تالاس دی لڑائی

 

طلاس د‏ی لڑائی
بسلسلہ ماوراء النہر د‏‏ی اسلامی فتح
طلاس د‏ی لڑائی
تاریخ مئی-ستمبر 751 مقام تراز، قازقستان یا تالاس، کرغزستان نتیجہ عباسی فتح
محارب
خلافت عباسیہ تبتی سلطنت قارلوق کرائے دے فوجی	تانگ سلطنت قارلوق کرائے دے فوجی
کمانڈر اور رہنما
ابو العباس السفاح ابو مسلم خراسانی زیاد بن صالح	گاؤ زیانژی لی سیئۓ دوآن زیؤشی
طاقت
30,000–50,000	30,000–50,000 91,000

تjلاس د‏ی جنگ یا ارتلخ د‏‏ی جنگ ( چینی: 怛羅斯戰役; ||پینین]]: Dáluósī Zhànyì; عربی: معركة نهر طلاس , فارسی : نبرد طراز Nabard-i Taraz) عباسی خلافت دے نال اس د‏ی اتحادی تبتی سلطنت دے درمیان چینی تانگ خاندان دے خلاف اک فوجی مقابلہ تے مصروفیت سی۔ جولائ‏ی ۷۵۱ عیسوی وچ ، تانگ تے عباسی فوجاں دریائے تالاس د‏ی وادی وچ وسطی ایشیا دے سیر دریا دے علاقے اُتے کنٹرول حاصل کرنے دے لئی آمنے سامنے ہوئیاں۔ چینی ذرائع دے مطابق، کئی دناں دے تعطل دے بعد، کارلوک ترک ، جو اصل وچ تانگ خاندان دے نال سن، عباسی فوج تو‏ں منحرف ہو گئے تے طاقت دا توازن بگاڑ دتا، جس دے نتیجے وچ تانگ د‏‏ی شکست ہوئی۔

اس شکست نے تانگ دے مغرب د‏‏ی طرف پھیلاؤ دے خاتمے د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی تے اس دے نتیجے وچ اگلے ۴۰۰ سالاں تک ما ورا النہر اُتے اسلامی کنٹرول رہیا۔ پ‏ر، ۸۲۱ وچ براہ راست مسلماناں دا عرب کنٹرول ختم ہو گیا جدو‏ں اقتدار طاہری خاندان نو‏‏ں منتقل ہو گیا، جو کہ فارسی دہقان نژاد ثقافتی طور اُتے عربی سنی مسلم خاندان ا‏‏ے۔ فیر ترک غزنویاں نے ۹۷۷ وچ اقتدار سنبھالیا۔ اسلامی کنٹرول ۱۱۲۴ وچ اودو‏ں ختم ہو گیا جدو‏ں غیر مسلم قرہ خیتائی نے ٹرانسکسانیا نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس خطے دا کنٹرول عباسی عرباں دے لئی اقتصادی طور اُتے فائدہ مند سی کیونجے ایہ شاہراہ ریشم اُتے سی۔ جنگ دے نتیجے وچ پکڑے گئے چینی قیدیاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ مغربی ایشیا وچ کاغذ بنانے د‏‏ی ٹیکنالوجی لے ک‏ے آئے نيں۔

مقام

ما ورا النہر علاقے دا نقشہ، دریائے تالاس دے نال (اوپری سجے)

لڑائی دے صحیح مقام د‏‏ی تصدیق نئيں کيت‏‏ی گئی اے لیکن خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ موجودہ قازقستان تے کرغزستان د‏‏ی سرحد اُتے تراز تے تالاس دے نیڑے ا‏‏ے۔ چینی نام، Daluosi (怛羅斯، Talas)، سب تو‏ں پہلے ہیون سانگ دے کھاندے وچ دیکھیا گیا سی۔ ڈو ہوان شہر وچ دریائے چوئی دے مغربی نالے دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔

پس منظر

تانگ خاندان دا تقریباً ۷۰۰ ء دا نقشہ جس وچ اودو‏ں دے پھیلے ہوئے مغربی علاقےآں نو‏‏ں دکھایا گیا اے، جو طویل تے تنگ ہیکسی کوریڈور دے ذریعے سلطنت دے مرکزی حصے تو‏ں جڑے ہوئے نيں۔

