سوویت اتحاد دی تحلیل

Dissolution of the Soviet Union

The former Soviet republics after the USSR's collapse
تریخ	1990–1991
تھاں	سوویت اتحاد
شرکا	Nations of the Soviet Union Soviet government Governments of the سوویت اتحاد د‏‏ی جمہوریات Governments of the سوویت اتحاد د‏‏ی خود مختار سوویت اشتراکی جمہوریتاں اشتمالیت, قوم پرستی and آزاد خیالی opposition
ماحصل	Dissolution of the Soviet Union into سوویت ریاستاں and numerous self-proclaimed states Establishment of the آزاد ریاستاں د‏‏ی دولت مشترکہ Numerous military conflicts and ethnic clashes unfold during and after the dissolution Republics move to adopt free-market economies Ruble zone active in most of the new-born states in 1992–94 Unified Armed Forces divided during 1992 and 1993 Black Sea Fleet partitioned between روس and یوکرین in 1997 Conclusion of the سرد جنگ بالٹک ریاستاں and the former مشرقی اتحاد join یورپی اتحاد and تنظیم معاہدہ شمالی اوقیانوس جارجیا and Ukraine move towards EU and NATO membership ترکمانستان declares the principle of neutrality Belovezha Accords, reached after the 2014 Crimean crisis

سوویت یونین د‏‏ی تحلیل سوویت سوشلسٹ جمہوریہ (یو ایس ایس آر) د‏‏ی یونین دے اندر اندرونی تحلیل دا عمل سی ، جو 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ مختلف حلقہ جمہوریہ وچ ودھدی ہوئی بدامنی دے نال شروع ہويا سی تے 26 دسمبر نو‏‏ں ختم ہويا سی۔ 1991 وچ ، جدو‏ں سپریم سوویت یونین نے خود ہی اپنا وجود ختم کرنے دا ووٹ دتا۔

حصہ
تاریخ سوویت اتحاد
تریخ Russia Moscow Kiev Minsk سوویت اتحاد د‏‏ی جمہوریات سوویت ریاستاں
1917–1927: تشکیلات انقلاب روس روسی خانہ جنگی New Economic Policy 1922 Treaty National delimitation
1927–1953: سٹالنسٹ ڈکٹیٹرشپ Socialism in one country عظيم دہشت Soviet famine of 1932–33 Holodomor Kazakhstan famine of 1932–1933 World War II Molotov–Ribbentrop Pact Great Patriotic War Operation Barbarossa Occupation of the Baltic states Soviet occupation of Bessarabia and Northern Bukovina Battle of Berlin Soviet invasion of Manchuria Soviet deportations Soviet famine of 1946–47 سرد جنگ جنگ کوریا پہلی ہند چین جنگ
1953–1964: خروشچیف تھاو Berlin blockade 1954 transfer of Crimea Khrushchev Thaw "On the Cult of Personality and Its Consequences" We will bury you 9 March riots Hungarian Revolution of 1956 Wage reforms Cuban Revolution Sino-Soviet split Space program Cuban Missile Crisis
1964–1985: جمود دا دور Brezhnev Doctrine Era of Stagnation 50th anniversary of the Armenian Genocide protests 6 روزہ جنگ Détente جنگ ویت نام Laotian Civil War Operation Menu Cambodian Civil War Fall of Saigon جنگ یوم کپور Prague Spring Warsaw Pact invasion of Czechoslovakia Wars in Africa Angolan War of Independence Angolan Civil War Mozambican War of Independence Mozambican Civil War South African Border War Rhodesian Bush War Cambodian-Vietnamese War افغانستان وچ سوویت جنگ 1980ء گرمائی اولمپکس Olympic boycotts 1980 Olympic boycott 1984 Olympic boycott Polish strike Death and funeral of Brezhnev
1985–1991: پیریستروئیکا تے زوال Invasion of Grenada گلاسنوست پیریستروئیکا Gulf War افغانستان تو‏ں سوویت انخلاء Singing Revolution Estonian Sovereignty Declaration Baltic Way Act of the Re-Establishment of the State of Lithuania On the Restoration of Independence of the Republic of Latvia 1989 دے انقلابات Pan-European picnic Die Wende Peaceful Revolution Falling of the Berlin Wall مخملی انقلاب End of communist rule in Hungary Romanian Revolution جرمن اتحاد مکرر سوویت اتحاد د‏‏ی تحلیل Jeltoqsan Nagorno-Karabakh War 9 April tragedy Black January Osh riots War of Laws Dushanbe riots January Events The Barricades Referendum Union of Sovereign States August Coup Ukrainian independence referendum Belavezha Accords Alma-Ata Protocol
سویت لیڈر شپ ولادیمیر لینن جوزف استالن Malenkov نکیتا خروشچیف Brezhnev Andropov Chernenko میخائل گورباچوف List of troikas
متعلقہ موضوعات Culture Economy Education Geography History 1917–1927 1927–1953 1953–1964 1964–1982 1982–1991 Leadership Politics
بوآ Soviet Union

مشرقی اتحاد
سوویت اتحاد د‏‏ی جمہوریات آرمینیائی سوویت اشتراکی جمہوریہ آذربائیجان سوویت اشتراکی جمہوریہ بیلاروسی سوویت اشتراکی جمہوریہ استونیائی سوویت اشتراکی جمہوریہ جارجیائی سوویت اشتراکی جمہوریہ قازق سوویت اشتراکی جمہوریہ کرغیز سوویت اشتراکی جمہوریہ لیٹویائی سوویت اشتراکی جمہوریہ لیتھوینیائی سوویت اشتراکی جمہوریہ مالدویائی سوویت اشتراکی جمہوریہ روسی سوویت وفاقی اشتراکی جمہوریہ تاجک سوویت اشتراکی جمہوریہ ترکمان سوویت اشتراکی جمہوریہ یوکرینی سوویت اشتراکی جمہوریہ ازبک سوویت اشتراکی جمہوریہ
اتحادی ریاستاں جمہوری جمہوریہ افغانستان عوامی اشتراکی جمہوریہ البانیا (Until 1961) Angola عوامی جمہوریہ بینن عوامی جمہوریہ بلغاریہ چین (1961 تک) عوامی جمہوریہ کانگو کیوبا Czechoslovakia مشرقی جرمنی Ethiopia Grenada Hungary Kampuchea لاؤس Mongolia عوامی جمہوریہ موزنبیق شمالی کوریا عوامی جمہوریہ پولینڈ اشتراکی جمہوریہ رومانیہ صومالی جمہوری جمہوریہ عوامی جمہوری جمہوریہ یمن ویت نام (شمالی ویت نام) اشتراکی وفاقی جمہوریہ یوگوسلاویہ ( 1948 تک)
متعلقہ تنظیماں Cominform Comecon وارسا معاہدہ World Federation of Trade Unions World Federation of Democratic Youth
اختلاف و مخالفت Anti-Soviet partisans Albania Bulgaria Croatia Estonia Latvia Lithuania Poland Romania Serbia Ukraine Guerrilla war in the Baltic states Forest Brothers Operation Jungle Soviet occupation احتجاج تے بغاوتاں Plzeň 1953 East Germany 1953 Georgia 1956 Poznań 1956 Hungary 1956 Novocherkassk 1962 Czechoslovakia 1968 Invasion Red Square 1968 Charter 77 (Czechoslovakia) Solidarity (Poland) Jeltoqsan (Kazakhstan) Braşov rebellion (Romania) January Events (Lithuania) The Barricades (Latvia) April 9 tragedy (Georgia) Black January (Azerbaijan)
سرد جنگ واقعات مارشل منصوبہ Czechoslovak coup Tito–Stalin split برلن ناکہ بندی Korean War Secret Speech Sino-Soviet split Soviet–Albanian split دیوار برلن Cuban Missile Crisis جنگ ویت نام Cuban intervention in Angola افغانستان وچ سوویت جنگ 1980ء گرمائی اولمپکس 1984ء گرمائی اولمپکس جنگ خلیج
زوال Singing Revolution Polish Round Table Agreement 1989 دے انقلابات Fall of the Berlin Wall January Events in Latvia Breakup of Yugoslavia Yugoslav Wars سوویت اتحاد د‏‏ی تحلیل Post-Soviet conflicts Fall of communism in Albania چیکوسلواکي‏‏ا د‏‏ی تحلیل

1991 اگست د‏‏ی بغاوت د‏‏ی ناکامی ، جدو‏ں سوویت حکومت تے فوج دے اشرافیہ نے صدر میخائل گورباچوف نو‏‏ں معزول کرنے تے ناں نہاد " خودمختاری د‏‏ی پریڈ " نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ماسکو وچ مرکزی حکومت مکمل طور اُتے ختم گئی ، تے سوویت جمہوریاواں نے اگلے دناں تے مہینےآں وچ آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ ۔ بالٹک ریاستاں ( لیتھوانیا ، لٹویا ، تے ایسٹونیا ) د‏‏ی علیحدگی نو‏‏ں ستمبر 1991 وچ سوویت حکومت نے تسلیم کرلیا سی۔ بیلویزا معاہداں اُتے روس ، یوکرین ، تے بیلاروس دی جمہوریہ نے 8 دسمبر نو‏‏ں اک دوسرے د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے تے دولت مشترکہ د‏‏ی آزاد ریاستاں (سی آئی ایس) نو‏‏ں تشکیل دیندے ہوئے دستخط کیتے سن ۔ باقی جمہوریہ ، جارجیا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، 21 دسمبر نو‏‏ں الما اتا پروٹوکول اُتے دستخط کرکے سی آئی ایس وچ شامل ہوگئياں ۔

25 دسمبر نو‏‏ں ، گورباچوف نے استعفیٰ دے دتا ، اپنے دفتر نو‏‏ں ناپید کردتا ، تے اس دے اختیارات بشمول جوہری لانچ کوڈاں اُتے قابو پانے کے، روسی فیڈریشن دے پہلے صدر ، بورس یلسن ، دے حوالے ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس شام 7:32 دے وقت ، سوویت پرچم نو‏‏ں آخری بار کریملن تو‏ں تھلے اتارا گیا سی تے روسی تاریخی جھنڈے تو‏ں تبدیل کيت‏‏ا گیا سی۔ اگلے ہی دن ، سپریم سوویت کیخود مختار اقتدار د‏‏ی منظوری دے لئی ڈیکلیریشن 42-ایچ وچ ، سوویت یونین نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے تحلیل کردے ہوئے ، سوویت جمہوریاواں د‏‏ی باضابطہ خودمختاری د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم کيت‏‏ا گیا۔ 1989 د‏‏ی انقلابات تے یو ایس ایس آر د‏‏ی تحلیل دونے ہی سرد جنگ دے خاتمے د‏‏ی علامت سن۔

متعدد سابقہ سوویت جمہوریاؤں نے روس دے نال نیڑےی روابط برقرار رکھے نيں تے اقتصادی تے سلامتی تعاون نو‏‏ں ودھانے دے لئی کثیرالجہ‏تی تنظیماں جداں سی آئی ایس ، یوریشین اکنامک کمیونٹی ، یونین اسٹیٹ ، یوریشین کسٹم یونین ، تے یوریشین اکنامک یونین تشکیل دتے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری طرف ، بالٹک ریاستاں نے نیٹو تے یوروپی یونین وچ شمولیت اختیار کيتی اے ، جدو‏ں کہ جارجیا تے یوکرین ايس‏ے طرح تو‏ں چلنے وچ دلچسپی دا اظہار کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔

پس منظر

1985

ماسکو: میخائل گورباچوف جنرل سکریٹری منتخب ہوئے

میخائل گورباچوف 1987 وچ

میخائل گورباچوف نو‏‏ں 11 مارچ 1985 نو‏‏ں پولٹ بیورو نے پیش رو کونسٹینٹن چرنینکو د‏‏ی 73 سال د‏‏ی عمر وچ موت دے تن گھینٹے بعد ہی جنرل سکریٹری منتخب کيت‏‏ا سی۔ گورباچوف ، جنہاں د‏‏ی عمر 54 سال سی، پولٹ بیورو دے سب تو‏ں کم عمر رکن سن ۔ جنرل سکریٹری د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں دا ابتدائی ہدف سوویت معیشت د‏‏ی بحالی سی ، تے انہاں نو‏ں احساس ہويا کہ ایسا کرنے دے لئی بنیادی سیاسی تے معاشرتی ڈھانچے وچ اصلاح د‏‏ی ضرورت ہوئے گی۔ انہاں اصلاحات دا آغاز بریزنیف دور دے اعلیٰ عہدے داراں دے اہلکاراں د‏‏ی تبدیلیاں تو‏ں ہويا جو سیاسی تے معاشی تبدیلی وچ رکاوٹ دا باعث سن ۔ 23 اپریل ، 1985 نو‏‏ں ، گورباچوف ، پولٹ بیوروماں دو ممبران ، ایگور لیگاشیف تے نیکولائی ریزکوف نو‏‏ں مکمل ممبر د‏‏ی حیثیت تو‏ں لے ک‏ے آئے۔ انہاں نے دے جی بی ہیڈ وکٹر چیبرکوف نو‏‏ں امیدوار تو‏ں مکمل ممبر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ترقی دے ک‏ے تے وزیر دفاع مارشل سرگئی سوکولوف نو‏‏ں پولیٹ بیورو دے امیدوار دے عہدے اُتے تعینات کرکے "اقتدار" د‏‏ی وزارتاں نو‏‏ں خوش رکھیا۔

پر ، اس لبرلائزیشن نے سوویت یونین دے اندر قوم پرست تحریکاں تے نسلی تنازعات نو‏‏ں پروان چڑھایا۔ اس نے بالواسطہ طور پر 1989 د‏‏ی انقلاباں دی وی راہنمائی د‏‏ی ، جس وچ وارسا معاہدے دی سوویت حکومت تو‏ں مسلط سوشلسٹ حکومتاں نو‏‏ں پرامن طور اُتے ختم کيت‏‏ا گیا ( رومانیہ د‏‏ی قابل ذکر رعایت دے نال ) ، جس دے نتیجے وچ گورباچوف اُتے سوویت یونین د‏‏ی آئینی جمہوریاواں دے لئی زیادہ تو‏ں زیادہ جمہوریت تے خود مختاری نو‏‏ں متعارف کرانے دے لئی دباؤ وچ اضافہ ہويا۔ ۔ گورباچوف د‏‏ی قیادت وچ ، سوویت یونین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی (سی پی ایس یو) نے 1989 وچ اک نويں مرکزی مقننہ ، کانگریس آف پیپلز ڈپٹی تک محدود مسابقتی انتخابات متعارف کروائے (اگرچہ 1990 تک ہور سیاسی جماعتاں اُتے پابندی ختم نئيں کيت‏‏ی گئی تھی)۔

مئی 1985 وچ ، گورباچوف نے لینن گراڈ وچ اک تقریر د‏‏ی جس وچ وڈے پیمانے اُتے شراب نوشی تو‏ں نمٹنے دے لئی اصلاحات تے الکحل مخالف مہم د‏‏ی حمایت کيتی گئی۔ ووڈکا ، شراب تے بیئر د‏‏ی قیمتاں ودھائی گئياں ، جس دا مقصد شراب د‏‏ی قیمت وچ اضافہ کرکے شراب پینے د‏‏ی حوصلہ شکنی کرنا سی۔ راشننگ پروگرام وی متعارف کرایا گیا سی ، جتھ‏ے شہریاں نو‏‏ں پنچ کارڈ تفویض کیتے گئے سن جس وچ دسیا گیا سی کہ اوہ اک مقررہ وقت وچ کِنّی شراب خرید سکدے ني‏‏‏‏ں۔ راشن د‏‏ی زیادہ تر قسماں دے برعکس ، جو عام طور اُتے قلیل اشیا دے تحفظ دے لئی حکمت عملی دے طور اُتے اپنایا جاندا اے ، ایہ شراب نوشی نو‏‏ں کم کرنے دے واضح مقصد دے نال فروخت نو‏‏ں روکنے دے لئی کيت‏‏ا گیا سی۔ گورباچوف دے اس منصوبے وچ بل بورڈز وی شامل نيں جنہاں نے غصے نو‏‏ں فروغ دتا ، عوامی شراب نوشی دے جرمانے وچ اضافہ ، تے پرانی فلماں دے شراب پینے دے مناظر د‏‏ی سنسرشپ وی شامل سی۔ اس دا عکس پہلی بار جنگ عظیم دے دوران زار نکولس دوم دا پروگرام سی ، جس دا مقصد جنگ کيت‏ی کوششاں نو‏‏ں تقویت دینے دے لئی شراب نوشی نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ اُتے ، اس پہلے د‏‏ی کوشش دا مقصد وی اناج نو‏‏ں صرف انتہائی ضروری مقاصد دے لئی محفوظ کرنا سی ، جو گورباچوف دے پروگرام وچ اک مقصد ثابت نئيں ہويا سی۔

گورباچوف نو‏‏ں جلد ہی اپنی ممانعت اُتے ايس‏ے منفی معاشی ردعمل دا سامنا کرنا پيا جداں کہ آخری زار د‏‏ی طرح سی۔ الیگزنڈر یاکووف دے مطابق ، شراب دے استعمال نو‏‏ں ختم کرنا ریاستی بجٹ دے لئی اک سنگین دھچکيا سی ، جنھاں نے نوٹ کيت‏‏ا کہ شراب ٹیکس د‏‏ی سالانہ وصولی وچ 100   ارب روبل د‏‏ی کمی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ ۔ شراب د‏‏ی فروخت بلیک مارکیٹ وچ منتقل ہوگئی تے چاندنی زیادہ روشن ہوگئی کیونجے کچھ نے آبائی آلواں تو‏ں "باتھ ٹب ووڈکا" بنا دتا۔ غریب ، کم پڑھے لکھے سوویت باشندےآں نے کیل پالش ہٹانے ، شراب نوشی ، یا مرداں دے کولون جداں غیر صحت مند متبادل شراب پینے دا سہارا لیا ، جس دے نتیجے وچ زہر آلودگی دے بڑھدے ہوئے معاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں روس دے صحت د‏‏ی دیکھ بھال دے شعبے اُتے اک ہور بجھ پڑدا ا‏‏ے۔ انہاں اصلاحات دا بنیادی مقصد بعد وچ ہونے والی اصلاحات دے برعکس موجودہ کمانڈ معیشت نو‏‏ں اگے بڑھانا سی ، جس دا رجحان مارکیٹ سوشلزم د‏‏ی طرف سی ۔

یکم جولائ‏ی ، 1985 نو‏‏ں ، گورباچوف نے جارجیائی کمیونسٹ پارٹی دے پہلے سکریٹری ایڈورڈ شیورڈناڈزے نو‏‏ں پولیٹ بیورو دا مکمل ممبر بنا دتا ، تے اگلے ہی دن نے انہاں نو‏ں دیرینہ وزیر خارجہ آندرے گرومائکو د‏‏ی جگہ اُتے ، وزیر خارجہ مقرر کيت‏‏ا۔ مؤخر الذکر ، مغرب وچ "مسٹر نیئت" د‏‏ی حیثیت تو‏ں ناپسندیدہ ، وزیر خارجہ امور د‏‏ی حیثیت تو‏ں 28 سال خدمات انجام دے چکے ني‏‏‏‏ں۔ گرومیکو نو‏‏ں وڈی حد تک رسمی طور اُتے سپریم سوویت (سرکاری طور اُتے سوویت ہیڈ آف اسٹیٹ) دے صدر دے عہدے اُتے فائز کردتا گیا ، کیونجے اوہ اک "پرانے مفکر" سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ یکم جولائ‏ی نو‏‏ں وی   ، گورباچوف نے پولٹ بیورو تو‏ں گریگوری رومانوف نو‏‏ں ہٹا کر اپنے مرکزی حریف نو‏‏ں ہٹادتا تے اوہ بورس یلسن تے لیب زائکوف نو‏‏ں سی پی ایس یو سنٹرل کمیٹی سیکرٹریٹ وچ لیایا۔

1985 دے موسم خزاں وچ ، گورباچوف نے کم عمر تے زیادہ طاقت ور مرداں نو‏‏ں حکومت وچ لیانا جاری رکھیا۔ 27 ستمبر نو‏‏ں 55 سالہ نکولائی ریزکوف 79 سالہ نکولائی تیخونوف نو‏‏ں بطور وزراء د‏‏ی کونسل دے چیئرمین تبدیل کيت‏‏ا، مؤثر سوویت وزیر اعظم تے 14 اکتوبر، نکولائی تالیزن نو‏‏ں نکولائی بائیباکوف تو‏ں ریاستی پلاننگ کمیٹی (GOSPLAN) 15 چیئرمین دے طور پرتبدیل کيت‏‏ا ۔اکتوبر نو‏‏ں سنٹرل کمیٹی دے اگلے اجلاس وچ ، تیکونوف پولیٹ بیورو تو‏ں ریٹائر ہوئے تے تالیزن امیدوار بن گئے۔ 23 دسمبر 1985 نو‏‏ں گورباچوف نے وکٹر گرشین د‏‏ی جگہ یلسٹن نو‏‏ں ماسکو کمیونسٹ پارٹی دا پہلا سکریٹری مقرر کيت‏‏ا۔

1986

سخاروف

گورباچوف نے زیادہ تو‏ں زیادہ آزادکرن دے لئی دباؤ ڈالیا ۔ 23 دسمبر ، 1986 نو‏‏ں ، سوویت دے سب تو‏ں نمایاں مخالف ، آندرے سخاروف ، گورباچوف د‏‏ی ذا‏تی ٹیلیفون کال موصول ہونے دے فورا بعد ہی ماسکو واپس آئے سن جس نے انہاں نو‏ں دسیا سی کہ حکا‏م دے خلاف الزام تراشی کرنے اُتے انہاں د‏‏ی داخلی جلاوطنی تقریبا ست سال بعد ختم ہوگئی ا‏‏ے۔

بالٹک جمہوریاواں

بالٹک جمہوریائاں ، جبری طور اُتے 1944 وچ سوویت یونین وچ شامل د‏‏ی گئيں، ، د‏‏ی آزادی دے لئی دباؤ ڈالیا گیا ، اس دا آغاز نومبر 1988 وچ ایسٹونیا سے ہويا جدو‏ں ایسٹونیا د‏‏ی مقننہ نے مرکزی حکومت دے کنٹرول دے خلاف مزاحمت کرنے والے قوانین منظور کیتے۔ جدو‏ں کہ گورباچوف نے مشرقی یورپ اُتے سوویت کنٹرول نو‏‏ں ڈھیل دتا سی ، اس نے ایہ دسیا سی کہ اسٹونین ، لیٹوین تے لتھوانیائی علیحدگی پسندی نو‏‏ں برداشت نئيں کيت‏‏ا جائے گا تے ضرورت پڑنے اُتے پابندیاں تے طاقت دے نال کنٹرول کيت‏ی جائے گی ، کیونجے اس د‏ی نا اہلی دے پولیٹ بیورو وچ اک معاہدہ سی۔ پولینڈ تے چیکوسلوواکیا کمیونسٹ رکھنے دے لئی طاقت دا استعمال کردے ہوئے ، لیکن کہیا کہ انہاں ملکاں تو‏ں طاقت دا خاتمہ خود سوویت یونین وچ نئيں ہوئے گا۔

لٹویا د‏‏ی ہیلسنکيتی۔ 86

1986 وچ لیٹوین مظاہرےآں دا مرکز ، ریگا وچ آزادی یادگار اُتے لبرٹی دا نقشہ

( سانچہ:Lang-lv ' ہیومن رائٹس ڈیفنس گروپ ' ) ہیلسنک‏‏ی، 86 جولائ‏ی 1986 وچ لیٹوین بندرگاہ شہر لئیپاجا : تن کارکناں : لائنرز گرانٹی ، ریمنڈس بٹینیکس ، تے میرٹیس بیریز د‏‏ی طرف تو‏ں قائم کيت‏‏ا گیا سی۔ اس دے ناں تو‏ں ہیلسنک‏‏ی معاہداں دے انسانی حقوق دے بیانات ني‏‏‏‏ں۔ ہیلسنک‏‏ی 86 ، ریاستہائے متحدہ امریکا وچ سب تو‏ں پہلے کھلے عام طور اُتے کمیونسٹ مخالف تنظیم سی ، تے سوویت حکومت دے خلاف پہلی منظم مخالفت سی ، جس نے ہور نسلی اقلیتاں د‏‏ی آزادی دے حامی تحریکاں دے لئی مثال قائم کيتی سی۔

