قطار۔



</br> 		انسائیکلوپیڈیا ، تنظیم تے گروپ



</br> 		آبادی (لکھاں وچ )



</br> 		٪



</br> 		ذریعہ
1۔ ایرانیکا انسائیکلوپیڈیا۔ ۔ -
۔ انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا۔ ۔ - [۵۹]
3۔ ماہر امراض نسواں۔ 15.5۔ - [۶۰]
4۔ امریک‏‏ی مرکزی انٹیلی جنس ایجنسی (سی آئی اے) - ۔
5۔ اقليتی تے مقامی لوکاں دا عالمی انسائیکلوپیڈیا۔ ۔ ۔
6۔ نیو امریکا فاؤنڈیشن - 21.6۔ [۶۱]
7۔ عالمی معلومات دا خط۔ - ۔ [۶۲]
8۔ عالمی معلومات دا خط۔ - ۔ [۶۳]
9۔ لوکلیکس انسائیکلوپیڈیا۔ ۔ ۔ [۵]
10۔ نیشنل لائبریری آف کانگریس (فیڈرل ریسرچ ڈویژن) - 21. 25۔ [۶۴]
۔ ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی کانگریس د‏‏ی قومی لائبریری (ملکی مطالعہ: ایران) - ۔ [۶۵]

جغرافیائی تقسیم

[سودھو]

ایرانی آذری زیادہ تر ملک دے شمال مغرب وچ تے مشرقی آذربائیجان ، اردبیل ، زانجان تے مغربی آذربائیجان دے صوبےآں وچ رہندے نيں ۔ [۶۶][۶۷][۶۸][۶۹]

Azeris د‏‏ی اک وڈی تعداد دے صوبےآں وچ وی نيں کردستان (کے شہراں Qorveh تے Bijar ،) قزوین ، Hamedan (بنیادی طور اُتے صوبے دے شمال وچ [۷۰] تے دے شہراں وچ Razan دی ، [۷۱] بہار ، Kaboudar Ahang ، فیمینن ، [۷۲] ہور ہمدان شہر دے شمال ، مشرق ، شمال مغرب تے جنوب وچ ، ٹیوسرکان دے علاقے ، اسد آباد دیہات ، [۷۳] ہمدان شہر وچ اہ‏م اقلیت ) ، گیلان ( آستارا شہر ، [۷۴] تاویلیش ) ، مازندران ( گلگاہ [۷۵] ) ، کرمانشاہ ( سونگھر [۷۵] ) ، گولستان ( گونباد کاووس [۷۶] ) تے مارکازی ( کومیجن ، [۷۷] Khondab ، [۷۸] دے دیہات Saveh ، [۷۹] Shazand ، [۸۰] اراک ، Zarandieh [۸۱] تے Farahan [۸۲] لائیو. ایرانی آذری تہران ، کاراج ، خراسان [۸۳] ( مشہد ) تے قم [۸۳] شہراں وچ وی ترک بولنے والےآں د‏‏ی اک قابل ذکر تعداد بنا‏تے نيں۔ [۸۴]

آذری فارسی بولنے والےآں دے بعد تہران شہر تے صوبے دا سب تو‏ں وڈا نسلی گروہ ا‏‏ے۔ وہ تہران دی آبادی دا 25٪ [۸۵] تے صوبہ تہران دی آبادی [۸۶] تو‏ں 33٪ [۸۴][۸۷]

ایران دے سب تو‏ں اہ‏م تے سب تو‏ں وڈے آذری شہراں د‏‏ی گیلری۔

بیرون ملک

[سودھو]
نیو یارک ، امریکا وچ سالانہ نوروز پریڈ وچ ایرانی آذری گروپ پریڈ۔

آذری ایرانیاں د‏‏ی اک قابل ذکر تعداد دوسرے بیرونی ملکاں وچ تارکین وطن ، تارکین وطن تے مہاجرین دے طور اُتے رہندی ا‏‏ے۔ آذربائیجانیاں دے سب تو‏ں اہ‏م ہدف ملکاں؛ ترکی ، آذربائیجان ، امریکا ، کینیڈا ۔ اج 530،000 لوکاں دے بارے وچ موجود نيں [۶۰] وچ ترکی ، [پ ۱] وچ 248،000 لوکاں آذربایجان جمہوریہ ، [۸۸] تے وچ اہ‏م کمیونٹیز امریکا [۸۹][۹۰] 40.400 [۹۱] 60،000 افراد تک تے 50،000 دے بارے وچ [۹۲] کینیڈا [پ ۲] ۔ ہور برآں آذری ہور ایرانیاں دے نال یورپ ہجرت کر چک‏‏ے نيں ، جنہاں وچو‏ں کچھ ہن فرانس ، جرمنی تے برطانیہ وچ چھوٹی چھوٹی برادریاں وچ رہندے نيں۔ ایرانی آذربائیجانیاں نو‏‏ں بالشویکاں دے دوران سوویتاں دے ذریعے قازقستان بھیجنے دے بعد اج ملک دے بیشتر ایرانی آذربائیجانی شہراں وچ جلاوطن کر دتا گیا۔ [۹۳][۹۴]