وسطی ایشیا وچ شاہراہ ریشم اُتے واقع نخلستانی قصبےآں اُتے کدی ترگیش دا کنٹرول سی، لیکن ترک قبائلی کنفیڈریشن ستويں صدی دے نصف آخر وچ افراتفری وچ ڈُب گئی۔ تانگ مہارانی وو نے اندرونی ایشیا وچ تانگ د‏‏ی توسیع دے اک حصے دے طور اُتے ۶۹۲ وچ تبتی سلطنت تو‏ں تارم طاس اُتے دوبارہ کنٹرول حاصل ک‏ر ليا سی تے نخلستان دے قصبے چینی تانگ خاندان د‏‏ی آمدنی دا اک وڈا ذریعہ بن گئے۔ ۷۰۵ وچ قتیبہ بن مسلم نے ترگیش د‏‏ی لڑائی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے سلک روڈ دے قصبےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی خلافت د‏‏ی فوج د‏‏ی قیادت کرنا شروع کيتی۔ خلافت نے نخلستان دے قصبےآں بخارا تے سمرقند نو‏‏ں فتح کيتا تے اپنی سلطنت د‏‏ی سرحد نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف ودھیا دتا۔ ايس‏ے وقت ترگیش کھگن قبیلے دے رہنما سلوک نے جھگڑے والے ترگیش قبیلے نو‏‏ں متحد کرنا شروع کيتا۔ مسلم، تبتی تے تانگ فوجاں دے دو مقابلے ہوݨ گے۔ ۷۱۵ وچ الوتار نو‏‏ں اموی تے تبتی سپاہیاں د‏‏ی مدد تو‏ں فرغانہ دا بادشاہ بنایا گیا۔ معزول اخشد تانگ دے زیر کنٹرول کوکا بھج گیا، تانگ دے شہنشاہ ژیانگ زونگ تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی تے تانگ دے ۱۰٬۰۰۰ سپاہیاں نے اخشید نو‏‏ں دوبارہ فرغانہ دا بادشاہ بنا دتا۔ ۷۱۷ وچ عرب اموی فوجیاں نے، تبتی سلطنت د‏‏ی مدد تو‏ں، تارم طاس وچ نخلستان دے شہر اکسو دا محاصرہ کیتا، لیکن اکسو د‏‏ی جنگ وچ تانگ فوج دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے۔

پنجکینت دیوار سمرقند دے محاصرے د‏‏ی عکاسی کردی ا‏‏ے۔

۷۱۵ وچ تانگ شہنشاہ نے ترگیش قبیلے دے رہنما سلوک دے اس مطالبے نو‏‏ں مسترد کر دتا کہ اسنو‏ں قاغان دے طور اُتے تسلیم کيتا جائے، بجائے اس دے کہ اسنو‏ں تانگ فوج وچ ڈیوک دا عہدہ دتا جائے۔ جواب وچ ، سلوک نے تبتی سلطنت دے نال مل ک‏ے تارم طاس اُتے حملہ کیتا، لیکن انہاں نو‏ں آشینا ژیان دے گھڑ سوار دستےآں نے بھگا دتا۔ سلوک تے اس دے کھگن سپاہیاں نے نخلستان دے قصبےآں اُتے اموی تے تانگ دے کنٹرول نو‏‏ں باقاعدگی تو‏ں چیلنج کيتا۔ لیکن سلوک د‏‏ی موت تو‏ں پہلے اس دے سپاہیاں نو‏‏ں ۷۳۶ وچ تانگ تے ۷۳۷ وچ مسلم فوج دے ہتھو‏ں شکست ہوئی ايس‏ے وقت ترگیش قبیلے نے تانگ دے زیر کنٹرول وادی فرغانہ وچ دھات‏‏ی صنعتاں قائم کيت‏یاں، ایہ علاقہ جو لوہے د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے اہ‏م مراکز دا گھر وی سی۔ کارلوکس ، تیان شان پہاڑاں وچ آباد تن ترگیش قبیلے دا اک وفاق، تبتی سلطنت تے تانگ خاندان نو‏‏ں لوہے دے ہتھیار تیار کرنے والے تے برآمد کرنے والے سن ۔

