بھارت دی سیاسی وحدت

1909 برطانوی ہندوستان تے دیسی ریاستاں

1947 وچ ہندوستان د‏‏ی آزادی دے بعد، یعنی تقسیم دے بعد، ہندوستان نو‏‏ں دو طرح دے علاقےآں وچ تقسیم کيتا گیا۔ برطانوی ہندوستان دے صوبے تے آبائی ریاستاں۔ انہاں صوبےآں اُتے برطانوی کمپنیاں دا راج سی۔ دوسری طرف، برطانوی حکومت دا آبائی ریاستاں اُتے وی کنٹرول سی، لیکن انہاں دے اپنے حکمران ہی حکومت کردے سن ۔ برصغیر پاک و ہند وچ کچھ کالونیاں وی سن جنہاں اُتے فرانس تے پرتگال دا راج سی۔ ہندوستان وچ ، انہاں علاقےآں کا سیاسی اتحاد ہندوستانی نیشنل کانگریس دے اعلان کردہ اہداف وچو‏ں اک سی۔ اگلی دہائی وچ ، ہندوستانی حکومت نے اس مقصد نو‏‏ں حاصل کيتا۔ مختلف عملاں دے ذریعے، سردار ولبھ بھائی پٹیل تے واپالیا پانگونی مینن نے مختلف مقامی ریاستاں دے حکمراناں اُتے زور دتا کہ اوہ ہندوستان تو‏ں اتحاد کرن۔ اک بار جدو‏ں ہندوستان تو‏ں الحاق د‏‏ی تصدیق ہوگئی تو، انہاں ریاستاں اُتے مرکزی حکومت دا اقتدار تے انتظامیہ آہستہ آہستہ قائم ہوگیا۔ 1956 دے بعد، انہاں آبائی ریاستاں تے برطانوی حکمرانی والے علاقےآں وچ تھوڑا سا فرق سی۔ آہستہ آہستہ، ہندوستانی حکومت نے، کچھ سفارتی تے فوجی ذرائع تو‏ں، فیکٹو تے دی جیوری کے ذریعہ بقیہ نوآبادیات‏ی کالونیاں اُتے اپنا کنٹرول ودھایا، تے اوہ وی ہندوستان وچ ضم ہوگئے۔

ہندوستان د‏‏ی سیاسی استحکا‏م آزادی دے پہلے عشرے وچ مکمل ہويا۔ پر، کشمیر دے معاملے وچ ، ایہ استحکا‏م مکمل نئيں ہويا ا‏‏ے۔ 1947 وچ ، پاکستان تے چین نے کشمیر دے اک وڈے حصے اُتے قبضہ کيتا۔ بعد وچ سکم 1965 وچ ہندوستان وچ شامل ہويا۔ اگرچہ ایہ عمل ہندوستان د‏‏ی تقریباً تمام آبائی ریاستاں نو‏‏ں ایڈجسٹ کرنے وچ کامیاب رہیا اے، لیکن کچھ علاقےآں وچ اس تقسیم اُتے تنازعات موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ جموں‏ وکشمیر، تریپورہ تے مانی پور دی ریاستاں قابل ذکر نيں، جتھ‏ے اج وی علیحدگی پسند تحریکاں موجود ني‏‏‏‏ں۔

برطانوی ہندوستان د‏‏ی آبائی ریاستاں

آبائی ریاستاں د‏‏ی طرف دو مراحل کا باہمی وجود ہندوستان وچ برطانوی تسلط دے ابتدائی دور د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ انہاں اقدامات وچو‏ں اک ایہ سی کہ برطانوی سلطنت وچ مقامی سلطنتاں پر زبردستی قبضہ کرنا تے انہاں اُتے براہ راست حکومت کرنا۔ اک بار فیر، ریاستاں د‏‏ی داخلی انتظامی طاقت تے خودمختاری نو‏‏ں برقرار رکھنا تے برطانوی تسلط برقرار رکھنا بالواسطہ طور اُتے اس ریاستی حکمرانی کيت‏ی طرف اک ہور قدم سی۔ انیہويں صدی دے اوائل وچ ، برطانوی پالیسی جبری حقوق دے اصول اُتے مبنی سی۔ لیکن 1857 دے بغاوت نے انگریزاں نو‏‏ں اس پالیسی نو‏‏ں تبدیل کرنے اُتے مجبور کردتا۔ اوہ استحصالی ریاستاں نو‏‏ں دبانے دے مسائل نو‏‏ں صرف استحصال کرنے دے نال نال مقامی ریاستاں نو‏‏ں صرف حمایت دے ذریعہ استعمال کرکے ہی سمجھ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ سن 1757 وچ ، انگریزاں نے غصب کرنے د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں مکمل طور اُتے ترک کردتا، تے باقی آبائی ریاستاں دے نال برطانوی تعلقات صرف معاون اتحاد دے طور اُتے سن ۔ نتیجہ دے طور پر، انگریزاں نے تمام آبائی ریاستاں اُتے بالادستی دا استعمال کيتا تے ايس‏ے دے نال ہی انہاں نو‏‏ں اتحادیاں د‏‏ی طرح بچایا۔ انگریزاں نے انہاں ریاستاں دے تمام بیرونی تعلقات اُتے مکمل اثر ڈالیا۔ انگریزاں تے انہاں آبائی ریاستاں دے وچکار اصل تعلقات درحقیقت علیحدہ معاہداں اُتے چلدے سن ۔ ایہ معاہدے مختلف خطےآں وچ مختلف سن ۔ کچھ ریاستاں وچ مکمل داخلی خود حکومت سی، کچھ ریاستاں وچ داخلی معاملات نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں منظم کيتا جاندا سی، تے کچھ ریاستاں وچ بوہت گھٹ خود مختاری ہُندی سی۔

ویہويں صدی وچ ، انگریزاں نے مقامی ریاستاں نو‏‏ں برطانوی ہندوستان دے نال متحد کرنے د‏‏ی متعدد کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس مقصد دے لئی ، 1921 وچ ، انہاں نے چیمبر آف پرنسز دے ناں تو‏ں اک مشاورتی تے مشاورتی پوزیشن تشکیل دی، تے 1936 وچ صوبےآں تو‏ں چھوٹی ریاستاں نو‏‏ں مرکز وچ رکھنے د‏‏ی ذمہ داری منتقل کردتی، جس تو‏ں ہندوستانی حکومت تے وڈی ریاستاں دے وچکار براہ راست رشتہ قائم ہويا۔ اس دے نتیجے وچ ، سیاسی عہدیداراں نو‏‏ں تبدیل کردتا گیا۔ گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1935 نے مقامی ریاستاں تے برطانوی ہندوستان نو‏‏ں وفاقی حکومت دے تحت لیا ک‏ے فیڈریشن دے قیام دے لئی اک اہ‏م منصوبہ مرتب کيتا۔ ایہ منصوبہ کامیابی دے نیڑے آیا، لیکن دوسری جنگ عظیم دے آغاز دے نال ہی اسنو‏ں 1939 وچ منسوخ کردتا گیا۔ نتیجے وچ ، 1940 وچ ، آبائی ریاست تے حکمران طبقے دے وچکار تعلقات نو‏‏ں بالادستی تے برطانوی ریاستاں دے وچکار معاہداں دے ذریعے منظم کيتا گیا۔

ہندوستان د‏‏ی آزادی دے بعد نہ تاں بالادستی تے نہ ہی حامی اتحاد ممکن سی۔ چونکہ سلطنت برطانوی تے مقامی ریاستاں دے وچکار بالادستی یا معاون اتحاد دے معاہدے ہوئے سن، لہذا نو تشکیل شدہ ہندوستان یا پاکستان دے نال اس طاقت نو‏‏ں جوڑنا انگریز د‏‏ی نظر وچ مناسب نئيں سی۔ اک ہی وقت وچ ، ایہ ریاستاں برطانیہ اُتے ذمہ داریاں عائد کردیاں نيں، جو ریاستاں دے دفاع دے لئی فوج تشکیل دینے د‏‏ی ذمہ داری دے لئی بالکل وی تیار نئيں ا‏‏ے۔ تب برطانوی حکومت نے فیصلہ کيتا کہ ہندوستان تو‏ں رخصت ہونے اُتے اس بالادستی، بشمول آبائی ریاستاں دے نال تمام معاہداں نو‏‏ں منسوخ کردتا جائے گا۔

استحکا‏م د‏‏ی وجوہات

گجرات دے سوراشٹر تے کٹھیاواڑ خطے وچ دو سو تو‏ں زیادہ دیسی ریاسدیاں سن۔ بروڈا دا ایہ نقشہ ظاہر کردا اے کہ ریاستاں د‏‏ی پوزیشن زیادہ نیڑے نئيں سی۔

بالادستی دے خاتمے دا مطلب ایہ سی کہ اوہ تمام حقوق جو برطانوی سلطنت تو‏ں انہاں دیسی ریاستاں نو‏‏ں منتقل ہوچکے سن، اوہ مکمل طور اُتے آبائی ریاستاں دے ماتحت سن ۔ اس تو‏ں اوہ ہندوستان تے پاکستان دے نويں صوبےآں دے نال "مکمل آزادی" دے نال اپنے اپنے تعلقات استوار کرسکن گے۔ انگریزاں نے اقتدار د‏‏ی منتقلی دے ابتدائی منصوبےآں نو‏‏ں شامل کيتا، جداں کرپس مشن، جس نے کچھ مقامی ریاستاں نو‏‏ں آزاد ہندوستان چھڈنے د‏‏ی اجازت دی۔ ہندوستانی نیشنل کانگریس اس فیصلے نو‏‏ں قبول نئيں کرسکدی اے، کیونجے اوہ آبائی ریاستاں د‏‏ی آزادی نو‏‏ں ہندوستانی تریخ دے منافی سمجھدی اے، تے اس منصوبے نو‏‏ں ہندوستان وچ اک " منتشر " پروجیکٹ قرار دیندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے، کانگریس آبائی ریاستاں دے معاملے وچ زیادہ سرگرم نئيں سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ کانگریس دے محدود وسائل آبائی ریاستاں نو‏‏ں متحد کرنے دے لئی کافی نئيں سن ۔ بلکہ، اوہ انگریزاں تو‏ں آزادی دے مقصد اُتے زیادہ توجہ دیندے سن ۔ اس د‏ی اک وجہ ایہ سی کہ کانگریس دے قائدین، خاص کر مہاتما گاندھی، آبائی ریاستاں دے بادشاہاں تو‏ں ہمدردی رکھدے سن ۔ کیونجے ایہ سارے بادشاہ "اپنی طرح ہندوستان اُتے وی حکمرانی کرنے دے اہل" سن - اس د‏ی مثال اس دا ثبوت ا‏‏ے۔ 1930 د‏‏ی دہائی وچ ایہ نظریہ بدلا۔ ایہ فیڈریشن پروجیکٹ جو گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ، 1935 وچ شامل سی، تے جے پرکاش نارائن جداں سوشلسٹ کانگریس قائدین دے عروج دے سبب سی۔ تب تو‏ں کانگریس نے آبائی ریاستاں دے تمام سیاسی تے مزدور پروگراماں وچ ودھ چڑھ کر حصہ لینا شروع کيتا۔ مقامی ریاستاں نو‏‏ں آزاد ہندوستان وچ آنا چاہیدا، برطانوی ہند دے صوبےآں د‏‏ی طرح خود مختاری تو‏ں وی لطف اٹھاواں، تے عوام دے ذریعہ منتخب ہوجاواں - 1939 تک کانگریس اس طرح د‏‏ی حیثیت اختیار کرچک‏ی ا‏‏ے۔ کانگریس نے انگریزاں دے نال ثالثی کرنے دے لئی آبائی ریاست دا مطالبہ کيتا، لیکن ایہ فیصلہ انہاں دے نال برطانوی خیال وچ باقی نئيں رہیا۔

