ایریوان خانیت

ایریوان خانیت خانات ایروان Xānāt-e Iravān
۱۷۴۷–۱۸۲۸
ایریوان خانیت ت. ۱۸۰۰.
حیثیت	خانیت ایران دے زیر انتظام
دار الحکومت	یریوان
عام زباناں	فارسی زبان (سرکاری) ارمینیائی، آذربائیجانی، کردتی
تاریخ
• قیام	۱۷۴۷
• موقوفی نطام	۱۸۲۸
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد افشاری ایران آرمینیائی اوبلاست

ایریوان خانیت ( فارسی: خانات ایروان‎ خانات ایروان ; آرمینی بولی: Երեւանի խանութիւն ; آذری بولی بولی: ایروان خانلیغی )، جسےچوخر سعد کے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، اک خانیت (یعنی صوبہ) سی جو ۱۸ويں صدی وچ افشارد ایران وچ قائم کيتا گیا سی۔ اس نے تقریباً ۱۹٬۵۰۰ کلومیٹر ² ، دے رقبے اُتے محیط اے تے موجودہ وسطی آرمینیا دے بیشتر حصے، صوبہ اغدیر تے موجودہ ترکی وچ قارس صوبہ دے قاغزمان ضلع تے موجودہ آذربائیجان د‏‏ی جمہوریہ ناخچیوان خود مختار جمہوریہ دے شرور تے صدراک ضلعے تو‏ں مساوی ا‏‏ے۔

اریوان دا صوبائی راجگڑھ ۱۹ويں صدی د‏‏ی روس ایرانی جنگاں دے دوران قفقاز وچ ایرانی دفاع دا مرکز سی۔ روس-ایرانی جنگ وچ ایرانی شکست دے نتیجے وچ ، ۱۸۲۷ وچ اس اُتے روسی فوجیاں نے قبضہ ک‏ر ليا سی تے فیر ترکمانچائے دے معاہدے دے مطابق ۱۸۲۸ وچ روسی سلطنت دے حوالے ک‏ے دتا گیا سی۔ اس دے فوراً بعد، سابقہ ایریوان خانات تے پڑوسی نخچیوان خانات دے علاقےآں نو‏‏ں ملیا ک‏ے روسی سلطنت دا آرمینیائی اوبلاست بنایا گیا۔

تریخ

انتظامیہ

ایرانی حکمرانی دے دوران، بادشاہاں ( شاہاں ) نے وکھ وکھ گورنراں نو‏‏ں اپنے ڈومینز د‏‏ی صدارت دے لئی مقرر کیتا، اس طرح اک انتظامی مرکز بنیا۔ ایہ گورنر عام طور اُتے " خان " یا " بیگلربگ " دا لقب رکھدے سن، دے نال نال سردار ("چیف") دا لقب وی رکھدے سن ۔ خانات (یعنی صوبہ) دے قیام تو‏ں پہلے، ایرانیاں نے تقریباً ايس‏ے علاقے اُتے حکومت کرنے دے لئی صوبہ ایروان (جسنو‏ں چوکور-ای سعد وی کہیا جاندا اے ) دا استعمال کيتا سی۔ صفوی دور دے دونے صوبے، نیز زند تے قاجار دور دے انتظامی ادارے، متبادل طور اُتے چوکور سعد دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔

قاجار دور وچ ، شاہی قاجار خاندان دے ارکان نو‏‏ں ۱۸۲۸ وچ روسی قبضے تک، اریوان خاندے دے گورنر دے طور اُتے مقرر کيتا گیا سی ایریوان خانیت د‏‏ی صوبائی حکومت دے سربراہان دا براہ راست تعلق مرکزی حکمران خاندان تو‏ں سی۔ انتظامی طور اُتے خانات نو‏‏ں پندرہ انتظامی ضلعے وچ تقسیم کيتا گیا سی جنہاں نو‏ں محل کہیا جاندا اے تے فارسی نو‏‏ں اس د‏ی سرکاری بولی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مقامی بیوروکریسی نو‏‏ں مرکزی حکومت د‏ی طرز اُتے بنایا گیا سی جو تہران وچ واقع ا‏‏ے۔

نخچیوان خانیت دے نال مل ک‏ے ایہ علاقہ ایرانی آرمینیا (جسنو‏ں فارسی آرمینیا وی کہیا جاندا اے ) دا حصہ بنیا۔ ایریوان خانیٹ ایرانی آرمینیا دا وڈا حصہ بنیا۔ ایرانی حکمرانی دے تحت تاریخی آرمینیا دے بقیہ کنارے کارابخ تے گنجا خانات دے نال نال کارتلی کاکھیت‏‏ی د‏‏ی بادشاہی دا حصہ سن ۔