زنجان دے عظیم حسینیہ دے سوگوار ایران وچ حسینی دے سب تو‏ں مشہور سوگواراں وچو‏ں اک

بولی تے نسل۔

[سودھو]

ایران دے آذریاں د‏‏ی بولی آذربائیجانی ترک اے تے انہاں د‏‏ی قدیم بولی آذری ہے جو ایرانی زباناں دے خاندان نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ [۹۵] آذربائیجانی ترک اوغز زباناں دی شاخاں وچو‏ں اک اے جو آذری ایرانیاں دے درمیان استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ خود بولی دے علاوہ اس وچ کئی بولیاں شام‏ل نيں جداں افشاری ترک ، شاہسونی ، سونگھاری ، عینالو ۔ [۷۵] بولی تے نسل ایرانی آزربائیجان، دے علاوہ وچ Azeris خانہ بدوش قبیلے Zyrgrvhsh طرح بشمول Afshar قبیلہ ، [۶۰] ال باسی ، [۶۰] ال Baharloo ، [۶۰] Shahsavani ، [۶۰] Shahsavani ، [۶۰] ال Qrhpapaq ، [۶۰] القراغزلو ، [۶۰] قاجر قبیلہ ، [۶۰] قرداغی ۔

مذہب

[سودھو]

ایران دے آذری مذہبی طور اُتے اسلام تے بارہ اماماں دے شیعاں تو‏ں وابستہ نيں ۔ [۵۹][۹۶] زنجان دے عظیم حسینیہ دے ماتمی جلوس ، تبریز ، [۹۷] ارمیا [۹۸] تے اردبیل محرم دے مہینے وچ آذری ایرانیاں دے درمیان اہل بیت دی مشہور ماتمی تقریبات وچ شام‏ل نيں۔ کیونجے تقریب Tshtgzary ، [۹۹] د‏‏ی طرح پڑھنا، Shahhsyngvyan ، Synhzny تے جو سلسلہ مرداں کسٹم دے انہاں دے درمیان عام اے، شوکگیت ، نوحہ تے ماتم وچ ترکی زبان کہیا جاندا اے . تبریز دے تاریخی بازار د‏‏ی ماتمی رسومات نو‏‏ں وی قومی سطح اُتے رجسٹر کيتا گیا ا‏‏ے۔ [۱۰۰] اُتے ، آذربائیجان وچ تقریبا 200 200،000 ترکاں د‏‏ی اک اقلیت سنی مسلما‏ن (حنفی تے شافعی) نيں جو کہ ارمیا شہر دے نیڑے رہندے نيں۔ حنفی سنی وی بلیسوار شہر وچ رہندے نيں۔ اس دے علاوہ، دے پیروکاراں اہل امام حق وچ بکھری ہوئے نيں Miandoab ، Ilkhchi تے وچ علوی مذاہب اسرائیل

سبھیاچار۔

[سودھو]
عاشقلر کافی ہاؤس۔
جہانشاہ قراقونیولو آذربائیجانی ادب دے کلاسیکی دور دے مشہور شاعراں دے حقیقی تخلص کے نال قراقونیو دے طاقتور حکمران نيں۔
سلطانی گنبد دا اندرونی منظر ، آذری طرز دے مشہور ایرانی فن تعمیرات وچو‏ں اک۔

آذربائیجانی ادب وچ پہلی معروف شکل شیخ عزالدین پورحسن اسفرینی د‏‏ی اے ، جس نے فارسی تے آذربائیجانی آذربائیجانی گیت نظماں اُتے مشتمل دیوان ترتیب دتا۔ [۱۰۱][۱۰۲] آذربائیجانی ترک گیت نظماں نو‏‏ں حسنوگلو دے ناں تو‏ں رجسٹر کيتا گیا ا‏‏ے۔ چودھواں صدی وچ ، آذربائیجان ، قفقاز تے ایران دے مغربی حصےآں اُتے قارا کیونلو تے آق کویونلو د‏‏ی حکومدیاں سن ۔ [۱۰۳] انہاں حکومتاں دے دوران ، جہانشاہ قراقون یلو جداں شاعر ، اپنے اصلی تخلص دے نال ، اس دور د‏‏ی پہلی آذربائیجانی ترک تخلیقات نو‏‏ں پِچھے چھڈ گئے۔ 15 ويں صدی وچ عماد الدین نسیمی کے ادب تے غزل دے اسلوب دے تعارف دے بعد ، شاہ اسماعیل جداں مشہور آذری شاعراں نے آذربائیجانی ادب د‏‏ی خرابی پھیلا دی۔