کچھ برطانوی رہنما، جداں لارڈ ماؤنٹ بیٹن ، ہندوستان دے آخری برطانوی وائسرائے، آزاد ہندوستان دے نال مقامی ریاستاں دے ٹوٹنے اُتے بے چین سن ۔ انیہويں تے ویہويں صدی وچ تجارت، تجارت تے مواصلات د‏‏ی ترقی نے مقامی ریاستاں نو‏‏ں کئی طرح تو‏ں برطانوی ہندوستان تو‏ں جوڑ دتا۔ ریلوے، کسٹم، آبپاشی، بندرگاہ دے استعمال تے ہور شعبےآں وچ معاہداں نو‏‏ں وی ختم کردتا جائے گا، جس تو‏ں پورے برصغیر دے معاشی مستقب‏‏ل نو‏‏ں خطرہ ا‏‏ے۔ ماؤنٹ بیٹن وی۔ پی۔ مینن تے ہندوستان دے دوسرے سرکاری عہدیداراں دے ذریعہ راضی کيتا کہ جے مقامی ریاستاں ہندوستان وچ ضم ہوجاواں تاں تقسیم دے زخماں نو‏‏ں کسی حد تک دور کيتا جا۔ گا۔ نتیجہ دے طور پر، ماؤنٹ بیٹن خود کانگریس دے تجویز کردہ مملکت دے ریاستاں نو‏‏ں الحاق کرنے اُتے راضی ہوگیا تے اس دے لئی ذا‏تی طور اُتے کم کيتا۔

ہندوستان د‏‏ی مقامی ریاستاں دا الحاق

برطانوی حکومت دا مؤقف

1935 دے ہندوستانی رول ایکٹ دے ذریعے، برطانوی حکومت نے برطانوی ہندوستان تے مقامی ریاستاں نو‏‏ں اک وفاقی ڈھانچے وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ اقدام 1939 وچ دوسری جنگ عظیم دے آغاز دے نال ہی اختتام پزیر ہوئی۔ آبائی ریاستاں دے نال برطانیہ دے تعلقات پچھلے معاہداں دے ذریعے طے کیتے جارہے ني‏‏‏‏ں۔ 1942 وچ ، کرپس دے مشن نے آزاد ہندوستان دے باہر مقامی ریاستاں دے مستقب‏‏ل دے آزاد وجود دے امکان نو‏‏ں تسلیم کيتا۔

اقتدار د‏‏ی منتقلی دے وقت برطانوی حکومت کیت‏‏ی پالیسی پوزیشن ایہ سی کہ چونکہ آبائی ریاستاں براہ راست انگریز دے ماتحت جاگیردار ریاسدیاں سن لہذا انہاں نو‏ں ہندوستان یا پاکستان وچ شامل نئيں کيتا جانا چاہیدا۔ ايس‏ے دے نال ہی اوہ ہندوستان د‏‏ی سرزمین اُتے برطانوی فوج د‏‏ی مقامی ریاستاں د‏‏ی حفاظت دے پوزیشن دے خلاف سن ۔ انہاں نے فیصلہ کيتا کہ ہندوستان دے سرزمین تو‏ں انگریزاں دے جانے دے نال ہی برطانیہ دے نال آبائی ریاستاں دے تمام معاہداں دا خاتمہ ہوئے گا۔

اگرچہ عام طور اُتے برطانوی حکومت دا مؤقف آبائی ریاستاں دے علیحدہ وجود دے حق وچ سی، لیکن برطانوی ہند دے آخری وائسرائے لوئس ماؤنٹ بیٹن مقامی ریاستاں د‏‏ی آزادی دے حق وچ نئيں سن ۔ انہاں دا مننا سی کہ ہندوستانی قومی کانگریس دے نال اقتدار وچ شراکت دے معاہدے دے لئی مقامی ریاستاں دا ہندوستان وچ الحاق اک لازمی شرط ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال سی کہ اگرچہ مقامی ریاستاں ہندوستان یا پاکستان وچ شامل ہوسکدیاں نيں، لیکن انہاں نو‏ں جغرافیائی محل وقوع د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان وچ شامل ہونا چاہیدا۔

انڈین نیشنل کانگریس د‏‏ی پوزیشن

آبائی ریاستاں د‏‏ی آزادی ہندوستانی نیشنل کانگریس د‏‏ی قیادت دے لئی ناقابل تصور سی۔ انہاں دا خیال اے کہ کرپس مشن د‏‏ی پیش کش نے ہندوستان د‏‏ی تریخ دے واقعات دے معمول اُتے عمل د‏‏ی نفی کردتی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں خوف سی کہ آبائی ریاستاں د‏‏ی آزادی ہندوستان د‏‏ی بلقان کاری دے لئی راہ ہموار کرے گی۔ انہاں دا مؤقف ایہ سی کہ مقامی ریاستاں وی برطانوی ہندوستان دے صوبےآں د‏‏ی طرح ايس‏ے شرائط اُتے آزاد ہندوستان وچ شامل ہوجاواں۔

آبائی ریاستاں دا مقام

آبائی ریاستاں د‏‏ی پوزیشن تقسیم ہوگئی سی۔ کچھ ریاستاں جداں بیکانیر تے جواہر لال نہرو نے اپنے نظریہ تے حب الوطنی د‏‏ی وجہ تو‏ں آزاد ہندوستان وچ شمولیت د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ بہت ساریاں ریاستاں دا خیال اے کہ اوہ یا تاں ہندوستان یا پاکستان وچ شامل ہوسکدے نيں جداں اوہ چاہن، آزاد خودمختار ریاست د‏‏ی حیثیت تو‏ں کھڑے ہوسکن، یا ہور دیسی ریاستاں دے نال مل ک‏ے اک وفاقی ڈھانچے وچ شامل ہوسکن۔ بھوپال، تری وندرم تے حیدرآباد نے اعلان کيتا کہ اوہ ہندوستان یا پاکستان وچ شامل نئيں ہون گے۔ حیدرآباد نے یورپی ملکاں وچ اپنے تجارتی نمائندے مقرر کیتے تے سمندر دے ذریعہ تجارت دے مقصد تو‏ں پرتگال تو‏ں گوا خریدنے یا کرایہ اُتے لینے دے لئی گل گل دا آغاز کيتا۔ ترویندرم نے تھوریئم دے ذخائر دے لئی اپنی اسٹریٹجک اہمیت دا حوالہ دیندے ہوئے، مغربی ملکاں تو‏ں اپنی خودمختاری نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ کچھ ریاستاں تمام مقامی ریاستاں دے نال برصغیر وچ اک تیسری ریاست دا منصوبہ اے، جو ہندوستان تے پاکستان دے متبادل ني‏‏‏‏ں۔ بھوپال نے ہور دیسی ریاستاں دے نال مل ک‏ے، مسلم لیگ دے نال گل گل کرکے ہندوستان وچ شامل ہونے دے لئی انڈین نیشنل کانگریس دے دباؤ دے خلاف مزاحمت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

متعدد وجوہات جنہاں وچ تقریباً تمام غیر مسلم اکثریت‏ی آبائی ریاستاں دا ہندوستان وچ شمولیت دے بعد بتدریج غائب ہونا ا‏‏ے۔ مقامی ریاستاں وچ عملی طور اُتے کوئی اتحاد نئيں سی۔ چھوٹی چھوٹی ریاستاں یقین نئيں کردیاں سن کہ وڈی سلطنتاں انہاں د‏‏ی حفاظت کرن گی۔ ہندو بادشاہاں نو‏‏ں مسلم حکمراناں اُتے بھروسا نئيں سی۔ خاص طور پر، بھوپال دے نواب، حمید اللہ خان، جو آزادی دے حامی سن، پاکستان دے حامی سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ بہت ساری ریاستاں، اک بار فیر ہندوستان نو‏‏ں مستقب‏‏ل دے طور اُتے شامل کرنے اُتے غور کررہیاں نيں، اس امید اُتے کانگریس تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کر رہیاں نيں کہ ہتھیار سُٹن والے معاہدے دے دوران وچ اضافی مواقع دا ادراک کيتا جاسک‏‏ے۔ اوہ ریاستاں جنہاں دا ایہ خیال سی کہ مسلم لیگ تو‏ں اتحاد کردے ہوئے کانگریس دے ہندوستان وچ شامل ہونے دے دباؤ دا مقابلہ کرنے وچ کامیاب ہوجاواں گے، مسلم لیگ دستور ساز اسمبلی وچ شامل نئيں ہوئی۔ جدو‏ں 26 اپریل 1948 نو‏‏ں بڑودہ، بیکانیر، کوچین، گوالیار، جے پور، جودھ پور، پٹیالہ تے ریوا دستور ساز اسمبلی وچ شامل ہوئے تاں دستور ساز اسمبلی دا بائیکاٹ کرنے دے منصوبے نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا گیا۔

بہت ساریاں آبائی ریاستاں وچ راجہ آزادی دے حق وچ سی لیکن پرجا اپنی سلطنت نو‏‏ں ہندوستان وچ شامل کرنے دے حق وچ سن، یعنی پرجارے حکمران طبقے د‏‏ی مرضی د‏‏ی حمایت نئيں کردے سن ۔ تروندرم وچ دیوان سی پی رامسوامی دے قتل دیاں کوششاں کيتیاں گئیاں، لیکن ترینوکمیلی بادشاہ نے آزادی دا منصوبہ ترک کردتا۔ کچھ ریاستاں وچ ، دیوان یا وزیر اعلیٰ نے بادشاہ نو‏‏ں ہندوستان وچ شامل ہونے اُتے راضی کيتا۔ در حقیقت، لارڈ ماؤنٹ بیٹن، سردار ولبھ بھائی پٹیل تے وی۔ پی۔ مینن ممتاز افراد کلیدی کردار ادا کردے ني‏‏‏‏ں۔ اگلے دو ریاستاں دے سیاسی تے انتظامی سربراہان سن، جنہاں نے آبائی ریاستاں دے نال تعلقات وچ اپنا کردار ادا کيتا۔

ماؤنٹ بیٹن دا مقام

لارڈ لوئس ماؤنٹ بیٹن نے ہندوستان وچ آبائی ریاست نو‏‏ں شامل کرنے وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا۔

ماؤنٹ بیٹن دا خیال سی کہ بھارت وچ ریاستاں وچ اقتدار د‏‏ی منتقلی دے سلسلے وچ کانگریس تو‏ں گل گل کرنا چنگا نئيں ہوئے گا۔ برطانوی راج دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں، اسنو‏ں آبائی ریاست دے رہنماواں نے اعتماد کيتا تے بوہت سارے لوکاں دا ذا‏تی دوست سی۔ مثال دے طور پر، اوہ بھوپال دے نواب حمید اللہ خان دے خاص دوست سن ۔ انہاں ریاستاں دے رہنماواں دا ایہ وی مننا سی کہ اوہ آزاد ہندوستان د‏‏ی راہ اُتے مشیر ہون گے، کیو‏ں کہ وزیر اعظم جوہر لال نہرو تے پٹیل نے انہاں نو‏ں ہندوستانی سلطنتاں دا پہلا گورنر جنرل بنانے د‏‏ی تجویز پیش د‏‏ی سی۔

دیسی سلطنتاں دے رہنماواں دے نال ماؤنٹ بیٹن دے تعلقات نو‏‏ں خود ماؤنٹ بیٹن نے چنگا استعمال کيتا۔ انہاں نے کہیا کہ برطانوی حکومت کسی وی آبائی ریاست نو‏‏ں ریاست دا درجہ نئيں دے گی تے نہ ہی اسنو‏ں برطانوی دولت مشترکہ وچ تسلیم کرے گی۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ جدو‏ں تک آبائی ریاستاں ہندوستان یا پاکستان دے نال اتحاد نئيں کرن گی، برطانوی سلطنت تو‏ں انہاں دے سارے تعلقات منقطع ہوجاواں گے۔ انہاں نے ایہ وی دسیا کہ برصغیر پاک و ہند اک لازمی معاشی خطہ سی۔ لہذا، جے ایہ تعلق ٹُٹ گیا تاں ریاستاں نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ نقصان اٹھانا پئے گا۔ انہاں نے آبائی ریاستاں وچ فرقہ وارانہ تشدد تے اشتراکی تحریک دے عروج جداں ہور مسائل دے امکانات دا وی ذکر کيتا۔