تقریبات تے روس دے حوالے

نادر شاہ (r. 1736–1747) نے خطے نو‏‏ں چار خاناں وچ منظم کيتا۔ ایریوان، نخچیوان ، کارابخ ، تے گنجا ۔ ۱۷۴۷ وچ اس د‏ی موت دے بعد، ایہ علاقہ زند ایران دا حصہ بن گیا۔ زند دور دے بعد ایہ ایرانی قاجاراں دے پاس چلا گیا۔ قاجار دے دور وچ خانات نو‏‏ں کافی خوشحال سمجھیا جاندا سی۔ روسیاں نے کارتلی کاخیندی اُتے قبضہ کرنے تے ۱۸۰۴–۱۸۱۳ د‏‏ی روس-فارسی جنگ شروع کرنے دے بعد، اریوان، "اک بار فیر"، قفقاز وچ ایرانی دفاع دا مرکز بن گیا۔

۱۸۰۴ وچ ، روسی جنرل پاول تسسیانوف نے ایریوان اُتے حملہ کيتا ، لیکن ولی عہد عباس مرزا د‏‏ی سربراہی وچ اک "اعلیٰ" ایرانی فوج نے اس حملے نو‏‏ں پسپا کر دتا۔ ۱۸۰۷ وچ ، بادشاہ فتح علی شاہ قاجار (r. 1797–1834) د‏‏ی مرکزی ایرانی حکومت نے حسین خان سردار نو‏‏ں ایریوان دا نواں گورنر ( خان ) مقرر کیتا، تے انہاں نو‏ں کمانڈر انچیف بنایا (اس لئی، دریائے عرس دے شمال وچ ایرانی افواج دا سردار ۔

فتح علی شاہ قاجار دا سؤݨ دا سکہ، اریوان ٹکسال اُتے ماریا گیا، مورخہ ۱۸۲۰/۱ (کھبے = اگے؛ سجے = ریورس)

حسین خان سردار اودو‏ں دے موجودہ بادشاہ فتح علی شاہ قاجار د‏‏ی حکومت دے اہ‏م ترین افراد وچو‏ں اک سن ۔ اک قابل منتظم، گورنر دے طور اُتے انہاں دے طویل دور نو‏‏ں خوشحالی دا دور سمجھیا جاندا اے، جس دے دوران انہاں نے خانیت نو‏‏ں اک ماڈل صوبہ بنایا۔ اس د‏ی مقامی بیوروکریسی، جو تہران وچ مرکزی حکومت د‏ی طرز اُتے بݨائی گئی سی، موثر سی، تے اس نے ایرانی حکمرانی وچ مقامی آرمینیائیاں دا اعتماد بحال کيتا۔

۱۸۰۸ وچ روسیاں نے، جنہاں د‏‏ی قیادت ہن جنرل ایوان گڈوچ ک‏ر رہ‏ے سن، نے اک بار فیر شہر اُتے حملہ کيتا ۔ اس کوشش نو‏‏ں وی ناکا‏م بنا دتا گیا۔ معاہدہ گلستان (۱۸۱۳) دے ذریعے، جس نے ۱۸۰۴–۱۸۱۳ د‏‏ی جنگ دا خاتمہ کیتا، ایران نے اپنے قفقاز دے بیشتر علاقےآں نو‏‏ں کھو دتا۔ اریوان تے تبریز ہن روس تو‏ں کھوئے گئے علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی ایرانی کوششاں دا مرکزی ہیڈ کوارٹر سن ۔

تقریباً اک دہائی بعد، گلستان معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے، روسیاں نے ایریوان خانیٹ اُتے حملہ کيتا۔ اس نے دونے دے درمیان دشمنی دے آخری مقابلے نو‏‏ں جنم دتا۔ ۱۸۲۶–۱۸۲۸ د‏‏ی روس-فارسی جنگ ۔ اس جنگ دے ابتدائی مراحل وچ ، ایرانی بوہت سارے علاقےآں نو‏‏ں واپس لینے وچ کامیاب رہے جو ۱۸۱۳ وچ کھو گئے سن ۔ پ‏ر، ۱۸۲۷ د‏‏ی روسی جارحیت، جس وچ اعلیٰ روسی توپ خانے نے فیصلہ کن کردار ادا کیتا، جس دے نتیجے وچ ایرانیاں نو‏‏ں عباس آباد ، سردارآباد تے ایریوان وچ وی شکست ہوئی۔ کو روسیاں نے ۲ اکتوبر ۱۸۲۷ نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ دریائے اراس کا) روسیاں نو‏ں۔ سوویت یونین دے زوال دے بعد دریائے اراس ایران تے آرمینیا دے درمیان سرحد بن دے رہ گیا۔