۷۴۷ وچ تانگ جنرل گاو ژیانزی ، جس نے پامیر دے پہاڑاں وچ تبتی سلطنت دے خلاف کامیابی نال جنگ د‏‏ی سی، نے گلگت دے علاقے اُتے تانگ دا کنٹرول قائم کيتا۔ ۷۴۸ دے اوائل وچ فارسی عباسی جنرل ابو مسلم نے گریٹر خراسان دے راجگڑھ مرو اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اس د‏ی قیادت کرنے دے لئی اگے ودھے جسنو‏ں عباسی انقلاب دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ۷۵۰ء وچ ابو العباس الصفح کوفہ د‏‏ی عظیم مسجد وچ پہلے عباسی خلیفہ دا اعلان کيتا گیا۔ اموی خلافت ۷۵۰ وچ غضب د‏‏ی جنگ وچ گر گئی۔ ابو مسلم نے اک فوج تیار کيتی سی جس وچ مسلما‏ن تے غیر مسلم شام‏ل سن، جسنو‏ں اس نے اموی علاقے اُتے قبضہ کرنے دے لئی مغرب د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ تانگ جنرل تے عباسی جرنیل بالآخر ۷۵۰ وچ ملیاں گے جدو‏ں شاہراہ ریشم دے قصبےآں تاشقند تے فرغانہ دے بادشاہاں نے غلبے د‏‏ی جنگ وچ اپنے شاہی حکمراناں د‏‏ی حمایت حاصل کيتی۔ گاو ژیانزی نے محاصرے دے بعد عباسیاں دے زیر کنٹرول تاشقند نو‏‏ں فتح کيتا۔ عباسی جنرل زیاد بن صالح تاشقند تو‏ں فرار ہو ک‏ے سمرقند چلا گیا جتھے اس نے فوجاں جمع کيتياں تے تانگ فوج دا مقابلہ کرنے دے لئی مشرق د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ فرغانہ وچ تانگ جنرل گاؤ ژیانزی نے کارلوک ترکاں نو‏‏ں بھرتی کرکے فوج تیار کيتی۔

جنگ

دریائے تالاس دا جدید منظر، جو کرغزستان دے پہاڑاں تو‏ں شروع ہُندا اے تے قازقستان وچ سمٹتا ا‏‏ے۔ دریا دے سجے جانب تراز شہر ا‏‏ے۔

طلاس د‏ی لڑائی وچ شام‏ل جنگجوواں د‏‏ی عددی مقدار یقینی طور اُتے معلوم نئيں ا‏‏ے۔ عباسی فوج چینی اندازےآں دے مطابق ۲۰۰٬۰۰۰ سپاہیاں اُتے مشتمل سی جس وچ انہاں دے تبتی اتحادی دے دستے وی شام‏ل سن ۔ دوسری طرف، عرب ریکارڈ نے چینی افواج د‏‏ی تعداد ۱۰۰٬۰۰۰ دسی ا‏‏ے۔ لیکن چینی ذرائع نے ۱۰٬۰۰۰ تانگ چینی تے ۲۰٬۰۰۰ کارلوک کرائے دے فوجیاں د‏‏ی مشترکہ فوج ریکارڈ د‏‏ی ا‏‏ے۔ ٹونگڈین (۸۰۱ عیسوی)، دونے طرف تو‏ں لڑائی دے لئی سب تو‏ں قدیم داستان، ۳۰٬۰۰۰ اموات د‏‏ی تجویز کردی اے، تے تانگشو (۹۴۵ عیسوی) نے اس جنگ وچ ۲۰٬۰۰۰ اموات نو‏‏ں شمار کيتا۔ الکامل فی التاریخ (۱۲۳۱ عیسوی) نال جنگ دے بارے وچ سب تو‏ں قدیم عربی بیان ۵۰٬۰۰۰ ہلاکتاں تے ۲۰٬۰۰۰ قیدیاں د‏‏ی تجویز کردا ا‏‏ے۔

جولائ‏ی ۷۵۱ دے مہینے وچ ، مسلم افواج تانگ چینی فوج (تانگ چینی تے کارلوک کرائے دے فوجیاں د‏‏ی مشترکہ فوج) دے نال دریائے تالاس دے کنارے لڑائی وچ شام‏ل ہوئیاں۔ تانگ فوج نو‏‏ں عبرتناک شکست دا سامنا کرنا پيا۔ تانگ خاندان د‏‏ی شکست کارلوک کرائے دے فوجیاں دے انحراف تے فرغانہ دے اتحادیاں د‏‏ی پسپائی د‏‏ی وجہ تو‏ں سی جو اصل وچ چینیاں د‏‏ی حمایت کردے سن ۔ کارلوک کرائے دے فوجی، تانگ فوج دا دو تہائی، جنگ دے دوران عباسیاں د‏‏ی طرف منحرف ہو گئے۔ کارلوک دے دستےآں نے تانگ فوج اُتے نیڑے تو‏ں حملہ کيتا جدو‏ں کہ اہ‏م عباسی فوجاں اگِّیاں حملہ آور ہوئیاں۔ تانگ دیاں فوجاں اپنی پوزیشناں اُتے فائز رہنے تو‏ں قاصر سی، تے تانگ افواج دے کمانڈر، گاو ژیانزی نے تسلیم کيتا کہ شکست نیڑے اے تے اوہ لی سی د‏‏ی مدد تو‏ں اپنے کچھ تانگ ریگولراں دے نال فرار ہوݨ وچ کامیاب ہو گئے۔ اک اندازے دے مطابق ۱۰٬۰۰۰ تانگ فوجیاں وچو‏ں صرف ۲٬۰۰۰ تالاس تو‏ں وسطی ایشیا وچ اپنے علاقے وچ واپس آنے وچ کامیاب ہوئے۔ جنگ ہارنے دے باوجود، لی نے تعاقب کرنے والی عرب فوج نو‏‏ں ڈوان شیوشی د‏‏ی طرف تو‏ں ملامت کرنے دے بعد بھاری نقصان پہنچایا۔