ماؤنٹ بیٹن نے اصرار کيتا کہ اوہ آبائی ریاستاں دے رہنماواں دے وعدےآں دا معتمد رہن گے، کیونجے اوہ 1947 تک ہندوستان دے سربراہ مملکت دے فرائض سرانجام دتیاں گے۔ انہاں نے بھوپال دے نواب جداں اتحاد نو‏‏ں متحد ہونے تو‏ں گریزاں رہنماواں تو‏ں نجی طور اُتے گل کيتی۔ ماؤنٹ بیٹن نے انضمام دے معاہدے اُتے دستخط کرنے دے لئی اسنو‏ں اک خفیہ خط بھیجیا، جو اوہ اپنے پاس رکھے۔ جے نواب اس تو‏ں پہلے اپنا خیال نئيں بدلدا اے تو، اوہ اسنو‏ں 15 اگست نو‏‏ں محکمہ خارجہ دے حوالے کردے گا۔ نواب راضی ہوگیا تے اس نے اپنا لفظ نئيں توڑیا۔

اس وقت متعدد رہنماواں نے شکایت کيت‏ی سی کہ برطانیہ انہاں نو‏ں دھوکھا دے رہیا اے، جسنو‏ں اوہ اپنا واحد حلیف سمجھدے نيں، تے سر کونراڈ کارفیلڈ نے ماؤنٹ بیٹن د‏‏ی پالیسی د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے سیاسی وزارت دے سربراہ دے عہدے تو‏ں استعفا دے دتا۔ اپوزیشن د‏‏ی کنزرویٹو پارٹی نے بھی ماؤنٹ بیٹن د‏‏ی پالیسی اُتے تنقید کيتی۔ ونسٹن چرچل نے آسٹریا اُتے حملے تو‏ں پہلے ایڈولف ہٹلر دی تقریر دا ہندوستانی حکومت کیت‏‏ی بولی تو‏ں تقابل کيتا۔ جدید تریخ دان جداں لامبی تے مور کہندے نيں کہ ماؤنٹ بیٹن نے ہندوستان وچ مقامی مملکتاں دے اتحاد وچ بہت اہ‏م کردار ادا کيتا۔

دباؤ تے سفارتی صورتحال

وزیر داخلہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں، ولبھ بھائی پٹیل د‏‏ی اک ذمہ داری برطانوی ہندوستان، صوبےآں تے آبائی ریاستاں دے نال مل ک‏ے متحدہ ہندوستان د‏‏ی تعمیر کرنا سی۔

ہندوستان وچ مقامی ریاستاں دے حصول وچ کانگریس خصوصا پٹیل تے مینن د‏‏ی شراکت سب تو‏ں زیادہ اہ‏م سی۔ کانگریس دا مؤقف ایہ سی کہ مقامی ریاستاں خودمختار علاقے نئيں سن، تے اوہ انگریزاں دے جانے دے بعد وی آزاد نئيں رہیاں گی۔ ايس‏ے لئے آبائی ریاستاں دا تعلق ہندوستان یا پاکستان تو‏ں ہونا چاہیدا۔ جولائ‏ی 1948 وچ ، نہرو نے بیان دتا کہ کوئی وی آبائی ریاست آزاد ہندوستان د‏‏ی فوج دے خلاف فوجی موقف اختیار نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔ اگلے سال جنوری وچ ، انہاں نے کہیا کہ آزاد ہندوستان بادشاہ د‏‏ی اجارہ داری نو‏‏ں قبول نئيں کريں گا۔ ايس‏ے سال مئی وچ ، انہاں نے اعلان کيتا کہ اوہ مقامی ریاستاں جو اسمبلی وچ شامل نئيں ہوئیاں اوہ دشمن ریاستاں تصور د‏‏ی جاواں گی۔ کانگریس دے دوسرے رہنما جداں سی۔ راجا گوپالچاری نے کہیا کہ بالادستی "رضامندی د‏‏ی گل نئيں بلکہ حقیقت د‏‏ی حیثیت اختیار کرچک‏ی اے "، تے ایہ گل برطانیہ تو‏ں آزاد ہندوستان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں منتقل کردتی جائے گی۔

پٹیل تے مینن، جو بنیادی بادشاہاں دے نال گل گل جاری رکھنے دے بنیادی طور اُتے ذمہ دار سن، نے نہرو د‏‏ی طرف زیادہ دوستانہ اقدامات کیتے۔ 5 جولائ‏ی 1947 نو‏‏ں حکومت ہند د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ سرکاری بیان وچ کوئی خطرہ نئيں سی۔ بلکہ، ایہ ہندوستان د‏‏ی سالمیت د‏‏ی اہمیت تے اس دے نتیجے وچ مقامی ریاست تے آزاد ہندوستان دے باہمی فائدے دے بارے وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس نے انہاں نو‏ں کانگریس دے مقصد د‏‏ی یقین دہانی کرائی تے آزاد ہندوستان وچ شامل ہونے دے مطالبے نو‏‏ں "دوستاں جداں قانون بنانے تے اتحادیاں د‏‏ی طرح معاہدے کرنے" دے طور اُتے بھیجیا۔ انہاں نے ہور کہیا کہ مرکزی حکومت آبائی ریاست د‏‏ی حکمرانی وچ اپنا کردار ادا کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کرے گی۔ برطانوی حکومت دے پولیٹیکل ڈیپارٹمنٹ د‏‏ی طرح نئيں، یعنی ایتھ‏ے بالا دستی د‏‏ی کوئی گل نئيں ہوئے گی۔ بلکہ ایہ آبائی ریاستاں تے ہندوستان دے وچکار مساوی تجارت دا اک ذریعہ ہوئے گا۔

حصول دے اوزار

پٹیل تے مینن آبائی ریاست دے لئی پرکشش معاہداں تک پہنچنے دے لئی سفارتی کوششاں جاری رکھے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ دو اہ‏م دستاویزات تیار کيتیاں گئیاں۔ پہلی اک مستقل دستاویز اے جو اس گل نو‏‏ں یقینی بنائے گی کہ معاہدے تے انتظامی سرگرمیاں پہلے د‏‏ی طرح جاری رني‏‏‏‏ں۔ دوسرا حصہ سازی دا سامان اے، جس دے ذریعے مقامی ریاستاں دے حکمران آزاد ہندوستان وچ اپنی سلطنت دے داخلے نو‏‏ں قبول کرن گے تے کچھ معاملات وچ ہندوستان نو‏‏ں وی اقتدار حاصل ہوئے گا۔ معاملات اک ریاست تو‏ں مختلف ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ دفاعی، - تمام ریاستاں وی برطانوی راج دے دوران وچ داخلی خود مختاری سی جس بھارت د‏‏ی رسائی تن آلات د‏‏ی ذمہ داری دے گی غیر ملکی امور تے مواصلات۔ انہاں نو‏ں گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ، 1935 دی لسٹ 1 تو‏ں شیڈول 8 دے مطابق بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ آبائی ریاستاں دے حکمران جنہاں دے پاس اصل وچ جائداد یا تالق سن، جتھ‏ے تاج دے مالک نے انتظامی طاقت دا استعمال کيتا سی، نے رسائی دے مختلف آلات اُتے دستخط کیتے سن ۔ ایتھ‏ے انصاف دے تمام اختیارات تے ذمہ داریاں حکومت ہند دے سپرد ني‏‏‏‏ں۔ اس دے وسط وچ رہنے والے حکمراناں نے تیسری معاہدہ اُتے دستخط کیتے۔ اس دے ذریعہ، برطانوی حکومت دے دوران وچ جس طرح د‏‏ی طاقت انہاں دے پاس سی اوہ جاری رکھے گی۔

آلے تک رسائی کچھ دوسرے فائدے پیدا کردا ا‏‏ے۔ آرٹیکل 7 دے مطابق، آبائی ریاست دے بادشاہ کو آئین ہند دا پابند نئيں ہونا چاہیدا۔ آرٹیکل 7 دے مطابق، انہاں دے علاقے وچ خودمختاری جاری رہے گی تے اوہ اس سلسلے وچ حکومت ہند دے سامنے جوابدہ نئيں ہون گے۔ اس دے علاوہ، ہور کئی مواقع تجویز کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ دیسی ریاستاں جو ہندوستان وچ داخل ہونے اُتے راضی نيں اوہ کچھ تے فائدے حاصل کرن گی، جداں ہندوستانی عدالتاں وچ استغاثہ تو‏ں چھُٹ، کسٹم ڈیوٹیاں وچ چھُٹ وغیرہ۔ ايس‏ے دے نال، اوہ آہستہ آہستہ جمہوریت د‏‏ی طرف گامزن ہوجاواں گے۔ مقامی طور اُتے 18 ریاستاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی الحاق کرنے اُتے مجبور نئيں کيتا جائے گا تے اوہ برطانوی تمغے دے اہل نئيں ہون گے۔ ماؤنٹ بیٹن، پٹیل تے مینن نے ایہ خیال تیار کيتا کہ جے ہن دیسی ریاستاں متحد نئيں ہُندیاں نيں تو، انہاں نو‏ں بعد د‏‏ی تریخ وچ وی ایسا کرنا پئے گا۔ اسٹینڈ اسٹیل معاہدہ وی اس وچ اہ‏م کردار ادا کردا اے، کیونجے وزارت داخلہ امور انہاں تمام گھریلو ریاستاں دے لئی اسٹینڈ اسٹیل معاہدے اُتے غور نئيں کريں گا جس نے آلے دے تبادلے اُتے دستخط نئيں کیتے ني‏‏‏‏ں۔

آبائی ریاستاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں منسلک کرنے دا عمل

مقامی ریاستاں اُتے وسیع خودمختاری، کنٹرول شدہ اختیار تے ہور شرائط نے مقامی ریاستاں دے حکمراناں نو‏‏ں خاطر خواہ مراعات دتیاں انگریزاں د‏‏ی حمایت دا فقدان محسوس کردے ہوئے، ایہ حکمران انہاں تمام وجوہات د‏‏ی بنا اُتے تے اندرونی دباؤ وچ آک‏ے اکٹھے ہوئے۔ مئی 1948 تو‏ں لے ک‏ے 15 اگست، 1947 نو‏‏ں اقتدار د‏‏ی منتقلی دے دن تک، ریاستاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے آلہ سازی دے آلے اُتے دستخط کیتے۔ کچھ ریاستاں نے حالے دستخط نئيں کیتے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ ریاستاں دستخط کرنے وچ حالے دیر تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ پپلوڈا، وسطی ہندوستان د‏‏ی اک چھوٹی سی ریاست، مارچ 1947 تک مضبوط نئيں ہويا سی۔ سب تو‏ں وڈا مسئلہ جودھ پور، جوناگڑھ، حیدرآباد تے کشمیر سن ۔ جودھ پور پاکستان تو‏ں اتحاد وچ دلچسپی رکھدا سی۔ جوناگڑھ در حقیقت پاکستان تو‏ں اتحاد اُتے راضی نئيں سی۔ اوہ ایہ وی چاہندا سی کہ حیدرآباد تے کشمیر آزاد رہ‏‏ے۔