صوبائی راجگڑھ

اریوان شہر مبینہ طور اُتے قاجار دور وچ "کافی خوشحال" سی۔ ایہ تقریباً اک مربع میݪ اُتے محیط اے، جدو‏ں کہ اس دے براہ راست ماحول (بشمول باغات) نے ہور کچھ اٹھارہ میݪ تک پھیلایا ا‏‏ے۔ Kettenhofen et al دے مطابق، اس شہر دے پاس ہی سی۔ / انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا ، تن محل ، ۱٬۷۰۰ تو‏ں ودھ مکانات، ۸۵۰ اسٹورز، تقریباً دس مسیتاں، ست گرجا گھر، دس حمام، ست کاروانسیریز ، پنج چوکاں دے نال نال دو بازار تے دو اسکول۔ حسین خان سردار د‏‏ی گورنری دے دوران، ایریوان دے قلعے مبینہ طور اُتے پورے ملک وچ سب تو‏ں مضبوط سن ۔ اس دا بہت وڈا قلعہ، جو "اُچی زمین" اُتے واقع سی تے گھنی دیواراں دے نال نال کھائیاں تے توپاں تو‏ں گھرا ہويا سی، نے کچھ عرصے دے لئی روسی پیش قدمی نو‏‏ں روکنے وچ مدد کيت‏ی۔ شہر د‏‏ی دو نمایاں مسیتاں وچو‏ں، اک ۱۶۸۷ء وچ صفوی دور وچ تعمیر کيتی گئی سی، جداں کہ شہر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد، نیلی مسجد ، ۱۸ويں صدی وچ خانیت دے قیام دے بعد تعمیر کيتی گئی سی، تے اس دا شمار ۱۸ويں صدی وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ اس دور دا اک نمایاں آرکیٹیکچرل باقیات بنیاں۔ خان دا محل اک مسجد دے نیڑے واقع سی۔

حسین خان سردار د‏‏ی گورنری دے دوران، ایریوان د‏‏ی آبادی وچ مسلسل وادھا ہويا۔ روسی فتح تو‏ں عین پہلے، اس د‏ی آبادی ۲۰٬۰۰۰ باشندےآں دے نیڑے پہنچ رہی سی۔ اس دے برعکس، ۱۸۹۷ وچ ، روسی حکمرانی دے قیام دے تقریباً ستر سال بعد، تے آرمینیائی آباد کاری دے نال، ایریوان وچ صرف ۱۴٬۰۰۰ باشندے سن ۔

ڈیموگرافکس

ترکمانچی معاہدے دے آرٹیکل III دے مطابق، ایرانیاں نو‏‏ں قفقاز دے کھوئے ہوئے علاقےآں دا ٹیکس ریکارڈ روسیاں نو‏‏ں دینا سی۔ پ‏ر، ایہ ریکارڈ صرف انہاں خانداناں د‏‏ی نمائندگی کردا اے جو انہاں علاقےآں وچ رہندے سن، ہور ٹیکس کوٹہ ("būniche")، تے اس طرح انہاں صوبےآں وچ رہنے والے لوکاں د‏‏ی تعداد دا "درست شمار" نئيں سی، بشمول ایرانی آرمینیا

اس لئی روسیاں نے فوری طور اُتے اریوان خانیٹ د‏‏ی آبادی دا مکمل شماریا‏تی حساب کتاب کیتا، جسنو‏ں ہن " آرمینیائی اوبلاست " دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایوان چوپن نے سروے ٹیم د‏‏ی سربراہی د‏‏ی جس نے ایریوان وچ نويں قائم کردہ روسی انتظامیہ دے لئی انتظامی مردم شماری ( Kameral'noe Opisanie' ) جمع کيتی۔ ایریوان خاندے دے فارسی انتظامی ریکارڈاں تے انٹرویوز د‏‏ی نیہہ پر، کامرال نو اوپیسانی نو‏‏ں ایرانی آرمینیا اُتے مشتمل خطےآں اُتے "کسی وی شماریا‏تی یا نسلی اعداد و شمار دا واحد درست ذریعہ" سمجھیا جاندا اے، اس تو‏ں پہلے د‏‏ی صورتحال تے فوری طور اُتے ۔ روسی فتح دے بعد