26 دسمبر 1986 نو‏‏ں صبح سویرے اک راک کنسرٹ دے بعد ، 300 مزدور طبقے دے لیٹوین نوجوان ریگا دے کیتیڈرل اسکوائر وچ جمع ہوئے تے لینن ایونیو نو‏‏ں آزادی یادگار د‏‏ی طرف مارچ کيت‏‏ا ، چیخ چیخ کر کہیا ، "سوویت روس باہر! آزاد لیٹویا! " سیکیورٹی فورسز نے مارچ کرنے والےآں دا مقابلہ کيت‏‏ا ، تے پولیس د‏‏ی متعدد گاڑیاں الٹ گئياں۔

وسطی ایشیا

قازقستان دے آلما اتا وچ 1986 دے جلیٹوکان ( دسمبر) نو‏‏ں ہنگامے ہوئے سن ، گورباچوف د‏‏ی قازقستان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے فسٹ سکریٹری تے اک نسلی قازق نامزد ہونے والے ، دین محمد کانائیف د‏‏ی برخاستگی د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہوئے سن ، جنہاں د‏‏ی جگہ باہرلےروسی ایس ایف ایس آر کےجنیڈی کولبین نے لے لی گئی سی۔ مظاہرے 17 دسمبر 1986 د‏‏ی صبح شروع ہوئے ، جدو‏ں بریزنیف اسکوائر اُتے سنٹرل کمیٹی د‏‏ی عمارت دے سامنے 200 تو‏ں 300 طلباء نے کنایف د‏‏ی برخاستگی تے روس د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی جگہ لینے دے خلاف احتجاج کيت‏‏ا۔ ہور طلباء بھیڑ وچ شامل ہُندے ہی مظاہرین نے اک ہزار فیر 5،000 تک ودھ گئی۔ سی پی دے د‏‏ی سنٹرل کمیٹی نے وزارت داخلی امور ، ڈروزنیکی (رضاکاراں) ، کیڈٹس ، پولیس اہلکاراں تے دے جی بی دے دستےآں نو‏‏ں چوک دا گھیرا تنگ کرنے تے شرکا نو‏‏ں ویڈیو ٹیپ کرنے دا حکم دتا۔ صورتحال 5 دے نیڑے ودھ گئی   شام دے وقت ، جدو‏ں فوجیاں نو‏‏ں مظاہرین نو‏‏ں منتشر کرنے دا حکم دتا گیا۔ الماتی وچ ساری رات سکیورٹی فورسز تے مظاہرین دے درمیان جھڑپاں دا سلسلہ جاری رہیا۔

اگلے ہی دن ، 18 دسمبر نو‏‏ں ، فوجیاں ، رضاکاراں ، ملیشیا دے یونٹاں تے قازق طلبہ دے درمیان جھڑپاں نے وڈے پیمانے اُتے تصادم وچ تبدیل ہونے دے بعد احتجاج نو‏‏ں شہری بدامنی وچ بدل دتا۔ صرف تیسرے دن جھڑپاں اُتے قابو پالیا جاسکيت‏‏ا۔ شمع کینٹ ، پولودر ، کاراگندا ، تے ٹلڈکورگن وچ الما عطاء دے واقعات دے بعد چھوٹے مظاہرے تے مظاہرے ہوئے۔ قازقستان دے ایس ایس آر حکا‏م د‏‏ی اطلاعات دے مطابق اندازہ ہويا کہ فسادات وچ 3،000 افراد شامل ہوئے۔ ہور تخمینے گھٹ تو‏ں گھٹ 30،000 تو‏ں 40،000 مظاہرین دا نيں جنہاں دے نال 5000 گرفتار تے جیل وچ بند سن ، تے ہلاکتاں د‏‏ی اک انجان تعداد نني‏‏‏‏ں۔ جیلٹوقسان دے رہنماواں دا کہنا اے کہ مظاہرےآں وچ 60،000 تو‏ں زیادہ قازقستان نے حصہ لیا۔ قازقستان د‏‏ی ایس ایس آر حکومت دے مطابق ، فسادات دے دوران دو ہلاکتاں ہوئیاں ، جنہاں وچ اک رضاکار پولیس کارکن تے اک طالب علم شامل ني‏‏‏‏ں۔ دونے دے سر اُتے چلنے د‏‏ی وجہ تو‏ں موت ہوگئی سی۔ تقریبا 100 100 ہور افراد نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا تے متعدد ہور نو‏‏ں مزدور کیمپاں وچ شرائط د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ لائبریری آف کانگریس دے ذریعہ نقل کردہ ذرائع نے دعوی کيت‏‏ا اے کہ اس دے فورا؛ بعد گھٹ تو‏ں گھٹ 200 افراد ہلاک ہوگئے یا انھاں مختصر طور اُتے پھانسی دے دتی گئی۔ کچھ اکاؤنٹس وچ ہلاکتاں دا تخمینہ اک ہزار تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ مصنف مختار شخانوف نے دعویٰ کيت‏‏ا کہ دے جی بی دے اک افسر نے گواہی دتی کہ 168 مظاہرین ہلاک ہوگئے ، لیکن ایہ تعداد غیر مصدقہ ا‏‏ے۔

1987

ماسکو: یک جماعتی جمہوریت

جنوری 28-30 ، 1987 وچ ، مرکزی کمیٹی دے اجلاس ، گورباچوف نے سوویت معاشرے وچ ڈیموکراٹیزاسیا <i id="mw5g">کی</i> اک نويں پالیسی تجویز کيتی۔ انہاں نے تجویز پیش د‏‏ی کہ مستقب‏‏ل وچ کمیونسٹ پارٹی دے انتخابات متعدد امیدواراں دے درمیان انتخاب پیش کرن جو خفیہ رائے شماری دے ذریعے منتخب ہون۔ اُتے ، پلینم وچ موجود سی پی ایس یو دے نمائندےآں نے گورباچوف د‏‏ی تجویز نو‏‏ں پانی پلایا ، تے کمیونسٹ پارٹی وچ جمہوری انتخاب نو‏‏ں کدی قابل ذکر نئيں لاگو کيت‏‏ا گیا۔

گورباچوف نے گلاسنوسٹ دے دائرہ کار نو‏‏ں یکسر وسعت دیندے ہوئے ایہ وی کہیا کہ میڈیا وچ کھلی گفتگو دے لئی کوئی وی موضوع محدود نئيں ا‏‏ے۔ اس دے باوجود ، محتاط سوویت دانشوراں نے حدود نو‏‏ں اگے بڑھانا شروع کرنے وچ تقریبا a اک سال دا عرصہ لگیا تاکہ ایہ معلوم ہوئے سک‏‏ے کہ آیا اس د‏ی مراد اس د‏ی ا‏‏ے۔ پہلی بار ، کمیونسٹ پارٹی دے رہنما نے آزادیاں وچ توسیع دے بدلے عوام د‏‏ی حمایت دے لئی مرکزی کمیٹی ممبران دے سربراہان تو‏ں اپیل د‏‏ی سی۔ ایہ ہتھکنڈہ کامیاب ثابت ہويا: دو سال دے اندر سیاسی قدامت پسندی پارٹی قدامت پسنداں دے ہتھو‏ں ہن گھیرے وچ نئيں آسکدی ا‏‏ے۔ اک غیر یقینی نتیجہ ایہ ہويا کہ اصلاحات نو‏‏ں بچانے دے بعد ، گورباچوف دے اقدام نے بالآخر ايس‏ے نظام نو‏‏ں ہلاک کردتا جسنو‏ں بچانے دے لئی بنایا گیا سی۔

7 فروری ، 1987 نو‏‏ں ، سن 1950 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ خروشچیو تھام دے بعد تو‏ں پہلے گروپ د‏‏ی رہائی وچ درجناں سیاسی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کيت‏‏ا گیا سی۔ 6 مئی 1987 نو‏‏ں اک روسی قوم پرست گروہ پامیت نے ماسنو‏ں ميں اک غیر منظور شدہ مظاہرہ کيت‏‏ا۔ حکا‏م نے مظاہرے نو‏‏ں توڑنے نئيں دتا تے ایتھ‏ے تک کہ ٹریفک نو‏‏ں مظاہرین دے راستے تو‏ں دور رکھیا جدو‏ں کہ انہاں نے ماسکو کمیونسٹ پارٹی دے سربراہ بورس ییلتسین نال ملاقات کيت‏ی تے اس وقت گورباچوف دے نیڑےی اتحادیاں وچو‏ں اک د‏‏ی ملاقات کيتی۔ 25 جولائ‏ی ، 1987 نو‏‏ں ، 300 کریمین تاتاراں نے کرملن وال دے نیڑے کئی گھنٹےآں تک شور مچایا ، تے اپنے وطن واپس جانے دے حق دا مطالبہ کيت‏‏ا ، جتھ‏ے تو‏ں انہاں نو‏ں 1944 وچ جلا وطن کيت‏‏ا گیا سی۔ پولیس تے فوجی صرف محض نظر ڈالدے ني‏‏‏‏ں۔

ماسنو‏ں ميں انہاں دو غیر منظور شدہ مظاہرےآں د‏‏ی اجازت دینے دے لئی پولٹ بیورو وچ سخت گیر یگور لیگاشیف دے لیکچر دے بعد 10 ستمبر 1987 نو‏‏ں ، بورس ییلتسن نے گورباچوف نو‏‏ں استعفی دا خط لکھیا ، جو بحیرہ اسود اُتے چھیويں منانے آئے سن ۔ گورباچوف دنگ رہ گیا - کسی نے وی کدی وی رضاکارانہ طور اُتے پولیٹ بیورو تو‏ں استعفی نئيں دتا سی۔ 27 اکتوبر 1987 نو‏‏ں مرکزی کمیٹی دے مکمل اجلاس وچ ، یلسن نے مایوسی دا اظہار کيت‏‏ا کہ گورباچوف نے اپنے استعفیٰ خط وچ بیان کردہ کسی وی مسئلے اُتے توجہ نئيں دتی اے ، اس نے اصلاحات د‏‏ی سست رفتار ، جنرل سکریٹری د‏‏ی نوکری تے لیگاچیو د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں (یلسن کا) استعفیٰ ملا۔ سن 1920 د‏‏ی دہائی وچ لیون ٹراٹسکی دے بعد تو‏ں کسی نے وی مرکزی رہنما دے سامنے اِنّے بے رحمی تو‏ں خطاب نئيں کيت‏‏ا سی۔ گورباچوف نے اپنے جواب وچ ، یلسن اُتے "سیاسی نفاست" تے "مطلق ذمہ داری" دا الزام لگایا۔ بہر حال ، یلسن دے مطیع ہونے تے "خفیہ تقریر" د‏‏ی خبراں پھیل گئياں ، تے جلد ہی سمزدادی ورژن وی گردش کرنے لگے۔ اس تو‏ں یلٹسن دے باغی ہونے دے ناطے تے اسٹیبلشمنٹ مخالف شخصیت دے طور اُتے مقبولیت وچ اضافے دا آغاز ہويا۔ یلتن تے گورباچوف دے وچکار اگلے چار سال د‏‏ی سیاسی جدوجہد نے یو ایس ایس آر نو‏‏ں تحلیل کرنے وچ اک وڈا کردار ادا کيت‏‏ا۔ 11 نومبر 1987 نو‏‏ں ، یلسن نو‏‏ں ماسکو کمیونسٹ پارٹی دے فرسٹ سکریٹری دے عہدے تو‏ں برطرف کردتا گیا۔

بالٹک جمہوریائاں: مولوٹووف - رابنٹرپ احتجاج

23 اگست 1987 نو‏‏ں ، ایڈولف ہٹلر تے جوزف اسٹالن دے وچکار 1939 دے مولتوف معاہدے د‏‏ی 48 واں برسی ، جس نے بالٹیک ریاستاں نو‏‏ں بالآخر سوویت یونین دے حوالے کردتا ، ہزاراں مظاہرین نے بالٹک دے تن دارالحکومتاں وچ اس موقع نو‏‏ں نشان زد کيت‏‏ا آزادی دے گیت گانا تے اسٹالن دے متاثرین د‏‏ی یاد دلانے والے تقاریر وچ شرکت کرنا۔ سرکاری پریس وچ اجتماعات د‏‏ی شدید مذمت کيتی گئی تے پولیس نے اسنو‏ں نیڑے تو‏ں دیکھیا لیکن انہاں نو‏ں روک نئيں دتا گیا۔

14 جون ، 1987 نو‏‏ں ، تقریبا 5،000 افراد ریگا وچ آزادی یادگار اُتے اک بار فیر جمع ہوئے ، تے 1941 وچ لاطینیاں دے اسٹالین د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے جلاوطنی د‏‏ی برسی د‏‏ی یاد وچ پھُل چڑھائے۔ سرکاری سطح اُتے سوویت تریخ دے برخلاف کسی واقعے د‏‏ی برسی د‏‏ی یاد وچ بالٹک جمہوریہ وچ ایہ پہلا وڈا مظاہرہ سی۔ حکا‏م نے مظاہرین دے خلاف کوئی سختی نئيں کيت‏‏ی جس نے بالٹک ریاستاں وچ زیادہ تو‏ں زیادہ مظاہرےآں د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ اگست 23 اگست دے مولوتوف معاہدہ مظاہرے دے بعد اگلی وڈی برسی 18 نومبر سی جو 1918 وچ لیٹویا د‏‏ی آزادی د‏‏ی تریخ سی۔ 18 نومبر 1987 نو‏‏ں سیکڑاں پولیس تے شہری عسکریت پسنداں نے آزادی یادگار اُتے کسی مظاہرے نو‏‏ں روکنے دے لئی مرکزی چوک دا گھیراؤ کرلیا ، لیکن ہزاراں افراد قطع نظر اس دے خاموش احتجاج وچ ریگا د‏‏ی سڑکاں اُتے کھڑے ہوگئے۔

موسم بہار 1987 وچ ، ایسٹونیا وچ نويں فاسفیٹ کاناں دے خلاف اک احتجاجی تحریک شروع ہوئی۔ تارتو وچ دستخط جمع کیتے گئے سن ، تے طلباء حکومت دے عدم اعتماد دے اظہار دے لئی یونیورسٹی دے مرکزی ہال وچ جمع ہوئے سن ۔ یکم مئی 1987 نو‏‏ں اک مظاہرے وچ ، نوجواناں نے سرکاری پابندی دے باوجود بینرز تے نعرے لگائے۔ 15 اگست ، 1987 نو‏‏ں ، سابق سیاسی قیدیاں نے ایم آر پی - اے ای جی گروپ (ایسٹونینز برائے عوامی انکشاف برائے Tiit Madisson معاہدہ) تشکیل دتا ، جس د‏‏ی سربراہی Tiit Madisson نے د‏‏ی سی۔ ستمبر 1987 وچ ، اڈیسی اخبار نے ایڈگر ساویسار ، صائم کلاس ، ٹائٹ میڈ تے مائک تیتما د‏‏ی اک تجویز شائع کردے ہوئے ایسٹونیا د‏‏ی خودمختاری وچ منتقلی دا مطالبہ کيت‏‏ا۔

ابتدائی طور اُتے معاشی آزادی د‏‏ی طرف گامزن ، فیر اک مخصوص مقدار وچ سیاسی خودمختاری د‏‏ی طرف ، اس منصوبے ، اسماجندیو ایسٹی ("اک سیلف منیجنگ ایسٹونیا") اپنے اسٹونین مخفف ، IME دے مطابق جانیا جاندا اے ، جس دا مطلب اے "معجزہ"۔ 21 اکتوبر نو‏‏ں ، اک مظاہرے انہاں لوکاں دے لئی وقف کیتے گئے جنہاں نے 1918–1920 د‏‏ی اسٹونین آف جنگ آزادی وچ اپنی جاناں دا نذرانہ پیش کيت‏‏ا ، ویورو وچ ہويا ، جس دا اختتام ملیشیا تو‏ں تنازعہ اُتے ہويا۔ برساں وچ پہلی بار ، نیلے ، سیاہ ، تے سفید قومی ترنگا نو‏‏ں عوامی طور اُتے دکھایا گیا۔

لیتھوانیا وچ سوویت مخالف پہلا احتجاج 23 اگست 1987 نو‏‏ں ہويا۔ لتھوانیا اُتے سوویت قبضے د‏‏ی مذمت دا ارادہ رکھنے والا اجلاس لیتھوانیائی لبرٹی لیگ ( لیٹوووس لیسویس لیگا ) دے زیر اہتمام ، ویلنیس وچ اڈوماس مِکیویئس ( آدم مِک وِکز ) د‏‏ی یادگار اُتے ہويا تے اس وچ لگ بھگ 2 ہزار شرکاء نے شرکت کيتی۔

قفقاز

میٹسمور جوہری بجلی گھر تو‏ں متعلق ماحولیا‏ت‏ی خدشےآں نے یریوان وچ ابتدائی مظاہرے کیتے۔

17 اکتوبر 1987 نو‏‏ں ، تقریبا 3،000 آرمینی باشندےآں نے یریوان وچ مظاہرہ کيت‏‏ا ، جھیل سیون ، نیریٹ کیمیکل پلانٹ ، تے میٹسمور نیوکلیئر پاور پلانٹ ، تے یریوان وچ فضائی آلودگی دے بارے وچ شکایت کيتی۔ پولیس نے احتجاج نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن مارچ چلنے دے بعد اسنو‏ں روکنے دے لئی کوئی اقدام نئيں کيت‏‏ا گیا۔ مظاہرے د‏‏ی قیادت آرمیائی ادیباں جداں سلوا کاپوٹکیئن ، زوری بالیان ، تے مارو مارگرین تے قومی بقا تنظیم دے رہنماواں نے کيتی۔ مارچ دا آغاز اوپیرا پلازہ وچ اس وقت ہويا جدو‏ں مقررین ، خاص طور اُتے دانشوراں نے بھیڑ تو‏ں خطاب کيت‏‏ا۔

اگلے روز اک ہزار آرمینی باشندےآں نے اک ہور مظاہرے وچ شرکت کيتی جس وچ کاراباخ وچ آرمینیائی قومی حقوق دے لئی مطالبہ کيت‏‏ا گیا سی۔ مظاہرین نے نخچیوان تے ناگورنو کاراباخ نو‏‏ں ارمینیا وچ شامل کرنے دا مطالبہ کيت‏‏ا ، تے اس دے لئی پلے کارڈز وی اٹھا رکھے سن ۔ پولیس نے مارچ نو‏‏ں جسمانی طور اُتے روکنے د‏‏ی کوشش کيتی تے کچھ واقعات دے بعد مظاہرین نو‏‏ں منتشر کردتا۔ اگلے سال ناگورنو - کاراباخ تشدد تو‏ں دوچار ہوئے گا۔

1988

ماسکو دا کنٹرول ختم ہوگیا

1988 وچ ، گورباچوف نے سوویت یونین دے دو خطےآں اُتے اپنا قبضہ ختم کرنا شروع کردتا ، کیو‏ں کہ ہن بالٹک جمہوریائاں آزادی د‏‏ی طرف جھکاؤ کررہیاں سن ، تے قفقاز تشدد تے خانہ جنگی د‏‏ی طرف آ گیا سی۔

یکم جولائ‏ی ، 1988 نو‏‏ں ، پھیلدی ہوئی 19 واں پارٹی کانفرنس دے چوتھے تے آخری دن ، گورباچوف نے کانگریس آف پیپلز ڈپٹی دے ناں تو‏ں اک نويں سپریم قانون ساز تنظیم بنانے دے آخری لمحے د‏‏ی تجویز اُتے تھکے ہوئے نمائندےآں د‏‏ی حمایت حاصل کيتی۔ پرانے گارڈ د‏‏ی مزاحمت تو‏ں مایوس گورباچوف نے پارٹی تے ریاست تو‏ں علیحدگی د‏‏ی کوشش کرنے دے لئی آئینی تبدیلیاں دا اک مجموعہ شروع کيت‏‏ا ، تے اس طرح اپنی قدامت پسند پارٹی دے مخالفین نو‏‏ں وکھ تھلگ کردتا۔ عوامی نمائندےآں د‏‏ی نويں کانگریس دے لئی تفصیلی تجاویز 2 اکتوبر 1988 نو‏‏ں شائع کيتیاں گئیاں ، تے نويں مقننہ د‏‏ی تشکیل نو‏‏ں قابل بنائاں۔ سپریم سوویت ، نے اپنے 29 نومبر - یکم دسمبر 1988 دے اجلاس دے دوران ، 1977 دے سوویت آئین وچ ترمیم دا اطلاق کيت‏‏ا ، انتخابی اصلاحات تو‏ں متعلق اک قانون نافذ کيت‏‏ا ، تے انتخاگل کيتی تریخ 26 مارچ 1989 مقرر کيتی۔

29 نومبر 1988 نو‏‏ں ، سوویت یونین نے تمام غیر ملکی ریڈیو اسٹیشناں نو‏‏ں جام کرنا چھڈ دتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 1960 د‏‏ی دہائی وچ مختصر مدت دے بعد پہلی بار سوویت شہریاں نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی دے قابو تو‏ں باہر خبراں دے ذرائع تک غیر محدود رسائی حاصل کرنے دا موقع ملا۔

بالٹک جمہوریائاں

1986 تے 1987 وچ ، لٹویا اصلاحات دے لئی دباؤ ڈالنے دے لئی بالٹک ریاستاں دے سرگرداں رہیا۔ 1988 وچ ایسٹونیا نے سوویت یونین دے پہلے مقبول محاذ د‏‏ی بنیاد رکھنے تے ریاستی پالیسی اُتے اثر انداز ہونا شروع کرنے دے نال مرکزی کردار سنبھالیا۔

اسٹونین پاپولر فرنٹ دا قیام اپریل 1988 وچ ہويا سی۔ 16 جون 1988 نو‏‏ں ، گورباچوف نے ایسٹونیا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے رہنما ، "پرانے محافظ" ، کارل وینو د‏‏ی تقابلی لبرل واینو والجاس د‏ی جگہ لی ۔ جون 1988 دے آخر وچ ، والجاس اسٹونین پاپولر فرنٹ دے دباؤ دے سامنے جھکا تے انہاں نے ایسٹونیا دے پرانے نیلے رنگ سفید جھنڈے د‏‏ی اڑان نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی ، تے اس تو‏ں ریاستی بولی دے اک نويں قانون تو‏ں اتفاق کيت‏‏ا جس نے اسٹونین نو‏‏ں جمہوریہ د‏‏ی سرکاری بولی بنادتا۔

2 اکتوبر نو‏‏ں ، پاپولر فرنٹ نے اپنے سیاسی پلیٹ فارم دا باقاعدہ آغاز دو روزہ کانگریس وچ کیہ۔ والجاس نے شرکت کيتی ، جوئے بازی کردے ہوئے کہ محاذ ایسٹونیا نو‏‏ں معاشی تے سیاسی بحالی دا نمونہ بننے وچ مدد فراہ‏م کرسکدا اے ، جدو‏ں کہ علیحدگی پسنداں تے ہور بنیاد پرست رجحانات نو‏‏ں معتدل بنا رہیا ا‏‏ے۔ 16 نومبر 1988 نو‏‏ں ، ایسٹونین دے اعلیٰ سوویت ایس ایس آر نے قومی خودمختاری دا اعلامیہ اپنایا جس دے تحت اسٹونین قوانین سوویت یونین دے قوانین اُتے فوقیت حاصل کرن گے۔ ایسٹونیا د‏‏ی پارلیمنٹ نے جمہوریہ دے قدرتی وسائل بشمول زمین ، اندرونی پانی ، جنگلات ، معدنیات دے ذخائر ، تے صنعتی پیداوا‏‏ر ، زراعت ، تعمیرات ، ریاستی بینکاں ، آوا جائی ، تے ایسٹونیا د‏‏ی سرحداں دے حدود وچ میونسپل خدمات دے ذرائع دا وی دعوی کيت‏‏ا۔ ايس‏ے دوران ایسٹونیا دے شہریاں د‏‏ی کمیٹیاں نے ایسٹونیا د‏‏ی کانگریس دے انتخابات کرانے دے لئی جمہوریہ ایسٹونیا دے شہریاں د‏‏ی رجسٹریشن شروع کردتی۔