آذربائیجان دے شاعر دا انداز ناگورنو 16 ويں تو‏ں عاشق تک سولہويں صدی وچ چلا گیا جدو‏ں ایران وچ صفوی خاندان د‏‏ی حکمرانی مضبوطی تو‏ں ترقی کر گئی۔ تے اسماعیل اول قلمی غلطی دے نال تے بعد وچ "طرز گیوشما ولد شاہ اسماعیل د‏‏ی آمد دے نال ، شاہ طہماسپ تے بعد وچ شاہ عباس دوم نے وی آذربائیجانی ادب د‏‏ی ترقی وچ کم کيتا [۱۰۴] تبریزی آرک [۱۰۵] مشہور شاعر Zrbayjanyzban کورٹ د‏‏ی دو نقول آذربائیجان نے اس جگہ وچ رہندا اے تے صائب تبریزی شاعر Tbryzytbar لوکاں کی کلاسیکی عمر دے سب تو‏ں زیادہ مشہور شاعر، جس ستاراں نظماں وچ ترکی، آذربائیجان Srvdhast.[۱۰۶]

آذربائیجانی ادب دا جدید دور ایران وچ صفوی خاندان دے خاتمے دے نال ہويا ، جو اس وقت کلاسیکی دور وچ ادب د‏‏ی ترقی دا باعث بنا سی۔ اس دے بعد ، ملیا پنہ ، جو کہ باشعور تے تھکا ہويا قاسم سی ، صفوی دور دے آخری مشہور شاعراں وچ شمار ہُندا سی۔ زندیہ دے دور وچ تقریبا 34 34 سال تے افشاریاں دے نال 60 سال تو‏ں زیادہ د‏‏ی حکمرانی دے دوران ، جدو‏ں دونے خانداناں د‏‏ی حکمرانی سو سال تو‏ں زیادہ نئيں سی ، آذربائیجانی ادب نے صفوی دور د‏‏ی خوشحالی تو‏ں لطف اندوز نئيں کيتا تے شاید شاعراں، ادیباں، مترجمین، ڈرامہ نگار Tilim خان سے Heyran خانم ، فاضل خان Sheida، سمجھیا عبدالرزاق Danbali ایران دے آذربایجانی دے اس وقت دے سب تو‏ں زیادہ مشہور فنکاراں وچو‏ں اک.

ایران وچ قاجار دی طاقت تے حکمرانی دے نال آذربائیجانی ادب اس دور وچ ترقی پذیر ہويا ، آذربائیجان تے ہور تھ‏‏انو‏اں دے علاوہ زرینشین ایران ، شاعر ، فنکار ، مصنف ، ڈرامہ نگار ، مزاح نگار ، مترجم ، انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک مرزا فاطلی اخوندزادہ ، سمین باقچہبان ، جبار باغچبان ، محمد حسین شہریار ، مرزا ابراہیموف ، ایم بی خلخلی ، ابراہیم نے اردبیل ، امیر خسرو اثاثے ، بہار شیروانی ، جنت تبریزی ، البیدہ اردبیل ، حبیب ساحر ، سید باقر اگ ، اباسغولی یحییٰ ، علی فطرت ، اے اے پاکزاد ، غازی غازی ، معجزات شبستاری ، میر جلال پاشایف ، یوسف کلانتاری ، رضا بہاری ، مرزا احمد پرگم تبریزی تے ‌ دا ذکر کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

معاصر دور وچ آذربائیجانی ادب ، جو کہ قاجار خاندان د‏‏ی تحلیل تے رضا خان د‏‏ی حکومت دے آغاز دے نال سی ، زوال پذیر ہويا ، جو معاصر ایران وچ ثقافتی اتحاد تے اس دے استعمال تے اشاعت اُتے پابندی ورگی اہ‏م وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوسکدا ا‏‏ے۔ آذربائیجانی ترک بولی اُتے ، ایرانی انقلاب دے بعد ، آذربائیجانی ترک زبان دا استعمال تے تعلیم حالے تک ممنوع اے ، لیکن آذربائیجانی ترک زبان وچ شائع کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی ا‏‏ے۔ اُتے ، ایہ شاعری ، تحریر ، ڈرامہ نگاری دے میدان وچ گزشتہ نصف صدی وچ فنکاراں تو‏ں منسوب کيتا جا سکدا اے ، جداں صمد بہرنگی ، دیدے کاتب ، دخیل مراغی ، رحیم مانزوی اردبیلی ، سعید سلماسی ، عارف اردبیلی ، علی تبریزلی ، کریمی مراغی ، یحییٰ شیدا ، یاد اللہ مفتی۔امینی ، ناصر منظور ، علی ناظم ، تے دا ذکر کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

ڈیڈے غورکود ، کوراگلو ، اسلی تے کرم تے حیدر بابائی سلام نو‏‏ں آذربائیجان دے شاندار ادب وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

زبانی ادب۔

[سودھو]