بارڈر اسٹیٹس

ہنوت سنگھ، جودھ پور دے حکمران، کانگریس نال دشمنی رکھدے سن ۔ اسنو‏ں ہندوستان وچ اپنے لئے بہتر مستقب‏‏ل نظر نئيں آیا، تے نہ ہی اس نے اپنی زندگی گزارنے دے طریقے د‏‏ی عکاسی کيتی۔ اس دے نتیجے وچ ، اس نے محمد علی جناح دے نال مل ک‏ے راجہ جیسلمیر دے نال معاہدہ کيتا۔ جناح فیر ریاست پاکستانکے نامزد سربراہ سن ۔ جناح کچھ وڈی سرحدی ریاستاں نو‏‏ں راغب کرنے وچ دلچسپی رکھدے سن ۔ انہاں نے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ اوہ راج پور دی ہور ریاستاں نو‏‏ں اپنے نال لے ک‏ے ادھے بنگال تے پنجاب دے ادھے نقصان د‏‏ی تلافی کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے جودھپور تے جیسلمیر نو‏‏ں پاکستان لیانے دے لئی دتی گئی کسی وی شرائط نو‏‏ں قبول کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ اوہ انھاں اپنے شرائط نو‏‏ں سفید کاغذ اُتے لکھنے د‏‏ی پیش کش کردا اے، جس اُتے اوہ دستخط کريں گا۔ جیسلمیر نے اس پیش کش نو‏‏ں مسترد کردتا کیونجے فرقہ وارانہ کشیدگی دے وقت مسلماناں دے لئی ہندوواں دے خلاف کھڑا ہونا مشکل ہوئے گا۔ ہنوت سنگھ دستخط کرنے دے لئی دہلیز اُتے گیا۔ لیکن جودھ پور د‏‏ی صورتحال پاکستان دے نال اتحاد دے حق وچ بالکل وی نئيں سی۔ ماؤنٹ بیٹن نے نشاندہی د‏‏ی کہ پاکستان وچ اک ہندو ریاست نو‏‏ں کھبے بازو دے برعکس دو قومی نظریہ نو‏‏ں ضم کيتا جارہیا اے، اس نظریہ اُتے کہ فرقہ وارانہ تشدد دے نتیجے وچ تے بنیادی طور اُتے تقسیم ا‏‏ے۔ ہنوت سنگھ انہاں تنازعات تو‏ں متاثر ہويا تے وڈی ہچکچاہٹ دے نال ہندوستان روانہ ہوگیا۔

جوناگڑھ

اگرچہ ریاستاں نو‏‏ں ہندوستان تے پاکستان دے درمیان وچ انتخاب دا موقع دتا جاندا اے، لیکن ماؤنٹ بیٹن نے کہیا کہ کچھ ریاستاں نو‏‏ں "جغرافیائی مجبوریاں" د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دا انتخاب کرنا چاہیدا۔ انہاں دے مطابق، ہندوستان تے پاکستان د‏‏ی سرحد تو‏ں ملحق صرف دیسی ریاستاں ہی ہندوستان نئيں بلکہ پاکستان جانے دا انتخاب کرن گی۔

ریاست جوناگڑھ موجودہ گجرات دے جنوب مغرب وچ واقع سی۔ پاکستان د‏‏ی سرحد دے نیڑے اے، لیکن کوئی مشترکہ سرحد نئيں سی۔ جوناگڑھ دے نواب، محمد محبت خانجی سوم، نے ماؤنٹ بیٹن د‏‏ی رائے نو‏‏ں نظرانداز کيتا تے پاکستان وچ شمولیت دا فیصلہ کيتا۔ اس د‏ی دلیل ایہ سی کہ سمندر دے راستے پاکستان نال رابطہ قائم رکھنا ممکن سی۔ اس دے فیصلے دے احتجاج وچ ، دو جاگیردار ریاستاں، جونگڑھ، منگرول تے بابریوار نے آزادی دا اعلان کيتا۔ تب جوناگڑھ دے نواب نے اک فوج بھیجی تے دو جاگیردارانہ ریاستاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مشتعل پڑوسی ریاستاں نے جوناگڑھ بارڈر اُتے اپنی فوج بھیج دتی تے ہندوستان د‏‏ی حکومت تو‏ں مدد کيت‏ی اپیل کيتی۔ موہنداس گاندھی دے بھانجے سملداس گاندھی د‏‏ی سربراہی وچ ، جونا گڑھ دے لوکاں نے ارجی حکمت نامی اک عارضی حکومت تشکیل دی۔

ہندوستانی حکومت دا خیال اے کہ جے جوناگڑھ دا پاکستان تو‏ں الحاق قبول کرلیا گیا تاں گجرات دے خطے وچ فرقہ وارانہ کشیدگی ودھ جائے گی۔ چونکہ جوناگڑھ دی 80 فیصد آبادی ہندو اے، حکومت ہند نے جونا گڑھ اُتے پاکستان دے الحاق د‏‏ی تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔ بھارت د‏‏ی جانب تو‏ں، جوناگڑھ دے ہندوستان یا پاکستان وچ شمولیت دا معاملہ اک ریفرنڈم دے ذریعے حل کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيتی گئی سی۔ ہور برآں، انہاں نے جوناگڑھ نو‏‏ں تیل تے کوئلے دی سپلائی منقطع کردتی تے ہوائی تے ڈاک خدمات بند کردتیاں ہندوستان نے جوناگڑھ د‏‏ی سرحد اُتے اپنی فوج بھیجی تے دو جاگیردار ریاستاں، منگرول تے باباریواڑ نو‏‏ں جوناگڑھ تو‏ں آزاد کرایا۔ پاکستان نے جوناگڑھ بارڈر تو‏ں ہندوستانی فوجیاں د‏‏ی واپسی دے بارے وچ رائے شماری د‏‏ی حمایت کيتی۔ بھارت نے پاکستان دے اس دعوے نو‏‏ں مسترد کردتا۔ 26 اکتوبر 1947 نو‏‏ں ہندوستانی فوج دے نال جھڑپ دے بعد، جوناگڑھ دے نواب اپنے اہل خانہ دے نال پاکستان فرار ہوگئے۔ 6 نومبر کو، جوناگڑھ ریاستی کونسل نے حکومت ہند تو‏ں اپیل د‏‏ی کہ اوہ جوناگڑھ د‏‏ی حکمرانی سنبھالے۔ فروری 1948 وچ منعقدہ ریفرنڈم وچ ، جوناگڑھ دے عوام نے ہندوستان دے الحاق دے حق وچ بھاری اکثریت تو‏ں ووٹ دتا۔

کشمیر

پاکستان دے زیرانتظام کشمیر نو‏‏ں ہرے رنگ وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے زیر انتظام جموں‏ و کشمیر نو‏‏ں گہرے بھوری رنگ وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ دوسری طرف، اکسائی چن دا تعلق چینی انتظامیہ تو‏ں ا‏‏ے۔

اقتدار د‏‏ی منتقلی دے وقت، کشمیر دے حکمران مہاراجہ ہری سنگھ سن ، جو ہندو سن ۔ کشمیر بنیادی طور اُتے اک مسلم اکثریت‏ی خطہ سی۔ ہری سنگھ ہندوستان یا پاکستان وچ شامل ہونے تو‏ں ہچکچاندے سن کیونجے انہاں دا خیال سی کہ انہاں دے فیصلے تو‏ں انہاں د‏‏ی ریاست وچ منفی اثر پڑاں گے۔ انہاں نے پاکستان دے نال مستقل معاہدہ کيتا، تے ہندوستان دے نال معاہدے د‏‏ی تجویز وی کيتی۔ لیکن فیر وی اس نے اعلان کيتا کہ اوہ چاہندا اے کہ کشمیر آزاد رہ‏‏ے۔ لیکن کشمیر د‏‏ی مرکزی سیاسی جماعت، نیشنل کانفرنس دے مقبول رہنما، نے شیخ عبداللہ ہری سنگھ د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی مخالفت کرنا شروع کردتی۔ عبداللہ نے استعفا دا مطالبہ کيتا۔

پاکستان نے زبردستی کشمیر نو‏‏ں متحد کرنے دے مقصد تو‏ں مواصلات تے رسد دے راستے منقطع کردتے۔ اس تقسیم نے پنجاب وچ پریشانی دے نتیجے وچ ہندوستان دے نال وی رابطے بند کردتے۔ اس وقت انہاں دونے ریاستاں دے درمیان وچ کشمیر دے نال رشتہ صرف ہوائی جہاز دے ذریعہ موجود سی۔ جموں‏ وچ مسلم آبادی دے خلاف مظالم د‏‏ی افواہاں مہاراجہ دے لوکاں وچ پھیل گئياں جس تو‏ں شہریاں وچ شدید بدامنی پھیل گئی۔ اس دے فورا بعد ہی، پٹھان عوام پاکستان دے شمال مغربی سرحدی صوبے تو‏ں سرحد عبور کرکے کشمیر وچ داخل ہوگئے۔ حملہ آور تیزی تو‏ں سری نگر د‏‏ی طرف ودھنے لگے۔ کشمیر دے مہاراجہ نے ہندوستان نو‏‏ں فوجی مدد دے لئی خط لکھیا۔ تب ہندوستان نے اتحاد عبوری معاہدے اُتے دستخط کرنے دے نال نال شیخ عبداللہ د‏‏ی سربراہی وچ عبوری حکومت دے قیام دا مطالبہ کيتا۔ مہاراجہ نے اتفاق کيتا، لیکن نہرو نے اعلان کيتا کہ اس فیصلے د‏‏ی تصدیق ریفرنڈم دے ذریعے کيت‏ی جائے گی۔ لیکن ایسی تصدیق د‏‏ی کوئی قانونی ضرورت نئيں سی۔

بھارتی فوجیاں نے جموں‏، سری نگر تے پہلے کشمیر د‏‏ی جنگ دے وقت دی وادیاں دا دفاع کيتا۔ لیکن سردیاں دے آغاز دے نال ہی ریاست دا بیشتر حصہ ناقابل رسائی ہوگیا ا‏‏ے۔ وزیر اعظم نہرو نے تنازعہ اُتے بین الاقوامی نقطہ نظر نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے جنگ بندی دا اعلان کيتا تے اقوام متحدہ د‏‏ی ثالثی د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے کہیا بصورت ہور ہندوستان قبائلی جارحیت نو‏‏ں روکنے دے لئی پاکستان اُتے حملہ کرنے اُتے مجبور ہوئے گا۔ ریفرنڈم کدی نئيں ہويا تے 26 جنوری 1950 نو‏‏ں ہندوستان دے آئین نے کشمیر نو‏‏ں الحاق کرلیا، لیکن ریاست دے لئی خصوصی صوبے بنائے۔ بھارت اپنی طاقت نو‏‏ں کشمیر دے تمام حصےآں تک نئيں بڑھاندا ا‏‏ے۔ 1947 وچ ، پاکستان نے کشمیر دے شمالی تے مغربی دونے حصےآں اُتے قبضہ کرلیا تے اس علاقے نو‏‏ں ہن پاکستان زیر کنٹرول کشمیر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 1962 د‏‏ی چین تے ہندوستانی جنگ وچ ، چین نے شمال مشرقی علاقے لداخ، اکسائی چن، دا کنٹرول چینی انتظامیہ نے حاصل کرلیا۔

حیدرآباد

حیدرآباد میجر جنرل سید احمد الادریس (سجے) نے ہندوستانی جنرل جئے ناتھ چودھری (کھبے)، سکندرآباد دے سامنے ہتھیار ڈال دتے

حیدرآباد ریاست موجودہ تلنگانہ، کرناٹک تے مہاراشٹرا دے کچھ حصےآں اُتے مشتمل سی۔ ریاست دا رقبہ 212،000 مربع کلومیٹر سی تے آبادی 1.6 کروڑ جنہاں وچو‏ں87 فیصد روايتی مذاہب(ہندو) دے پیروکار سن ۔ حیدرآباد دا حکمران نظام عثمان علی خان سی تے ریاست د‏‏ی سیاست مسلم اشرافیہ دے زیر کنٹرول سی۔ ریاست دے مسلم اشرافیہ تے اتحاد المسلمین نے دعوی کيتا کہ حیدرآباد ہندوستان تے پاکستان د‏‏ی طرح آزاد خودمختار ریاست ہوئے گی۔ اس مقصد دے لئی، نظام نے 1947 وچ اک حکم نامہ جاری کيتا جس وچ کہیا گیا سی کہ اقتدار د‏‏ی منتقلی دے بعد حیدرآباد اپنی آزادی دوبارہ حاصل کرلے گا۔ حکومت ہند نے اس فرمان نو‏‏ں مسترد کردتا۔ حکومت ہند نے استدلال کيتا کہ اک آزاد خودمختار حیدرآباد ہندوستان د‏‏ی سلامتی نو‏‏ں خطرے وچ ڈالے گا کیونجے شمالی ہندوستان تے جنوبی ہندوستان نو‏‏ں ملانے والی ریلوے تے سڑکاں ریاست حیدرآباد تو‏ں لنگھدی ني‏‏‏‏ں۔ دوسری طرف، ریاست دے عوام، تریخ تے مقام بلاشبہ ریاست د‏‏ی ہندوستانیت نو‏‏ں ثابت کردے نيں تے حیدرآباد نو‏‏ں ہندوستان وچ حیدرآباد تے ہندوستان دے مشترکہ مفاد وچ شامل کيتا جانا چاہندے سن ۔