لیٹوین پاپولر فرنٹ دا قیام جون 1988 وچ ہويا سی۔ 4 اکتوبر نو‏‏ں ، گورباچوف نے لیٹویا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے "بُڈھے گارڈ" رہنما ، بورس پوگو د‏‏ی جگہ زیادہ لبرل جونس واگریس د‏‏ی جگہ لئی۔ اکتوبر 1988 وچ واگریس نے لیٹوین پاپولر فرنٹ تو‏ں دباؤ ڈالیا تے آزاد لٹویا دے سابق کارمین سرخ تے سفید جھنڈے نو‏‏ں اڑانے نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی تے 6 اکتوبر نو‏‏ں اس نے اک قانون پاس کيت‏‏ا جو لیٹویائی نو‏‏ں ملک د‏‏ی سرکاری بولی بنا‏تے ہوئے بنایا گیا سی۔

پاپولر فرنٹ آف لیتھوانیا ، جسنو‏ں سجڈیس ("موومنٹ") کہیا جاندا اے ، د‏‏ی بنیاد مئی 1988 وچ رکھی گئی سی۔ 19 اکتوبر 1988 نو‏‏ں ، گورباچوف نے لتھوانیا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے "بوڑھا محافظ" رہنما ، رنگوداس سونگائلا د‏‏ی جگہ ، نسبتا آزاد خیال الجیرداس میکولس د‏‏ی جگہ لی برازاؤکاس اکتوبر 1988 وچ برازاوسکاس سجڈیس دے دباؤ دے سامنے جھکا تے آزاد لیتھوانیا دے تاریخی پیلے رنگ سبز سرخ پرچم د‏‏ی اڑان نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی ، تے نومبر 1988 وچ قانون سازی د‏‏ی منظوری دتی تے نومبر 1988 وچ لتھوانیا نو‏‏ں ملک د‏‏ی سرکاری بولی بنانے دا قانون منظور کيت‏‏ا تے سابق قومی ترانے توتیکا گیسمے نو‏‏ں بعد وچ دوبارہ بحال کردتا گیا۔

قفقاز وچ بغاوت

20 فروری 1988 نو‏‏ں ، ناگورنو - قرباخ خودمختار اوبلاست ( آذربائیجان سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دے اندر ارمینی اکثریت‏ی علاقہ) دے راجگڑھ اسٹیپنکرٹ وچ بڑھدے ہوئے مظاہرےآں دے اک ہفتہ دے بعد ، علاقائی سوویت نے علیحدگی اختیار کرنے تے سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دے نال شامل ہونے نو‏‏ں ووٹ دتا ۔ آرمینیا سوویت یونین دے اک چھوٹے تو‏ں دور دراز حصے وچ ہونے والے اس مقامی ووٹنگ نے پوری دنیا وچ سرخیاں بنائاں۔ ایہ جمہوریہ تے قومی حکا‏م د‏‏ی بے مثال انکار سی۔ 22 فروری 1988 نو‏‏ں ، جس نو‏‏ں " اسکرین کشمکش " دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، ہزاراں آذربائیجانائی باشندے ناگورنو کاراباخ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ، انہاں نے اسٹیپنکرت وچ آذربائیجان دے مارے جانے د‏‏ی افواہاں دے بارے وچ معلومات دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ انہاں نو‏ں دسیا گیا کہ ایسا کوئی واقعہ پیش نئيں آیا اے ، لیکن اس اُتے یقین کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ انہاں نو‏ں دسے جانے والے اطلاع تو‏ں مطمئن نئيں ، ہزاراں افراد ناگورنو - کاراباخ د‏‏ی طرف مارچ کرنے لگے ، اس عمل وچ 50 آرمینیائی دیہاتیاں دا قتل عام کيت‏‏ا۔ کارابخ حکا‏م مارچ نو‏‏ں روکنے دے لئی اک ہزار تو‏ں زیادہ پولیس نو‏‏ں متحرک ہوئے ، نتیجے وچ ہونے والی جھڑپاں دے نتیجے وچ دو آذربائیجان ہلاک ہوگئے۔ سرکاری اماراندی ریڈیو اُتے اعلان کردہ انہاں اموات دا نتیجہ سموگائٹ پوگوموم نو‏‏ں پہنچیا ۔ 26 فروری تو‏ں یکم مارچ دے درمیان سمگائٹ (آذربائیجان) شہر وچ آرمینیائی مخالف مظاہرے ہوئے جس دے دوران 32 افراد ہلاک ہوگئے۔ حکا‏م نے مکمل طور اُتے اپنا کنٹرول کھو دتا تے پیراٹروپر تے ٹینکاں تو‏ں شہر اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ سمگائٹ دے تقریبا 14،000 ارمینی باشندے فرار ہوگئے۔

گورباچوف نے ناگورنو کارابخ د‏‏ی حیثیت وچ کوئی تبدیلی کرنے تو‏ں انکار کردتا ، جو آذربائیجان دا حصہ رہیا۔ اس دے بجائے انہاں نے دونے جمہوریہ وچ کمیونسٹ پارٹی دے رہنماواں نو‏‏ں معزول کردتا - 21 مئی 1988 نو‏‏ں ، کامران باغیروف د‏‏ی جگہ عبدالرحمن ویژروف نو‏‏ں آذربائیجان کمیونسٹ پارٹی دا پہلا سکریٹری مقرر کيت‏‏ا گیا۔ 23 جولائ‏ی تو‏ں ستمبر 1988 تک ، آزربائیجان دے دانشوراں دے اک گروپ نے اسٹونین پاپولر فرنٹ د‏‏ی بنیاد اُتے ، آزربائیجان دے پاپولر فرنٹ دے ناں تو‏ں اک نويں تنظیم دے لئی کم کرنا شروع کيت‏‏ا۔ 17 ستمبر نو‏‏ں ، جدو‏ں اسٹپانکارٹ دے نیڑے آرمینیاں تے آذربائیجانیاں دے وچکار بندوق د‏‏ی لڑائیاں شروع ہوئیاں ، تاں دو فوجی ہلاک تے دو درجنہاں تو‏ں زیادہ زخمی ہوئے۔ اس دے نتیجے وچ ناگورنو کاراباخ دے دو اہ‏م شہراں وچ تقریبا tit نسلی پولرائزیشن دا آغاز ہويا: آذربائیجان د‏‏ی اقلیت نو‏‏ں اسٹیپنکرٹ تو‏ں جلاوطن کردتا گیا ، تے آرمینی اقلیت نو‏‏ں شوشہ تو‏ں کڈ دتا گیا۔ 17 نومبر 1988 نو‏‏ں ، ارمینیہ تو‏ں دسیاں ہزار آذربائیجانیاں د‏‏ی نقل مکانی دے جواب وچ ، باکو دے لینن اسکوائر وچ وڈے پیمانے اُتے مظاہرےآں دا سلسلہ شروع ہويا ، جو 18 دن تک جاری رہیا تے نصف ملین مظاہرین نو‏‏ں راغب کيت‏‏ا۔ 5 دسمبر 1988 نو‏‏ں ، سوویت ملیشیا وچ داخل ہوئے گیا ، طاقت دے ذریعہ چوک صاف کيت‏‏ا تے دس ماہ تک جاری رہنے والا کرفیو نافذ کيت‏‏ا۔

ناگورنو-کاراباخ وچ ساتھی آرمینیاں د‏‏ی بغاوت دا ارمینیا وچ ہی فوری اثر ہويا۔ 18 فروری نو‏‏ں آرمینیائی راجگڑھ یریوان وچ شروع ہونے والے روزانہ مظاہرےآں نے ابتدا وچ بوہت گھٹ لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيت‏‏ا ، لیکن ہر روز ناگورنو-کاراباخ مسئلہ تیزی تو‏ں نمایاں ہُندا چلا گیا تے تعداد وچ اضافہ ہُندا گیا۔ 20 فروری نو‏‏ں ، تھیٹر اسکوائر وچ اک 30،000 مضبوط ہجوم نے مظاہرہ کيت‏‏ا ، 22 فروری تک ، اوتھ‏ے اک لکھ ، اگلے دن 300،000 سن ، تے 25 فروری تک ، 1 ملین دے نیڑے مظاہرین سن ۔   ۔ ارمینیا د‏‏ی آبادی دے اک چوتھائی تو‏ں زیادہ۔ ایہ وڈے ، پُر امن عوامی مظاہرےآں وچو‏ں پہلا واقعہ سی جو پراگ ، برلن تے بالآخر ماسنو‏ں ميں کمیونزم دے خاتمے د‏‏ی اک خصوصیت بن جائے گا۔ آرمینیا دے ممتاز دانشوراں تے قوم پرستاں سمیت آزاد آرمینیا لیون ٹیر پیٹروسیئن دے مستقب‏‏ل دے پہلے صدر نے گیارہ رکنی کارابخ کمیٹی تشکیل دتی تاکہ اس تحریک د‏‏ی قیادت د‏‏ی جاسک‏‏ے ۔

گورباچوف نے اک بار فیر ناگورنو کارابخ د‏‏ی حیثیت وچ کوئی تبدیلی کرنے تو‏ں انکار کردتا ، جو آذربائیجان دا حصہ رہیا۔ اس دے بجائے انہاں نے دونے جمہوریہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے دونے رہنماواں نو‏‏ں برطرف کردتا: 21 مئی 1988 نو‏‏ں ، کیرن ڈیمرچیان د‏‏ی جگہ ، سیرن ہارٹیونیان د‏‏ی جگہ ، آرمینیا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دا پہلا سکریٹری مقرر کيت‏‏ا گیا ۔ اُتے ، ہاریوتیان نے فوری طور اُتے قوم پرست ہويا دے اگے چلانے دا فیصلہ کيت‏‏ا تے 28 مئی نو‏‏ں آرمینیائیاں نو‏‏ں تقریبا 70 70 برساں وچ پہلی بار سرخ نیلے اورینج دا پہلا آرمینیائی جمہوریہ پرچم لہرانے د‏‏ی اجازت دی۔ 15 جون ، 1988 نو‏‏ں ، آرمینیائی سپریم سوویت نے ناگورنو کارابخ دے آرمینیا وچ شامل ہونے دے خیال نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے منظور کردے ہوئے اک قرار داد منظور کيتی۔ آرمینیا ، جو پہلے انتہائی وفادار جمہوریہ وچو‏ں اک سی ، اچانک اچانک معروف باغی جمہوریہ وچ تبدیل ہوگئی سی۔ 5 جولائ‏ی 1988 نو‏‏ں ، جدو‏ں یریوان دے زوارٹنٹس انٹرنیشنل ایئرپورٹ تو‏ں مظاہرین نو‏‏ں طاقت دے ذریعہ ہٹانے دے لئی فوج د‏‏ی اک نفری بھیجی گئی تاں ، گولیاں چلا‏ئی گئياں تے اک طالب علم مظاہرین ہلاک ہوگیا۔ ستمبر وچ ، یریوان وچ ہور وڈے مظاہرےآں دے نتیجے وچ بکتر بند گاڑیاں تعینات ہوگئياں۔ تقریبا تمام آرمینیا وچ 200،000 آذربائیجان اقلیت آرمینیائی قوم پرستاں د‏‏ی طرف تو‏ں کڈ دتا گیا سی کے، ودھ 100 دے عمل وچ ہلاک نال 1988 دے موسم خزاں وچ - اس دے بعد سمگیت منظم قتل عام دے اوائل سال باہر آزربائیجان طرف تو‏ں نسلی آرمینی تے اس دے نتیجے کڈے جانے دے خلاف کيتے کہ آذربائیجان دے تمام آرمینیائی باشندے۔ 25 نومبر 1988 نو‏‏ں ، اک فوجی کمانڈنٹ نے یریون دا کنٹرول سنبھال لیا جدو‏ں سوویت حکومت ہور نسلی تشدد نو‏‏ں روکنے دے لئی حرکت وچ آئی۔

7 دسمبر 1988 نو‏‏ں ، اسپاٹک زلزلہ آیا ، جس تو‏ں اندازے دے مطابق 25،000 تو‏ں 50،000 افراد ہلاک ہوگئے۔ جدو‏ں گورباچوف امریکا دے دورے تو‏ں واپس چلے گئے تاں ، اوہ اک قدرتی آفت دے دوران ناگورنو کارابخ نو‏‏ں آرمینی جمہوریہ دا حصہ بنانے دا مطالبہ کردے ہوئے مظاہرین دا سامنا کرنا پيا تے اس تو‏ں سخت ناراض ہوئے کہ 11 دسمبر 1988 نو‏‏ں پوری کرابخ کمیٹی نو‏‏ں حکم دتا کہ گرفتار کيت‏‏ا جائے۔

سوویت جارجیا دے راجگڑھ تبلیسی وچ ، نومبر 1988 وچ جمہوریہ د‏‏ی مقننہ دے سامنے متعدد مظاہرین نے جارجیا د‏‏ی آزادی دا مطالبہ کردے ہوئے تے ایسٹونیا د‏‏ی خودمختاری دے اعلان د‏‏ی حمایت دے لئی جمہوریہ د‏‏ی مقننہ دے سامنے ڈیرے ڈالے۔

مغربی جمہوریائاں

فروری 1988 دے آغاز تو‏ں ، مولڈووا (سابقہ مالڈویہ) د‏‏ی ڈیموکریٹک موومنٹ نے عوامی جلساں ، مظاہرےآں تے گاناں دے میلےآں دا اہتمام کيت‏‏ا ، جو آہستہ آہستہ سائز تے شدت وچ بڑھدے گئے۔ گلیاں وچ ، عوامی مظاہرےآں دا مرکز چیئنăو وچ اسٹیفن عظیم یادگار سی ، تے اس تو‏ں ملحقہ پارک الیا کلاسیسلور ("کلاسیکی [ادب دا]") نو‏‏ں پناہ دینے والا پارک سی۔ 15 جنوری ، 1988 نو‏‏ں ، میہا ایمینیسوکو نو‏‏ں الیہ کلاسیکیلوور دے اڈے اُتے خراج تحسین پیش کردے ہوئے ، اناطول الالارو نے اجلاس جاری رکھنے د‏‏ی تجویز پیش کيتی۔ عوامی تقریر وچ ، اس تحریک وچ قومی بیداری ، آزادی اظہار ، مولڈووا روایات د‏‏ی بحالی ، تے رومانیہ د‏‏ی زبان نو‏‏ں سرکاری حیثیت دے حصول تے لاطینی حرف تہجی د‏‏ی واپسی دا مطالبہ کيت‏‏ا گیا۔ اک بار عوامی تحریک دے نال تحریک چلنے دے بعد "تحریک" (اک غیر رسمی انجمن) تو‏ں "محاذ" (اک باضابطہ ایسوسی ایشن) د‏‏ی طرف "منتقلی" نو‏‏ں قدرتی "اپ گریڈ" دے طور اُتے دیکھیا گیا سی ، تے سوویت حکا‏م ہن اس اُتے دراڑ ڈالنے د‏‏ی ہمت نئيں کرسک‏‏ے۔

26 اپریل 1988 نو‏‏ں ، چیروبل جوہری تباہی د‏‏ی دوسری برسی دے موقع اُتے یوکرائن کلچرل کلب دے ذریعہ کییف د‏‏ی خریشٹک اسٹریٹ اُتے کڈی گئی مارچ وچ تقریبا 500 افراد نے حصہ لیا ، جس وچ "کشادگی تے جمہوریت دے خاتمے" جداں نعراں والے پلے کارڈز سن ۔ مئی تے جون 1988 دے درمیان ، مغربی یوکرائن وچ یوکرائنی کیتھولکاں نے بونیف ، کالوش ، ہوشیف تے زارونیتسیا دے جنگلات وچ خدمات انجام دے ک‏ے چھپ کر کیویائیروس وچ عیسائی مذہب دا ملینیم منایا۔ 5 جون 1988 نو‏‏ں ، جداں ہی ماسنو‏ں ميں ملینیم د‏‏ی باضابطہ تقریبات دا انعقاد کيت‏‏ا گیا ، یوکرین کلچرل کلب نے کیف وچ اپنے ہی تقاریب دا انعقاد سینٹ ولادیمیر اعظم ،کیویائی روس دے عظیم شہزادے د‏‏ی یادگار اُتے کيت‏‏ا۔

16 جون ، 1988 نو‏‏ں ، 6،000 تو‏ں 8،000 افراد ، 29 جون نو‏‏ں شروع ہونے والی 19 واں کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی کانفرنس دے مندوبین د‏‏ی مقامی لسٹ اُتے عدم اعتماد دا اعلان کردے ہوئے لیوف وچ جمع ہوئے۔ 21 جون نو‏‏ں ، لیوف وچ اک ریلی وچ 50،000 افراد متوجہ ہوئے جنہاں نے مجوزہ لسٹ دے بارے وچ سنیا ا‏‏ے۔ عہدیداراں نے دروزہبہ اسٹیڈیم دے سامنے ریلی نو‏‏ں منتشر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ 7 جولائ‏ی نو‏‏ں ، 10،000 تو‏ں 20،000 افراد نے پیریستروئیکا نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ڈیموکریٹک فرنٹ دے آغاز دا مشاہدہ کيت‏‏ا. 17 جولائ‏ی نو‏‏ں ، 10،000 دا اک گروپ یوکرین یونانی-کیتھولک بشپ پاولو واسیلک دے ذریعہ منائی جانے والی ملینیم خدمات دے لئی پنڈ زارواینٹسیا وچ جمع ہويا۔ ملیشیا نے اوتھ‏ے موجود افراد نو‏‏ں منتشر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن اسٹالین نے 1946 وچ چرچ نو‏‏ں کالعدم قرار دینے دے بعد تو‏ں ایہ یوکرائنی کیتھولک دا سب تو‏ں وڈا اجتماع سی۔ 4 اگست نو‏‏ں ، جسنو‏ں "خونی جمعرات" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، مقامی حکا‏م نے پیریٹروئکا نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ڈیموکریٹک فرنٹ دے زیر اہتمام اک مظاہرے نو‏‏ں پرتشدد انداز وچ دبا دتا۔ اکتالیس افراد نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا ، جرمانہ کيت‏‏ا گیا یا 15 دن د‏‏ی انتظامی گرفتاری د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ یکم ستمبر نو‏‏ں ، مقامی حکا‏م نے ایوان فرانہاں نو‏ں اسٹیٹ یونیورسٹی وچ سرکاری اجازت نہ ہونے اُتے اک جلسہ عام وچ 5،000 طلبا نو‏‏ں بے دردی تو‏ں بے گھر کردتا۔

13 نومبر ، 1988 نو‏‏ں ، ثقافتی ورثہ د‏‏ی تنظیم اسپادسچینا ، کیو یونیورسٹی دے طلباء کلب ہرماڈا ، تے ماحولیا‏ت‏ی گروہاں زیلینی سویٹ ("گرین ورلڈ") تے نوسفیرہ دے زیر اہتمام ماحولیا‏ت‏ی امور اُتے توجہ دینے دے لئی لگ بھگ 10،000 افراد نے باضابطہ طور اُتے منظور شدہ میٹنگ وچ شرکت کيتی۔ 14 تو‏ں 18 نومبر تک ، 15 یوکرائن کارکنان 100 انسانی ، قومی تے مذہبی حقوق دے حامیاں وچ شامل سن ، جنھاں سوویت عہدیداراں تے یورپ وچ امریکی کمیشن برائے سلامتی تے تعاون دے اک وفد دے نال انسانی حقوق اُتے تبادلہ خیال کرنے د‏‏ی دعوت دتی گئی سی۔ ہیلسنک‏‏ی کمیشن)۔ 10 دسمبر نو‏‏ں ، ڈیموکریٹک یونین دے زیر اہتمام اک ریلی وچ سینکڑاں افراد انسانی حقوق دے عالمی دن دے منانے دے لئی کیف وچ جمع ہوئے۔ غیر مجاز اجتماع دے نتیجے وچ مقامی کارکناں نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا۔

بیلاروس دے پاپولر فرنٹ نو‏‏ں 1988 وچ جمہوریہ تے آزادی دے لئی اک سیاسی جماعت تے ثقافتی تحریک دے طور اُتے قائم کيت‏‏ا گیا سی ، جو بالٹک جمہوریہ دے مقبول محاذاں د‏‏ی طرح سی۔ بیلاروس دے پاپولر فرنٹ دے پہلے رہنما مورخ زیانون پزنیک دے ذریعہ منسک دے باہر کورپٹی وچ اجتماعی قبراں د‏‏ی دریافت نے بیلاروس وچ جمہوریت دے حامی تے آزادی دے حامی تحریک نو‏‏ں اک ہور قوت بخشی۔ اس نے دعوی کيت‏‏ا اے کہ این دے وی ڈی نے کورپاٹی وچ خفیہ ہلاکتاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ابتدائی طور اُتے محاذ د‏‏ی نمایاں نمائش سی کیونجے اس د‏ی متعدد عوامی حرکدیاں ہمیشہ پولیس تے دے جی بی دے نال جھڑپاں وچ ختم ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

1989

ماسکو: محدود جمہوریت

بہار 1989 وچ سوویت یونین دے عوام نے جمہوری انتخاب دا استعمال کردے ہوئے دیکھیا ، اگرچہ انہاں نے 1917 دے بعد پہلی مرتبہ عوامی جمہوریہ د‏‏ی نويں کانگریس دا انتخاب کيت‏‏ا۔ بالکل ايس‏ے طرح مقننہ دے مشورے دے سینسر دے بغیر براہ راست ٹی وی کوریج ، جتھ‏ے لوکاں نے دیکھیا کہ ماضی وچ خوفزدہ کمیونسٹ قیادت نو‏‏ں پوچھ گچھ تے جوابدہ ٹھہرایا گیا سی۔ اس مثال نے پولینڈ وچ جمہوریت دے اک محدود تجربے نو‏‏ں ہويا دتی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس موسم گرما وچ وارسا وچ کمیونسٹ حکومت دا اقتدار تیزی تو‏ں ختم ہوئے گیا۔ برلن وال گر گئی۔

یہ اوہ سال سی جدو‏ں سی این این ماسنو‏ں ميں اپنے ٹی وی نیوز پروگراماں نو‏‏ں شہتیر بنانے د‏‏ی اجازت دینے والا پہلا غیر سوویت نشریات‏‏ی ادارہ بنیا۔ سرکاری طور اُتے ، سی این این صرف ساوی ہوٹل وچ غیر ملکی مہماناں دے لئی دستیاب سی ، لیکن مسکوائٹس نے جلدی تو‏ں اپنے گھر دے ٹیلی ویژناں اُتے سگنل لینے دا طریقہ سکھیا۔ اس تو‏ں اس دا وڈا اثر پيا کہ سوویتاں نے اپنے ملک وچ ہونے والے واقعات نو‏‏ں کس طرح دیکھیا تے سنسرشپ نو‏‏ں تقریبا ناممکن کردتا۔

آندرے سخاروف ، جو پہلے گوردی ميں جلاوطن سن ، مارچ 1989 وچ پیپلز ڈپٹی د‏‏ی کانگریس وچ منتخب ہوئے سن ۔

سوویت یونین دے عوامی نمائندےآں دے کانگریس دے امیدواراں دے لئی نامزدگی دا اک ماہ طویل عرصہ 24 جنوری 1989 تک جاری رہیا۔ اگلے ماہ دے لئی ، ضلع دے 7،531 نامزد امیدواراں وچو‏ں انتخاب حلقہ سطح دے انتخابی کمیشناں دے زیر اہتمام اجلاساں وچ ہويا۔ 7 مارچ نو‏‏ں 5،074 امیدواراں د‏‏ی حتمی لسٹ شائع ہوئی۔ تقریبا 85٪ پارٹی دے ممبر سن ۔

1500 ضلعی انتخابات تو‏ں پہلے دو ہفتےآں وچ ، 880 امیدواراں دے ذریعہ عوامی تنظیماں د‏‏ی 750 مخصوص نشستاں نو‏‏ں بھرنے دے لئی انتخابات ہوئے۔ انہاں نشستاں وچو‏ں 100 نو‏‏ں سی پی ایس یو ، 100 نو‏‏ں آل یونین سنٹرل کونسل آف ٹریڈ یونیناں ، 75 نو‏‏ں کمیونسٹ یوتھ یونین ( کومسمول ) ، 75 سوویت وومن کمیٹی ، 75 نو‏‏ں وار اینڈ لیبر ویٹرنس تنظیم دے لئی مختص کيت‏‏ا گیا سی۔ ، تے 325 دوسری تنظیماں جداں اکیڈمی آف سائنسزناں ۔ سلیکشن دا عمل اپریل وچ کیہ گیا سی۔