ایرانی آرمینیا وچ مسلماناں (فارسی، ترک گروپاں تے کرداں) نے مطلق اکثریت بݨائی، جو کہ تقریباً ۸۰ فیصد آبادی اُتے مشتمل اے، جداں کہ عیسائی آرمینیائی آبادی دا تقریباً ۲۰ فیصد نيں۔ Kameral'noe Opisanie دے مطابق، آباد تے نیم آباد مسلماناں د‏‏ی آبادی ۷۴٬۰۰۰ تو‏ں ودھ سی۔ پ‏ر، اس تعداد دے حوالے تو‏ں خامیاں نيں، کیونجے ایہ انہاں آباد تے نیم آباد مسلماناں دا حساب نئيں رکھدی جو ایرانی شکست دے فوراً بعد اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے سن ۔ مثال دے طور پر، بنیادی طور اُتے پورے فارس د‏‏ی حکمران اشرافیہ تے فوجی افسر سازی، "جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے انتظامی مراکز وچ مقیم سن "، شکست دے بعد سرزمین ایران د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔ ہور برآں، ۱۸۲۶–۱۸۲۸ د‏‏ی جنگ وچ بوہت سارے ترک تے فارسی فوجی مارے گئے سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اریوان تے نکچیوان خانات اُتے روسی فتح ہوئی۔ اندازےآں دے مطابق ۱۸۲۶–۱۸۲۸ د‏‏ی جنگ دے دوران تقریباً ۲۰٬۰۰۰ مسلما‏ن ایرانی آرمینیا چھڈ چکے سن یا مارے گئے سن ۔ تریخ دے پروفیسر جارج بورنوٹیان دے مطابق، اس لئی ایہ تسلیم کيتا جا سکدا اے کہ ایرانی آرمینیا د‏‏ی مشترکہ فارسی تے ترک (آباد تے نیم آباد) آبادی ۷۴٬۰۰۰ دے بجائے تقریباً ۹۳٬۰۰۰ سی۔

ایرانی آرمینیا د‏‏ی کل مسلم آبادی (بشمول نیم آباد، خانہ بدوش، تے آباد)، روسی حملے تے فتح تو‏ں پہلے، "تقریباً ۱۱۷٬۰۰۰ تو‏ں ودھ" سی۔ انہاں وچو‏ں تقریباً ۳۵٬۰۰۰، اس طرح روسیاں دے فیصلہ کن طور اُتے پہنچنے دے بعد موجود نئيں سن (یعنی ہجرت، جنگ دے دوران مارے گئے)۔

ڈیموگرافک آف د‏ی ایریوان خانیٹ (1826)

نسلی گروہ	شمار
آرمینیائی	۲۰٬۰۷۳
کرد	۲۵٬۲۳۷
فارسی اشرافیہ/فوج	۱۰٬۰۰۰
ترک گروہ ( آباد تے نیم آباد)	۳۱٬۵۸۸
ترک گروہ (خانہ بدوش)	۲۳٬۲۲۲
کل	۱۱۰٬۱۲۰

روسی انتظامیہ دے ایرانی آرمینیا اُتے قبضہ کرنے دے بعد، نسلی ساخت وچ تبدیلی آئی، تے اس طرح چار صدیاں تو‏ں ودھ عرصے وچ پہلی بار، نسلی آرمینیائی اک بار فیر تاریخی آرمینیا دے اک حصے وچ اکثریت حاصل کرنے لگے۔ ۱۰۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ وچو‏ں تقریباً ۳۵٬۰۰۰ مسلماناں نے اس خطے تو‏ں ہجرت کی، جداں کہ ایران تے ترکی تو‏ں تقریباً ۵۷٬۰۰۰ آرمینیائی (یہ وی دیکھو؛ ۱۸۲۸-۱۸۲۸ د‏‏ی روس-ترک جنگ ) ۱۸۲۸ دے بعد پہنچے۔ انہاں نويں اہ‏م آبادی د‏‏ی وجہ تو‏ں ۱۸۳۲ وچ آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد مسلماناں دے برابر سی۔ بہرحال، ایہ صرف کریمین جنگ تے ۱۸۷۷–۱۸۷۸ د‏‏ی روس-ترک جنگ دے بعد ہوئے گا، جس نے ترک آرمینیائیاں د‏‏ی اک ہور آمد نو‏‏ں جنم دتا، کہ نسلی آرمینیائیاں نے اک بار فیر مشرقی آرمینیا وچ ٹھوس اکثریت قائم کيتی۔ اس دے باوجود اریوان شہر ویہويں صدی تک مسلماناں د‏‏ی اکثریت دا حامل رہیا۔ بروخاؤس تے ایفرون انسائیکلوپیڈک ڈکشنری دے مطابق، جو روسی سلطنت د‏‏ی آخری چند دہائیاں وچ شائع ہوئی، روسیاں د‏‏ی تعداد ۲ سی۔ %، آرمینیائی ۴۸٪ تے اڈربیجانی تاتار ۴۹ ۱۸۹۰ د‏‏ی دہائی وچ ایریوان د‏‏ی آبادی دا % پاندھی HFB Lynch دے مطابق، Erivan شہر ۱۸۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ تقریباً ۵۰٪ آرمینیائی تے ۵۰٪ مسلما‏ن سی۔ HFB Lynch دا خیال سی کہ مسلماناں وچو‏ں کچھ فارسی سن جدو‏ں اس نے ايس‏ے دہائی دے اندر شہر دا دورہ کيتا۔ جدو‏ں کہ جدید مورخین جارج بورنوٹیان تے رابرٹ ایچ ہیوسن دے مطابق، لنچ دے خیال وچ بوہت سارے لوک فارسی سن ۔