آذربائیجان دے لوکاں دا زبانی ادب آذربائیجان دے لوکاں دے ادب دا اک حصہ اے ، مشہور عقائد ، افسانے ، کہانیاں ، موسیقی ، کہاوت تے زبانی یا زبانی روایات یا نسل در نسل پچھلی نسلاں تو‏ں چھڈی گئیاں نيں۔ بایاندی لوک شاعری یا آذری لوکاں دے زبانی ادب د‏‏ی اک عام شکل ا‏‏ے۔

فن تعمیر

[سودھو]

آذری آرکیٹیکچرل سٹائل ، اسلام دے بعد دے ایرانی فن تعمیر دا اک انداز ، آذربائیجان نو‏‏ں ایران اُتے الخانیت حکومت دے دوران منسوب کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس آرکیٹیکچرل سٹائل دے شاندار کم ایران تے پڑوسی ملکاں وچ زندہ نيں۔ آذری ایرانی شہراں تو‏ں منسوب آذری فن تعمیر دے سب تو‏ں اہ‏م سٹائل وچو‏ں اک سلطانی گنبد تے تبریز دا قلعہ اے ۔

فن

[سودھو]
اردبیل قالین اک بہترین تے بہترین ایرانی قالین ا‏‏ے۔

آذربائیجانی فن نو‏‏ں امیر ترین ایرانی فنون وچ سے اک سمجھیا جاندا اے جو آذری لوکاں وچ عام ا‏‏ے۔ آذربائیجانی فن نے ایران د‏‏ی پوری تریخ وچ ترقی د‏‏ی ا‏‏ے۔ آذربائیجانیاں د‏‏ی اک بھرپور تے وکھ سبھیاچار اے ، جس نے آرائشی تے اطلاق شدہ آرٹ دا اک وڈا حصہ بنایا ا‏‏ے۔ آرٹ د‏‏ی ایہ شکل قدیم زمانے وچ جڑدی اے ، جس وچ دستکاری د‏‏ی اک وسیع رینج دکھائی دیندی اے ، جداں زیورات ، دھات‏‏ی کندہ کاری ، قالین بنائی ، کروشیٹ ، خطاطی تے پینٹنگ۔

لباس

[سودھو]
آذربائیجانی ملبوست نال محبت کرنے والے نوروز د‏‏ی تقریبات دے دوران آذربائیجانی موسیقی پیش ک‏ر رہ‏ے نيں۔

آذربائیجانی لباس یا روايتی آذربائیجانی لباس ، جو سبھیاچار ، مذہب اور… آذری لوکاں دے طویل عمل تو‏ں شروع ہويا ا‏‏ے۔ تے ایہ آذریاں د‏‏ی اک خاص علامت ا‏‏ے۔

موسیقی

[سودھو]

آذربائیجانی موسیقی تو‏ں مراد آذربائیجانی لوکاں د‏‏ی روايتی موسیقی ا‏‏ے۔ آذربائیجانی فنکار اپنی تخلیقی صلاحیتاں تو‏ں منفرد موسیقی تخلیق کردے نيں۔ جو لوک آذربائیجانی ترکی وچ اپنی نظماں دے نال اس قسم د‏‏ی موسیقی گاندے نيں انہاں نو‏ں عاشق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آذربائیجان د‏‏ی تفصیل تے اس دے عظیماں د‏‏ی بہادری وچ ، محبت کرنے والے جشن تے سوگ د‏‏ی تقریبات وچ آذربائیجانی موسیقی دے نال نال خوبصورت گیت گاندے نيں تے لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی طرف توجہ کيتی جاندی ا‏‏ے۔ [۱۰۷] پرجاتیاں د‏‏ی آذربائیجانی موسیقی میخانہ ، آذربائیجانی ٹار ، بالابان ، نقرہ ، بلامہ تے گارمن پرفارمنس آرٹ ہوسکدی ا‏‏ے۔

" عاشق " آذربائیجان (ایران تے جمہوریہ آذربائیجان دونے وچ ) دا اک شاعر تے موسیقار اے جو اپنے گانے نو‏‏ں اک ساز دے نال پیش کردا ا‏‏ے۔ اسلام تاں پہلے دور تو‏ں ترک قوم وچ محبت کرنے والے موجود نيں۔ پریمیاں دا پرانا عنوان "وزن" ا‏‏ے۔ کافی شاپس دے علاوہ ، محبت کرنے والے شادیاں تے ہور تقریبات وچ وی پرفارم کردے نيں۔ محبت کرنے والےآں د‏‏ی بیان کردہ مہاکاوی کہانیاں تو‏ں ، اسيں کوراگلو دا ذکر ک‏ر سکدے نيں ، تے محبت د‏‏یاں کہانیاں تو‏ں ، اسيں اسلی تے کرم دا ذکر ک‏ر سکدے نيں ۔

تھیٹر

[سودھو]