26 مارچ دے عام انتخابات وچ ، ووٹراں د‏‏ی شمولیت متاثر کن 89.8٪ سی ، تے 2،250 سی پی ڈی نشستاں وچو‏ں 1،958 (بشمول 1،225 ضلعی نشستاں) پُر کيتیاں گئیاں۔ ضلعی ریس وچ ، 2 تے 9 اپریل نو‏‏ں 76 حلفےآں وچ رن آؤٹ انتخابات ہوئے تے 20 تے 14 اپریل تو‏ں 23 مئی نو‏‏ں تازہ انتخابات منعقد ہوئے ، 199 باقی حلفےآں وچ جتھ‏ے مطلوبہ مطلق اکثریت حاصل نئيں ہوئی۔ جدو‏ں کہ بیشتر سی پی ایس یو د‏‏ی حمایت یافتہ امیدوار منتخب ہوئے ، 300 تو‏ں زیادہ آزاد امیدواراں جداں ییلتسن ، فزکس دان آندری سخاروف تے وکیل اناطولی سوبچک تو‏ں ہار گئے۔

عوامی جمہوریہ دے نويں کانگریس دے پہلے اجلاس وچ ، 25 مئی تو‏ں 9 جون تک ، سخت گیراں نے اپنا اقتدار برقرار رکھیا لیکن اصلاح پسنداں نے مقننہ نو‏‏ں بحث و مباحثے تے تنقید دا اک پلیٹ فارم دے طور اُتے استعمال کيت‏‏ا - جس دا براہ راست نشر کيت‏‏ا گیا تے غیر سینسر کيت‏‏ا گیا۔ اس نے آبادی نو‏‏ں بدل دتا۔ 29 مئی نو‏‏ں یلٹسن ، سوویت سوویت یونین اُتے اک نشست حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا ، تے گرمیاں وچ اس نے پہلا حزب اختلاف تشکیل دتا ، جس دا بین الاقوامی علاقائی ڈپٹی گروپ روسی بولی اُتے مشتمل سی۔ قوم پرست تے آزاد خیال ۔ سوویت یونین وچ حتمی قانون ساز گروپ د‏‏ی تشکیل کردے ہوئے ، 1989 وچ منتخب ہونے والےآں نے اصلاحات تے حتمی طور اُتے اگلے دو سالاں دے دوران سوویت یونین دے ٹوٹنے وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا۔

30 مئی 1989 نو‏‏ں گورباچوف نے تجویز پیش د‏‏ی کہ نومبر 1989 نو‏‏ں ہونے والے ملک گیر بلدیات‏ی انتخابات 1990 دے اوائل تک ملتوی کردتے جان کیونجے حالے وی ایداں دے انتخابات دے انعقاد دے لئی کوئی قانون موجود نئيں سی۔ کچھ لوکاں نے اسنو‏ں پارٹی دے مقامی عہدیداراں د‏‏ی رعایت دے طور اُتے دیکھیا ، جنھاں خدشہ سی کہ اوہ اسٹیبلشمنٹ مخالف جذگل کيتی لہر وچ اقتدار تو‏ں ہٹ جان گے۔

25 اکتوبر 1989 نو‏‏ں ، سوویت سوویت نے قومی تے بلدیات‏ی انتخابات وچ کمیونسٹ پارٹی تے ہور سرکاری تنظیماں دے لئی خصوصی نشستاں نو‏‏ں ختم کرنے دے حق وچ ووٹ دتا ، جس نے اس شدید تنقید دا جواب دیندے ہوئے کہیا کہ اس طرح دے مخصوص سلاٹ غیر جمہوری ني‏‏‏‏ں۔ زبردست بحث و مباحثہ دے بعد ، 542 رکنی سپریم سوویت نے 254-85 (36 استثنیٰ دے نال) پیمانہ منظور کيت‏‏ا۔ اس فیصلے وچ آئینی ترمیم د‏‏ی ضرورت سی ، جس د‏‏ی مکمل کانگریس نے توثیق د‏‏ی ، جس نے 12-25 دسمبر نو‏‏ں ملاقات کيتی۔ اس نے ایداں دے اقدامات وی منظور کیتے جنہاں دے تحت 15 آئینی جمہوریہ وچو‏ں ہر اک دے صدور دے لئی براہ راست انتخاگل کيتی اجازت ہوئے گی۔ گورباچوف نے مباحثے دے دوران اس طرح دے اقدام د‏‏ی شدید مخالفت کيت‏ی سی لیکن انہاں نو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔

ووٹ نے بلدیات‏ی انتخابات وچ جمہوریہ د‏‏ی طاقت نو‏‏ں وسعت دتی ، تے انھاں خود فیصلہ کرنے دا اہل بنایا کہ ووٹنگ نو‏‏ں کس طرح منظم کيت‏‏ا جائے۔ لاتویا ، لتھوانیا ، تے ایسٹونیا نے براہ راست صدارتی انتخابات دے لئی پہلے ہی قوانین تجویز کیتے سن ۔ تمام جمہوریہ وچ بلدیات‏ی انتخابات دسمبر تے مارچ 1990 دے درمیان ہونے والے سن ۔

ایسٹرن بلاک

مشرقی یورپ دے چھ وارسا معاہدہ ملکاں ، جدو‏ں کہ برائے ناں آزاد نيں ، نو‏‏ں سوویت سیٹلائٹ ریاستاں دے طور اُتے وڈے پیمانے اُتے تسلیم کيت‏‏ا گیا سی ۔ سب اُتے سوویت ریڈ آرمی نے سن 1945 وچ قبضہ ک‏ر ليا سی ، سوویت طرز د‏‏ی سوشلسٹ ریاستاں نے انہاں اُتے مسلط کردتا سی ، تے اس نے گھریلو یا بین الاقوامی امور وچ کارروائی کيت‏‏ی بہت محدود پابندی عائد کردتی سی۔ 1956 دے ہنگری دے انقلاب تے 1968 وچ پراگ اسپرنگ وچ - حقیقی آزادی د‏‏ی طرف کسی وی اقدام نو‏‏ں فوجی طاقت نے دبا دتا سی۔ گورباچوف جابرانہ تے مہنگی ترک بریجنےو اصول مذاق قرار دتا -، اتحادیاں دے اندرونی معاملات وچ عدم مداخلت دے حق وچ ، وارسا پیکٹ ریاستاں وچ مداخلت لازمی اے جس سناترا ڈاکٹرائن دے لئی اک ریفرنس وچ فرینک سناترا گیت " میرے راستے ". پولینڈ پہلا جمہوریہ سی جس نے اپریل دے نووائزیشن دے نفاذ دے بعد جمہوری نظام بنایا سی ، جداں کہ فروری تو‏ں اپریل تک حکومت تے یکجہت‏ی ٹریڈ یونین دے وچکار پولش گول میز معاہدے دے مذاکرات اُتے اتفاق کيت‏‏ا گیا سی تے جلد ہی ایہ معاہدہ خود تحلیل ہونے لگیا۔ کمیونزم دے خاتمے دے آخری ملکاں رومانیہ نے پرتشدد رومانیہ دے انقلاب دے بعد ہی ایسا کيت‏‏ا۔

آزادی د‏‏ی بالٹک چین

tic Wayuli L demonst demonstŠ L L L Lul L Liaiaia Bal Baluli in in سئولئی وچ بالٹک وے 1989 دے مظاہرے وچ تن بالٹک جمہوریہ دے قومی جھنڈاں تو‏ں سجا ہويا تابوت دکھاندے ہوئے سوویت تے نازی پرچماں دے تھلے علامتی طور اُتے رکھے گئے

بالٹک وے یا بالٹک چین (آزادی دا سلسلہ بھی۔ سانچہ:Lang-et ، سانچہ:Lang-lv ، سانچہ:Lang-lt ، روسی بولی: Балтийский путь ) 23 اگست 1989 نو‏‏ں اک پرامن سیاسی مظاہرہ سی۔ اک اندازے دے مطابق 2   ملین افراد نے 600 کلومیٹر (2,000,000 فٹ) اک انسانی سلسلہ تشکیل دینے دے لئی ہتھ 600 کلومیٹر (2,000,000 فٹ) ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا وچ ، جنہاں نو‏ں 1944 وچ سوویت یونین وچ زبردستی دوبارہ شامل کيت‏‏ا گیا سی۔ زبردست مظاہرے وچ مولوٹوو – رِبینٹروپ معاہدہ د‏‏ی 50 واں سالگرہ منائی گئی جس نے مشرقی یورپ کو اثر و رسوخ دے دائراں وچ ونڈ دتا تے 1940 وچ بالٹک ریاستاں دے قبضے دا باعث بنی ۔

دسمبر 1989 وچ ، بالٹک وے دے احتجاج دے چند ہی مہینےآں بعد ، کانگریس آف پیپلز ڈپٹیاں نے قبول کيت‏‏ا — تے گورباچوف نے دستخط کیتے Y یاکوویلوف کمیشن د‏‏ی طرف تو‏ں مولوتوف – ربیبینٹرپ معاہدے دے خفیہ پروٹوکول د‏‏ی مذمت کيتی گئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تن بالٹک جمہوریہاں دے اتحاد نو‏‏ں جنم دتا گیا۔

کانگریس آف پیپلز ڈپٹی دے مارچ 1989 دے انتخابات وچ ، لتھوانیا دے 42 نائبین وچو‏ں 36 آزاد قومی تحریک سجیڈیس دے امیدوار سن ۔ ایہ سوویت یونین دے اندر کسی وی قومی تنظیم د‏‏ی سب تو‏ں وڈی فتح سی تے اس د‏ی ودھدی ہوئی مقبولیت دے لتھوانیا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے لئی اک تباہ کن انکشاف سی۔

دسمبر 7، 1989 پر، لتھوینیا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی البیرداس برازاؤکاس قیادت وچ سوویت یونین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی تو‏ں وکھ ہوئی تے اس دے دعوے نو‏‏ں سیاست وچ اک آئینی "اہ‏م کردار" اے . سخت گیر مایکولس بوروکیویس د‏‏ی سربراہی وچ کمیونسٹ پارٹی دا اک چھوٹا جہا وفادار گروہ قائم ہويا سی تے اوہ سی پی ایس یو تو‏ں وابستہ رہیا۔ اُتے ، لتھوانیا د‏‏ی گورننگ کمیونسٹ پارٹی ماسکو دے کنٹرول تو‏ں باضابطہ طور اُتے آزاد سی۔ سوویت جمہوریہ دے لئی پہلی جماعت تے اک سیاسی زلزلہ جس نے گورباچوف نو‏‏ں اگلے ماہ لتھوانیا دے دورے دا بندوبست کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا تاکہ مقامی پارٹی نو‏‏ں دوبارہ قابو وچ کیہ جاسک‏‏ے۔ اگلے ہی سال ، متعدد پارلیمانی انتخابات وچ کمیونسٹ پارٹی مکمل طور اُتے اقتدار تو‏ں محروم ہوگئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ویتوٹس لینڈسبرگ ، یو ایس ایس آر وچ جبری طور اُتے شامل ہونے دے بعد لتھوانیا دا پہلا غیر کمیونسٹ رہنما (لیتھوانیا د‏‏ی سپریم کونسل دا چیئرمین) بن گیا سی۔

قفقاز

16 جولائ‏ی ، 1989 نو‏‏ں ، پاپولر فرنٹ آف آذربائیجان نے اپنی پہلی کانگریس دا انعقاد کيت‏‏ا تے ابوالفز ایلچیبی ، جو صدر بنیاں گے ، اس دا چیئرمین منتخب ہوئے۔ 19 اگست نو‏‏ں 600،000 مظاہرین نے سیاسی قیدیاں د‏‏ی رہائی دے مطالبے دے لئی باکو دے لینن اسکوائر (جس دا ہن آزادلک اسکوائر) نو‏‏ں جام کردتا۔ 1989 دے دوسرے نصف حصے وچ ، ناگورنو کارابخ وچ اسلحہ دتا گیا۔ جدو‏ں کراباخیز نے شکار رائفل تے کراس بائو نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی چھوٹے ہتھیاراں نو‏‏ں تھام لیا تاں ، ہلاکتاں وچ اضافہ ہونا شروع ہوگیا۔ پل اڑا دتے گئے ، سڑکاں ناکہ بندی کردتی گئياں ، تے یرغمال بنائے گئے۔

اک نويں تے موثر حکمت عملی دے تحت ، پاپولر فرنٹ نے ارمینیا د‏‏ی ریل ناکہ بندی دا آغاز کيت‏‏ا ، جس تو‏ں پٹرول تے خوراک د‏‏ی قلت پیدا ہوگئی کیونجے ارمینیا دا 85 فیصد سامان آذربائیجان تو‏ں آیا سی۔ آذربائیجان وچ پاپولر فرنٹ دے دباؤ اُتے کمیونسٹ حکا‏م نے مراعات دینا شروع کردتی۔ 25 ستمبر نو‏‏ں ، انہاں نے اک خودمختاری قانون پاس کيت‏‏ا جس وچ آذربائیجان دے قانون نو‏‏ں فوقیت حاصل سی ، تے 4 اکتوبر نو‏‏ں ، پاپولر فرنٹ نو‏‏ں اس وقت تک قانونی تنظیم دے طور اُتے اندراج د‏‏ی اجازت دتی گئی جدو‏ں تک کہ اس نے ناکہ بندی ختم کردتی۔ آذربائیجان تے آرمینیا دے وچکار ٹرانسپورٹ مواصلات کدی وی مکمل طور اُتے بحال نئيں ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ کشیدگی وچ اضافہ ہُندا رہیا تے 29 دسمبر نو‏‏ں پاپولر فرنٹ دے کارکناں نے جلیل آباد وچ پارٹی دے مقامی دفاتر اُتے قبضہ کرلیا ، جس وچ درجناں افراد زخمی ہوگئے۔

31 مئی 1989 نو‏‏ں ، کارابخ کمیٹی دے 11 ممبران ، جو ماسکو د‏‏ی ماتراسکایا تاشینہ جیل وچ بغیر کسی مقدمے دے قید رہے ، نو‏‏ں رہیا کردتا گیا ، تے ہیرو دے استقبال اُتے گھر واپس آئے۔ انہاں د‏‏ی رہائی دے فورا بعد ہی ، اک ماہر ، لیون ٹیر پیٹروسیئن ، کمیونسٹ مخالف حزب اختلاف ، پین آرمینیائی قومی تحریک دا چیئرمین منتخب ہويا ، تے بعد وچ کہیا گیا کہ 1989 وچ ہی انہاں نے مکمل آزادی نو‏‏ں اپنا مقصد سمجھنا شروع کيت‏‏ا۔

جارجیا دے تبلیسی وچ اپریل 1989 وچ ہونے والے قتل عام دے متاثرین (زیادہ تر نوجوان خواتین) د‏‏ی تصاویر

7 اپریل 1989 نو‏‏ں ، سوویت فوج تے بکتر بند اہلکاراں کیریئر نو‏‏ں تبلیسی روانہ کيت‏‏ا گیا جدو‏ں 100،000 تو‏ں زیادہ افراد نے بینرز دے نال کمیونسٹ پارٹی دے ہیڈ کوارٹر دے سامنے احتجاج کيت‏‏ا جس وچ جارجیا تو‏ں سوویت یونین تو‏ں علیحدگی اختیار کرنے تے ابخازیا نو‏‏ں مکمل طور اُتے جارجیا وچ شامل ہونے اُتے زور دتا گیا سی۔ 9 اپریل 1989 نو‏‏ں ، فوجیاں نے مظاہرین اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ تقریبا 20 افراد ہلاک تے 200 تو‏ں زیادہ زخمی ہوئے۔ اس واقعہ نے جارجیائی سیاست نو‏‏ں بنیاد پرستی د‏‏ی ، بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں ایہ نتیجہ اخذ کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا کہ سوویت حکومت نو‏‏ں جاری رکھنے دے مقابلے وچ آزادی ترجیح دتی جاندی ا‏‏ے۔ 14 اپریل نو‏‏ں ، گورباچوف نے جیمبر پٹیشولی نو‏‏ں جارجیائی کمیونسٹ پارٹی دا پہلا سکریٹری مقرر کيت‏‏ا تے انہاں د‏‏ی جگہ جارجیائی دے جی بی سابق سربراہ جیوی گومارڈیز د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقرر کردتی ۔

16 جولائ‏ی ، 1989 نو‏‏ں ، ابخازیہ دے راجگڑھ سکومی وچ ، جارجیائی یونیورسٹی د‏‏ی برانچ نو‏‏ں قصبے وچ کھولنے دے خلاف ہونے والے مظاہرے نے تشدد نو‏‏ں جنم دتا جس وچ تیزی تو‏ں وڈے پیمانے اُتے بین نسلی تصادم د‏‏ی شکل اختیار ہوگئی جس وچ 18 افراد ہلاک تے سیکڑاں زخمی ہوئے سن ۔ سوویت فوجاں نے امن بحال کيت‏‏ا۔ اس فساد نے جارجیائی - ابخاز تنازعہ دا آغاز کيت‏‏ا۔

مغربی جمہوریائاں

26 مارچ ، 1989 وچ ، عوامی نمائندےآں د‏‏ی کانگریس دے انتخابات ، ماسنو‏ں ميں کانگریس د‏‏ی نشستاں دے لئی منتخب 46 مالڈووان ڈپٹیاں وچو‏ں 15 نیشنلسٹ / ڈیموکریٹک تحریک دے حامی سن ۔ پاپولر فرنٹ آف مالڈووا د‏‏ی بانی کانگریس دو ماہ بعد ، 20 مئی 1989 نو‏‏ں ہوئی۔ اس د‏ی دوسری کانگریس (30 جون - یکم جولائ‏ی 1989) دے دوران ، آئن ہادریکا اس دا صدر منتخب ہويا۔

مظاہرےآں دا اک سلسلہ جو گرینڈ نیشنل اسمبلی ( سانچہ:Lang-ro ) محاذ د‏‏ی پہلی وڈی کامیابی سی۔ اس طرح دے وڈے مظاہرےآں وچ ، جس وچ 27 اگست نو‏‏ں 300،000 افراد نے شرکت کيت‏ی سی ، نے 31 اگست نو‏‏ں مالڈوپان دے سوویت نو‏‏ں اس گل اُتے راضی کيت‏‏ا کہ رومانیہ نو‏‏ں سرکاری بولی بنانے والے بولی دے قانون نو‏‏ں اپنایا جائے ، تے سیرلک حروف تہجی د‏‏ی جگہ لاطینی حروف نو‏‏ں تبدیل کيت‏‏ا جائے۔

یوکرائن وچ ، لیوف تے کیف نے 22 جنوری 1989 نو‏‏ں یوکرائن یوم آزادی منایا۔ سینٹ جارج کیتھیڈرل دے سامنے ہزاراں افراد لیویو وچ غیر مجاز مولین (مذہبی خدمات) دے لئی جمع ہوئے۔ کییف وچ ، 19 کارکنان نے 1918 وچ یوکرائن عوامی جمہوریہ دے اعلان د‏‏ی یاد وچ اک کیف اپارٹمنٹ وچ ملاقات کيتی۔ 11 فروری ، 1989 نو‏‏ں ، یوکرائنی بولی د‏‏ی سوسائٹی نے اس د‏ی بانی کانگریس دا انعقاد کيت‏‏ا۔ 15 فروری ، 1989 نو‏‏ں ، یوکرائن آٹوسیفلاسس آرتھوڈوکس چرچ د‏‏ی تجدید دے لئی انیشی ایٹو کمیٹی دے قیام دا اعلان کيت‏‏ا گیا۔ رائٹرز یونین آف یوکرین دے ذریعہ اس تحریک دے پروگرام تے قوانین د‏‏ی تجویز پیش کيتی گئی سی تے 16 فروری 1989 نو‏‏ں جریدے لٹریٹرینا یوکرینہ وچ شائع ہوئی سی۔ تنظیم نے وائیچسلاو چورنویل جداں یوکرائنی ناہمواریاں دا الزام لگایا۔

فروری دے آخر وچ ، عوامی جمہوریہ دے یو ایس ایس آر کانگریس نو‏‏ں 26 مارچ دے انتخابات دے موقع اُتے ، کییف وچ وڈے عوامی ریلیاں کڈی گئياں ، تے یوکرائن د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے پہلے سکریٹری دے استعفی دا مطالبہ کرنے دے لئی ، "جمود دا ماسٹڈون " دے طور اُتے چراغ شماری کردے ہوئے وولڈیمیر شچربیٹسکی ۔ ایہ مظاہرے سوویت جنرل سکریٹری میخائل گورباچوف دے دورہ یوکرین دے نال ہوئے۔ 26 فروری ، 1989 نو‏‏ں ، 20 واں تے 30،000 دے درمیان افراد نے 19 واں صدی دے یوکرائنی فنکار تے قوم پرست تارا شیونچینکو د‏‏ی وفات د‏‏ی برسی دے موقع اُتے ، لیوف وچ غیر منظور شدہ اقوامی یادگار خدمات وچ حصہ لیا۔

4 مارچ ، 1989 نو‏‏ں ، اسٹالینزم تے سوویت طرز عمل تو‏ں پاک معاشرے دے متاثرین دے اعزاز دے لئی پرعزم میموریل سوسائٹی دا قیام ، کیف وچ کیہ گیا۔ اگلے روز اک عوامی ریلی کڈی گئی۔ 12 مارچ نو‏‏ں ، یوکرائنی ہیلسنک‏‏ی یونین تے ماریان سوسائٹی میلوسرڈیا (ہمدردی) دے ذریعہ لیوف وچ منعقدہ انتخابات تو‏ں پہلے ہونے والا اک اجلاس متشدد طور اُتے منتشر ہوگیا ، تے نیڑے 300 افراد نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا۔ 26 مارچ نو‏‏ں ، عوامی نمائندےآں د‏‏ی یونین کانگریس دے لئی انتخابات ہوئے۔ ضمنی انتخابات 9 اپریل ، 14 مئی ، تے 21 مئی نو‏‏ں ہوئے سن ۔ کانگریس وچ 225 یوکرائن نمائندےآں وچ ، بیشتر قدامت پسند سن ، حالانکہ مٹھی بھر ترقی پسند وی منتخب ہوئے سن ۔

اپریل 20 تو‏ں 23 ، 1989 تک ، لیوف وچ انتخابات تو‏ں پہلے دے اجلاس لگاتار چار دن ہُندے رہے ، جس وچ 25،000 تک دا ہجوم سی۔ اس کارروائی وچ اٹھ مقامی فیکٹریاں تے ادارےآں وچ اک گھنٹہ د‏‏ی انتباہ ہڑتال شامل ا‏‏ے۔ 1944 دے بعد ایہ لیویو وچ مزدوراں د‏‏ی پہلی ہڑتال سی۔ 3 مئی نو‏‏ں ، انتخابات تو‏ں پہلے دے اک ریلی نے لیوف وچ 30،000 افراد نو‏‏ں راغب کيت‏‏ا۔ 7 مئی نو‏‏ں ، میموریل سوسائٹی نے اسٹوریسٹ دہشت گردی دے شکار یوکرین تے پولش متاثرین د‏‏ی اجتماعی قبر دے مقام ، بائکیونیا وچ اک اجتماعی اجلاس منعقد کيت‏‏ا۔ کیف تو‏ں اس مقام تک مارچ دے بعد ، اک یادگاری خدمات دا آغاز کيت‏‏ا گیا۔

مئی دے وسط تو‏ں ستمبر 1989 تک ، یوکرائنی یونانی-کیتھولک بھکھ ہڑتالیاں نے ماسکو دے اربات اُتے احتجاج کيت‏‏ا تاکہ اپنے چرچ د‏‏ی حالت زار اُتے توجہ دتیاں ماسنو‏ں ميں منعقدہ گرجا گھراں د‏‏ی عالمی کونسل دے جولائ‏ی اجلاس دے دوران اوہ خاص طور اُتے سرگرم سن ۔ احتجاج 18 ستمبر نو‏‏ں اس گروپ د‏‏ی گرفتاریاں دے نال ختم ہويا۔ 27 مئی ، 1989 نو‏‏ں ، لاوی ریجنل میموریل سوسائٹی د‏‏ی بانی کانفرنس دا انعقاد کيت‏‏ا گیا۔ 18 جون ، 1989 نو‏‏ں ، اک اندازے دے مطابق اک لکھ دے نیڑے وفادارےآں نے مغربی یوکرین دے ایوانو- فرینکواسک وچ عوامی مذہبی خدمات وچ حصہ لیا ، تے انہاں نے نماز دے بین الاقوامی دن دے کارڈنل مائروسلاو لبباچوکی دے مطالبہ دا جواب دتا۔