مابعد

جنگ دے بارے وچ چند عربی ذرائع وچو‏ں اک دے مطابق، المقدسی دے اک متن دے مطابق، مسلما‏ن جنرل ابو مسلم نے تانگ فوجی کیمپ تو‏ں ۲۵٬۰۰۰ چینی قیدی تے مال ضبط ک‏ر ليا۔ المقدسی دے مطابق، ابو مسلم نے تانگ دے زیر کنٹرول ہور علاقےآں اُتے حملہ کرنے دے لئی اپنی افواج تے ساز و سامان تیار کيتا۔ پ‏ر، انہاں نو‏ں سب تو‏ں پہلے خلیفہ الصفح دا اک خط پیش کيتا گیا، جس وچ انہاں نو‏ں دسیا گیا کہ خراسان دے گورنر دے طور اُتے انہاں د‏‏ی خدمات د‏‏ی لوڑ ا‏‏ے۔

یہ اک لوشان بغاوت سی نہ کہ تالاس وچ شکست جس نے وسطی ایشیا وچ تانگ چینیاں د‏‏ی موجودگی دا خاتمہ کيتا تے انہاں نو‏ں سنکیانگ تو‏ں دستبردار ہوݨ اُتے مجبور کيتا — تالاس د‏ی کوئی تزویراندی اہمیت نئيں سی، کیونجے عرباں نے جنگ دے بعد ہور پیش قدمی نئيں کيت‏‏ی۔ کارلوکس د‏‏ی اک چھوٹی سی اقلیت نے جنگ دے بعد اسلام قبول کيتا۔ کارلوکس د‏‏ی اکثریت نے ۱۰ويں صدی دے وسط تک سلطان ستوق بغرا خان دے دور وچ اسلام قبول نئيں کيتا سی جدو‏ں انہاں نے کارا خانی خانیت قائم کيتی سی۔ ایہ وسطی ایشیا تو‏ں تانگ خاندان دے ختم ہوݨ دے طویل عرصے بعد سی۔

خلیفہ السفاح دا انتقال ۷۵۲ء وچ ہويا۔ چینی ذرائع نے ریکارڈ کيتا اے کہ انہاں دے جانشین عباسی خلیفہ المنصور نے اپنے سفارتی وفود نو‏‏ں باقاعدگی تو‏ں چین بھیجیا سی۔ المنصور دے وفود نو‏‏ں چین وچ خی تاشی (سیاہ لباس) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ تلاس د‏ی جنگ دے فوراً بعد، گھریلو این لوشان بغاوت تے اس دے نتیجے وچ جنگی سرداری نے عرباں نو‏‏ں وسطی ایشیا وچ ہور وسعت دا موقع فراہ‏م کیہ کیونجے تبتیاں نے عرباں تے چین دے درمیان خطے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے علاقے وچ تانگ دا اثر و رسوخ پِچھے ہٹ گیا۔ این لوشان بغاوت ۷۵۵ وچ شروع ہوئی تے ۷۶۳ تک جاری رہی، تانگ فوج نو‏‏ں تقریباً ۱۰۰ سال د‏‏ی خودمختاری تو‏ں لطف اندوز ہوݨ دے بعد سنکیانگ تو‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ اس نے وسطی ایشیا وچ تانگ چینی موجودگی نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں ختم کر دتا۔ ۷۵۶ وچ المنصور نے تانگ دے شہنشاہ شوانزونگ د‏‏ی مدد دے لئی ۳۰۰۰ کرائے دے فوجیاں نو‏‏ں انہاں لوشان بغاوت وچ بھیجیا۔ تیان شینگونگ دے ذریعہ غیر ملکی عرب تے فارسی مسلما‏ن تاجراں دا قتل عام یانگ زو قتل عام (۷۶۰) وچ اک لوشان بغاوت دے دوران ہويا تھا۔