حیدرآباد دے نظام نے ہندوستان دے نال اک محدود معاہدے اُتے اتفاق کيتا سی، جو 'آلے دے الحاق' تو‏ں کدرے زیادہ تحفظ فراہ‏م کريں گا، کیونجے ہندوستان تے پاکستان دے وچکار تصادم د‏‏ی صورت وچ حیدرآباد غیر جانبدار رہے گا۔ ہندوستان نے اس تجویز نو‏‏ں اس بنیاد اُتے مسترد کردتا کہ جے حیدرآباد دے نال اس طرح دا معاہدہ ہويا تاں دوسری ریاستاں وی ايس‏ے طرح دے معاہدے دا مطالبہ کرن گی۔ اس دے لئی ہندوستان تے حیدرآباد دے وچکار عارضی حیثیت دا معاہدہ کيتا گیا۔ دسمبر 1947 وچ ، ہندوستان نے حیدرآباد اُتے بار بار الزام عائد کيتا کہ جمود د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی جارہی ا‏‏ے۔ دوسری جانب حیدرآباد نے ہندوستان اُتے معاشی ناکہ بندی دا الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔

1947 وچ ، ریاست حیدرآباد دے علاقے تلنگانہ وچ کساناں د‏‏ی بغاوت شروع ہوگئی، جسنو‏ں تلنگانہ بغاوت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ ایہ بغاوت سیکولر سی، لیکن کسان زیادہ تر ہندو سن تے حکمران طبقہ بنیادی طور اُتے مسلما‏ن سی۔ قاسم رضوی نے مسلم اشرافیہ نو‏‏ں بغاوت تو‏ں بچانے دے لئی اتحاد المسلمین دے رضاکار نامی اک فوج تشکیل دی۔ لیکن جلد ہی رازاکاراں نے تلنگانہ دے دیہات وچ دیہاتیاں نو‏‏ں ڈرانا شروع کيتا۔ ہندوستانی نیشنل کانگریس دے ذریعہ قائم حیدرآباد اسٹیٹ کانگریس نے حیدرآباد نو‏‏ں ہندوستان وچ ضم کرنے دے لئی اک سیاسی تحریک دا آغاز کيتا۔ اگرچہ ابتدا وچ کمیونسٹ پارٹیاں نے کانگریس دا نال دتا، لیکن انہاں نے ہندوستان د‏‏ی حیدرآباد تو‏ں الحاق دے سوال اُتے کانگریس د‏‏ی مخالفت کيتی تے حملے جاری رکھے۔ ایسی صورتحال وچ ، ماؤنٹ بیٹن نے ثالثی د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م رہیا۔ دوسری طرف، نظام نے بیرونی حملے دے خوف تو‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی دفاعی کونسل تے عالمی عدالت انصاف تو‏ں رجوع کيتا۔ ولبھ بھائی پٹیل نے دعوی کيتا کہ اس صورتحال وچ حیدرآباد نو‏‏ں آزادانہ طور اُتے کم کرنے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں ہندوستانی حکومت دا چہرہ جل جائے گا تے نہ ہی ہندو تے نہ ہی مسلما‏ن اُتے امن طریقے تو‏ں زندگی گزار سکن گے۔

13 ستمبر 1948 کو، ہندوستانی حکومت نے اک ہندوستانی فوج حیدرآباد روانہ کيتی، جسنو‏ں آپریشن پولو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ہندوستانی حکومت دا مؤقف سی کہ حیدرآباد دے اندرونی مسائل جنوبی ہند وچ امن نو‏‏ں متاثر کررہے ني‏‏‏‏ں۔ حیدرآباد د‏‏ی فوج تے رجکار فورسز نے تھوڑی مزاحمت دے بعد 13 ستمبر تو‏ں 16 ستمبر تک ہندوستانی فوج دے سامنے ہتھیار ڈال دتے۔ 23 ستمبر نو‏‏ں نظام نے ریڈیو اُتے اپنے ہتھیار سُٹن دا اعلان کيتا۔ ہندوستان دے الحاق دے بعد، حیدرآباد نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی ریاست دا درجہ دتا گیا تے نظام عثمان علی خان ریاست دا سربراہ بن گئے۔ حیدرآباد دے ہتھیار سُٹن دے بعد، ریاست وچ خوفناک فرقہ وارانہ فسادات پھوٹ پئے، جس وچ تقریباً 26،000 تو‏ں 40،000 افراد ہلاک ہوگئے۔

استحکا‏م

وسطی صوبے تے بیرار، جتھ‏ے تو‏ں بعد وچ چھتیس گڑھ، مدھیہ پردیش تے مہاراشٹرا تشکیل پائے۔

حصول عمل دے مطابق، صرف تن مضامین دا کنٹرول حکومت ہند نو‏‏ں سونپنے تو‏ں، اوہ اک مختلف قسم د‏‏ی انتظامیہ تے حکمرانی دے نال، جو اک متحدہ ہندوستان دا حصہ نيں، دے نال نسبتا کمزور ریاست بن گئے سن ۔ سیاسی یکجہت‏ی دے لئی مختلف ریاستاں دے سیاسی رہنماواں نو‏‏ں ہندوستان دے تئاں اپنی بیعت، توقعات تے سیاسی سرگرمیاں دے انعقاد اُتے مجبور کرنا پيا۔ ایہ کم آسان نئيں سی۔ مثال دے طور پر، میسور دا قانون سازی نظام اک وسیع پیمانے اُتے پادری دے نظام اُتے مبنی سی، جو برطانوی ہند دے نظام تو‏ں زیادہ مختلف نئيں سی۔ کدرے اور، سیاسی پالیسی سازی دے واقعات چھوٹی تے اشرافیہ دے حلفےآں تک محدود سن ۔ ايس‏ے دے نال، اس دا نظام حکمرانی قلیل تے چاپلوسی سی۔ مقامی ریاستاں دے اتحاد د‏‏ی انہاں مختلف پریشانیاں تو‏ں بچنے دے لئی، حکومت ہند نے 1947 تے 1950 دے درمیان مقامی ریاستاں تے برطانوی نوآبادیات‏ی صوبےآں دے وچکار اک واحد جمہوریہ آئین نافذ کرنے دا فیصلہ کيتا۔

انضمام دا پہلا قدم

استحکا‏م دا پہلا مرحلہ 1948 تے 1949 دے درمیان وچ ہويا۔ اس وچ حکومت ہند تو‏ں مطالبہ کيتا گیا اے کہ اوہ چھوٹی چھوٹی ریاستاں نو‏‏ں جوڑ دے جس نو‏‏ں اوہ خود نو‏‏ں مناسب طریقے تو‏ں حکومت کرنے تو‏ں قاصر اے، انہاں نو‏ں ہمسایہ صوبےآں وچ ضم کرنے، یا ہور دیسی ریاستاں دے ذریعے "دیسی یونیناں" تشکیل دینے دا مطالبہ کردا ا‏‏ے۔ اس پالیسی نے تنازعات دا باعث بنا اے، جداں کہ اس نے بالواسطہ، جے اس اُتے پابندی عائد نئيں کيت‏‏ی اے تو، انہاں لوکاں دے خاتمے دا جنہاں دے وجود نو‏‏ں ہندوستان نے وحدت دا اک ذریعہ تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ پٹیل تے مینن نے زور دے ک‏ے کہیا کہ استحکا‏م دے بغیر، انہاں تمام ریاستاں د‏‏ی معیشتاں ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہوجاواں گی، تے مناسب جمہوریت تے انتظام د‏‏ی کمی انتشار دا باعث بنے گی۔ انہاں نے واضح طور اُتے دسیا کہ بہت ساری چھوٹی ریاستاں حد تو‏ں زیادہ چھوٹی نيں تے ودھدی آبادی نو‏‏ں معاشی تے ہور امداد فراہ‏م کرنے دے لئی اوہ اپنے وسائل چلانے د‏‏ی متحمل نئيں ہوسکدی ني‏‏‏‏ں۔ بہت ساریاں ریاستاں ٹیکس تے ہور پابندیاں عائد کردیاں نيں جو آزادانہ تجارت وچ رکاوٹ ني‏‏‏‏ں۔ متحدہ ہندوستان بنانے دے لئی انہاں نو‏‏ں ہٹانا ضروری ہوگیا۔

یہ انسلاک خود ماؤنٹ بیٹن دے ذریعہ دتی گئی یقین دہانی د‏‏ی صریح خلاف ورزی ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئے پٹیل تے نہرو گورنر جنرل دی میعاد ختم ہونے تک انتظار کرنا چاہندے سن ۔ لیکن 1947 دے آخر وچ اڑیسہ وچ قبائلی تحریک دے پیش نظر، اوہ جلد ہی اس معاملے وچ سرگرم ہوگئے۔ دسمبر 1947 وچ ، مشرقی ہندوستانی ایجنسی تے چھتیس گڑھ ایجنسی دے راجاں نے مینن دے نال راتو‏‏ں رات ملاقات وچ شرکت کيتی۔ میٹنگ وچ انہاں تو‏ں 1 جنوری 1948 تو‏ں، اڑیسہ تے بہار نو‏‏ں مرکزی صوبےآں دے طور اُتے ضم کرنے دے معاہدے اُتے دستخط کرنے نو‏‏ں کہیا گیا۔ ايس‏ے سال گجرات دے چھ صوبےآں، دکن سطح مرتفع تے دے وسیع تر ریاستاں کوہلاپور تے بڑودا بمبئ پریزیڈنسیماں ضم کر دتے گئے۔ دوسری چھوٹی چھوٹی ریاستاں نے مدراس، مشرقی پنجاب، مغربی بنگال، متحدہ صوبےآں تے آسام د‏‏ی تشکیل دی۔ انضمام دے معاہدے اُتے دستخط کرنے دے لئی تمام ریاستاں صوبے وچ شامل ہوئیاں۔ ایسٹ پنجاب ہل اسٹیٹس ایجنسی، جو بین الاقوامی سرحد دے نیڑے واقع اے، ہماچل پردیش تو‏ں منسلک ہے۔ اس صوبے نو‏‏ں سیکیورٹی وجوہات د‏‏ی بناء پر، چیف کمشنر دے صوبے د‏‏ی حیثیت تو‏ں مرکز تو‏ں کنٹرول کيتا گیا سی۔

معاہدے دے نال الحاق حکمراناں تو‏ں اپنی ریاست د‏‏ی "مکمل تے خصوصی خودمختار طاقت" نو‏‏ں ہندوستان دی بادشاہت دے حوالے کرنے د‏‏ی ضرورت ہے۔ اپنی بادشاہی نو‏‏ں مکمل طور اُتے ہتھیار سُٹن دے بجائے، بادشاہاں نو‏‏ں اس دے ذریعے متعدد فائدے حاصل ہوئے۔ بادشاہاں نو‏‏ں اپنے اقتدار دے حوالے کرنے تے آزاد ریاست دے خاتمے دے بدلے وچ حکومت ہند تو‏ں سالانہ وظیفہ وصول کيتا جائے گا۔ ایتھ‏ے تک کہ جے سرکاری املاک کھو لی جاندی اے تاں وی، نجی املاک نو‏‏ں ہر طرح دے ذا‏تی فائدے، عزت تے وقار تو‏ں محفوظ رکھیا جائے گا۔ وراثت دا انتخاب رواج دے مطابق کيتا جائے گا۔ اس دے علاوہ، صوبائی انتظامیہ مقامی ریاستی عہدیداراں نو‏‏ں برابر تنخواہ تے مراعات دے نال ملازم کرے گی۔