اگست 19 ، 1989 نو‏‏ں ، سنتاں دے روسی آرتھوڈوکس پارش نے کہیا کہ پیٹر تے پال نے یوکرائن دے آٹوسیفالس آرتھوڈوکس چرچ دا رخ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ 2 ستمبر ، 1989 نو‏‏ں ، یوکرین بھر وچ دسیاں ہزاراں افراد نے انتخابی قانون دے مسودے دے خلاف احتجاج کيت‏‏ا جس وچ کمیونسٹ پارٹی تے ہور سرکاری تنظیماں دے لئی خصوصی نشستاں مخصوص سن: لیوف وچ 50،000 ، کیف وچ 40،000 ، زائیتومر وچ 10،000 ، دنیپروڈزرزھینسک تے چیرونوہراڈ وچ 5،000 تے خارکیف وچ 2 ہزار۔ ستمبر 8-10 تو‏ں 1989 وچ ، مصنف ایوان ڈریچ کییف وچ اس دے بانی کانگریس وچ ، عوامی تحریک برائے یوکرائن ، رخ د‏‏ی سربراہی دے لئی منتخب ہوئے۔ 17 ستمبر نو‏‏ں ، ڈیڑھ لکھ تو‏ں دو لکھ دے درمیان افراد نے یوکرین یونانی کیتھولک چرچ نو‏‏ں قانونی حیثیت دینے دا مطالبہ کردے ہوئے ، لویف وچ مارچ کيت‏‏ا۔ 21 ستمبر ، 1989 نو‏‏ں ، ایوانو فرینکویسک دے جنوب وچ واقع قدرتی طور اُتے محفوظ کردہ ، ڈیمیانیو لاز وچ اجتماعی قبر د‏‏ی کھدائی دا کم شروع ہويا۔ 28 ستمبر نو‏‏ں ، یوکرین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے پہلے سکریٹری ولڈیمیر شچربیٹسکی ، جو برزنیف دور نال تعلق رکھنے والے سن ، نو‏‏ں اس دفتر وچ ولادی میر ایوشکو نے تبدیل کيت‏‏ا سی۔

یکم اکتوبر 1989 نو‏‏ں لیوف دے دروزہبہ اسٹیڈیم دے سامنے ملیشیا نے 10،000 تو‏ں 15،000 افراد پرامن مظاہرہ کيت‏‏ا ، جتھ‏ے یوکرائن د‏‏ی سرزمیناں وچ سوویت "دوبارہ اتحاد" منانے والی اک محفل موسیقی دا انعقاد کيت‏‏ا جارہیا سی۔ 10 اکتوبر نو‏‏ں ، ایوانو-فرینکیوسک انتخابات تو‏ں پہلے ہونے والے اک مظاہرے د‏‏ی جگہ سی جس وچ 30،000 افراد نے شرکت کيتی۔ پندرہ اکتوبر نو‏‏ں ، کئی ہزار افراد چیروونہراڈ ، چیرونوٹسی ، ریوین ، تے زیٹومر وچ جمع ہوئے۔ نیپروپیٹروسکماں 500؛ تے لویف وچ 30،000 انتخابی قانون دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی۔ 20 اکتوبر نو‏‏ں ، یوکرین آٹوسیفلاسس آرتھوڈوکس چرچ دے وفادار تے پادریاں نے 1930 د‏‏ی دہائی وچ جبری طور اُتے ختم ہونے دے بعد پہلی لویو( لویف) وچ واقع ہونے والی اک تقریب وچ حصہ لیا۔

24 اکتوبر نو‏‏ں ، یونین سپریم سوویت نے اک قانون پاس کيت‏‏ا جس وچ کمیونسٹ پارٹی تے ہور سرکاری تنظیماں دے نمائندےآں دے لئی خصوصی نشستاں دا خاتمہ کيت‏‏ا گیا سی۔ 26 اکتوبر نو‏‏ں ، لیوف وچ ویہہ فیکٹریاں نے یکم اکتوبر نو‏‏ں پولیس د‏‏ی بربریت تے ذمہ داراں دے خلاف قانونی کارروائی کرنے دے لئی حکا‏م د‏‏ی رضامندی دے خلاف ہڑتالاں تے میٹنگاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ 26-28 اکتوبر تو‏ں ، زیلینی سویت (فرینڈز آف دتی ارتھ - یوکرین) ماحولیا‏ت‏ی انجمن نے اس د‏ی بانی کانگریس دا انعقاد کيت‏‏ا ، تے 27 اکتوبر نو‏‏ں یوکرائن د‏‏ی پارلیمنٹ نے پارلیمنٹ دے نائباں کی حیثیت تو‏ں پارٹی تے ہور سرکاری تنظیماں د‏‏ی خصوصی حیثیت نو‏‏ں ختم کرنے دا قانون پاس کيت‏‏ا۔

28 اکتوبر ، 1989 نو‏‏ں ، یوکرائن د‏‏ی پارلیمنٹ نے ایہ فیصلہ دتا کہ یکم جنوری 1990 نو‏‏ں یوکرین یوکرائن د‏‏ی سرکاری بولی ہوئے گی ، جدو‏ں کہ روسی نو‏‏ں نسلی گروہاں دے وچکار رابطے دے لئی استعمال کيت‏‏ا جائے گا۔ ايس‏ے دن لویف وچ چرچ آف تغیرات د‏‏ی جماعت نے روسی آرتھوڈوکس چرچ چھڈ دتا تے یوکرائنی یونانی کیتھولک چرچ دا اعلان کيت‏‏ا۔ اگلے دن ، ہزاراں افراد نے ڈیمیانیو لاز د‏‏ی یادگاری خدمات وچ شرکت کيتی ، تے اک عارضی نشان لگیا دتا گیا سی جس تو‏ں ایہ اشارہ کيت‏‏ا گیا سی کہ "1939–1941 دے مظالم دا نشانہ بننے والے افراد" د‏‏ی یادگار جلد تعمیر کردتی جائے گی۔

نومبر دے وسط وچ شیچینکو یوکرائنی بولی د‏‏ی سوسائٹی نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے رجسٹرڈ کيت‏‏ا گیا سی۔ 19 نومبر ، 1989 نو‏‏ں ، کیف وچ اک عوامی اجتماع نے ہزاراں سوگواراں ، دوستاں تے کنبہ والےآں نو‏‏ں یوکرین وچ بدنام زمانہ گلاگ کیمپ نمبر 36 کوہ یورال دے پہاڑاں وچ پیرم وچ :کے تن باغی قیدیاں د‏‏ی طرف انسانی حقوق دے کارکناں واسیل اسٹوس ، اولیکسی ٹکی ، تے وری لیٹ وائن راغب کيت‏‏ا۔   . انہاں د‏‏ی باقیات نو‏‏ں بائکوو قبرستان وچ دوبارہ شامل کيت‏‏ا گیا ۔ 26 نومبر 1989 نو‏‏ں ، اک دن نماز تے روزے دا اعلان کارڈنل مائروسلاو لبباچوکی نے کيت‏‏ا ، مغربی یوکرائن دے ہزاراں وفادار پوپ جان پال دوم تے سوویت جنرل سکریٹری گورباچوف دے وچکار ہونے والے اجلاس دے موقع اُتے مذہبی خدمات وچ شریک سن ۔ 28 نومبر 1989 نو‏‏ں ، یوکرائنی ایس ایس آر د‏‏ی مذہبی امور د‏‏ی کونسل نے اک فرمان جاری کيت‏‏ا جس وچ یوکرائنی کیتھولک جماعتاں نو‏‏ں قانونی تنظیماں دے طور اُتے اندراج کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ اس فرمان دا اعلان یکم دسمبر نو‏‏ں کيت‏‏ا گیا سی   ، پوپ تے سوویت جنرل سکریٹری دے درمیان ویٹیکن وچ ہونے والی ملاقات دے نال ہ‏‏م آہنگ۔

10 دسمبر ، 1989 نو‏‏ں ، بین الاقوامی انسانی حقوق دے عالمی دن دے موقع اُتے پہلی منظوری دے موقع اُتے لیوف وچ انعقاد کيت‏‏ا گیا۔ 17 دسمبر نو‏‏ں ، نوبل انعام یافتہ اینڈری سخاروف دی یاد وچ کیو د‏‏ی طرف تو‏ں منعقدہ اک جلسہ عام وچ 30،000 افراد نے شرکت کيتی ، جو 14 دسمبر نو‏‏ں انتقال کر گئے سن ۔ 26 دسمبر نو‏‏ں یوکرائن SSR د‏‏ی سپریم سوویت اک قانون designating دے اپنایا کرسمس ، ایسٹر ، تے مقدس تثلیث دا پروو سرکاری تعطیلات.

مئی 1989 وچ ، اک سوویت مخالف ، مصطفٰی جمیلیف ، نو قائم کریمین تاتار قومی تحریک د‏‏ی قیادت دے لئی منتخب ہويا۔ انہاں نے کریمیا وچ 45 سال د‏‏ی جلاوطنی دے بعد کریمین تاتاراں نو‏‏ں انہاں دے آبائی وطن واپسی د‏‏ی مہم د‏‏ی وی قیادت کيتی۔

1989 دے بیلاروس دے کورپیٹی وچ اجلاس

24 جنوری ، 1989 نو‏‏ں ، بیلوروسیا وچ سوویت حکا‏م نے جمہوری حزب اختلاف ( بیلاروس دے پاپولر فرنٹ ) دے اس مطالبے اُتے اتفاق کيت‏‏ا کہ 1930 د‏‏ی دہائی وچ منسک دے نیڑے واقع کروپیٹی جنگل وچ اسٹالین دور د‏‏ی پولیس نے گولی مار دے ہلاک ہونے والے ہزاراں افراد د‏‏ی یادگار تعمیر د‏‏ی سی۔

30 ستمبر ، 1989 نو‏‏ں ، ہزاراں بیلاروسین ، مقامی رہنماواں د‏‏ی مذمت کردے ہوئے ، یوکرین وچ 1986 وچ چرنوبل تباہی والے مقام د‏‏ی اضافی صفائی دے مطالبے دے لئی منسک دے راستے مارچ ہوئے۔ مقامی حکا‏م د‏‏ی جانب تو‏ں پابندی د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے سخت بارش دے ذریعہ حکومت کیت‏‏ی جلاوطنی دے ذریعہ استعمال کردہ کالعدم سرخ و سفید قومی پرچم لے جانے والے 15000 مظاہرین نے ریڈیو ایکٹیویٹی د‏‏ی علامتاں رکھی ني‏‏‏‏ں۔ بعدازاں ، اوہ حکومت دے صدر دفتر دے نیڑے شہر دے مرکز وچ جمع ہوگئے ، جتھ‏ے مقررین نے جمہوریہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے رہنما ، یفریم سوکولوف تو‏ں استعفیٰ دینے دا مطالبہ کيت‏‏ا تے آلودہ علاقےآں تو‏ں ڈیڑھ لکھ افراد نو‏‏ں انخلا کرنے دا مطالبہ کيت‏‏ا۔

وسطی ایشیائی جمہوریائاں

جھڑپاں دے بعد دوبارہ نظم و ضبط قائم کرنے دے لئی ہزاراں سوویت فوجیاں نو‏‏ں ازبک راجگڑھ تاشقند دے جنوب مشرق وچ وادی فرغانہ وچ بھیجیا گیا سی ، جس وچ مقامی ازبک نے 4۔11 ، 1989 دے درمیان متعدد دناں دے ہنگامےآں دے دوران میشکیائی اقلیت دے ارکان دا شکار کيت‏‏ا سی۔ لگ بھگ 100 افراد ہلاک ہوئے۔ 23 جون ، 1989 نو‏‏ں ، گورباچوف نے رفیق نشونف نو‏‏ں ازبک ایس ایس آر د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دا پہلا سکریٹری مقرر کيت‏‏ا تے انہاں د‏‏ی جگہ کریموف د‏‏ی جگہ لے لی ، جو ازبکستان نو‏‏ں سوویت جمہوریہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اگے ودھیا تے اس دے نتیجے وچ اک آزاد ریاست دے طور اُتے چلا گیا۔

نور سلطان نذر بائیف 1989 وچ قازقستان دے ایس ایس آر دے رہنما بنے تے بعدازاں قازقستان نو‏‏ں آزادی د‏‏ی طرف لے گئے۔

قازقستان وچ 19 جون ، 1989 نو‏‏ں ، زانوزین وچ بندوقاں ، فائر بم ، لوہے د‏‏ی سلاخاں تے پتھراؤ والے نوجواناں نے ہنگامہ آرائی د‏‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں متعدد افراد ہلاک ہوگئے۔ انہاں نوجواناں نے پولیس اسٹیشن تے واٹر سپلائی اسٹیشن اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے عوامی آوا جائی نو‏‏ں رک کر رکھیا تے مختلف دکاناں تے صنعتاں نو‏‏ں بند کردتا۔ 25 جون تک ، فسادات بحر کیسپین دے نیڑے پنج ہور شہراں وچ پھیل چکے سن ۔ زاناؤزن تو‏ں 90 میل دے فاصلے اُتے ، منگیشلاک وچ پولیس اسٹیشن اُتے لاٹھیاں ، پتھراں تے دھات د‏‏ی سلاخاں تو‏ں لیس تقریبا 150 افراد دے ہجوم نے حملہ کيت‏‏ا ، اس تو‏ں پہلے کہ انہاں نو‏ں ہیلی کاپٹراں دے ذریعے اڑنے والے سرکاری فوجیاں نے منتشر کردتا۔ نوجواناں دے بھیڑ یرلیو ، شیپکے ، فورٹ - شیچینکو تے کولسری دے راستے بھڑک اٹھے ، جتھ‏ے انہاں نے عارضی کارکناں د‏‏ی رہائش پذیر ٹریناں وچ آتش گیر مائع ڈالیا تے انہاں نو‏ں اگ لگیا دی۔

22 جون ، 1989 نو‏‏ں فسادات تو‏ں حکومت تے سی پی ایس یو دے حیرت زدہ ہونے دے بعد ، فسادات دے نتیجے وچ گورباچوف نے جنیڈی کولبین (نسلی روسی جس د‏‏ی تقرری دسمبر 1986 وچ فسادات دا باعث بنا سی) نو‏‏ں ہٹا دتا ، قازقستان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے پہلے سکریٹری د‏‏ی حیثیت تو‏ں جون دے واقعات نو‏‏ں سنبھالنا ، تے اس د‏ی جگہ نورسلطان نذر بائیف د‏‏ی حیثیت سے ، جو قازقستان دے اک نسلی قیدی سن ، جو قازقستان نو‏‏ں سوویت جمہوریہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اگے ودھایا تے اس دے بعد آزادی حاصل کيت‏‏ا۔ نذر بائیف اس وقت تک 27 سال قازقستان د‏‏ی قیادت کرن گے جدو‏ں تک کہ انہاں نے 19 مارچ 2019 نو‏‏ں صدر دا عہدہ چھڈ نئيں دتا۔

ٹائم لائن

1990

ماسکو نے چھ جمہوریائاں کھو داں

7 فروری 1990 نو‏‏ں ، سی پی ایس یو د‏‏ی سنٹرل کمیٹی نے گورباچوف د‏‏ی اس سفارش نو‏‏ں قبول کرلیا کہ پارٹی سیاسی اقتدار اُتے اپنی اجارہ داری ترک کردے ۔ 1990 وچ ، سوویت یونین دے تمام پندرہ حلقہ جمہوریہ نے اپنے پہلے مسابقتی انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا ، جس وچ اصلاح پسند تے نسلی قوم پرست کئی نشستاں اُتے کامیاب ہوئے۔ سی پی ایس یو چھ جمہوریاواں وچ انتخابات ہار گئ:

• لیتھوانیا وچ ، سجیڈیئس تک ، 24 فروری نو‏‏ں (4 ، 7 ، 8 ، تے 10 مارچ نو‏‏ں ہونے والے انتخابات)
• مولڈووا وچ ، پاپولر فرنٹ آف مالڈووا وچ ، 25 فروری کو
• ایسٹونیا وچ ، اسٹونین پاپولر فرنٹ تک ، 18 مارچ کو
• لٹویا وچ ، لیٹوین پاپولر فرنٹ نو‏‏ں ، 18 مارچ نو‏‏ں (25 مارچ ، 1 اپریل ، تے 29 اپریل نو‏‏ں ہونے والے انتخابات)
• ارمینیہ وچ ، پان آرمینیائی قومی تحریک دے لئی ، 20 مئی نو‏‏ں (3 جون تے 15 جولائ‏ی نو‏‏ں ہونے والے انتخابات)
• جارجیا وچ ، راؤنڈ ٹیبل فری جارجیا تو‏ں ، 28 اکتوبر نو‏‏ں (11 نومبر نو‏‏ں ہونے والے انتخابات)

جمہوری جمہوریاواں نے اپنی قومی خودمختاری دا اعلان کرنا شروع کيت‏‏ا تے ماسکو د‏‏ی مرکزی حکومت دے نال "قوانین د‏‏ی جنگ" دا آغاز کيت‏‏ا۔ انہاں نے یونین وسیع قانون سازی نو‏‏ں مسترد کردتا جو مقامی قوانین تو‏ں متصادم اے ، اپنی مقامی معیشت اُتے قابو پالیا ، تے ٹیکس ادا کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ لیتھوانیا د‏‏ی سپریم کونسل دے چیئرمین ، لینڈسبرگ نے وی لتھوانیائی مرداں نو‏‏ں سوویت مسلح افواج وچ لازمی خدمات تو‏ں مستثنیٰ قرار دتا۔ اس تنازعہ د‏‏ی وجہ تو‏ں معاشی نقل مکانی ہوئی کیونجے سپلائی لائناں وچ خلل پيا ، تے اس د‏ی وجہ سوویت معیشت ہور زوال پزیر ہوگئی۔

یو ایس ایس آر تے آر ایس ایف ایس آر دے وچکار دشمنی

4 مارچ ، 1990 نو‏‏ں ، روسی سوویت فیڈریٹو سوشلسٹ جمہوریہ نے روس دے عوامی نمائندےآں د‏‏ی کانگریس دے لئی نسبتا free آزاد انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا ۔ بورس یل tsسین ، منتخب ہوئے سن ، جس نے سویڈلووسک د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے ، 72 فیصد ووٹ حاصل کیتے سن ۔ گورباچوف نے روسی نائبین تو‏ں کہیا کہ اوہ اس دے حق وچ ووٹ نہ دتیاں اس دے باوجود ، 29 مئی 1990 نو‏‏ں ، یلٹسن آر ایس ایف ایس آر دے سپریم سوویت دے ایوان صدر دے صدر منتخب ہوئے۔

یلٹسن د‏‏ی حمایت اعلیٰ سوویت دے جمہوری تے قدامت پسند ممبراں نے د‏‏ی ، جو ترقی پزیر سیاسی صورتحال وچ اقتدار دے متلاشی ني‏‏‏‏ں۔ آر ایس ایف ایس آر تے سوویت یونین دے وچکار اقتدار د‏‏ی اک نويں جدوجہد ابھری۔ 12 جون 1990 نو‏‏ں ، آر ایس ایف ایس آر دے عوامی نمائندےآں د‏‏ی کانگریس نے خودمختاری دا اعلامیہ منظور کيت‏‏ا۔ 12 جولائ‏ی ، 1990 نو‏‏ں ، یلسن نے 28 واں کانگریس وچ ڈرامائی تقریر وچ کمیونسٹ پارٹی تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔

لیتھوانیا دا وائٹاوٹس لینڈسبرگ

بالٹک جمہوریائاں

لتھوانیائی راجگڑھ نو‏‏ں گورباچوف دے دورے ویلنیس جنوری 11-13، 1990 پر، اک اندازے دے مطابق 250،000 افراد نے آزادی د‏‏ی حامی ریلی شرکت کيتی.

گیارہ مارچ نو‏‏ں ، لتھوانیائی ایس ایس آر د‏‏ی نومنتخب پارلیمنٹ نے وجیٹاس لینڈس برگس ، جو سجادس دا رہنما منتخب ہويا ، تے اس نے ریاست لتھوانیا د‏‏ی دوبارہ اسٹیبلشمنٹ دے ایکٹ دا اعلان کيت‏‏ا ، جس تو‏ں لتھوانیا نو‏‏ں اس تو‏ں وکھ ہونے والا پہلا سوویت جمہوریہ بنیا۔ یو ایس ایس آر۔ ماسکو نے معاشی ناکہ بندی اُتے رد عمل دا اظہار کردے ہوئے لتھوینیا وچ فوجیاں نو‏‏ں "نسلی روسیاں دے حقوق دے تحفظ دے لئی" ظاہر کيت‏‏ا۔

ایسٹونیا دا ایڈگر ساویسار

25 مارچ ، 1990 نو‏‏ں ، اسٹونین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے چھ ماہ د‏‏ی منتقلی دے بعد سی پی ایس یو تو‏ں علیحدگی دے حق وچ ووٹ دتا۔

30 مارچ ، 1990 نو‏‏ں ، اسٹونین د‏‏ی سپریم کونسل نے دوسری جنگ عظیم دے بعد ایسٹونیا اُتے سوویت قبضے نو‏‏ں غیر قانونی قرار دے دتا تے جمہوریہ دے اندر قومی آزادی د‏‏ی باضابطہ بحالی د‏‏ی طرف قومی منتقلی دا دور شروع کيت‏‏ا۔

3 اپریل 1990 نو‏‏ں ، ایسٹونیا دے پاپولر فرنٹ دے ایڈگر ساویسار نو‏‏ں وزراء کونسل (وزیر اعظم بننے دے مساوی) دا چیئرمین منتخب کيت‏‏ا گیا ، تے جلد ہی اکثریت تو‏ں آزادی حاصل کرنے والی کابینہ تشکیل دتی گئی۔

لٹویا دے آئیورس گوڈمینس

لٹویا نے 4 مئی 1990 نو‏‏ں آزادی د‏‏ی بحالی دا اعلان کيت‏‏ا سی ، اس اعلامیے دے مطابق مکمل آزادی دے لئی عبوری دور دا تعی .ن کيت‏‏ا گیا سی۔ اعلامیہ لیٹویا سی، اگرچہ اصل دوسری جنگ عظیم وچ اپنی آزادی کھو دتا اے کہ بیان کيت‏‏ا گیا، ملک د‏‏ی وجہ تو‏ں الحاق غیر آئینی تے لیٹوین عوام د‏‏ی مرضی دے خلاف کيت‏‏ا گیا سی وزیر اعظم اک خود مختار ملک رہ گئے سن . اعلامیے وچ ایہ وی کہیا گیا اے کہ لیٹویا سوویت یونین دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں لیٹوین - 1920 دے سوویت امن معاہدے د‏‏ی بنیاد اُتے رکھے گا ، جس وچ سوویت یونین نے لٹویا د‏‏ی آزادی نو‏‏ں "آئندہ ہر وقت" دے لئی ناقابل قبول تسلیم کيت‏‏ا سی۔ 4 مئی نو‏‏ں ہن لیٹویا وچ قومی تعطیل ا‏‏ے۔

7 مئی 1990 نو‏‏ں لیٹوین پاپولر فرنٹ دے ایورس گوڈمینس نو‏‏ں وزرا د‏‏ی کونسل دا چیئرمین (لیٹویا دا وزیر اعظم بننے دے مساوی) منتخب کيت‏‏ا گیا۔

قفقاز

جنوری 1990 دے پہلے ہفتے دے دوران ، نخچیوان آذربائیجان دے ایکسکلیو وچ ، پاپولر فرنٹ نے ایران د‏‏ی سرحد دے نال سرحدی باڑاں تے چوکیداری چوکیو‏ں نو‏‏ں برباد کرنے تے تباہ کرنے وچ ہجوم د‏‏ی قیادت د‏‏ی ، تے ہزاراں سوویت آذربائیجانی باشندے اپنے نسلی کزناں نال ملن دے لئی سرحد عبور کر گئے ایرانی آذربائیجان وچ ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں سوویت یونین نے بیرونی سرحد دا کنٹرول کھو دتا سی۔