آذربائیجانی تھیٹر آذربائیجان دے لوکاں د‏‏ی تخلیقی صلاحیتاں تے فن دا اک عنصر ا‏‏ے۔ 19 ويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ ، آذربائیجانی نیشنل تھیٹر مرزا فتح علی اخوندزادہ دے مزاح اُتے مبنی سی ، جو پہلے ممتاز آذربائیجانی ڈرامہ نگار ، مفکر تے فلسفی سن ۔ سب تو‏ں مشہور تھیٹر گروپ اک طویل عرصے تو‏ں تبریز وچ پرفارم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ [۱۰۸] اج ، سب تو‏ں مشہور آذربائیجانی تھیٹر آرٹسٹک گروپس جنہاں دا تعلق بابک آرٹ گروپ تو‏ں اے ، بابک نہرین نے پیش کیتے نيں ۔ ارشین مل ایلن آذربائیجانی تھیٹر د‏‏ی اہ‏م قسماں وچو‏ں اک اے جو ایران وچ پیش کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔

رقص۔

[سودھو]

آذربائیجانی رقص آذربائیجانیاں دے لوک ، قدیم تے مدھر رقص نيں۔ جو کہ مختلف قسماں وچ مرد تے سوانیاں رقاصاں د‏‏ی طرف تو‏ں مختلف محفلاں تے تہواراں جداں ایران دے آذربائیجانیاں وچ شادیاں وچ عام ا‏‏ے۔

کھانا

[سودھو]
تبریزی میٹ بالز آذربائیجان دے مشہور پکواناں وچو‏ں اک نيں۔

آذربائیجانی کھانےآں وچ ، کھانے جداں تبریزی میٹ بالز ، سبزیاں دے ٹکڑے ، پکا ہويا کیما ہويا گوشت ، جام ، پٹی ، مختلف سٹوز ، کالی پاچے ، باسٹرما ، کباب ، کباب چنجے ، آلو انڈے ، قبیلی ، آذربائیجانی سٹو ، جیز بیز ، ہور کباب سٹو ، کباب تے مصالحہ جات جداں تبریزی ، خشیل ، دومہ نج ، بسلوق ، قرابیہ ، نوگھا ، راحت الحکم ، ترخینہ ، بکلاوا ، نوڈلس ، بیکڈ بینز ، قرقہ ، ایرس ، بیکڈ چنے تے ڈوگ سوپ عام نيں۔

مشہور۔

[سودھو]

متعلقہ مضامین

[سودھو]
باب آئیکنباب ایرانی آذری‌
باب آئیکنباب ایران

نوٹ

[سودھو]
  1. ↑ "Azerbaijani (people)". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani. Retrieved on
    ۳ ستمبر ۲۰۱۳. 
  2. ↑ "Azerbaijani (آذربایجانجا دیلی / Азәрбајҹан дили / Azərbaycan dili)". omniglot. http://www.omniglot.com/writing/azeri.htm. Retrieved on
    ۳ ستمبر ۲۰۱۵. 
  3. ↑ "Iran". The World Factbook. https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html. Retrieved on
    ۲۶ اگست ۲۰۱۳. 
  4. ↑ . 
  5. ↑ ۵.۰ ۵.۱ "{{{title}}}". Iran Peoples. Looklex Encyclopaedia.  سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "Iran Peoples" defined multiple times with different content
  6. ↑ "Languages in Turkey". Ethnologue. 2013. http://www.ethnologue.com/country/tr/languages. Retrieved on
    ۲۶ اگست ۲۰۱۳. 
  7. ↑ "Immigrant Languages in Republic of Azerbaijan". Ethnologue. 2013. http://www.ethnologue.com/country/AZ. Retrieved on
    ۲۶ اگست ۲۰۱۳. 
  8. ↑ Azerbaijani diaspora in Canada – by Reza Moridi
  9. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  10. ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ ۱۰.۲ ۱۰.۳ ۱۰.۴ ۱۰.۵ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے ref99 لئی۔
  11. ↑ https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
  12. ↑ https://www.ethnologue.com/language/azb
  13. ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/iran-v1-peoples-survey#1
  14. ↑ "{{{title}}}". AZERBAIJAN i. Geography. EIr. http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i. 
  15. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے rohan.sdsu.edu لئی۔
  16. ↑ Shaffer, Brenda, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, MIT Press, 2002.
  17. ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ Atabaki, Touraj, Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran, I.B.Tauris, Aban 14, 1379 AP.
  18. ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ همان
  19. ↑ طاهری، ابوالقاسم، تریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تو‏ں مرگ شاه عباس، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص. ۱٧۸.
  20. ↑ Shah Isma'il reportedly only learned Persian as a young adult. See E.Denison Ross, "The Early years of Shah Isma'il," Journal of Royal Asiatic Society (1896), p. 288.
  21. ↑ Roger Savory, Iran Under the Safavids, (London Cambridge Press,1980), p.29.
  22. ↑ Shaffer, Brenda, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, MIT Press, p. 2002. 19.
  23. ↑ طاهری، ابوالقاسم، تریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تو‏ں مرگ شاه عباس، تهران:شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص. ۲۰۱–۲۰۰.
  24. ↑ طاهری، ابوالقاسم، تریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تو‏ں مرگ شاه عباس، تهران:شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص. ۲۰۱–۲۰۲.
  25. ↑ Struggle for Power in Iran, I.B.Tauris, Aban 14, 1379 AP.
  26. ↑ اتابکی، تورج. آذربایجان در ایران معاصر. ترجمهٔ محمد کریم اشراق. تهران: نشر توس، ۱۳٧۶. صفحه ۴۱ تو‏ں ۴۳
  27. ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ ۲۷.۲ همان. صفحهٔ ۴۳
  28. ↑ اتابکی، تورج. آذربایجان در ایران معاصر. ترجمهٔ محمد کریم اشراق. تهران: نشر توس، ۱۳٧۶. صفحه ۴۳ تو‏ں ۴۵
  29. ↑ کسروی، احمد. تریخ مشروطیت ایران چاپ چهاردهم جلد دوم ص ٧۲۶
  30. ↑ اتابکی، تورج. آذربایجان در ایران معاصر. ترجمهٔ محمد کریم اشراق. تهران: نشر توس، ۱۳٧۶. صفحهٔ ۴۵
  31. ↑ کسروی، احمد. تریخ مشروطه ایران. جلد اول، چاپ چهاردهم. تهران: نشر امیرکبیر. ۱۳۵٧. صفحهٔ ۳۰۸.
  32. ↑ Richard Cottam, Nationalism in Iran, 121
  33. ↑ Touraj Atabaki, “Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and Iranian Nationalism” in Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. London, GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001. Actual Quote:

    As far as Iran is concerned, it is widely argued that Iranian nationalism was born as a state ideology in the Reza Shah era, based on philological nationalism and as a result of his innovative success in creating a modern nation-state in Iran. However, what is often neglected is that Iranian nationalism has its roots in the political upheavals of the nineteenth century and the disintegration immediately following the Constitutional revolution of 1905– 9. It was during this period that Iranism gradually took shape as a defensive discourse for constructing a bounded territorial entity – the ‘pure Iran’ standing against all others. Consequently, over time there emerged among the country’s intelligentsia a political xenophobia which contributed to the formation of Iranian defensive nationalism. It is noteworthy that, contrary to what one might expect, many of the leading agents of the construction of an Iranian bounded territorial entity came from non Persian-speaking ethnic minorities, and the foremost were the Azerbaijanis, rather than the nation’s titular ethnic group, the Persians.

    ....

    In the middle of April 1918, the Ottoman army invaded Azerbaijan for the second time.

    …

    Contrary to their expectations, however, the Ottomans did not achieve impressive success in Azerbaijan. Although the province remained under quasi-occupation by Ottoman troops for months, attempting to win endorsement for pan-Turkism ended in failure.

    …

    The most important political development affecting the Middle East at the beginning of the twentieth century was the collapse of the Ottoman and the Russian empires. The idea of a greater homeland for all Turks was propagated by pan-Turkism, which was adopted almost at once as a main ideological pillar by the Committee of Union and Progress and somewhat later by other political caucuses in what remained of the Ottoman Empire. On the eve of World War I, pan-Turkist propaganda focused chiefly on the Turkic-speaking peoples of the southern Caucasus, in Iranian Azerbaijan and Turkistan in Central Asia, with the ultimate purpose of persuading them all to secede from the larger political entities to which they belonged and to join the new pan-Turkic homeland. Interestingly, it was this latter appeal to Iranian Azerbaijanis which, contrary to pan-Turkist intentions, caused a small group of Azerbaijani intellectuals to become the most vociferous advocates of Iran’s territorial integrity and sovereignty. If in Europe ‘romantic nationalism responded to the damage likely to be caused by modernism by providing a new and larger sense of belonging, an all-encompassing totality, which brought about new social ties, identity and meaning, and a new sense of history from one’s origin on to an illustrious future’,(42) in Iran after the Constitutional movement romantic nationalism was adopted by the Azerbaijani Democrats as a reaction to the irredentist policies threatening the country’s territorial integrity. In their view, assuring territorial integrity was a necessary first step on the road to establishing the rule of law in society and a competent modern state which would safeguard collective as well as individual rights. It was within this context that their political loyalty outweighed their other ethnic or regional affinities. The failure of the Democrats in the arena of Iranian politics after the Constitutional movement and the start of modern state-building paved the way for the emergence of the titular ethnic group’s cultural nationalism. Whereas the adoption of integrationist policies preserved Iran’s geographic integrity and provided the majority of Iranians with a secure and firm national identity, the blatant ignoring of other demands of the Constitutional movement, such as the call for formation of society based on law and order, left the country still searching for a political identity.