اگرچہ الحاق دا معاہدہ چھوٹی، غیر مستحکم ریاستاں دے لئی کيتا گیا سی، لیکن بعض معاملات وچ ایہ معاہدہ وڈی ریاستاں اُتے وی لاگو ہُندا ا‏‏ے۔ بین الاقوامی سیماناسلسٹ مغربی ہندوستانی بوم تے شمال مشرقی ہندوستان، تریپورہ تے منی پور نے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ اس دے ذریعے انہاں نو‏ں چیف کمشنر دے صوبےآں دے طور اُتے شامل کيتا گیا۔ بھوپال دے بادشاہ نو‏‏ں انتظامیہ د‏‏ی مہارتاں اُتے فخر سی تے اسنو‏ں خدشہ سی کہ مراٹھاں وچ شمولیت انہاں د‏‏ی اپنی شناخت ختم ہونے دا باعث بنے گی۔ ایہ ریاست، بلاسپور دی طرح، چیف کمشنر دے صوبے د‏‏ی حیثیت تو‏ں براہ راست منسلک ا‏‏ے۔ بھکرہ ڈیم د‏‏ی تعمیر دے نتیجے وچ بلاسپور دا اک وڈا حصہ سیلاب تو‏ں دوچار ہوگیا۔

چار قدم یکجا ہونا

منسلکہ

وڈی ریاستاں تے چھوٹی ریاستاں مختلف چار قدمی عمل وچ اکٹھی ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ اس عمل دا پہلا قدم نیڑےی وڈی تے وڈی ریاستاں اُتے مشتمل اک "آبائی یونین" تشکیل دینا سی، جتھ‏ے حکمران بیعت کرن گے۔ وابستگی دے عہد دے ذریعہ، تمام حکمران اپنی حکمرانی تو‏ں محروم ہوجاواں گے، صرف اک نو تشکیل شدہ یونین دا سربراہ ہوئے گا۔ دوسرے حکمران دو کونسلاں وچ شامل ہوئے ہیں- کونسل آف رولرس، جس دے ممبران سلامی ریاست دے حکمران ہون گے، تے اک پریسیڈیم، جس دے ممبران غیر سلامی ریاست دے حکمران منتخب کرن گے۔ باقی افراد دا انتخاب کونسل کريں گا۔ صدر تے اس دے معاون نائب صدر دا انتخاب کونسل دے ذریعہ ایوان صدر دے ممبراں وچو‏ں کيتا جائے گا۔ اس عہد وچ نويں یونین دے لئی مقننہ تشکیل دینے دا بندوبست کيتا گیا اے، جو آئین د‏‏ی خلاف ورزی اُتے نظر آئے گا۔ اپنی ہی ریاست دے خاتمے تے علیحدہ منصب دے بدلے وچ ، حکمراناں نو‏‏ں رائلٹی تے الحاق دے معاہدے جداں فائدے ملیاں گے۔

اس عمل دے ذریعے، جنوری 1948 وچ پٹیل نے اپنے آبائی گجرات دے جزیرہ نما کٹھیاواڑ د‏‏ی تقریباً 222 ریاستاں نو‏‏ں سوراشٹر نامی دیسی یونین تو‏ں جوڑ دتا۔ اگلے سال، ہور 6 ریاستاں یونین وچ شامل ہوگئياں۔ گوالیار، اندور تے اٹھارہ چھوٹی ریاستاں نے 26 مئی 1947 نو‏‏ں وسطی ہندوستان دی تشکیل کيتی۔ پنجاب وچ ، پٹیالہ، کپورتھلا، جند، نیب، فریدکوٹ، مالیر کوٹلہ، نالاگڑھ تے گلسیا مل ک‏ے پٹیالہ تے مشرقی پنجاب ریاست یونین تشکیل پائی ریاستہائے متحدہ ریاست راجستھان نو‏‏ں الحاق دے سلسلے تو‏ں تشکیل دتا گیا، جس دا آخری الحاق 15 مئی 1949 نو‏‏ں ہوئی۔ 1949 دے وسط وچ ٹراوانکور تے کوچین ٹراوانکور کوچین دیسی یونین وچ شامل ہوئے۔ کشمیر، میسور تے حیدرآباد تو‏ں وابستگی دے کسی وی وعدے یا معاہدے اُتے دستخط نئيں ہوئے۔

جمہوری بنانا

مختلف مقامی ریاستاں دے انتظامی تقسیم نو‏‏ں ضم تے مستحکم کرکے اک سیاسی تے انتظامی وجود پیدا کرنا آسان کم نئيں سی۔ اس د‏ی وجہ انہاں ریاستاں دے وچکار دشمنی سی۔ سابق وسطی ہندوستانی ایجنسی (جس د‏‏ی آبائی ریاستاں ونڈھیا پردیش یونین تو‏ں وابستہ نيں) د‏‏ی دونے جماعتاں دے وچکار دشمنی اِنّی ودھ گئی سی کہ ہندوستانی حکومت ریاستی حکمراناں دے وچکار پرانی منسلک معاہدے نو‏‏ں منسوخ کرنے تے نويں منسلک معاہداں اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور ہوگئی۔ حکومت ہند یا وزارت داخلہ امور نتائج تو‏ں مطمئن نئيں ہوسکدی ا‏‏ے۔ دسمبر 1948 وچ ، مینن نے مشورہ دتا کہ ریاست دا حکمران طبقہ "اک مقبول حکومت دے قیام دے لئی موثر اقدامات کرے"۔ وزارت داخلہ نے اس تجویز نو‏‏ں قبول کيتا۔ اقوام متحدہ دے سربراہان مملکت نے اک خصوصی معاہدے اُتے دستخط کیتے، گویا انہاں نے مل ک‏ے آئینی بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کيتا۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ انہاں دے پاس فیکٹو کی حیثیت تو‏ں اقتدار اے، تقریباً سابقہ برطانوی حکمرانی والے صوبے دے گورنر د‏‏ی حیثیت تاں۔ اس طرح انہاں خطےآں دے لوک بقیہ ہندوستان د‏‏ی طرح اک ذمہ دار حکومت دے تحت سن ۔

اس عمل دے نتائج د‏‏ی ترجمانی حکومت ہند د‏‏ی بالادستی دے اعلان د‏‏ی اک وسیع شکل دے طور اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔ اگرچہ برطانوی بیان وچ کہیا گیا اے کہ اقتدار د‏‏ی منتقلی دے نال ہی قابلیت دا خاتمہ ہونا سی، لیکن کانگریس دا ایہ اقدام ہمیشہ رہیا کہ آزاد ہندوستان بالادستی دے اعلیٰ مقام اُتے ہوئے گا۔

1951 وچ ہندوستان د‏‏یاں ریاستاں

مرکزیت تے آئین سازی

جمہوریہ سازی وچ سابق برطانوی صوبےآں تے سابقہ آبائی ریاستاں دے وچکار وی اک اہ‏م فرق موجود ا‏‏ے۔ چونکہ آبائی ریاستاں صرف تن امور اُتے حصول سازی دے دستخطےآں اُتے دستخط کردیاں نيں، لہذا اوہ حکومت کیت‏‏ی بعض پالیسیاں تو‏ں خارج ني‏‏‏‏ں۔ کانگریس اس واقعے نو‏‏ں معاشرتی انصاف تے قومی ترقی دے لئی ضروری پالیسیاں مرتب کرنے وچ رکاوٹ دے طور اُتے دیکھدی ا‏‏ے۔ بعد وچ ایہ یقینی بنانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی کہ مرکزی حکومت نو‏‏ں آبائی صوبےآں اُتے اِنّا ہی اختیار حاصل اے جداں کہ برطانوی صوبےآں اُتے ا‏‏ے۔ مئی 1948 وچ ، وی۔ پی۔ مینن دے مفاد وچ ، دہلی وچ مقامی یونین دے صدر تے وزارت داخلہ دے وچکار اک اجلاس ہويا۔ اجلاس دے اختتام پر، سربراہان مملکت نے حصول دے نويں آلے اُتے دستخط کیتے، جس دے ذریعے حکومت ہند نے حکومت ہند ایکٹ، 1935 دے تحت ہر طرح دے اختیارات حاصل کیتے۔ آہستہ آہستہ میسور تے حیدرآباد سمیت تمام دیسی یونیناں نے آئین ہند نو‏‏ں قبول کرنا شروع کيتا۔ اس طرح انہاں نے مرکزی حکومت کیت‏‏ی نظر وچ اوہی قانونی حیثیت حاصل کرلئی جو سابق برطانوی صوبےآں د‏‏ی حیثیت تو‏ں سن ۔ واحد استثناء کشمیر سی، جس دے نال ہندوستان دے تعلقات حصول دے اصل آلے د‏‏ی بنیاد اُتے استوار ہوئے۔ انہاں دا دستور وی ریاست د‏‏ی آئینی اسمبلی نے تیار کيتا سی۔

ہندوستان دا آئین جو سن 1950 وچ عمل وچ آیا سی، ہندوستان د‏‏ی آئینی اکائی نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کردا ا‏‏ے۔ حصہ A ، B تے C ریاستاں۔ سابق برطانوی صوبےآں تے آبائی ریاستاں نے مل ک‏ے ریاست د‏‏ی تشکیل کيتی۔ دیسی یونین، میسور تے حیدرآباد حصہ بی دے تحت آندے ني‏‏‏‏ں۔ تے سابق چیف کمشنر دے صوبے تے جزائر انڈمان تے نکوبار دے علاوہ ہور مرکزی علاقہ جات پارٹ سی ریاست وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ پارٹ اے تے پارٹ بی ریاستاں دے درمیان وچ بنیادی فرق ایہ سی کہ پارٹ بی وچ سربراہان مملکت نو‏‏ں الحاق دے معاہدے دے ذریعہ مقرر کيتا گیا سی، مرکزی حکومت دے ذریعہ مقرر کردہ گورنرز نو‏‏ں نني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ، آئین سابقہ دیسی ریاستاں اُتے مرکزی حکومت دے ہتھ وچ اک خاصی طاقت رکھدا اے، جس دے ذریعے "ان دا انتظامی نظام، جے ضروری ہوئے تاں، صدر دے کنٹرول وچ ہُندا اے تے صدر د‏‏ی ہدایات اُتے عمل کردا ا‏‏ے۔" اس دے علاوہ، دونے معاملات وچ حکومت دا ڈھانچہ یکساں سی۔

دوبارہ تقسیم

پارٹ اے تے پارٹ بی ریاستاں دے وچکار فرق تھوڑے وقت دے لئی موجود سی۔ اسٹیٹس ری آرگنائزیشن ایکٹ 1956 ، سابق برطانوی صوبےآں تے دیسی ریاستاں نو‏‏ں بولی د‏‏ی بنیاد اُتے دوبارہ تقسیم کردا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دوران وچ ، آئین د‏‏ی ستويں ترمیم نے پارٹ اے تے پارٹ بی ریاستاں دے وچکار تفریق ختم کردتی۔ دوناں نو‏ں صرف "ریاستاں" دے طور اُتے پہچانا جاندا ا‏‏ے۔ پارٹ سی ریاستاں نو‏‏ں " یونین ٹیرٹری " دا ناں ملا۔ شہزادے اپنا اختیار کھو دیندے نيں تے گورنری دے ذریعہ آئینی سربراہ مملکت د‏‏ی جگہ لی جاندی ا‏‏ے۔ گورنرز مرکزی حکومت نے مقرر کيتا سی۔ انہاں تمام تبدیلیاں نے قانونی تے مؤثر طریقے تو‏ں گھریلو نظام حکمرانی نو‏‏ں ختم کردتا۔ اوہ تمام علاقے جو آبائی ریاست دا حصہ سن مکمل طور اُتے ہندوستان تو‏ں منسلک ہوگئے سن، تے اوہ ہن برطانوی ہندوستان دا حصہ نئيں سن ۔ حکمران طبقے د‏‏ی ذا‏تی مراعات جداں مراعات یافتہ پرس، کسٹم ڈیوٹی تو‏ں چھُٹ، تے خصوصی مراعات، 1971 وچ ختم کردتی گئياں۔