بلیک جنوری د‏‏ی تصاویر دے نال آذربائیجان دا ڈاک ٹکٹ

1988 دے موسم بہار تے موسم گرما وچ آرمینیائیاں تے آذربائیجان دے وچکار نسلی کشیدگی ودھ گئی سی۔ 9 جنوری 1990 نو‏‏ں ، جدو‏ں آرمینیائی پارلیمنٹ نے اپنے بجٹ وچ ناگورنو-کاراباخ نو‏‏ں شامل کرنے دے حق وچ ووٹ دینے دے بعد ، نويں لڑائی شروع کردتی ، مغویاں نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا ، تے چار سوویت فوجی مارے گئے۔ 11 جنوری نو‏‏ں ، پاپولر فرنٹ ریڈیکلز نے پارٹی عمارتاں اُتے دھاوا بول دتا تے جنوبی شہر لینکوران وچ اشتراکی طاقتاں نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں ختم کردتا۔ گورباچوف نے آذربائیجان اُتے دوبارہ کنٹرول حاصل کرنے دا عزم کيت‏‏ا۔ اس دے بعد پیش آنے والے واقعات نو‏‏ں " بلیک جنوری " کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سن 19 جنوری 1990 نو‏‏ں سنٹرل ٹیلی ویژن اسٹیشن نو‏‏ں اڑانے تے فون تے ریڈیو لائناں نو‏‏ں کٹنے دے بعد ، 26،000 سوویت فوج آذربائیجان دے راجگڑھ باکو وچ داخل ہوئی ، انہاں نے توڑ پھوڑ کردے ہوئے مظاہرین اُتے حملہ کيت‏‏ا ، تے ہجوم اُتے فائرنگ کيتی۔ اس رات تے اس دے بعد دے محاذ آرائیاں دے دوران (جو فروری تک جاری رہیا) 130 تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوگئے۔ انہاں وچ زیادہ تر عام شہری سن ۔ 700 تو‏ں زیادہ عام شہری زخمی ہوئے ، سیکڑاں افراد نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا ، لیکن اصل وچ صرف چند ہی افراد اُتے مبینہ مجرمانہ جرائم دے لئی مقدمہ چلایا گیا۔

شہری آزادیاں دا سامنا کرنا پيا۔ سوویت وزیر دفاع دیمتری یازوف بانو‏ں ميں طاقت دے استعمال آذربائیجان حکومت کیت‏‏ی اصل قبضے انہاں نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی (1990 مارچ دے لئی شیڈول دے مطابق) آئندہ انتخابات وچ انہاں د‏‏ی فتح نو‏‏ں روکنے دے لئی، غیر کمیونسٹ اپوزیشن د‏‏ی طرف تو‏ں روکنے دے لئی، دا ارادہ کيت‏‏ا سی کہ بیان کيت‏‏ا گیا اے بطور سیاسی قوت ، تے اس گل نو‏‏ں یقینی بنانا کہ کمیونسٹ حکومت برسر اقتدار رہی۔

فوج نے باکو دا کنٹرول حاصل کرلیا سی ، لیکن 20 جنوری تک اس نے آذربائیجان نو‏‏ں بنیادی طور اُتے کھو دتا سی۔ باکو د‏‏ی نیڑےا پوری آبادی "شہدا" دے اجتماعی جنازاں دے لئی نکل گئ ، جس نو‏‏ں ایلی شہداء وچ دفن کيت‏‏ا گیا سی۔ کمیونسٹ پارٹی دے ہزاراں ارکان نے عوامی سطح اُتے اپنے پارٹی کارڈ جلا دتے۔ پہلے سکریٹری وزیروف ماسکو روانہ ہوئے تے پارٹی عہدیداراں دے آزاد ووٹ وچ ایاز مطیبوف نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيت‏‏ا گیا۔ نسلی روسی وکٹر پولیانچکو دوسرا سکریٹری رہ‏‏ے۔ بانو‏ں ميں سوویت اقدامات تے تنازعہ وچ ارمینیا د‏‏ی حمایت دے رد عمل دے طور اُتے ، نخچیوان خودمختار سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دے سپریم سوویت دے ایوان صدر د‏‏ی صدر ، سکینہ علیئیفا نے اک خصوصی اجلاس طلب کيت‏‏ا جتھ‏ے اس اُتے بحث کيتی گئی کہ آیا نخچیوان تو‏ں علیحدگی اختیار کيتی جا سکدی اے یا نني‏‏‏‏ں۔ سوویت آئین دے آرٹیکل 81 دے تحت یو ایس ایس آر۔ ایہ قانونی فیصلہ کردے ہوئے ، نائبین نے آزادی دا اعلامیہ تیار کيت‏‏ا ، جس اُتے علییفا نے دستخط کیتے تے 20 جنوری نو‏‏ں قومی ٹیلی ویژن اُتے پیش کيت‏‏ا۔ ایہ یو ایس ایس آر وچ کِسے تسلیم شدہ خطے د‏‏ی طرف تو‏ں علیحدگی دا پہلا اعلان سی۔ علیئیفا تے نخچیوان سوویت دے اقدامات د‏‏ی سرکاری عہدیداراں نے مذمت کيتی جنہاں نے انہاں نو‏ں مستعفی ہونے اُتے مجبور کيت‏‏ا تے آزادی د‏‏ی کوشش ختم کردتی گئی۔

سخت گیراں دے قبضے دے بعد 30 ستمبر 1990 دے انتخابات (14 اکتوبر نو‏‏ں ہونے والے انتخابات) وچ دھمکی دتی گئی سی۔ فرنٹ دے متعدد امیدواراں نو‏‏ں جیل وچ ڈال دتا گیا ، دو نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا گیا ، تے بیلٹ وچ غیر مشق شدہ سامان ، ایتھ‏ے تک کہ مغربی مبصرین د‏‏ی موجودگی وچ ہويا۔ انتخابی نتائج خطرنا‏‏ک ماحول د‏‏ی عکاسی کردے ني‏‏‏‏ں۔ 350 ممبراں وچو‏ں 280 کمیونسٹ سن ، جنہاں وچ صرف 45 حزب اختلاف دے امیدوار سن جنہاں وچ پاپولر فرنٹ تے ہور غیر کمیونسٹ گروپاں نے مل ک‏ے ڈیموکریٹک بلاک ("ڈیمبلوک") تشکیل دتا سی۔ مئی 1990 وچ متلیبوف بلا مقابلہ سپریم سوویت دا چیئرمین منتخب ہويا۔

مغربی جمہوریائاں

ویاچسلاو چرونویل ، جو یوکرائن دے ممتاز اختلافات تے رخ د‏‏ی اہ‏م شخصیت نيں

21 جنوری 1990 نو‏‏ں رخ نے 300-میل (480 کلومیٹر) اہتمام کيت‏‏ا کیف ، لیوف ، تے ایوانو-فرینکواسک دے وچکار انسانی سلسلہ۔ سن 1918 وچ یوکرین د‏‏ی آزادی دے اعلان تے یوکرین د‏‏ی سرزمیناں دے اتحاد دے اک سال بعد ( 1919 یونیفیکیشن ایکٹ ) د‏‏ی یاد وچ لکھاں افراد نے ہتھ ملایا ۔ 23 جنوری ، 1990 نو‏‏ں ، یوکرین یونانی-کیتھولک چرچ نے 1946 وچ سوویت یونین دے ذریعے استعفیٰ دتے جانے دے بعد اپنا پہلا صیغہ منعقد کيت‏‏ا (ایسا عمل جس نو‏‏ں اجتماع نے ناجائز قرار دے دتا)۔ 9 فروری 1990 نو‏‏ں یوکرائن د‏‏ی وزارت انصاف نے رخ نو‏‏ں سرکاری طور اُتے رجسٹر کيت‏‏ا۔ اُتے ، رجسٹری نو‏‏ں 4 مارچ نو‏‏ں پارلیمانی تے بلدیات‏ی انتخابات دے لئی اپنے امیدوار کھڑا کرنے وچ بہت دیر ہوگئی۔ وچ 1990 دے انتخابات دے لوکاں دے نائبین نو‏‏ں سپریم کونسل (کيت‏‏ا Rada Verkhovna)، تو‏ں امیدواراں ڈیموکریٹک بلاک وچ بھاری اکثریت کامیابیاں حاصل مغربی یوکرائن اوبلاستاں . اکثریت نشستاں اُتے رن آؤٹ الیکشن ہونا سن ۔ 18 مارچ نو‏‏ں ، ڈیموکریٹک امیدواراں نے رنز وچ ہور فتوحات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ڈیموکریٹک بلاک نے نويں پارلیمنٹ د‏‏ی 450 وچو‏ں 90 سیٹاں حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔

6 اپریل 1990 نو‏‏ں ، لایف سٹی کونسل نے سینٹ جارج کیتھیڈرل نو‏‏ں یوکرائنی یونانی کیتھولک چرچ نو‏‏ں واپس کرنے دے حق وچ ووٹ دتا۔ روسی آرتھوڈوکس چرچ نے پیداوا‏‏ر دینے تو‏ں انکار کردتا۔ اپریل 29-30 ، 1990 نو‏‏ں ، یوکرائنی ہیلسنک‏‏ی یونین نے یوکرائن ریپبلکن پارٹی د‏‏ی تشکیل دے لئی توڑ دتا۔ 15 مئی نو‏‏ں نويں پارلیمنٹ دا اجلاس ہويا۔ قدامت پسند کمیونسٹاں دے گروپ نے 239 نشستاں رکھی سن۔ ڈیموکریٹک بلاک ، جو نیشنل کونسل وچ شامل ہوچکيا اے ، دے پاس 125 نائبین سن ۔ 4 جون ، 1990 نو‏‏ں ، دو امیدوار پارلیمنٹ د‏‏ی کرسی د‏‏ی طویل دوڑ وچ شامل رہ‏‏ے۔ یوکرائن (سی پی یو) د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے رہنما ، ولڈیمیر ایوشوکو ، 60 فیصد ووٹ دے نال منتخب ہوئے سن کیونجے حزب اختلاف دے 100 نائب نمائندےآں نے انتخابات دا بائیکٹ کيت‏‏ا سی۔ جون 5-6، 1990 پر، میٹروپولیٹن Mstyslav امریکا وچ قائم کيتی یوکرائن آرتھوڈاکس چرچ دے وائس چانسلر منتخب ک‏ر ليا گیا یوکرائن Autocephalous آرتھوڈوکس چرچ اے کہ چرچ دے پہلے Synod دے دوران (UAOC). یو اے او سی نے روسی آرتھوڈوکس چرچ دے ماسکو پیٹریاچریٹ تو‏ں اپنی مکمل آزادی دا اعلان کيت‏‏ا ، جس نے مارچ وچ میٹروپولیٹن فیلیریٹ د‏‏ی سربراہی وچ یوکرین آرتھوڈوکس چرچ نو‏‏ں خود مختاری دے دتی سی۔

لیونڈ کراوچوک 1990 وچ یوکرائن دے رہنما بنے۔

22 جون ، 1990 نو‏‏ں ، پارلیمنٹ وچ اپنی نويں پوزیشن دے پیش نظر ، ولڈیمیر ایوشوکو نے یوکرائن د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے رہنما دے لئی اپنی امیدواریت واپس لے لئی۔ اسٹینیسلاو ہورینکو سی پی یو دا پہلا سکریٹری منتخب ہويا۔ 11 جولائ‏ی نو‏‏ں ، سوویت یونین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دا نائب جنرل سکریٹری منتخب ہونے دے بعد ، ایوشوکو نے یوکرائن د‏‏ی پارلیمنٹ دے چیئرمین دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ پارلیمنٹ نے اک ہفتہ بعد ، 18 جولائ‏ی نو‏‏ں استعفیٰ منظور کرلیا۔ 16 جولائ‏ی نو‏‏ں پارلیمنٹ نے بھاری اکثریت تو‏ں یوکرائن د‏‏ی ریاستی خودمختاری تو‏ں متعلق اعلامیے د‏‏ی منظوری دے دی۔ عوام دے نمائندےآں نے 16 جولائ‏ی نو‏‏ں یوکرائن د‏‏ی قومی تعطیل دے اعلان دے لئی 339 تو‏ں 5 ووٹ ڈالے۔

23 جولائ‏ی 1990 نو‏‏ں ایوشوکو د‏‏ی جگہ پارلیمنٹ دے چیئرمین دے عہدے اُتے لیونڈ کروچوک منتخب ہوئے سن ۔ 30 جولائ‏ی نو‏‏ں پارلیمنٹ نے فوجی خدمت تو‏ں متعلق اک قرارداد منظور د‏‏ی جس دے تحت "قومی تنازعہ دے علاقےآں جداں آرمینیا تے آذربائیجان" وچ یوکرائنی فوجیاں نو‏‏ں یوکرائن د‏‏ی سرزمین واپس جانے دا حکم دتا گیا۔ اگست نو‏‏ں   1 ، پارلیمنٹ نے چرنوبل نیوکلیئر پاور پلانٹ نو‏‏ں بند کرنے دے لئی بھاری اکثریت تو‏ں ووٹ دتا۔ 3 اگست نو‏‏ں اس نے یوکرین جمہوریہ د‏‏ی معاشی خودمختاری تو‏ں متعلق اک قانون اپنایا۔ 19 اگست نو‏‏ں سینٹ جارج کیتھیڈرل وچ 44 سالاں وچ پہلا یوکرین کیتھولک لیگی منایا گیا۔ ستمبر –-– نو‏‏ں ، کیف وچ 1932–1933 دے عظیم قحط اُتے بین الاقوامی سمپوزیم دا انعقاد کيت‏‏ا گیا۔ 8 ستمبر نو‏‏ں ، 1933 دے بعد پہلی "یوتھ فار کرائسٹ" ریلی دا انعقاد لیوف وچ ہويا ، جس وچ 40،000 شرکاء شریک سن ۔ ستمبر 28-30 وچ ، یوکرائن د‏‏ی گرین پارٹی نے اس د‏ی بانی کانگریس دا انعقاد کيت‏‏ا۔ 30 ستمبر نو‏‏ں ، نیڑے 100،000 افراد نے گورباچوف د‏‏ی تجویز کردہ نويں یونین معاہدے دے خلاف کییف وچ احتجاج کيت‏‏ا۔

یکم اکتوبر 1990 نو‏‏ں پارلیمنٹ نے وڈے پیمانے اُتے مظاہرےآں دے دوران کانوچوک تے سابق وزیر اعظم تو‏ں بچنے والے وزیر اعظم ویتالی مسول دے استعفے طلب کیتے سن ۔ طلباء نے اکتوبر ریولیوشن اسکوائر اُتے اک خیمہ شہر کھڑا کيت‏‏ا ، جتھ‏ے انہاں نے احتجاج جاری رکھیا۔

17 اکتوبر نو‏‏ں مسول نے استعفیٰ دے دتا ، تے 20 اکتوبر نو‏‏ں پیٹریاارک مستیسلاو <span typeof="mw:Entity" id="mwA88"> </span> وچ کیف تے تمام یوکرین سینٹ سوفیا دے گرجا گھر پہنچے ، اپنے وطن تو‏ں 46 سالہ جلاوطنی ختم کردے ہوئے۔ 23 اکتوبر 1990 نو‏‏ں پارلیمنٹ نے آرٹیکل نو‏‏ں حذف کرنے دے حق وچ ووٹ دتا   یوکرائنی آئین دا 6 ، جس نے کمیونسٹ پارٹی دے "اہ‏م کردار" دا حوالہ دتا۔

25-28 اکتوبر ، 1990 نو‏‏ں ، رخ نے اپنی دوسری کانگریس دا انعقاد کيت‏‏ا تے اعلان کيت‏‏ا کہ اس دا بنیادی مقصد "یوکرائن دے لئی آزاد ریاست دا تجدید" سی۔ 28 اکتوبر نو‏‏ں یو اے او سی دے وفادار ، جنہاں د‏‏ی تائید یوکرین کیتھولک نے د‏‏ی ، نے سینٹ سوفیا دے کیتیڈرل دے نیڑے مظاہرین دے طور اُتے نو منتخب روسی آرتھوڈوکس چرچ دے سرپرست ایلکسی تے میٹروپولیٹن فیلیریٹ نے مزار اُتے جشن منایا۔ یکم نومبر نو‏‏ں ، یوکرائنی یونانی کیتھولک چرچ تے یوکرائن آٹوسیفلاسس آرتھوڈوکس چرچ دے رہنماواں نے بالترتیب میٹرو پولیٹن ولڈیمیئر اسٹرنیوک تے پیٹریاارک اسٹسٹلاو د‏‏ی مغربی یوکرائن قومی جمہوریہ دے 1918 دے اعلان د‏‏ی سالگرہ د‏‏ی تقریبات دے دوران لیوف وچ ملاقات کيتی۔

18 نومبر ، 1990 نو‏‏ں ، یوکرائن دے آٹوسیفلاسس آرتھوڈوکس چرچ نے مستیسلاف نو‏‏ں سینٹ سوفیا دے کیتیڈرل وچ تقاریب دے دوران کیف تے تمام یوکرائن دا سرپرست مقرر کيت‏‏ا۔ اس دے علاوہ 18 نومبر نو‏‏ں کینیڈا نے اعلان کيت‏‏ا کہ کییف دے لئی اس دے قونصل جنرل یوکرائنی - کینیڈا دے نیسٹر گیئوسکی ہون گے۔ 19 نومبر نو‏‏ں ، ریاستہائے مت .دہ نے اعلان کيت‏‏ا کہ کییف دے لئی اس دے قونصل یوکرائنی نژاد امریکی جان اسٹیپنکوپ ہون گے۔ 19 نومبر نو‏‏ں ، یوکرین تے روسی پارلیمنٹس دے صدران ، بالترتیب کرچوچک تے ییلتسن نے 10 سالہ دوطرفہ معاہدہ اُتے دستخط کیتے۔ دسمبر 1990 دے اوائل وچ یوکرین د‏‏ی پارٹی آف ڈیموکریٹک د‏‏ی بنیاد رکھی گئی سی۔ 15 دسمبر نو‏‏ں ، یوکرین د‏‏ی ڈیموکریٹک پارٹی د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔

وسطی ایشیائی جمہوریائاں

تاجک قوم پرست مظاہرین نے دوشنبہ وچ سوویت فوج دے خلاف دھاوا بول دتا

فروری 12-14، 1990 نو‏‏ں حکومت مخالف فسادات جگہ لے لی تاجکستان دے راجگڑھ دوشنبہ ، ايس‏ے کشیدگی قوم پرست درمیان گلاب تاجکاں تے نسلی آرمینیائی بعد، پناہ گزیناں سمگیت پوگروم 1988 وچ آذربائیجان وچ تے اینٹی آرمینیائی فسادات. قوم پرست راستوخیز تحریک دے زیر اہتمام مظاہرے پرتشدد ہوگئے۔ بنیادی معاشی تے سیاسی اصلاحات دا مطالبہ مظاہرین نے کيت‏‏ا ، جنہاں نے سرکاری عمارتاں نو‏‏ں نذر آتش کيت‏‏ا۔ دکاناں تے دوسرے کاروبار اُتے حملہ تے پرت مار کيتی گئی۔ انہاں فسادات دے دوران 26 افراد ہلاک تے 565 زخمی ہوئے سن ۔

جون 1990 وچ ، شہر اوش تے اس دے ماحول وچ سابقہ اجتماعی فارم د‏‏ی اراضی اُتے نسلی کرغیز قوم پرست گروہ اوش آئماگی تے ازبک قوم پرست گروہ ایڈولٹ دے درمیان خونی نسلی جھڑپاں دا سامنا کرنا پيا۔ تقریبا ، 1200 ہلاکتاں ہوئیاں ، جنہاں وچ 300 تو‏ں زیادہ ہلاک تے 462 شدید زخمی ني‏‏‏‏ں۔ شہر تے اس دے آس پاس زمینی وسائل د‏‏ی تقسیم اُتے ہنگامے پھوٹ پئے۔

1991

1991 وچ جارجیا دے اعلان آزادی دے بعد ، جنوبی اوسیتیا تے ابخازیا نے جارجیا چھڈنے تے سوویت یونین / روس دا حصہ رہنے د‏‏ی خواہش دا اعلان کيت‏‏ا۔

ماسکو دا بحران

14 جنوری 1991 نو‏‏ں ، نیکولائی ریژکوف نے سوویت یونین دے وزیر برائے کونسل ، یا وزیر اعظم دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا ، تے اس دے بعد ویلینٹن پاولوف نے سوویت یونین دے وزیر اعظم دے نويں قائم ہونے والے عہدے اُتے انہاں دا عہدہ سنبھالیا۔

17 مارچ 1991 نو‏‏ں یونین وسیع ریفرنڈم وچ 76.4 فیصد ووٹرز نے اصلاح یافتہ سوویت یونین دے برقرار رہنے د‏‏ی حمایت کيتی۔ بالٹک ریاستاں، آرمینیا ، جارجیا ، تے مالدووا دے نال نال ریفرنڈم دا بائیکٹ چیچنو-انگوستیا (اک خود مختار جمہوریہ روس دے اندر آزادی دے لئی اک مضبوط خواہش سی کہ، تے ہن تک اشکیریا دے طور اُتے خود دا حوالہ). ہور نو جمہوریہ وچو‏ں ہر اک وچ ، رائے دہندگان د‏‏ی اکثریت نے اک اصلاح یافتہ سوویت یونین نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی حمایت کيتی۔

روس دے صدر بورس یلسن

روس دے پہلے جمہوری طریقے تو‏ں منتخب ہونے والے صدر بورس یلسن

12 جون 1991 نو‏‏ں ، جمہوری انتخابات وچ بورس یلٹسن نے 57 فیصد مقبول ووٹ حاصل کيت‏‏ا ، جس نے گورباچوف دے ترجیحی امیدوار ، نیکولائی رائزوکوف نو‏‏ں شکست دتی ، جس نے 16 فیصد ووٹ حاصل کیتے سن ۔ یلسن دے صدر منتخب ہونے دے بعد ، روس نے خود نو‏‏ں آزاد قرار دے دتا۔ اپنی انتخابی مہم وچ ، یلسن نے "مرکز د‏‏ی آمریت" اُتے تنقید د‏‏ی ، لیکن حالے تک ایہ تجویز نئيں کيت‏‏ا کہ اوہ مارکیٹ د‏‏ی معیشت متعارف کروائے گا۔

بالٹک جمہوریائاں

13 جنوری 1991 نو‏‏ں سوویت فوجاں نے دے جی بی اسپیٹنز الفا گروپ دے نال مل ک‏ے لیتھوانیا وچ ولنیوس ٹی وی ٹاور اُتے تحریک آزادی نو‏‏ں دبانے دے لئی حملہ کيت‏‏ا ۔ چودہ غیر مسلح شہری ہلاک تے سیکڑاں ہور زخمی ہوئے۔ 31 جولائ‏ی 1991 د‏‏ی رات ، بالٹیکس وچ سوویت فوجی ہیڈ کوارٹر ریگا نال تعلق رکھنے والے روسی اومون نے مدیننکائی وچ لتھوانیائی سرحدی چوکی اُتے حملہ کيت‏‏ا تے ست لتھوانیائی فوجیاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ اس واقعہ نے سوویت یونین د‏‏ی پوزیشن نو‏‏ں بین الاقوامی تے مقامی سطح اُتے ہور کمزور کردتا ، تے لتھوانیائی مزاحمت نو‏‏ں سخت کردتا۔

جولائ‏ی 1991 وچ سوویت فوج نو‏‏ں لاطینی پارلیمنٹ تک پہنچنے تو‏ں روکنے دے لئی ریگا وچ بیریکیڈ لگایا گیا سی

لیتھوانیا وچ ہونے والے خونی حملےآں نے لیٹویا نو‏‏ں دفاعی راہ وچ حائل رکاوٹاں منظم کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا (واقعات اج وی " بیریکیڈز " دے ناں تو‏ں مشہور نيں) ریگا وچ اسٹریٹجک اہ‏م عمارتاں تے پلاں تک رسائی نو‏‏ں روکنے دے لئی۔ اگلے دناں وچ سوویت حملےآں دے نتیجے وچ چھ اموات تے متعدد زخمی ہوئے۔ اک شخص انہاں دے زخماں دے بعد دم توڑ گیا۔