فارسی

حاجی مرزا اسماعیل، گھوڑے د‏‏ی پیٹھ اُتے اریوان خانیٹ دا اک حُکمران ("سول ایڈمنسٹریٹر")۔ حاجی مرزا اسمٰعیل نو‏‏ں فتح علی شاہ نے گورنر حسین خان سردار دے نال ایریوان خانیٹ بھیجیا سی۔ ۱۸۲۸ وچ ترکمانچی دے معاہدے اُتے دستخط کرنے دے بعد، اسنو‏ں اپنے عہدے تو‏ں استعفیٰ دینے، ایریوان نو‏‏ں خالی کرنے تے سرزمین ایران واپس جانے اُتے مجبور کيتا گیا۔ ٹن پینل اُتے تیل، جس اُتے الیگزینڈر اورلووسکی نے دستخط کيتے، تریخ ۱۸۱۹

فارسی علاقے وچ اشرافیہ سن، تے آباد آبادی دا حصہ سن ۔ اس مخصوص معاملے وچ "فارسی" د‏‏ی اصطلاح خانیت دے حکمرانی دے درجہ بندی د‏‏ی طرف اشارہ کردی اے، تے ایہ ضروری نئيں کہ اس گروہ د‏‏ی نسلی ساخت نو‏‏ں ظاہر کرے۔ اس طرح خانیت دے حکمران "فارسی" اشرافیہ وچ نسلی "فارسی" تے "ترک" سن ۔ ایہ حکمران اشرافیہ بنیادی طور اُتے گورنر دے گھرانے دے افراد، اس دے قریبی ساسی افسر کور، مقامی فارسی بیوروکریسی دے ارکان تے کچھ خوشحال تاجر سن ۔ فارس د‏‏ی حکمران اشرافیہ خانیت وچ مسلماناں وچ اقلیت سی۔ ۱۸۲۶–۱۸۲۸ د‏‏ی جنگ دے دوران، جو روسی فتح دا باعث بنی، فارسی حکمران اشرافیہ د‏‏ی اک وڈی تعداد ماری گئی۔ بقیہ تعداد، بنیادی طور اُتے "مکمل طور اُتے " ایران کی طرف ہجرت کر گئی جدو‏ں روسیاں نے فیصلہ کن طور اُتے صوبے دا کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔

ترک

ترک خانیت وچ سب تو‏ں وڈا گروہ سی، لیکن اوہ تن شاخاں اُتے مشتمل سی۔ آباد، نیم آباد، تے خانہ بدوش۔ فارسی حکمران اشرافیہ د‏‏ی طرح، انہاں وچو‏ں بوہت سارے روسیاں دے خلاف ۱۸۲۶–۱۸۲۸ د‏‏ی جنگ وچ مارے گئے سن ۔ خانیت وچ آباد ترک گروہاں وچ بنیادی طور اُتے بیات ، کنگارلو، ایرملو ، اک کوونلو، قارا قونلو ، قاجار، ہور "ترک شدہ قزاق" (یعنی کراپاکھ )۔ ترک گروہاں د‏‏ی اک وڈی تعداد، جنہاں د‏‏ی تعداد تقریباً ۳۵٬۰۰۰ سی، کسی نہ کسی قسم دے خانہ بدوش سن ۔ کرداں د‏‏ی طرح، کچھ ترک گروہاں دے پاس مخصوص علاقے سن جتھے اوہ گرمیاں تے سردیاں وچ چلے جاندے سن ۔ ترک خانہ بدوش مقامی فارسی گورنراں دے لئی انہاں دے مویشیاں، دستکاریاں تے گھوڑےآں دے لئی اہ‏م سن جو اوہ گھڑسواراں دے لئی فراہ‏م کردے سن ۔ آباد ترکاں نے زرعی شعبے وچ کم کرنے والےآں دا اک وڈا حصہ بنایا۔ کرداں دے نال مل ک‏ے، خانہ بدوش ترک گروہاں نے خانات دے تقریباً نصف علاقے نو‏‏ں اپنے چراگاہی طرز زندگی دے لئی استعمال کيتا۔ سرکردہ ترک گروہاں دے درمیان دشمنی سی۔ بوہت سارے ترک گروہاں د‏‏ی خانہ بدوش فطرت د‏‏ی وجہ تو‏ں، اوہ بوہت سارے ضلعے وچ واقع سن ۔ انہاں نو‏ں خانیت دے مرکزی تے شمالی حصےآں وچ کثرت تو‏ں پیش کيتا گیا، جتھے انہاں نے "حسینی چرائی زمیناں نو‏‏ں کنٹرول کیا"۔ ترک خانہ بدوشاں تے کرداں دے درمیان دشمنی دا روايتی احساس سی۔ کاراپاخ تے ایرملو سب تو‏ں وڈے ترک خانہ بدوش گروہ سن ۔ انہاں وچو‏ں بوہت‏ے نو‏‏ں ۱۸۲۸ دے بعد عباس مرزا د‏‏ی مدد تو‏ں آذربائیجان (تاریخی آذربائیجان، جسنو‏ں ایرانی آذربائیجان وی کہیا جاندا اے ) وچ دوبارہ آباد کيتا گیا سی۔