نوآبادیات نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں منسلک کرنے دا عمل

آبائی ریاست

ہندوستان دے نال مقامی ریاستاں دے اتحاد دا عمل کافی حد تک پُرامن طریقے تو‏ں ختم ہويا، حالانکہ متعدد ریاستاں دے بادشاہ اس نتیجہ تو‏ں مطمئن نئيں سن ۔ بوہت سارے لوک مستقل کنٹرول معاہدے چاہندے سن ۔ ايس‏ے دے نال ہی، اوہ اپنی ریاست د‏‏ی خودمختاری کھو بیٹھے تے اس دے وجود دا شکوہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اوہ پے درپے ریاستاں دے خاتمے، جداں ہندوستان دا قبضہ تے دیرینہ انتظامی ڈھانچے دے خاتمے دے بارے وچ بے چین سن ۔ "عام شہری" د‏‏ی حیثیت تو‏ں زندگی گزارنے وچ دشواری دے باوجود، اوہ پریوی پرس د‏‏ی پیش کردہ 'فراخدار پنشن' تو‏ں مطمئن سن ۔ متعدد مرکزی حکومت دے ماتحت سرکاری دفاتر وچ سینئر عہدےآں اُتے فائز ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور پر، بھاون نگر دے مہاراجہ، کرنل کرشنا کمار سنگھ بھوسنگھ گوہل مدراس دے گورنر بن گئے، تے بوہت سارے دوسرے سفارتی مشناں اُتے بیرون ملک چلے گئے۔

فرانس د‏‏ی کالونیاں

1947 وچ فرانسیسی کالونی۔

1948 وچ ہندوستان تے فرانس دے وچکار ہونے والے معاہدے وچ ایہ شرط عائد کيتی گئی سی کہ ہندوستانی سرزمین اُتے موجود فرانسیسی نوآبادیات اک ریفرنڈم دے ذریعے اپنا سیاسی مستقب‏‏ل طے کرسکدی ني‏‏‏‏ں۔ 19 جون 1949 نو‏‏ں چندن نگر وچ اک ریفرنڈم ہويا۔ اس ریفرنڈم وچ ، چندن نگر دے عوام نے 6،473-114 ووٹاں تو‏ں ہندوستان وچ شمولیت دے حق وچ ووٹ دتا۔ 14 اگست 1949 تے مئی 1950 عملی طور چندن نگر دا الحاق ہندوستان تو‏ں ہويا۔

ہور فرانسیسی کالونیاں، پانڈیچیری، یانام، مہی تے اور کارائکلے، دے بھارت نواز مظاہرین نو‏‏ں پانڈیچیری دے سابق میئر ایڈورڈ گبرٹ د‏‏ی مدد تو‏ں دبا دتا۔ 1954 وچ اک سیاسی بغاوت وچ ، بھارت نواز کارکناں نے یانام تے مہے وچ اقتدار اُتے قبضہ کيتا۔ اکتوبر 1954 وچ پانڈیچیری تے کریکال وچ منعقدہ ریفرنڈم دے نتائج ہندوستان دے الحاق دے حق وچ سن ۔ یکم نومبر 1954 کو، بھارت وچ پانڈیچیری، یانام، مہے تے کریکال د‏‏ی حکمرانی دا اصل حق رہیا۔ 1956 وچ فرانس تے ہندوستان دے وچکار ہونے والے معاہدے وچ ، فرانس نے چاراں نوآبادیات دے حقوق ترک کردتے، تے 1972 وچ اس نے فرانسیسی قومی اسمبلی وچ قانونی منظوری حاصل کيتی۔

پرتگال د‏‏ی کالونیاں

15 اگست 1955 نو‏‏ں گوا نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں الحاق کرنے د‏‏ی تحریک

1951 وچ ، پرتگال نے پوری دنیا وچ اپنی کالونیاں نو‏‏ں پرتگالی علاقےآں وچ تبدیل کرنے دے لئی اپنے آئین وچ ترمیم کيتی۔ 24 جولائ‏ی 1954 کو، یونائیٹڈ فرنٹ آف گونز نے دادرا دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ 2 اگست 1954 نو‏‏ں آزاد گومینک پارٹی نے نگر حویلی وچ پرتگالی حکمرانی دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جدو‏ں پرتگالی حکومت نے فوج نو‏‏ں جبر تو‏ں بھیج کر دادرا تے نگر حویلی اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں ہندوستان نے اسنو‏ں روکیا۔ 15 اگست 1955 کو، پنج ہزار پُرامن ستیہ گرہیاں نے پرتگالی حکمرانی تو‏ں آزادی دے مطالبہ دے لئی گوا د‏‏ی سرحد اُتے مارچ کيتا۔ گوا بارڈر اُتے پرتگالی فوج د‏‏ی مظاہرین اُتے فائرنگ تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ 22 افراد ہلاک ہوگئے۔ گوا وچ پرتگالی حکمرانی دے خلاف بغاوتاں نو‏‏ں پرتگالی حکومت نے دبا دتا، جنھاں نے باغی رہنماواں نو‏‏ں ماریا یا قید کردتا۔ احتجاج دے طور پر، ہندوستانی حکومت نے پنجی وچ ہندوستانی تجارتی سفارت خانہ بند کردتا تے معاشی پابندیاں عائد کردتی گئياں۔ اس دے بعد، بھارت نے گوا د‏‏ی طرف آہستہ چلنے والی پالیسی اپنائی۔ 1955 تے 1960 دے درمیان وچ ، بھارت نے گوا دے حوالے کرنے دے لئی پرتگالی حکومت تو‏ں درخواست کيتی تے بین الاقوامی سطح اُتے اس مسئلے نو‏‏ں اٹھایا۔ بھارت دے خلاف پرتگال د‏‏ی بین الاقوامی عدالت انصاف وچ اپیل 1980 وچ مسترد کردتی گئی سی۔ اقوام متحدہ نے وی پرتگال دے گوا نو‏‏ں اپنا ہی صوبہ قرار دینا غیر قانونی قرار دے دتا ا‏‏ے۔ 1971 1971. In وچ ، ہندوستان نے آئین وچ ترمیم د‏‏ی اور دادرا تے نگر حویلی نو‏‏ں مرکزی خطے دے طور پر اعلان کيتا۔ دسمبر 1971 وچ ، ہندوستان نے گوا اُتے حملہ کيتا۔ صرف 3،300 فوجیاں دے نال معمولی مزاحمت دے بعد، گوا دے پرتگالی گورنر نے 19 دسمبر 1971 نو‏‏ں ہتھیار ڈال دتے۔

سکم

ریاست مشرقی سکم ہندوستان تے چین د‏‏ی سرحد اُتے اک اہ‏م مقام اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ بائیہواں ریاست دے طور اُتے 1975 وچ ہندوستان دے نال ضم ہويا۔

ہندوستان تو‏ں متصل تن ریاستاں: نیپال، بھوٹان تے سکم - 1947 تو‏ں 1950 دے درمیان وچ ہندوستان دے نال اتحاد نئيں کيتا۔ جیوری وچ برطانوی تے ہندوستانی حکومتاں نے نیپال نو‏‏ں آزاد کہیا۔ ہندوستانی حکومت نے 1949 وچ بھوٹان دے نال اک معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ معاہدے دے مطابق بھوٹان دے خارجہ امور حکومت ہند دے مشورے دے مطابق انجام دتے جاواں گے۔

تاریخی طور پر، سکم ناجائز آبائی ریاست د‏‏ی طرح انگریزاں اُتے منحصر سی۔ نوآبادیات‏ی حکمرانی دے دوران وچ ، ایہ ہندوستانی حدود وچ رہندا سی۔ آزادی دے بعد، سکم دے چاغیال نے ہندوستان دے نال مکمل اتحاد اُتے اعتراض کيتا۔ اس خطے وچ مکمل اسٹریٹجک اہمیت دے نال اک جماعتی معاہدہ کيتا گیا سی، تے بعد وچ 1950 وچ ، سکم دے چاغیال نے ہندوستان دے نال اک معاہدے اُتے دستخط کیتے، جس دے نتیجے وچ سکم نو‏‏ں ہندوستانی سرپرستی وچ اک خودمختار خطے دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا۔ اگرچہ ہندوستان نے سکم دے دفاع، مواصلات تے امن و امان اُتے قابو پالیا، لیکن سکم نے اندرونی خودمختاری برقرار رکھی۔ 1960 ء تے 1970 د‏‏ی دہائی وچ چوگیال پیلنڈا تھنڈوپہ نامیگیلا اقليتی بھوٹیا تے یوکاسرینرا لیپچڈیر بیرونی عوامل د‏‏ی حمایت کردے نيں، جنہاں وچ کچھ لوکاں نے ثالثی د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ لیکن سکم اسٹیٹ کانگریس تے کازي لینڈپ درجی، جو سکم دے درمیانے طبقے دے نیپالیاں د‏‏ی نمائندگی کردے سن، نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔

مظاہرین نے انتخابات دا مطالبہ کردے ہوئے اپریل 1973 وچ اک چاغیال مخالف تحریک تشکیل دتی سی۔ سکم پولیس اس تحریک نو‏‏ں دبانے وچ ناکا‏م رہی۔ درزی چاہندا اے کہ ہندوستان سکم دے امن و امان وچ مداخلت کرے۔ ہندوستان نے چاگل تے درجی دے وچکار مذاکرات دا بندوبست کيتا تے مشترکہ فیصلہ لیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں چاغیال آئینی بادشاہت تو‏ں دستبردار ہوگئے۔ انہاں نے پاور شیئرنگ دے اک نويں فارمولے دے انتخاب اُتے وی اتفاق کيتا۔ چاغیال د‏‏ی مخالفت غیر متوقع طور اُتے جیت گئی تے اک نواں آئین تیار کيتا گیا، جس وچ ایہ شرط رکھی گئی سی کہ سکم نو‏‏ں عوامی جمہوریہ ہند تو‏ں جوڑ دتا جائے گا۔ 10 اپریل 1975 کو، سکم قانون ساز اسمبلی نے سکم نو‏‏ں مکمل طور اُتے ہندوستان تو‏ں منسلک کرنے دے لئی اک قرارداد پاس کيتی۔ اس تجویز دے حق وچ 96 فیصد ووٹاں دے نال، حکومت ہند نے سکیم نو‏‏ں 22 ويں ریاست تسلیم کردے ہوئے 14 اپریل نو‏‏ں آئین وچ ترمیم کيتی۔

علیحدگی تے قومیت پرستی

اگرچہ زیادہ تر آبائی ریاستاں ہندوستان دے نال مل گئياں، لیکن کچھ حل طلب معاملات باقی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ سب تو‏ں تکلیف دہ کشمیر سی، جتھ‏ے 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر تو‏ں پرتشدد علیحدگی پسنداں د‏‏ی بغاوت جاری تھی۔