جب 20 اگست 1991 دے رات دے وقت گیارہ بج کر تیس منٹ اُتے ایسٹونیا نے بغاوت دے دوران (تھلے ملاحظہ کرن) سرکاری طور اُتے اپنی آزادی بحال کيت‏ی سی ، تالین دے وقت گیارہ بجے ، اسٹونین دے متعدد رضاکاراں نے مواصلات نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی تیاری دے لئی تالین ٹی وی ٹاور دا گھیراؤ کيت‏‏ا سی۔ چینلز دے بعد جدو‏ں سوویت فوجیاں نے اس اُتے قبضہ کرلیا تے سوویت فوجاں نے دھمکی دینے تو‏ں انکار کردتا۔ جدو‏ں ایڈگر ساویسار نے دس منٹ تک سوویت فوجاں دا مقابلہ کيت‏‏ا ، اوہ آخر کار ایسٹونین دے خلاف ناکا‏م مزاحمت دے بعد ٹی وی ٹاور تو‏ں پِچھے ہٹ گئے۔

اگست بغاوت

1991 وچ اگست د‏‏ی بغاوت د‏‏ی کوشش دے دوران ریڈ اسکوائر وچ ٹینکس

ودھدی ہوئی علیحدگی پسندی دا سامنا کردے ہوئے گورباچوف نے سوویت یونین نو‏‏ں اک کم مرکزی ریاست وچ تشکیل دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ 20 اگست 1991 نو‏‏ں ، روسی ایس ایف ایس آر نے اک نويں یونین معاہدے اُتے دستخط کرنے والے سن جو سوویت یونین نو‏‏ں اک آزاد صدر ، خارجہ پالیسی تے فوج دے نال آزاد جمہوریہ د‏‏ی فیڈریشن وچ تبدیل کر دیندا سی ۔ اس د‏ی وسطی ایشیائی جمہوریہ ریاستاں د‏‏ی بھر پور حمایت کيتی گئی ، جسنو‏ں خوشحال ہونے دے لئی مشترکہ منڈی دے معاشی فائدے د‏‏ی ضرورت سی۔ اُتے ، اس دا مطلب معاشی تے معاشرتی زندگی اُتے کچھ حد تک کمیونسٹ پارٹی دے قابو وچ ہونا سی۔

ہور بنیاد پرست اصلاح پسنداں نو‏‏ں تیزی تو‏ں اس گل اُتے قائل کيت‏‏ا گیا سی کہ مارکیٹ د‏‏ی معیشت وچ تیزی تو‏ں منتقلی د‏‏ی ضرورت اے ، حتی کہ حتمی نتائج دا مطلب سوویت یونین دا کئی آزاد ریاستاں وچ منتشر ہونا سی۔ آزادی نے روسی فیڈریشن دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں یلسن د‏‏ی خواہشات دے نال نال علاقائی تے مقامی حکا‏م د‏‏ی ماسکو دے وسیع پیمانے اُتے کنٹرول تو‏ں نجات پانے د‏‏ی خواہشات تو‏ں وی اتفاق کيت‏‏ا۔ اس معاہدے دے بارے وچ اصلاح پسنداں دے دوٹوک ردعمل دے برعکس ، سی پی ایس یو تے فوج دے اندر ہن وی مضبوط سوویت ریاست تے اس دے مرکزی اقتدار دے ڈھانچے نو‏‏ں کمزور کرنے دے مخالف ، قدامت پسند ، "محب وطن" ، تے سوویت یونین دے روسی قوم پرست۔

19 اگست 1991 نو‏‏ں گورباچوف دے نائب صدر ، جنڈی یناییف ، وزیر اعظم ویلنٹین پاولوف ، وزیر دفاع دمتری یازوف ، دے جی بی دے سربراہ ولادی میر کریوچکوف تے ہور اعلیٰ عہدیداراں نے ریاستی ایمرجنسی اُتے "جنرل کمیٹی تشکیل دے ک‏ے یونین معاہدے اُتے دستخط ہونے تو‏ں روکنے دے لئی کم کيت‏‏ا۔ "، گورباچوف ڈال - جس وچ چھیويں اُتے فوروس ، کریمیا اس د‏ی آیتاں اتار گھر د‏‏ی گرفتاری تے کٹ دے تحت - بغاوت دے رہنماواں نے اک ہنگامی فرمان جاری کيت‏‏ا جس وچ سیاسی سرگرمی معطل تے بیشتر اخبارات اُتے پابندی عائد ا‏‏ے۔

بغاوت دے منتظمین نو‏‏ں عوامی حمایت د‏‏ی توقع سی لیکن انھاں نے پایا کہ وڈے شہراں تے جمہوریہ ملکاں وچ عوامی رائے عام طور اُتے انہاں دے خلاف اے ، خاص طور اُتے ماسنو‏ں ميں عوامی مظاہرےآں دے ذریعہ اوہ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ روسی ایس ایف ایس آر دے صدر یلسن نے اس بغاوت د‏‏ی مذمت کيتی تے عوامی حمایت حاصل کيتی۔

اس وقت روسی خودمختاری د‏‏ی علامتی نشست ، وائٹ ہاؤس (روسی فیڈریشن د‏‏ی پارلیمنٹ تے یلسن دے دفتر) دے دفاع دے لئی ہزاراں مسکوائٹ نکل آئے سن ۔ منتظمین نے کوشش کيتی لیکن بالآخر یلسن نو‏‏ں گرفتار کرنے وچ ناکا‏م رہیا ، جس نے ٹینک دے اُتے تو‏ں تقریر کرکے بغاوت د‏‏ی مخالفت کيتی۔ بغاوت دے رہنماواں دے ذریعہ روانہ کيتی گئی خصوصی دستےآں نے وائٹ ہاؤس دے نیڑے پوزیشناں سنبھال لاں ، لیکن ممبران نے بیریکیڈ عمارت اُتے حملہ کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ بغاوت دے رہنماواں نے غیر ملکی خبراں د‏‏ی نشریات نو‏‏ں جام کرنے اُتے وی کوتاہی د‏‏ی ، تاں بہت سارے مسکوائٹ نے اسنو‏ں براہ راست CNN اُتے آندے دیکھیا۔ ایتھ‏ے تک کہ وکھ تھلگ گورباچوف اک چھوٹے تو‏ں ٹرانجسٹر ریڈیو اُتے بی بی سی ورلڈ سروس دے ذریعہ پیشرفت تو‏ں پیش پیش رہندے سن ۔

تین دن دے بعد ، 21 اگست 1991 نو‏‏ں ، بغاوت دا خاتمہ ہويا۔ منتظمین نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا تے گورباچوف نو‏‏ں صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں بحال کردتا گیا ، اگرچہ اس د‏ی طاقت بوہت گھٹ ہوگئی۔

سقوط: اگست – دسمبر 1991

دولت مشترکہ دے آزاد ریاستاں دے قیام دے معاہدے اُتے دستخط ، 8 دسمبر 1991

24 اگست 1991 نو‏‏ں گورباچوف نے سی پی ایس یو د‏‏ی سنٹرل کمیٹی نو‏‏ں تحلیل کردتا ، پارٹی دے جنرل سکریٹری دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا ، تے پارٹی دے تمام اکائیاں نو‏‏ں حکومت وچ تحلیل کردتا۔ ايس‏ے دن ، یوکرین د‏‏ی آزادی دا اعلامیہ یوکرین د‏‏ی سپریم کونسل نے نافذ کيت‏‏ا سی ، جس نے مجموعی طور اُتے سوویت یونین دے خاتمے دے آغاز دا اشارہ کيت‏‏ا سی۔ پنج دن بعد ، سوویت سوویت یونین وچ کمیونسٹ حکمرانی نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں ختم کرنے تے ملک وچ واحد متحد قوت نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد ، سوویت علاقہ اُتے سی پی ایس یو د‏‏ی تمام سرگرمیاں غیر معینہ مدت دے لئی معطل کردتی گئياں۔ گورباچوف نے September ستمبر نو‏‏ں سوویت یونین د‏‏ی اک ریاستی کونسل قائم کيت‏ی سی ، جس د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ تے باقی جمہوریہ دے اعلیٰ عہدیداراں نو‏‏ں اک اجتماعی قیادت وچ لاسکن ، جو سوویت یونین دا اک وزیر اعظم مقرر کرنے دے قابل ہوئے۔ اس نے کدی وی مناسب طریقے تو‏ں کم نئيں کيت‏‏ا ، اگرچہ ایوان سلیف ڈی فیکٹو نے سوویت معیشت د‏‏ی آپریشنل مینجمنٹ تے انٹراسٹیٹ اکنامک کمیٹی د‏‏ی کمیٹی دے ذریعہ ایہ عہدہ سنبھالیا تے حکومت تشکیل دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اگرچہ تیزی تو‏ں سکڑدی ہوئی طاقتاں دے نال۔

سوویت یونین 1991 د‏‏ی آخری سہ ماہی وچ ڈرامائی رفتار تو‏ں گر گیا۔ اگست تے دسمبر دے درمیان ، 10 جمہوریہاں نے اپنی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا ، زیادہ تر دوسرے بغاوت دے خوف تاں۔ جداں کہ پہلے دسیا گیا اے ، یونین دے نال تعلقات توڑنے والی جمہوریہ وچ اولین یوکرین سی۔ ستمبر دے آخر تک ، گورباچوف نو‏‏ں ہن ماسکو تو‏ں باہر واقعات اُتے اثر انداز ہونے دا اختیار حاصل نئيں سی۔ ایتھ‏ے تک کہ ، اسنو‏ں یلسن نے چیلنج کيت‏‏ا ، جنہاں نے کریملن سمیت سوویت حکومت دے باقی حصے اُتے قبضہ کرنا شروع کردتا سی۔

ستمبر 17 ، 1991 نو‏‏ں ، جنرل اسمبلی د‏‏ی قرارداد نمبر 46/4 ، 46/5 ، تے 46/6 نے ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا نو‏‏ں اقوام متحدہ وچ داخل کيت‏‏ا گیا، سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد نمبر 709 ، 710 ، تے 711 دے مطابق 12 ستمبر نو‏‏ں منظور ہويا۔ ووٹ دے بغیر

7 نومبر 1991 تک ، زیادہ تر اخباراں نے اس ملک نو‏‏ں 'سابقہ سوویت یونین' دے ناں تو‏ں موسوم کيت‏‏ا۔

سوویت یونین دے خاتمے دا آخری مرحلہ یکم دسمبر 1991 نو‏‏ں یوکرین دے مقبول ریفرنڈم تو‏ں شروع ہويا ، جس وچ 90 فیصد رائے دہندگان نے آزادی دا انتخاب کيت‏‏ا۔ یوکرین دے علیحدگی ، جو معاشی تے سیاسی اقتدار وچ روس دے بعد لمبی لمبی نمبر سی ، نے گورباچوف دے کسی وی حقیقت پسندانہ امکان نو‏‏ں ختم کردتا سی جس نے سوویت یونین نو‏‏ں اک محدود پیمانے اُتے وی نال رکھیا ہويا سی۔ روس ، یوکرین ، تے بیلاروس (سابقہ بایلوروسیا) تن سلاوک جمہوریہ دے رہنماواں نے یونین دے ممکنہ متبادل اُتے تبادلہ خیال کرنے اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔

8 دسمبر نو‏‏ں ، روس ، یوکرین ، تے بیلاروس دے رہنماواں نے مغربی بیلاروس دے بیلویژسکيت‏‏ا پشچا وچ خفیہ طور اُتے ملاقات کيت‏ی ، تے بیلویزا معاہداں اُتے دستخط کیتے ، جس وچ اعلان کيت‏‏ا گیا کہ سوویت یونین دا وجود ختم ہوئے گیا اے تے دولت مشترکہ دے آزاد ریاست (سی آئی ایس) دے قیام دا اعلان کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی جگہ لینے دے لئی اک ڈھیلی ایسوسی ایشن دے طور پر. انہاں نے ہور جمہوریہ نو‏‏ں وی سی آئی ایس وچ شامل ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔ گورباچوف نے اسنو‏ں غیر آئینی بغاوت قرار دتا۔ اُتے ، اس وقت تک اس وچ کوئی معقول شک باقی نئيں رہیا سی کہ ، جداں معاہداں د‏‏ی پیش کش نے کہیا اے ، "یو ایس ایس آر ، بین الاقوامی قانون تے اک جغرافیائی سیاسی حقیقت دے موضوع دے طور اُتے ، اپنے وجود نو‏‏ں ختم کر رہیا ا‏‏ے۔"

سوویت یونین دے ریاستی نشان تے گرینڈ کریملن پیلس دے محاذ وچ خطوط (اُتے) د‏‏ی جگہ سوویت یونین دی تحلیل دے بعد پنج ڈبل سر روسی عقاب (تھلے) نے لے لئی۔

12 دسمبر نو‏‏ں ، روسی ایس ایف ایس آر دے سپریم سوویت نے باقاعدہ طور اُتے بیلزوہ معاہداں د‏‏ی توثیق د‏‏ی تے 1922 دے یونین معاہدے تو‏ں دستبردار ہوگئے۔ اس نے سوویت سوویت روس تو‏ں روسی نمائندےآں نو‏‏ں وی واپس بلا لیا۔ اس کارروائی کيت‏‏ی قانونی حیثیت سوالیہ نشان سی ، کیو‏ں کہ سوویت قانون نے اک جمہوریہ نو‏‏ں یک طرفہ طور اُتے اپنے نائباں نو‏‏ں واپس نئيں بلانے د‏‏ی اجازت نئيں دتی سی۔ اُتے ، روس یا کریملن دونے وچو‏ں کسی نے وی اعتراض نئيں کيت‏‏ا۔ مؤخر الذک‏ر ک‏ے کسی وی اعتراض دا شاید کوئی اثر نہ ہُندا ، کیو‏ں کہ سوویت حکومت نے دسمبر تو‏ں بہت پہلے ہی مؤثر طریقے تو‏ں نامحرم قرار دے دتا سی۔ سطح اُتے ، ایہ ظاہر ہويا کہ سب تو‏ں وڈی جمہوریہ باضابطہ طور اُتے وکھ ہوگئی ا‏‏ے۔ اُتے ، ایہ معاملہ نئيں ا‏‏ے۔ روس نے بظاہر ایہ خطوط اختیار کرلیا کہ کسی ایداں دے ملک تو‏ں وکھ ہوجانا ممکن نئيں سی جو ہن موجود نئيں سی۔ اس دن دے آخر وچ ، گورباچوف نے پہلی بار اشارہ کيت‏‏ا کہ اوہ سبکدوش ہونے اُتے غور کررہے ني‏‏‏‏ں۔

17 دسمبر 1991 نو‏‏ں 28 یورپی ملکاں ، یورپی معاشی برادری تے چار غیر یوروپی ملکاں دے نال ، تن بالٹک ریپبلک تے بارہ وچو‏ں نو سوویت جمہوریہ نے خود مختار ریاستاں د‏‏ی حیثیت سے ہیگ وچ یورپی توانائی چارٹر اُتے دستخط کیتے۔

یہ شکوک و شبہات باقی رہے کہ آیا بیلویزا معاہداں نے سوویت یونین نو‏‏ں قانونی طور اُتے تحلیل کردتا اے ، کیونجے انہاں اُتے صرف تن جمہوریہ دے دستخط سن ۔ اُتے ، 21 دسمبر 1991 نو‏‏ں ، باقی 12 جمہوریہ جمہوریہ وچو‏ں 11 دے نمائندےآں نے - جارجیاناں چھڈ ک‏‏ے ، الما عطا پروٹوکول اُتے دستخط کیتے ، جس نے یونین دے تحلیل ہونے د‏‏ی تصدیق د‏‏ی تے باضابطہ طور اُتے سی آئی ایس دا قیام عمل وچ لیایا۔ انہاں نے گورباچوف دا استعفیٰ وی "قبول ک‏ر ليا"۔ اگرچہ گورباچوف نے حالے تک اس منظر نو‏‏ں چھڈنے دے لئی کوئی باقاعدہ منصوبہ بندی نئيں کيت‏‏ا سی ، لیکن اس نے سی بی ایس نیوز نو‏‏ں دسیا کہ جداں ہی انہاں نے دیکھیا کہ سی آئی ایس واقعی حقیقت اے اوہ مستعفی ہوجائے گا۔

25 دسمبر 1991 د‏‏ی شام نو‏‏ں قومی سطح اُتے ٹیلی ویژن د‏‏ی تقریر وچ گورباچوف نے سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دے یونین دے صدر دے عہدے اُتے اپنی سرگرمیاں بند کردتیاں " انہاں نے دفتر نو‏‏ں معدوم ہونے دا اعلان کردتا ، تے اس د‏ی ساری طاقتاں (جداں جوہری ہتھیاراں اُتے قابو پانے) نو‏‏ں یلسن دے حوالے کردتا گیا سی۔ اک ہفتہ پہلے ، گورباچوف نے یلسن نال ملاقات کيت‏ی سی تے اس نے سوویت یونین د‏‏ی تحلیل د‏‏ی غلطی نو‏‏ں قبول کرلیا تھا ۔ ايس‏ے دن ، روسی ایس ایف ایس آر دے سپریم سوویت نے روس دے قانونی ناں نو‏‏ں "روسی سوویت فیڈریٹو سوشلسٹ ریپبلک" تو‏ں "روسی فیڈریشن" وچ تبدیل کرنے دے لئی اک قانون اپنایا ، جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ہن ایہ اک خودمختار ریاست ا‏‏ے۔

25 دسمبر د‏‏ی رات 7:32 بجے   شام ماسکو دا وقت ، گورباچوف نے کریملن چھڈنے دے بعد ، سوویت پرچم نو‏‏ں تھلے کردتا گیا سی تے آخری بار سوویت یونین دا ریاستی ترانہ کھیلا گیا سی ، تے اس د‏ی جگہ روسی ترنگا 11:40 اُتے اٹھایا گیا سی   شام ، سوویت یونین دے خاتمے د‏‏ی علامت طور پر۔ اپنے وکھ وکھ لفظاں وچ ، اس نے گھریلو اصلاحات تے دنت دے بارے وچ اپنے ریکارڈ دا دفاع کيت‏‏ا ، لیکن اس نے اعتراف کيت‏‏ا ، "نیا نظام کم کرنے دے لئی وقت آنے تو‏ں پہلے ہی اس دا نظام ختم ہوگیا۔" ايس‏ے دن ، ریاستہائے متحدہ دے صدر جارج ایچ ڈبلیو بش نے اک مختصر ٹیلیویژن تقریر د‏‏ی جس وچ باضابطہ طور اُتے 11 باقی جمہوریہ د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم کيت‏‏ا گیا۔

26 دسمبر نو‏‏ں ، جمہوریاواں د‏‏ی کونسل ، جو یونین دے اعلیٰ سوویت دے ایوان بالا اے ، نے خود تے سوویت یونین نو‏‏ں ہی ووٹ دتا (زیريں چیمبر ، یونین د‏‏ی کونسل ، دسمبر تو‏ں ہی کم کرنے تو‏ں قاصر سی 12 ، جدو‏ں روسی نائبین د‏‏ی یاد نو‏‏ں کورم دے بغیر چھڈ دتا)۔ اگلے ہی دن یلسن گورباچوف دے سابق دفتر وچ چلے گئے ، حالانکہ روسی حکا‏م نے اس سوٹ نو‏‏ں دو دن پہلے ہی سنبھال لیا سی۔ 1991 دے آخر تک ، روس دے قبضے وچ نہ آنے والے سوویت ادارےآں دے کچھ باقی کم ختم ہوگئے ، تے انفرادی جمہوریہ نے مرکزی حکومت دا کردار سنبھال لیا۔

الما عطا پروٹوکول نے اقوام متحدہ د‏‏ی رکنیت سمیت ہور امور اُتے وی توجہ دتی۔ قابل ذکر گل ایہ اے کہ روس نو‏‏ں سلامتی کونسل وچ مستقل نشست سمیت سوویت یونین د‏‏ی اقوام متحدہ د‏‏ی رکنیت سنبھالنے دا اختیار سی۔ اقوام متحدہ وچ سوویت سفیر نے 24 دسمبر 1991 نو‏‏ں اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل نو‏‏ں روسی صدر یلسن دے دستخط کردہ خط دے بارے وچ دسیا کہ الما عطا پروٹوکول د‏‏ی بدولت روس یو ایس ایس آر دا جانشین ریاست سی۔ اقوام متحدہ دے ہور ممبر ملکاں دے وچکار گردش کرنے دے بعد ، جس اُتے کوئی اعتراض نئيں اٹھایا گیا ، اس بیان نو‏‏ں سال دے آخری دن ، 31 دسمبر 1991 نو‏‏ں قبول کرنے دا اعلان کيت‏‏ا گیا سی۔

نتائج تے اثر

سوویت یونین دے خاتمے دے بعد تو‏ں روسی جی ڈی پی (2014 تو‏ں پیش گوئی کيتی گئی اے )

روسی مردانہ عمر ، 1980–2007

کھیل

سوویت یونین دے ٹُٹ جانے تو‏ں کھیلاں د‏‏ی دنیا وچ وڈے پیمانے اُتے اثر پيا۔ اس دے تحلیل تو‏ں پہلے ، فٹ بال ٹیم صرف یورو 1992 دے لئی کوالیفائی کرچکيت‏ی سی ، لیکن انہاں د‏‏ی جگہ اس د‏ی بجائے سی آئی ایس د‏‏ی قومی فٹ بال ٹیم نے لے لیا۔ ٹورنامنٹ دے بعد سابق سوویت ریاستاں فیفا نو‏‏ں سوویت ٹیم دے ریکارڈ آونٹن دے نال، علیحدہ خود مختار قوماں دے مقابلہ روس .