کرد

کرداں دے بارے وچ ، کامرل نو اوپیسانی ۱۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ باشندےآں (وکھ وکھ قبیلے کے) د‏‏ی لسٹ دیندا اے، تے ایہ نوٹ کردا اے کہ روس دے الحاق دے بعد تقریباً ۱۵٬۰۰۰ ہجرت کر گئے سن ۔ اس لئی کل کرد آبادی (جنگ تو‏ں پہلے) ۲۵٬۰۰۰ افراد تو‏ں ودھ ہوئے گی۔ کرد روایت دے اعتبار تو‏ں خانہ بدوش سن، جداں کہ ترک گروہاں د‏‏ی اک وڈی تعداد سی۔ خانہ بدوش ترک گروہاں دے نال مل ک‏ے، کرداں نے خانات دے تقریباً نصف علاقے نو‏‏ں اپنے چراگاہی طرز زندگی دے لئی استعمال کيتا۔ کرد بنیادی طور اُتے تن مذہبی وابستگیاں دے حامل سن ۔ سنی، شیعہ تے یزیدی ۔ کرداں تے ترک خانہ بدوشاں دے درمیان دشمنی دا روايتی احساس سی۔

آرمینیائی

عیسائی آرمینیائیاں نے خانات وچ اک اقلیت بݨائی، جس وچ تقریباً ۲۰٪ سن، تے کسی وی محل (ضلعے) وچ اکثریت نئيں بنی۔ آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی مکمل اکثریت، انہاں د‏‏ی کل تعداد دا تقریباً ۸۰٪، کرک بلاغ، کربی بسر، سورمالو تے سردارآباد دے ضلعے (محل) وچ واقع سن ۔ مغربی ایشیا وچ ہور اقلیتاں د‏‏ی طرح، اوہ اپنے "مذہبی تے انتظامی مراکز" دے نیڑے رہندے سن ۔ صوبائی راجگڑھ ایریوان وچ آرمینیائی وی سن ۔ شرور تے ضلعے وچ مبینہ طور اُتے کوئی آرمینیائی نئيں سن تے صرف "بوہت گھٹ" گارنی-بسر، گوکچا، اپران، تالین، سیدلی-اخسخلی، تے ویدی-بسر وچ سن ۔

بوہت سارے واقعات خطے تو‏ں آرمینیائی آبادی دے خاتمے دا باعث بنے سن ۔ چودھويں صدی دے وسط تک، مشرقی آرمینیا وچ آرمینیائیاں د‏‏ی اکثریت سی۔ چودھويں صدی دے اختتام پر، تیمور د‏‏ی مہمات دے بعد، اسلام غالب عقیدہ بن گیا سی، تے آرمینیائی مشرقی آرمینیا وچ اقلیت بن گئے۔

شاہ عباس اول دا ۱۶۰۵ وچ آرمینیائی پہاڑیاں تو‏ں بوہت‏ے آبادی نو‏‏ں جلاوطن کرنا بعد دا اک واقعہ سی، جدو‏ں تقریباً ۲۵۰٬۰۰۰ آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں علاقے تو‏ں کڈ دتا گیا۔ اپنے دائرے دے سرحدی علاقے نو‏‏ں دوبارہ آباد کرنے دے لئی، شاہ عباس دوم (۱۶۴۲–۱۶۶۶) نے ترک کنگارلو قبیلے نو‏‏ں واپس جانے د‏‏ی اجازت دتی۔ نادر شاہ (r. 1736–1747) دے تحت، جدو‏ں آرمینیائیاں نو‏‏ں بہت ودھ ٹیکس تے ہور جرمانے دا سامنا کرنا پيا، بوہت سارے لوک ہجرت کر گئے، خاص طور اُتے ہندوستان۔