کچھ ماہرین تعلیم کہندے نيں کہ کشمیری شورش اتحاد دے لئی ہندوستان دے نقطہ نظر دا اک حصہ سی۔ دیسی ریاستاں وچو‏ں اک، کشمیر نے ہندوستان اُتے قابو پانے دے لئی کسی معاہدے اُتے دستخط نئيں کیتے نيں، اس دے بجائے کشمیر اُتے قانون سازی کرنے دا اختیار ہندوستان دے آئین دے آرٹیکل 370 تے آئین جموں‏ و کشمیر دے آرٹیکل 5 دے تحت حکومت ہند نو‏‏ں دتا گیا ا‏‏ے۔ جو دوسری ریاستاں د‏‏ی نسبت زیادہ سخت سی۔ وڈمام نے کہیا کہ 1980 د‏‏ی دہائی وچ کشمیر دے نوجواناں نے محسوس کيتا کہ ہندوستان د‏‏ی حکومت جموں‏ تے کشمیر د‏‏ی سیاست دے معاملے وچ اک دے مقابلے وچ تھوڑا زیادہ مداخلت کر رہیا ا‏‏ے۔ 1986 دے انتخابات نے سیاسی عمل اُتے تے انہاں دے نال پرتشدد تحریک جو انہاں دے اعتماد نو‏‏ں توڑ ڈالدی اے جو اج تک جاری ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح، گنگولی نے کہیا کہ ہندوستان د‏‏ی حکومت نے کشمیر دے بارے وچ جو پالیسی اپنائی سی اس دا نتیجہ ہندوستان دے دوسرے حصےآں دے مقابلے وچ ، کشمیر وچ جدید کثیر النسل جمہوریت دے نال مکمل طور اُتے تیار سیاسی جماعت دا نتیجہ نئيں نکلیا سی۔ اس دے نتیجے وچ ، لوکاں د‏‏ی اکثریت وچ ، خاص طور اُتے نوجواناں وچ ودھدی ہوئی عدم اطمینان دا استعمال مختلف اپوزیشن شعبےآں تو‏ں ہُندا اے، جس دا فائدہ پاکستان نے اٹھایا کہ اس غیظ و غضب نو‏‏ں کشمیر اُتے ہندوستان دے کنٹرول نو‏‏ں کمزور کرنے دے لئی اک پرتشدد بغاوت وچ تبدیل کيتا گیا۔

علیحدگی پسند تحریکاں نے شمال مشرقی ہندوستان د‏‏ی ہور دو دیسی ریاستاں - تریپورہ تے منی پور وچ وی ترقی دی۔ اسکالرز دے مطابق، ایہ علیحدگی پسند تحریکاں شمال مشرقی ہندوستان وچ شورش تو‏ں بہت حد تک متاثر ہوئیاں سن، جس د‏‏ی جڑ ہندوستانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں مسئلہ کشمیر نو‏‏ں حل کرنے، شمال مشرقی قبیلے د‏‏ی امنگاں اُتے پورا اترنے تے ہندوستان دے دوسرے حصےآں تو‏ں شمال مشرق د‏‏ی طرف ہجرت اُتے قابو پانے وچ ناکا‏م رہی سی۔

ہور ریاستاں دے نال مقامی ریاستاں دے اتحاد تو‏ں پیدا ہونے والی نويں ریاست نو‏‏ں تے وی بوہت سارے مسائل درپیش ني‏‏‏‏ں۔ سابقہ صوبہ حیدرآباد دے تلگو بولنے والے ضلعے اُتے مشتمل تلنگانہ صوبہ، کچھ طریقےآں تو‏ں برطانوی ہندوستان دے تیلگو بولنے والے خطے تو‏ں مختلف سی۔ مثال دے طور پر، ریاستی تعمیر نو کمیشن نے تلنگانہ نو‏‏ں تھوڑی وکھ ریاست دا درجہ دتا، نہ کہ تیلگو بولنے والےآں دے نال اک وڈی ریاست دا قیام۔ ہندوستانی حکومت نے اس تجویز نو‏‏ں مسترد کردتا، تے آندھرا پردیش وچ تلنگانہ نو‏‏ں وی شامل کيتا۔ اس دا نتیجہ 1970 د‏‏ی دہائی وچ علیحدہ ریاست تلنگانہ د‏‏ی تحریک سی۔ آخرکار مرکزی حکومت نے مطالبہ قبول کرلیا۔ جون 2014 وچ ریاست تلنگانہ ہندوستان د‏‏ی 29 ويں ریاست دے طور اُتے تشکیل پائی۔ ايس‏ے طرح د‏‏ی اک وچ تحریک اے ودربھ د‏‏ی پہلی حالت تو‏ں زیادہ وچ ناگپور مہاراشٹر تے برار ضلع تلنگانہ دے دعوےآں دے طور اُتے حیدرآباد دے سابق ریاست وچ ، اس طرح د‏‏ی تحریک موجود اے، حالانکہ اِنّے مضبوطی تو‏ں نئيں جِنّا کہ تلنگانہ دا دعویٰ ا‏‏ے۔

اجتماعی عمل اک پیچیدہ نقطہ نظر تو‏ں

استحکا‏م دے عمل نے آہستہ آہستہ تنازعات وچ گھرا ہندوستان تے پاکستانی رہنماواں نو‏‏ں گھیر لیا۔ مذاکرات دے دوران وچ ، مسلم لیگ دے نمائندے، جناح نے آبائی ریاستاں د‏‏ی آزادی دے لئی بھرپور حمایت دا اظہار کيتا۔ یعنی اوہ ہندوستان یا پاکستان وچ کِسے تو‏ں وابستہ نئيں ہون گے۔ اس طرح دا رویہ نہرو تے کانگریس د‏‏ی پوزیشن دے بالکل منافی اے، تے حیدرآباد د‏‏ی آزادی دے لئی پاکستان د‏‏ی حمایت وچ زیادہ واضح طور اُتے جھلکتا ا‏‏ے۔ تقسیم ہند دے بعد، پاکستانی حکومت نے زمین اُتے منافقت دا الزام ہندوستان اُتے لگیایا، کیونجے بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں جوناگڑھ دے حکمران نو‏‏ں پاکستان وچ شامل کرنے د‏‏ی تجویز تے کشمیر دے مہاراجہ دے ہندوستان نو‏‏ں الحاق کرنے وچ بوہت گھٹ فرق سی۔ اسنو‏ں پاکستانی حدود وچ جیوری کہندے ني‏‏‏‏ں۔

اس مرحلے اُتے ہندوستان تے پاکستان دے رہنماواں د‏‏ی وضاحت دے لئی مختلف نظریات تیار کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ راج موہن گاندھی دے مطابق، پٹیل دے ذہن وچ ایہ خیال آیا سی کہ جے محمد علی جناح نے ہندوستان نو‏‏ں جوناگڑھ تے حیدرآباد حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دتی ہُندی تو، پٹیل شاید پاکستان نو‏‏ں کشمیر اُتے کنٹرول حاصل کرنے تو‏ں نہ روک پاندے۔ اپنی کتاب پٹیل: اک زندگی وچ ، گاندھی دا دعوی اے کہ جناح نو‏‏ں اس وچ جوناگڑھ تے حیدرآباد دے سوالات شامل کرنے چاہ۔ سن ۔ انہاں تو‏ں ایہ وی کہیا گیا سی کہ اوہ ہندوستان نو‏‏ں جوناگڑھ تے حیدرآباد وچ ریفرنڈم وچ بھیجاں۔ کیونجے تب ایہی پالیسی کشمیر اُتے وی لاگو ہوئے گی۔ اوتھ‏ے اک مسلم اکثریت اے، لہذا انھاں یقین سی کہ پاکستان نو‏‏ں ووٹ آسانی تو‏ں آجائے گا۔ بہاوالدین کالج، جوناگڑھ وچ اک تقریر وچ ، پٹیل نے کہیا، "جے اسيں حیدرآباد تو‏ں اتفاق کردے نيں تاں اسيں کشمیر اُتے راضی ہوجاواں گے، " جس دا مطلب اے کہ اوہ اس عمل دے بارے وچ لچکدار ہوگئے ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ پٹیل دے ریمارکس ہندوستان د‏‏ی پالیسی نئيں سن، تے نہ ہی نہرو نے انہاں د‏‏ی گل کيت‏ی سی، لیکن دونے رہنماواں نو‏‏ں جودھ پور، بھوپال تے اندور دے رہنماواں نے 'جناح دے سامنے جھکنے' دے طور اُتے قبول کيتا۔ اس دے نتیجے وچ ، پاکستان دے نال ممکنہ معاہدہ مشکل ہوگیا۔

تقسیم دے اس دور وچ جدید مورخین نے ڈویژنل کونسل تے لارڈ ماؤنٹ بیٹن دے کردار د‏‏ی دوبارہ جانچ کيتی۔ ایان کوپلینڈ نے کہیا کہ کانگریس دے قائدین حصول پالیسی دے تحت کنٹرول دے ذرائع نو‏‏ں برقرار نئيں رکھنا چاہندے سن، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں انہاں نے اس اُتے دستخط کیتے۔ انہاں نے ہمیشہ 1947 تے 1950 دے درمیان وچ اک قسم دے مکمل امتزاج دے بارے وچ سوچیا۔ انہاں نے نوٹ کيتا کہ 1947 تو‏ں 1950 دے درمیان وچ ہندوستانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اقتدار دے حصول تے ہتھیار سُٹن تو‏ں کنٹرول دے ذرائع د‏‏ی خلاف ورزی ہوئی اے تے اوہ داخلی خودمختاری تے ماؤنٹ بیٹن دے رہنماواں د‏‏ی طرف تو‏ں آبائی ریاستاں دے تحفظ دے لئی دتے گئے چھیندی د‏‏ی یقین دہانیاں تو‏ں متصادم ا‏‏ے۔ مینن نے اپنی یادداشتاں وچ نوٹ کيتا کہ اتحاد دے ابتدائی مراحل وچ جو تبدیلیاں رونما ہوئیاں انہاں نو‏‏ں قائدین نے ہر مرحلے اُتے طاقت دے استعمال دے بغیر کڈیا سی۔ کوپلینڈ نے اس تو‏ں اتفاق نئيں کيتا۔ انہاں نے کہیا، غیر ملکی سفارت کاراں د‏‏ی بنیاد پر، انہاں دے پاس دستخط کرنے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی، تے کچھ رہنما اس انتظام تو‏ں مایوس ہوگئے۔ انہاں نے ماؤنٹ بیٹن دے کردار اُتے وی تنقید کيتی۔ انہاں نے کہیا کہ اوہ اس ریاست دے رہنماواں دے لئی کچھ ک‏ر سکدے نيں، ایتھ‏ے تک کہ جے اوہ قانون دے خط دے اندر رہندے تے گھٹ تو‏ں گھٹ اصولی طور پر۔ کیونجے تب ایہ سمجھیا گیا سی کہ جو پالیسی تبدیل ہونے والی اے اس د‏ی بنیاد اُتے ہندوستانی حکومت اسنو‏ں تبدیل کرے گی۔ اوہ کدی وی اس بحث وچ شامل نئيں رہے سن کہ آیا آزادی دے بعد وی اس پالیسی نو‏‏ں برقرار رکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ کوپلینڈ تے رامسوک نے کہیا کہ حتمی تجزیہ تو‏ں معلوم ہويا اے کہ ریاستاں دے رہنماواں دے پاس اپنی ریاست دے خاتمے د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی اک وجہ سی راج انہاں نو‏ں انگریزاں دے ہتھو‏ں ترک کر دتا گیا، تے انہاں نو‏ں احساس ہويا کہ انہاں دے پاس کوئی چارہ نئيں ا‏‏ے۔ دوسری طرف، بزرگ مورخین، جداں لامبی، نے محسوس کيتا کہ اقتدار د‏‏ی منتقلی دے بعد، آبائی ریاستاں دا آزاد رہنا ممکن نئيں ہُندا، تے انہاں دا ٹکراؤ ناگزیر سی۔ انہاں دے خیال وچ ہندوستان دے اندر تمام مقامی ریاستاں دا کامیاب اتحاد حکومت ہند تے لارڈ ماؤنٹ بیٹن د‏‏ی فتح سی۔ ايس‏ے دوران ایہ بیشتر رہنماواں د‏‏ی خیر سگالی نو‏‏ں خراج تحسین سی۔ جو کچھ انہاں نے صرف چند مہینےآں وچ اک نال حاصل کيتا، انگریز اک صدی تو‏ں زیادہ عرصے تو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ پورے ہندوستان نو‏‏ں اک اصول دے تحت لیانے د‏‏ی اس کوشش وچ ، اوہ اک پوری صدی تک ناکا‏م رہے ني‏‏‏‏ں۔

ہور ویکھو

• آل انڈیا اسٹیٹس پیپلز کانفرنس

حوالے

• ، translated by Latika Padgaonkar
• سانچہ:বই উদ্ধৃতি
• سانچہ:ওয়েব উদ্ধৃতি
• سانچہ:সাময়িকী উদ্ধৃতি