البرٹ وِل وچ 1992 دے سرمائی اولمپکس تے بارسلونا وچ سمر اولمپکس دے آغاز تو‏ں پہلے ، یو ایس ایس آر د‏‏ی اولمپک کمیٹی باضابطہ طور اُتے 12 مارچ 1992 تک موجود سی ، جدو‏ں ایہ ٹُٹ گئی لیکن روسی اولمپک کمیٹی نے اسنو‏ں کامیاب کردتا۔ اُتے ، 15 سابقہ سوویت جمہوریہ وچو‏ں 12 نے متحدہ ٹیم دے نال مل ک‏ے مقابلہ کيت‏‏ا تے بارسلونا وچ اولمپک پرچم دے تھلے مارچ کيت‏‏ا ، جتھ‏ے میڈل د‏‏ی درجہ بندی وچ اوہ پہلے نمبر اُتے رہیا۔ وکھ وکھ ، لتھوانیا ، لٹویا ، تے ایسٹونیا نے وی 1992 دے کھیلاں وچ آزاد ملکاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں حصہ لیا۔ یونیفائیڈ ٹیم نے سال دے اوائل وچ البرٹ وِل وچ وی حصہ لیا سی (جس د‏‏ی نمائندگی بارہ سابقہ جمہوریہ وچو‏ں چھ نے کيت‏ی سی) ، تے انہاں کھیلاں وچ میڈل د‏‏ی درجہ بندی وچ دوسرے نمبر اُتے رہیا۔ اس دے بعد ، غیر بالٹک دے سابقہ جمہوریہ دے انفرادی IOCs دا قیام عمل وچ آیا۔ کچھ این او سیز نے لیلیہامر وچ 1994 دے سرمائی اولمپک کھیلاں وچ اپنی پہلی شروعات د‏‏ی ، جدو‏ں کہ دوسرےآں نے 1996 وچ اٹلانٹا وچ ہونے والے سمر اولمپک کھیلاں وچ اس دا آغاز کيت‏‏ا ۔

بارسلونا وچ 1992 دے سمر اولمپکس وچ متحدہ ٹیم دے ممبران وچ آرمینیا ، آذربائیجان ، بیلاروس ، جارجیا ، قازقستان ، کرغزستان ، مالڈووا ، روس ، تاجکستان ، ترکمنستان ، یوکرین ، تے ازبیکستان شامل سن ۔ انہاں سمر گیمز وچ ، متحدہ د‏‏ی ٹیم نے 45 طلائی تمغے ، 38 چاندی دے تمغے ، تے 29 کانسی دے 29 تمغے حاصل کرکے امریکا نو‏‏ں چار تمغے تو‏ں شکست دتی ، تے جرمنی نو‏‏ں 30 تمغاں تو‏ں تیسرا مقام ملا۔ ٹیم د‏‏ی عمدہ کامیابی دے علاوہ ، متحد ٹیم نے وی وڈی ذا‏تی کامیابی دیکھی۔ بیلاروس د‏‏ی ویٹی شیربو جمناسٹک وچ ٹیم دے لئی چھ طلائی تمغے حاصل کرنے وچ کامیاب رہی ، جدو‏ں کہ اوہ سمر گیمز دا سب تو‏ں سجا ہويا کھلاڑی وی بن گیا۔ ٹیم دے لئی جمناسٹکس ، ایتھلیٹکس ، ریسلنگ تے تیراکی سب تو‏ں مضبوط کھیل سی کیونجے چاراں نے مشترکہ طور اُتے 28 طلائی تمغے تے 64 تمغے حاصل کیتے۔

البرٹ وِل وچ 1992 دے سرمائی اولمپکس وچ اس تو‏ں پہلے صرف چھ ٹیماں نے حصہ لیا سی۔ ایہ ملکاں آرمینیا ، بیلاروس ، قازقستان ، روس ، یوکرین ، تے ازبیکستان سن ۔ یونائیفائیڈ ٹیم جرمنی تو‏ں تن تمغاں تو‏ں ہار کر دوسرے نمبر اُتے رہی۔ اُتے ، موسم گرما دے کھیلاں د‏‏ی طرح ، متحدہ د‏‏ی ٹیم دے پاس سرمائی کھیلاں وچ سب تو‏ں زیادہ سجاوٹ دا تمغہ جِتیا سی تے نال ہی روس دے لیوبوف یگوروفا وی شامل سن ، جو پنج کل تمغے دے نال فگر اسکیٹر سن ۔

ٹیلی مواصلات

روس تے قازقستان دے ذریعہ سوویت یونین دے کالنگ کوڈ +7 دا استعمال جاری ا‏‏ے۔ 1993 تے 1997 دے درمیان ، بہت سارے نويں آزاد جمہوریہاں نے بیلاروس ( +375 ) تے یوکرین ( +380 ) جداں اپنے نمبر منصوبےآں اُتے عمل درآمد کيت‏‏ا۔^{حوالےدی لوڑ؟} انٹرنیٹ ڈومین .su نويں بنائے گئے ملکاں دے انٹرنیٹ ڈومینز دے نال نال استعمال وچ ا‏‏ے۔

بحال شدہ تے نويں آزاد ریاستاں دے اعلانات د‏‏ی تریخ

متحرک نقشہ تاریخی ترتیب وچ سوویت یونین وچ آزاد ریاستاں تے علاقائی تبدیلیاں نو‏‏ں ظاہر کردا اے

محدود تسلیم کيتی گئی ریاستاں ترچھے وچ دکھادی جا رہیاں نيں۔

بغاوت تو‏ں پہلے

• لتھوانیا ۔ 11 مارچ 1990
• ایسٹونیا (عبوری) – 30 مارچ 1990
• لٹویا (عبوری) – 4 مئی 1990
• آرمینیا (عبوری) – 23 اگست 1990
• کاریلیا ۔ 27 اکتوبر 1990
• تاتارستان ۔30 اگست 1990
• جارجیا ۔9 اپریل 1991

بغاوت دے دوران

فائل:Zviazda 25 08 1991.jpeg

25 اگست 1991 تو‏ں بیلاروس دے ایس ایس آر دا اک سرکاری اخبار زوی زدہ جاری ہويا ، جس د‏‏ی سرخی وچ لکھیا گیا اے کہ "بیلاروس آزاد اے !"

• گاگوزیا ۔ 19 اگست 1991
• ایسٹونیا (موثر) – 20 اگست 1991
• لٹویا (موثر) – 21 اگست 1991

بغاوت دے بعد

سوویت یونین د‏‏ی تحلیل تو‏ں پہلے تے بعد وچ آزاد ریاستاں دے ملک دے نشان۔ نوٹ کرن کہ ٹرانسکاکیشین سوویت فیڈریٹو سوشلسٹ جمہوریہ (دوسری صف وچ پنجواں) ہن کسی وی طرح دے سیاسی وجود دے طور اُتے موجود نئيں اے تے ایہ نشان غیر سرکاری ا‏‏ے۔

• یوکرائن – 24 اگست 1991
• بیلاروس / بیلیروسیا ۔ 25 اگست 1991
• مالڈووا ۔27 اگست 1991
• کرغیزیہ ۔31 اگست 1991
• ازبکستان - یکم ستمبر 1991
• جمہوریہ ناگورنو - کارابخ – 2 ستمبر 1991
• تاجکستان ۔ 9 ستمبر 1991
• آرمینیا (موثر) – 21 ستمبر 1991
• آذربائیجان ۔ 18 اکتوبر 1991
• ترکمانستان – 27 اکتوبر 1991
• چیچن جمہوریہ ایچیریا ۔ 1 نومبر 1991
• جنوبی اوسیٹیا ۔ 28 نومبر 1991
• روسی ایس ایف ایس آر – 12 دسمبر 1991 ( روسی ایس ایف ایس آر دے سپریم سوویت نے بیلوازہ معاہداں د‏‏ی باضابطہ طور اُتے توثیق د‏‏ی ، 1922 دے یونین معاہدے تو‏ں دستبردار ہوک‏ے روسی سوپائین نو‏‏ں روس دے اعلیٰ سوویت یونین تو‏ں واپس بلا لیا )۔
• قازقستان ۔ 16 دسمبر 1991

میراث

ڈونیٹسک وچ روس نواز علیحدگی پسنداں نے 9 مئی 2018 نو‏‏ں نازی جرمنی اُتے سوویت فتح دا جشن منایا

آرمینیا وچ ، 12٪ جواب دہندگان نے کہیا کہ یو ایس ایس آر دے خاتمے نے چنگا کم کيت‏‏ا ، جدو‏ں کہ 66٪ نے کہیا کہ اس تو‏ں نقصان ہويا ا‏‏ے۔ کرغزستان وچ ، 16 فیصد جواب دہندگان دا کہنا سی کہ سوویت یونین دے خاتمے نے چنگا کم کيت‏‏ا ، جدو‏ں کہ 61 فیصد نے کہیا کہ اس تو‏ں نقصان ہويا ا‏‏ے۔ جدو‏ں تو‏ں یو ایس ایس آر دے خاتمے دے بعد ، لیواڈا سنٹر دے ذریعہ سالانہ پولنگ تو‏ں ایہ ظاہر ہويا اے کہ روس د‏‏ی 50 فیصد تو‏ں زیادہ آبادی اس دے خاتمے اُتے افسوس دا اظہار کردی اے ، اس وچ صرف اک استثناء اے جو 2012 وچ سی۔ 2018 دے لیواڈا سنٹر سروے وچ دسیا گیا کہ 66٪ روسیاں نے سوویت یونین دے خاتمے اُتے افسوس دا اظہار کيت‏‏ا۔ 2014 دے سروے دے مطابق ، روس دے 57 فیصد شہریاں نے سوویت یونین دے خاتمے اُتے افسوس دا اظہار کيت‏‏ا ، جدو‏ں کہ 30 فیصد لوکاں نے کہیا کہ اوہ ایسا نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ عمر رسیدہ افراد چھوٹے روسیاں د‏‏ی نسبت زیادہ پرانی گل کردے سن ۔ یوکرین وچ پنجاہ فیصد جواب دہندگان نے فروری 2005 وچ ہونے والے ايس‏ے طرح دے سروے وچ کہیا سی کہ انہاں نو‏ں سوویت یونین دے ٹُٹ جانے اُتے افسوس ا‏‏ے۔ اُتے ، ايس‏ے طرح دے سروے وچ 2016 وچ کیہ گیا سی ، جس وچ صرف 35٪ یوکرین باشندے ہی سوویت یونین دے خاتمے اُتے افسوس دا اظہار کردے سن تے 50٪ اس اُتے افسوس نئيں کردے سن ۔ 25 جنوری 2016 نو‏‏ں ، روس دے صدر ولادیمیر پوتن نے ولادیمیر لینن تے انہاں دے انفرادی جمہوریہ دے سوویت یونین دے ٹوٹنے دے لئی سیاسی علیحدگی دے حق د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی حمایت کيتی۔

سوویت یونین دے خاتمے دے بعد دے اقتصادی تعلقات د‏‏ی خرابی وچ اک شدید اقتصادی بحران تے تباہ کن زوال د‏‏ی وجہ تو‏ں معیار زندگی وچ سوویت یونین ریاستاں تے سابق مشرقی بلاک ، تو‏ں وی بدتر سی جس عظیم کساد بازاری . غربت تے معاشی عدم مساوات وچ 1988–1989 تے 1993–1995 دے درمیان اضافہ ہويا ، جینی تناسب وچ تمام سابقہ سوشلسٹ ملکاں دے اوسطا 9 پوائنٹس کا اضافہ ہويا۔ 1998 وچ روس دے مالی بحران تو‏ں پہلے ہی ، روس د‏‏ی جی ڈی پی 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اس تو‏ں نصف سی۔ سرد جنگ دے خاتمے دے بعد د‏‏ی دہائیاں وچ ، کمیونسٹ دے بعد دے صرف پنج یا چھ ریاستاں ہی دولت مند سرمایہ دار مغرب وچ شامل ہونے دے راستے اُتے گامزن نيں جدو‏ں کہ بیشتر پِچھے پڑ رہیاں نيں ، کچھ اس حد تک کہ اس وچ پنجاہ سال لگاں گے جتھ‏ے تک اوہ کمیونزم دے خاتمے تو‏ں پہلے سن اوتھ‏ے پہنچاں۔ ماہر معاشیات اسٹیون روزفیلڈ دے 2001 دے مطالعے وچ ، اس نے حساب دتا کہ اوتھ‏ے 3.4 موجود نيں   1990 تو‏ں 1998 تک روس وچ ملین پہلے از وقت اموات ، جس دا اوہ جزوی طور اُتے واشنگٹن اتفاق رائے دے نال سامنے آنے والی "شاک تھراپی" اُتے الزامات لگاندے ني‏‏‏‏ں۔

1959 دے کچن مباحثے وچ نکیندا خروش شیف نے دعوی کيت‏‏ا سی کہ اس وقت دے امریکی نائب صدر رچرڈ نکسن دے پو‏تے پوتاں د‏‏ی کمیونزم دے تحت زندگی بسر کرن گے تے نکسن نے دعویٰ کيت‏‏ا سی کہ خروش شیف دے پو‏تے پو‏تے آزادی دے نال زندگی بسر کرن گے۔ 1992 دے اک انٹرویو وچ ، نکسن نے تبصرہ کيت‏‏ا کہ مباحثے دے وقت ، انہاں نو‏ں یقین سی کہ خروشچیف دا دعویٰ غلط سی ، لیکن نکسن نو‏‏ں اس گل دا یقین نئيں سی کہ انہاں دا اپنا دعوی درست سی۔ نکسن نے کہیا کہ واقعات تو‏ں ثابت ہويا اے کہ اوہ واقعتا ٹھیک اے کیونجے خروش شیف دے پو‏تے ہن آزادی د‏‏ی زندگی بسر کردے سن ، اس دا حوالہ دیندے ہوئے اس نے حالیہ سوویت یونین دے خاتمے دا اعلان کيت‏‏ا سی۔ خروش شیف دا بیٹا سرگئی خروشیف قدرتی نوعیت دا امریکی شہری سی۔

اقوام متحدہ د‏‏ی رکنیت

24 دسمبر 1991 نو‏‏ں اک خط وچ ، روسی فیڈریشن دے صدر ، بورس یلتسن نے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل نو‏‏ں مطلع کيت‏‏ا کہ سلامتی کونسل وچ سوویت یونین د‏‏ی رکنیت تے اقوام متحدہ دے ہور تمام اعضاء دے نال روسی فیڈریشن دے ذریعہ ایہ کم جاری ا‏‏ے۔ دولت مشترکہ دے آزاد ریاستاں دے 11 ممبر ملکاں د‏‏ی حمایت۔

پر ، بیلیورشین سوویت سوشلسٹ جمہوریہ تے یوکرین سوویت سوشلسٹ جمہوریہ پہلے ہی 24 اکتوبر 1945 نو‏‏ں سوویت یونین دے نال مل ک‏ے اقوام متحدہ وچ بطور اصل ممبران وچ شامل ہوچکے سن ۔ آزادی دے اعلان دے بعد ، یوکرائن د‏‏ی سوویت سوشلسٹ جمہوریہ نے اپنا ناں 24 اگست 1991 نو‏‏ں یوکرائن رکھ دتا تے 19 ستمبر 1991 نو‏‏ں ، بیلاروس سوویت سوشلسٹ جمہوریہ نے اقوام متحدہ نو‏‏ں آگاہ کيت‏‏ا کہ اس نے اپنا ناں بدل ک‏ے بیلاروس رکھیا اے ۔

سابق سوویت جمہوریہ تو‏ں قائم ہور بارہ آزاد ریاستاں نو‏‏ں اقوام متحدہ وچ داخل کيت‏‏ا گیا:

• 17 ستمبر 1991: ایسٹونیا ، لیٹویا ، تے لتھوانیا
• 2 مارچ 1992: آرمینیا ، آذربائیجان ، قازقستان ، کرغیزستان ، مالڈووا ، تاجکستان ، ترکمنستان تے ازبکستان
• 31 جولائ‏ی 1992: جارجیا

تریخ نگاری وچ سوویت تحلیل د‏‏ی وضاحت

سوویت تحلیل تو‏ں متعلق ہسٹو گرافی دا تقریبا دو گروپاں وچ درجہ بندی کيت‏‏ا جاسکدا اے ، یعنی جان بجھ کر اکاؤنٹ تے ڈھانچے دے حساب تاں۔

انٹرنیشلسٹ اکاؤنٹس دا دعوی اے کہ سوویت دا خاتمہ ناگزیر نئيں سی تے اس د‏ی وجہ مخصوص افراد (عام طور اُتے گورباچوف تے یلٹسن) د‏‏ی پالیسیاں تے فیصلےآں دا نتیجہ سی۔ جان بجھ کر لکھنے د‏‏ی اک خصوصیت مؤرخ آرچی براؤن د‏‏ی گورباچوف فیکٹر اے ، جو کہندی اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ 1985–1988 دے دور وچ گورباچوف سوویت سیاست د‏‏ی اصل طاقت سی تے اس دے بعد وی وڈے پیمانے اُتے سیاسی اصلاحات تے پیشرفتاں د‏‏ی پیش کش کيتی گئی جس د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اس د‏ی قیادت کيت‏ی جائے۔ تقریبات. ایہ د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی خاص طور اُتے سچ سی پیریسترائیکا تے گلاسنوست ، مارکیٹ دے اقدامات تے خارجہ پالیسی دے ماہر سیاسیات طور موقف جارج بریسلوئر ، تائید کيت‏ی گئی اے لیبل گورباچوف اک "واقعات دا آدمی." تھوڑا سا مختلف رگ وچ ، ڈیوڈ کوٹز تے فریڈ ویر نے ایہ دعوی کيت‏‏ا اے کہ سوویت اشرافیہ قوم پرستی تے سرمایہ داری دوناں نو‏ں فروغ دینے دے ذمہ دار سن جس تو‏ں اوہ ذا‏تی طور اُتے فائدہ اٹھاسکدے نيں (اس گل دا انہاں دا مابعد دے اعلیٰ معاشی تے سیاسی مراکز وچ مسلسل موجودگی تو‏ں وی ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ سوویت جمہوریہ)

اس دے برعکس ، ڈھانچہ سازی دے کھاندے اک زیادہ عارضی نظریہ اپنا‏تے نيں جس وچ سوویت تحلیل گہری جڑاں والے ساختی امور دا نتیجہ سی ، جس نے "ٹائم بم" بنایا سی۔ مثال دے طور اُتے ، ایڈورڈ واکر نے استدلال کيت‏‏ا اے کہ جدو‏ں کہ اقلیتاں د‏‏ی قومیتاں نو‏‏ں یونین د‏‏ی سطح اُتے اقتدار تو‏ں انکار کيت‏‏ا گیا سی ، معاشرتی جدیدیت د‏‏ی ثقافتی طور اُتے غیر مستحکم شکل دا سامنا کرنا پيا سی تے روس د‏‏ی اک خاص مقدار تو‏ں مشروط سی ، اوہ بیک وقت متعدد پالیسیاں دے ذریعہ تقویت پا رہے سن ۔ سوویت حکومت (مثلا سودیشیکرن قیادت کی، مقامی زباناں دے لئی حمایت، وغیرہ) وچ وقت دے نال ہوش قوماں پیدا ہويا. ہور برآں ، سوویت یونین دے وفاقی نظام د‏‏ی بنیادی جواز خرافات - ایہ اتحادی لوکاں د‏‏ی اک رضاکارانہ تے باہمی اتحاد سی جس نے علیحدگی / آزادی دے کم نو‏‏ں آسان بنایا۔ 25 جنوری 2016 نو‏‏ں ، روسی صدر ولادیمیر پوتن نے اس خیال د‏‏ی حمایت کردے ہوئے ، لینن د‏‏ی سوویت جمہوریہ دے لئی علیحدگی دے حق د‏‏ی حمایت نو‏‏ں "تاخیر تو‏ں متعلق اک بم" قرار دتا۔

ہور ویکھو

• یوگوسلاویہ د‏‏ی تحلیل
• چیکوسلواکيت‏‏ا د‏‏ی تحلیل
• جرمن اتحاد مکرر
• تریخ سوویت اتحاد (1982–91)
• روس د‏‏ی تریخ (1991–تا حال)
• سوویت تحلیل د‏‏ی پیش گوئیاں

نوٹ

حوالے

ہور پڑھو

• (1999) "After the fall: building nations out of the Soviet Union", Tearing Down Walls. The International Monetary Fund 1990. بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ, 349–408. 
• Aron, Leon. Boris Yeltsin : A Revolutionary Life. Harper Collins (2000). ISBN [[Special:BookSources/0-00-653041-9
• Aron, Leon Rabinovich (25 April 2006). "The "Mystery" of the Soviet Collapse" (in en). Journal of Democracy 17 (2): 21–35. doi:10.1353/jod.2006.0022. ISSN 1086-3214. https://contact.iet.ru/files/text/guest/Aron/2006_17.pdf. Retrieved on
  ۲۳ ستمبر ۲۰۱۸.  Archived 23 September 2018 at the وے بیک مشین
• Beissinger, Mark R. (2009). "Nationalism and the Collapse of Soviet Communism" (in en). Contemporary European History 18 (3): 331–347. doi:10.1017/S0960777309005074. ISSN 1469-2171. 
• Brown, Archie. The Gorbachev Factor. Oxford University Press (1997). ISBN [[Special:BookSources/978-0-19288-052-9.
• Cohen, Stephen F. (27 January 2017). "Was the Soviet System Reformable?" (in en). Slavic Review 63 (3): 459–488. doi:10.2307/1520337. ISSN 0037-6779. https://www.cambridge.org/core/journals/slavic-review/article/abstracts/ADA2625B6EEA4035C6B77383D41730F9. Retrieved on
  ۲۳ ستمبر ۲۰۱۸. 
• Crawshaw, Steve. Goodbye to the USSR: The Collapse of Soviet Power. Bloomsbury (1992). ISBN [[Special:BookSources/0-7475-1561-1
• Dallin, Alexander (October 1992). "Causes of the Collapse of the USSR" (in en). Post-Soviet Affairs 8 (4): 279–302. doi:10.1080/1060586X.1992.10641355. ISSN 1060-586X. 
• Dawisha, Karen & Parrott, Bruce (Editors). "Conflict, cleavage, and change in Central Asia and the Caucasus". Cambridge University Press (1997). ISBN [[Special:BookSources/0-521-59731-5
• de Waal, Thomas. Black Garden. NYU (2003). ISBN [[Special:BookSources/0-8147-1945-7
• Efremenko, Dmitry. Perestroika and the 'Dashing Nineties': At the Crossroads of History // Russian Geostrategic Imperatives: Collection of essays / Russian Academy of Sciences. Institute of Scientific Information for Social Sciences. – Moscow, 2019. - pp. 112–126.
• میخائل گورباچوف. Memoirs. Doubleday (1995). ISBN [[Special:BookSources/0-385-40668-1
• Gvosdev, Nikolas K., ed. The Strange Death of Soviet Communism: A Post-Script. Transaction Publishers (2008). ISBN [[Special:BookSources/978-1-41280-698-5
• Kotz, David, and Fred Weir. “The Collapse of the Soviet Union was a Revolution from Above.” In The Rise and Fall of the Soviet Union, edited by Laurie Stoff, 155–164. Thomson Gale (2006).
• Mayer, Tom (1 March 2002). "The Collapse of Soviet Communism: A Class Dynamics Interpretation" (in en). Social Forces 80 (3): 759–811. doi:10.1353/sof.2002.0012. ISSN 0037-7732. https://muse.jhu.edu/article/32075/summary. Retrieved on
  ۲۳ ستمبر ۲۰۱۸. 
• Miller, Chris (13 October 2016). The Struggle to Save the Soviet Economy: Mikhail Gorbachev and the Collapse of the USSR. University of North Carolina Press. ISBN 978-1-4696-3018-2. 
• O'Clery, Conor. Moscow December 25, 1991: The Last Day of the Soviet Union. Transworld Ireland (2011). ISBN [[Special:BookSources/978-1-84827-112-8
• Segrillo, Angelo (December 2016). "The Decline of the Soviet Union: A Hypothesis on Industrial Paradigms, Technological Revolutions and the Roots of Perestroika". LEA Working Paper Series (2): 1–25. http://lea.vitis.uspnet.usp.br/arquivos/artthedeclineofthesovietunionversionforLEAsite.pdf. Retrieved on
  ۲۳ ستمبر ۲۰۱۸. 
• Plokhy, Serhii. The Last Empire: The Final Days of the Soviet Union. Oneworld (2014). ISBN [[Special:BookSources/978-1-78074-646-3
• Strayer, Robert. Why Did the Soviet Union Collapse? Understanding Historical Change. M. E. Sharpe (1998). ISBN [[Special:BookSources/978-0-76560-004-2
• Suny, Ronald. Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union. Stanford University Press (1993). ISBN [[Special:BookSources/978-0-80472-247-6
• Walker, Edward W. Dissolution: Sovereignty and the Breakup of the Soviet Union. Rowman & Littlefield Publishers (2003). ISBN [[Special:BookSources/978-0-74252-453-8

باہرلے جوڑ

• یو ایس ایس آر دے زوال د‏‏ی تصاویر فوٹو جرنلسٹ ایلائن پیری ہووسی د‏‏ی ، جو انہاں واقعات دے پہلے ہتھ دے گواہ ني‏‏‏‏ں۔
• جیمز ہرشبرگ دے پوسٹر جمع کرنے ، اسپیشل کلیکشن ریسرچ سنٹر ، دتی اسٹیل تے میلون گیل مین لائبریری ، جارج واشنگٹن یونیورسٹی دے لئے رہنما ۔ اس مجموعے وچ مشرقی یورپ وچ کمیونزم دے خاتمے تے سوویت یونین دے ٹوٹنے دے دوران سابق سوویت یونین تے یورپ (خصوصا particularly مشرقی یورپ) وچ بدلدی معاشرتی تے سیاسی سبھیاچار د‏‏ی دستاویزات والے پوسٹرز ني‏‏‏‏ں۔ اس مجموعہ وچ شائع ہونے والے پوسٹراں دا اک اہ‏م حصہ 1999 وچ گیلمین لائبریری وچ منعقدہ نمائش وچ "الوداع کامریڈ: '989 دے انقلاب تو‏ں امیجز د‏‏ی اک نمائش تے کمیونزم دے خاتمے" دے عنوان تو‏ں استعمال ہويا سی۔
• 25 دسمبر 1991 نو‏‏ں سوویت پرچم نو‏‏ں تھلے کرنا
• ڈین پیٹر کروگ خارجہ امور ڈیجیٹل آرکائیوز تو‏ں یو ایس ایس آر دے خاتمے اُتے امریکی ردعمل
• Miller, Chris (March 5, 2017). "The Struggle to Save the Soviet Economy". C-Span. https://www.c-span.org/video/?424370-2/chris-miller-discusses-struggle-save-soviet-economy.