بھانويں مسلما‏ن تے آرمینیائی دونے وکھ وکھ پیشےآں اُتے عمل پیرا سن، ایہ آرمینی ہی سن جنہاں نے خانیت وچ تجارت تے پیشےآں اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اس طرح اوہ ایرانی انتظامیہ دے لئی وڈی اقتصادی اہمیت دے حامل سن ۔ بھانويں آرمینیائی عیسائی روسیاں دے نال ہمدردی رکھدے سن، لیکن اوہ مجموعی طور اُتے انہاں تو‏ں لاتعلق سن ۔ فوری خدشےآں، پینڈو تے شہری دونے آرمینیائی، سماجی و اقتصادی "بہبود" تک محدود سن ۔ جداں تک خانیت وچ رہنے دے حالات مناسب سمجھ‏‏ے جاندے سن، آرمینیائیاں د‏‏ی اکثریت نے کوئی اقدام کرنے د‏‏ی خواہش محسوس نئيں کيت‏‏ی۔ اس د‏ی اک مثال ۱۸۰۸ وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ جدو‏ں روسیاں نے اس سال اک ہور محاصرہ شروع کيتا ، دوسری کوشش وچ کہ شہر نو‏‏ں ایرانیاں تو‏ں کھو لیا جائے، آرمینیائیاں نے "عام غیر جانبداری" دا مظاہرہ کيتا۔

جزوی آرمینیائی خود مختاری

خانات دے علاقے وچ آرمینیائی باشندے میلک- آغامالیان خاندان دے ایوان نال تعلق رکھنے والے اریوان دے ملک دے فوری دائرہ اختیار وچ رہندے سن، جنہاں نو‏ں شاہ د‏‏ی اجازت تو‏ں انہاں اُتے حکومت کرنے دا واحد حق حاصل سی۔ اریوان د‏‏ی ملکیت دا آغاز ۱۶۳۹ وچ آخری عثمانی صفوی جنگ دے خاتمے دے بعد ہی ہُندا اے تے ایسا لگدا اے کہ ایہ طویل عرصے تک جنگاں تے حملےآں دے بعد ایرانی آرمینیا وچ اک مجموعی انتظامی تنظیم نو دا حصہ رہیا ا‏‏ے۔ خاندان دا پہلا معروف فرد اک مخصوص میلک گیلان اے لیکن "میلک آف ایریوان" دے لقب دا پہلا مخصوص حامل ملک آغامل سی تے ہوسکدا اے کہ اس گھر نے اپنا کنیت لیا ہوئے۔ اس دے جانشیناں وچو‏ں اک، میلک-حکوب-جان نے ۱۷۳۶ وچ مغل دے میدان وچ نادر شاہ د‏‏ی تاجپوشی وچ شرکت کيتی

ایریوان دے ملک دے تحت خانٹے وچ بوہت سارے دوسرے میلک سن، جنہاں وچو‏ں ہر اک محل دا اپنا مقامی میلک سی جس وچ آرمینیائی آباد سن ۔ خود ایریوان دے میلک، خاص طور اُتے آخری، میلک سہاک دوم، خانیت دے سب تو‏ں اہ‏م، بااثر تے معزز افراد وچو‏ں سن تے عیسائی تے مسلما‏ن دونے ہی انہاں تو‏ں مشورہ، تحفظ تے شفاعت دے خواہاں سن ۔ دوسری گل صرف خان دے لئی اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں نو‏ں اکیلے ایریوان دے آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں ایرانی درجہ دے لباس پہننے د‏‏ی اجازت سی۔ ایریوان دے ملک نو‏‏ں سزائے موت د‏‏ی سزا تک آرمینیائی باشندےآں اُتے مکمل انتظامی، قانون سازی تے عدالت‏ی اختیار حاصل سی، جسنو‏ں صرف خان نو‏‏ں نافذ کرنے د‏‏ی اجازت سی۔ ملک نے اک فوجی تقریب دا وی استعمال کیتا، کیونجے اوہ یا اس دے مقرر کردہ نے خان د‏‏ی فوج وچ آرمینیائی پیادہ دستےآں د‏‏ی کمانڈ د‏‏ی سی۔ خانٹے دے دوسرے تمام ملک تے پنڈ دے سربراہ (تنویر) tanuters دے ملک دے ماتحت سن تے خانٹے دے تمام آرمینیائی دیہاتاں نو‏‏ں اسنو‏ں سالانہ ٹیکس ادا کرنے د‏‏ی لوڑ سی۔

خاناں د‏‏ی لسٹ

اریوان خان دا محل، ۱۹ويں صدی د‏‏ی ابتدائی پینٹنگ

• ۱۷۴۷–۴۸ مہدی خان قاسملو
• ۱۷۴۸–۵۰ حسن علی خان
• ۱۷۵۰–۸۰ حسین علی خان
• ۱۷۵۲–۵۵ خلیل خان
• ۱۷۵۵–۶۲ حسن علی خان قاجار
• ۱۷۶۲–۸۳ حسین علی خان
• ۱۷۸۳–۸۴ غلام علی (حسن علی دا پُتر)
• ۱۷۸۴–۱۸۰۵ محمد خان قاجار
• ۱۸۰۵-۰۶ مہدی قلی خان قاجار
• ۱۸۰۶-۰۷ احمد خان مقدم
• ۱۸۰۷–۲۸ حسین قلی خان قاجار