  34. ↑ Thomas De Waal, "The Caucasus: an introduction", Oxford University Press US, 2010. pp 87: "Soviet troops moved into Iranian, and a shored lived "Azerbaijan People's Government in Iran," led by the Iranian Azerbaijani Communist Ja'far Pishevari, was set up in Tabriz in 1945–46. But the Soviet-backed puppet state collapsed in 1946 after Soviet forces withdrew, again under Western pressure.
  35. ↑ Cold War International History Project-Collection- 1945–46 Iranian Crisis. http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&fuseaction=va2.browse&sort=Collection&item=1945-46%20Iranian%20Crisis Archived 2010-07-15 at the وے بیک مشین
  36. ↑ “As it turned out, the Soviets had to recognize that their ideas on Iran were premature. The issue of Iranian Azerbaijan became one of the opening skirmishes of the Cold War, and, largely under the Western powers' pressure, Soviet forces withdrew in 1946. The autonomous republic collapsed soon afterward, and the members of the Democratic Party took refuge in the Soviet Union, fleeing Iranian revenge.. In Tabriz, the crowds that had just recently applauded the autonomous republic were now greeting the returning Iranian troops, and Azerbaijani students publicly burned their native-language textbooks. The mass of the population was obviously not ready even for a regional self-government so long as it smacked of separatism”. (Swietochowski, Tadeusz 1989. "Islam and the Growth of National Identity in Soviet Azerbaijan", Kappeler, Andreas, Gerhard Simon, Georg Brunner eds. Muslim Communities Reemerge: Historical Perspective on Nationality, Politics, and Opposition in the Former Soviet Union and Yugoslavia. Durham: Duke University Press, pp. 46-60.)
  37. ↑ Сумбатзаде А. С. Рост торгового земледелия в Азербайджане во второй половине XIX века (К вопросу о развитии российского капитализма вширь) // Вопросы истории. — М. : Изд-во «Правда», Апрель 1958. — № 4. — С. 123.
  38. ↑ Экономический быт государственных крестьян в южной части Кубинского уезда Бакинской губернии (comp. by Yagodynsky).
  39. ↑ Реза Годс М. Иран в XX веке: политическая история. — М. : Наука, 1994. — С. 33.
  40. ↑ {{{کتاب }}}."> 
  41. ↑ {{{کتاب }}}."> 
  42. ↑ ۴۲.۰ ۴۲.۱ ۴۲.۲ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے ReferenceB لئی۔
  43. ↑ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران (تهران:۱۳۶۲)، ص ۴۵۸
  44. ↑ Farhad Malekafzali, and Robert G. Moster, "Primordial and Instrumental Identities of Ethnic Collective Movements: The Case of Azeri Nationalism," Canadian Review of Studies in Nationalism, 19, nos. 1-2 (1992): 34-35
  45. ↑ {{{کتاب }}}."> 
  46. ↑ https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0041252
  47. ↑ https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=143615
  48. ↑ https://www.bbc.com/persian/science/2012/05/120515_l10_ashrafian_clarification
  49. ↑ https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1744-313X.2007.00723.x
  50. ↑ Britannica Encyclopedia. Mehdi Bazargan.
  51. ↑ Salman J. Borhani (August 4, 2003)۔ "Are there any questions? The Azeris of modern Iran"۔ The Iranian۔ 25 اوت 2011 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 ژوئیه 2014 
  52. ↑ Teymoor Nabili (13.06.2009)۔ "Mousavi sees election hopes dashed"۔ Al Jazeera English۔ 4 فوریه 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 ژوئیه 2014 
  53. ↑ "The challenger who is poised to seize Iran's presidency"۔ The Telegraph۔ 12.06.2009۔ 4 فوریه 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 ژوئیه 2014  Born in north-western Iran in 1941, Mr Mousavi is from the country’s Azeri ethnic minority.
  54. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  55. ↑ А. М. Вартанян (2008-08-13). ""Старая гвардия" иранских консерваторов в лицах: аятолла Али Мешкини". Институт Ближнего Востока. https://web.archive.org/web/20150924033537/http://www.iimes.ru/rus/stat/2006/27-04-06c.htm. Retrieved on
    ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴. 
  56. ↑ Salman J. Borhani (August 4, 2003)۔ "Are there any questions? The Azeris of modern Iran"۔ The Iranian۔ 25 اوت 2011 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 ژوئیه 2014 
  57. ↑ Тенгиз Гудава (29.12.2010). "Азербайджанцы и мир". Радио Свободы. http://archive.svoboda.org/programs/rtl/2001/RTL.010401.asp. 
  58. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  59. ↑ ۵۹.۰ ۵۹.۱ Britanica Encyclopedia-Azerbaijani (People)
  60. ↑ ۶۰.۰۰ ۶۰.۰۱ ۶۰.۰۲ ۶۰.۰۳ ۶۰.۰۴ ۶۰.۰۵ ۶۰.۰۶ ۶۰.۰۷ ۶۰.۰۸ ۶۰.۰۹ Ethnologe-Azerbaijani South Dialect Language
  61. ↑ http://www.terrorfreetomorrow.org/upimagestft/TFT%20Iran%20Survey%20Report%200609.pdf