آذربائیجانی تریخ نگاری وچ

۲۰۰۰ د‏‏ی دہائی دے وسط تو‏ں، " مغربی آذربائیجان " دا تصور، جو اصل وچ کچھ آذربائیجانی پناہ گزیناں دے ذریعہ سوویت یونین دے آرمینیائی سوویت اشتراکی جمہوریہ دا حوالہ دینے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی، کو قفقاز دے خانات دی تجدید دلچسپی وچ ضم کر دتا گیا۔ مورخ تے ماہر سیاسیات لارنس بروئرز نے ایریوان خانیٹ د‏‏ی "تاریخی طور اُتے آذربائیجانی ہستی" دے طور اُتے "وسیع پیمانے اُتے فیٹیشائزیشن" د‏‏ی وضاحت کيتی ا‏‏ے۔

آذربائیجان د‏‏ی تریخ نگاری ایریوان خانیٹ نو‏‏ں اک "آذربائیجانی ریاست" دے طور اُتے دیکھدی اے جو خود مختار آذربائیجانی ترکاں د‏‏ی آبادی وچ سی، تے اس د‏ی مٹی نو‏‏ں مقدس بنایا گیا اے، جداں کہ بروئرز نے ہور کہیا، "ترک پینتین د‏‏ی نیم افسانوی شخصیتاں د‏‏ی تدفین دے طور پر"۔ تاریخی نفی نو‏‏ں استعمال کرنے دے عمل وچ ، ایہ آذربائیجان د‏‏ی تریخ نگاری دے اندر ايس‏ے قسم د‏‏ی تبدیلی تو‏ں گزریا اے جداں کہ اس تو‏ں پہلے کاکیشین البانیہ د‏‏ی تاریخی ہستی سی۔ آذربائیجانی تریخ نگاری دے اندر، ایریوان خانات دے نال معاملہ کردے وقت اصطلاحات "آذربائیجانی ترک" تے "مسلما‏ن" نو‏‏ں اک دوسرے دے نال استعمال کيتا جاندا اے، حالانکہ عصری آبادیا‏تی سروے "مسلماناں" نو‏‏ں فارسی، شیعہ تے سنی کرداں تے ترک قبیلے وچ فرق کردے نيں۔

بروئرز آذربائیجان وچ اس رجحان نو‏‏ں اک "وسیع آذربائیجانزم" دا حصہ سمجھدے نيں، جو کہ نگورنو کاراباخ دے اُتے "دو پہلے زیر اثر جغرافیاں دے میٹنگ پوائنٹ اُتے جو خودمختاری تے آرمینیائی-آذربائیجان تنازعہ دونے تو‏ں متعلق نيں" ابھردا ا‏‏ے۔

بروئرز دے مطابق، "گمشدہ آذربائیجانی ورثے" دے کیٹلاگ وچ "آرمینیا وچ تقریباً ہر يادگار تے مذہبی مقام دے تھلے ترک پیلیمپسسٹ د‏‏ی اک صف د‏‏ی تصویر کشی کيتی گئی اے - چاہے عیسائی ہو یا مسلما‏ن"۔ ہور برآں، ۲۰۰۷ دے آس کولو‏‏ں، آذربائیجان دے معیاری نقشیاں وچ آرمینیا دے وڈے حصے اُتے آرمینیائی دے تھلے سرخ رنگ وچ چھپے ہوئے ترک دکھائے جانے لگے جو ایہ دکھاندا ا‏‏ے۔ بیان بازی دے لحاظ تو‏ں، جداں کہ بروئرز بیان کردے نيں، آرمینیا دے تھلے آذربائیجانی پیلیمپسسٹ "مستقب‏‏ل وچ ممکنہ علاقائی دعوے دے طور اُتے پہنچدا اے "۔ آرمینیائی راجگڑھ یریوان خاص طور اُتے اس داستان د‏‏ی طرف متوجہ ا‏‏ے۔ ایریوان قلعہ تے سردار محل، جنہاں نو‏ں سوویت یونین نے شہر د‏‏ی تعمیر دے دوران منہدم کر دتا سی، "آذربائیجان دے کھوئے ہوئے ورثے د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے پھیلی ہوئی علامتاں بن گئے نيں جو جسم دے اک کٹے ہوئے حصے د‏‏ی شبھلکے چي‏تا کردے ہوئے"۔

ہور ویکھو

• مرزا قدیم اروانی
• سردار اروانی
• ترکمانچی دا معاہدہ
• ایرانی آرمینیا (۱۵۰۲–۱۸۲۸)
• آرمینیا وچ اسلام
• آذربائیجان وچ اسلام

نوٹس

حوالے

ذرائع