  62. ↑ Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran." CENTRAL ASIAN SURVEY]. ۲٧. ۱ (۲۰۰۸): p46. با اشاره به: آمارگیری از وضعیت اجتماعی اقتصادی خانوار، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲. بنا بر این منبع: در آمارگیری سال ۱۳۸۱/۲۰۰۲ در ایران، ۲۳٫۳ درصد از ایرانیان بولی مادری خود را ترکی آذربایجانی عنوان کردند. جمعیت ایران در آن سال ۶۶٬۶۲۲٬٧۰۴ نفر برآورد شده‌است.داده‌نامه سازمان سیا. که با این حساب شمار آذربایجانی‌زبانان ایران در آن سال ۱۵٬۵۲۳٬۰۹۰ نفر بوده‌است.
  63. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  64. ↑ http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/iran/ir_appen.html#table3
  65. ↑ http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf
  66. ↑ http://countrystudies.us/iran/41.htm
  67. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Iran A Country Study, Author Federal Research Division, Edition reprint, Publisher Kessinger Publishing, 2004, سانچہ:آئی ایس بی این, سانچہ:آئی ایس بی این, Length 340 pages
  68. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CFkQ6AEwCA#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z Volume 4 of Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World, James Minahan, سانچہ:آئی ایس بی این, سانچہ:آئی ایس بی این, Author James Minahan, Publisher Greenwood Publishing Group, 2002, سانچہ:آئی ایس بی این, سانچہ:آئی ایس بی این, Length 2241 pages
  69. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  70. ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/hamadan-i#
  71. ↑ http://www.hamshahrionline.ir/details/25492
  72. ↑ http://tebeyanesfahan.tebyan.net/viewPost.aspx?PostID=226095
  73. ↑ http://hamedan.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=13417
  74. ↑ تبیان به نقل از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - آستارا
  75. ↑ ۷۵.۰ ۷۵.۱ ۷۵.۲ TURKIC LANGUAGES OF PERSIA: AN OVERVIEW
  76. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  77. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  78. ↑ http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=20854
  79. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  80. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  81. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  82. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  83. ↑ ۸۳.۰ ۸۳.۱ دانشنامه ایرانیکا AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture
  84. ↑ ۸۴.۰ ۸۴.۱ Library of Congress, "Country Studies"- Iran: Azarbaijanis accessed March 2011. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "Library of Congress Iran" defined multiple times with different content
  85. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  86. ↑ National Bibliography Number: 2887141 / plan review and assess the country's culture indicators (indicators Ghyrsbty) {report}: Tehran Province / General Council of the Order of the Executive Director is responsible for planning and policy: Mansoor Vaezi; run company experienced researchers Us - سانچہ:آئی ایس بی این * Publication Status: Tehran – Institute Press book, published in 1391 * appearance: 296 p: table (the color), diagrams (colored part)
  87. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  88. ↑ Ethnologue-Languages in Republic of Azerbaijan
  89. ↑ Iran: A Vast Diaspora Abroad and Millions of Refugees at Home Migration Information
  90. ↑ Iranians in America Encyclopedia of Chicago
  91. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  92. ↑ Azerbaijani diaspora in Canada – by Reza Moridi
  93. ↑ http://www.tabnak.ir/fa/news/304222
  94. ↑ http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart/0/4194/26561
  95. ↑ Lazard, Gilbert ۱۹٧۵, “The Rise of the New Persian Language” in Frye, R. N., The Cambridge History of Iran, Vol. 4, pp. 595-632, Cambridge: Cambridge University Press. pp 599 Azarbaijan was the domain of Adhari, an important Iranian dialect which Masudi mentions together with Dari and Pahlavi.
  96. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  97. ↑ http://hamshahrionline.ir/details/98097
  98. ↑ http://farsnews.ir/newstext.php?nn=13910905000220
  99. ↑ http://www.farsnews.ir/printable.php?nn=8909200255
  100. ↑ http://ilna.ir/news/news.cfm?id=20329
  101. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  102. ↑ A.Caferoglu, "Adhari(Azeri)",in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)
  103. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  104. ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
  105. ↑ http://azerbaijans.com/content_1204_es.html
  106. ↑ Azeri Literature in Iran
  107. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  108. ↑ http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/159987

حوالے

[سودھو]


سائیٹ غلطی: <ref> ٹیگ اک ٹولی جیدا ناں "پ" اے ہیگے نیں، پر کوئی <references group="پ"/> ٹیگ نا لبھیا۔

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=ایرانی_آذری‌&oldid=663934" توں لیا