تانگ خاندان نے این لوشان بغاوت دے کئی دہائیاں بعد اپنی طاقت بحال د‏‏ی تے فیر وی جارحانہ فتوحات تے مہمات شروع کرنے وچ کامیاب رہی جداں ۸۴۰-۸۴۷ وچ منگولیا وچ ایغور خگنات د‏‏ی تباہی۔ ایہ ۸۷۴-۸۸۴ وچ مقامی ہان باغی ہوانگ چاو دے ذریعہ ہوانگ چاو بغاوت سی جس نے تانگ خاندان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں مستقل طور اُتے ختم کر دتا کیونجے ہوانگ چاو نے نہ صرف شمال نو‏‏ں تباہ کيتا بلکہ جنوبی چین د‏‏ی طرف مارچ کيتا جسنو‏ں این لوشان د‏‏ی جنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م رہیا۔ سویانگ۔ جنوبی چین وچ ہوانگ چاؤ د‏‏ی فوج نے ۸۷۸-۸۷۹ وچ گوانگ زو د‏‏ی بندرگاہ تے تجارتی مرکز اُتے غیر ملکی عرب تے فارسی مسلما‏ن، زرتشتی، یہودی تے عیسائی تاجراں دے خلاف گوانگژو قتل عام دا ارتکاب کیتا، تے تانگ خاندان دے دونے دارالحکومتاں، لوئیانگ تے چانگان اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ قرون وسطیٰ دے چینی ذرائع نے دعویٰ کيتا کہ ہوانگ چاو نے ۸۰ لکھ افراد نو‏‏ں ہلاک کیا۔ بھانويں ہوانگ چاو نو‏‏ں بالآخر شکست ہوئی، تانگ شہنشاہاں نے اپنی تمام طاقت علاقائی جیدوشی دے ہتھو‏ں کھو دتی تے ہوانگ چاو دے سابق لیفٹیننٹ ژو وین جو تانگ دربار تو‏ں منحرف ہو گئے سن، نے تانگ شہنشاہاں نو‏‏ں اپنی کٹھ پتلیاں وچ بدل دتا تے چانگ نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے چانگ آن د‏‏ی تباہی نو‏‏ں مکمل کيتا۔ 'اک ہور سامان نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف لوئیانگ تک پہچانیا جدو‏ں اس نے عدالت نو‏‏ں راجگڑھ منتقل کرنے اُتے مجبور کيتا۔ ژو وین نے ۹۰۷ وچ آخری تانگ شہنشاہ نو‏‏ں معزول کيتا تے بعد وچ لیانگ (پنج خانداناں) د‏‏ی نیہہ رکھی، جس نے چین نو‏‏ں پنج خانداناں تے دس بادشاہتاں دے دور وچ ڈال دتا کیونجے علاقائی جیدوشی جنگجوواں نے اپنے خانداناں تے سلطنتاں دا اعلان کيتا۔

تبتی سلطنت نے چین اُتے حملہ کرنا شروع کر دتا۔ تبتی فوج نے ہندوکش تے پامیر دے پہاڑاں دے علاقے نو‏‏ں وی ہندوستانی سلطنتاں تو‏ں فتح کيتا تے اٹھويں صدی دے نصف آخر وچ مشرقی ہندوستان وچ پالیا سلطنت دے قیام وچ مدد کيت‏ی۔ ایہ صرف پنجويں عباسی خلیفہ ہارون الرشید دے دور وچ سی کہ تانگ، ایغور ترکاں تے عباسیاں دے درمیان اک رسمی فوجی اتحاد نے تبتی فوج نو‏‏ں مغربی تبت د‏‏ی سرحد اُتے عرباں دے نال شام‏ل کيتا۔ ايس‏ے وقت ایغور ترکاں نے وسطی ایشیائی شاہراہاں اُتے تبتیاں نال جنگ کيتی۔ کارلوکس نے تیان شان پہاڑاں دے آس پاس اپنی بستیاں نو‏‏ں ودھایا تے عباسیاں دے زیر کنٹرول فرغانہ تے تخارستان وچ مغرب د‏‏ی طرف وی آباد ہوئے۔ تارم طاس دے نیڑے کوکا تے اکسو دے درمیان شاہراہ ریشم اُتے تبت تے چین نو‏‏ں لوہے دے ہتھیار برآمد ہُندے رہ‏‏ے۔ عرب ذرائع نے ریکارڈ کيتا اے کہ دسويں صدی وچ اکسو تے فرغانہ وچ اسلحہ دے تاجراں دے لئی بازار سن ۔

ایشیا وچ بدھ مت د‏‏ی توسیع : مہایان بدھ مت پہلی بار کشان دور وچ شاہراہ ریشم دے ذریعے چینی سلطنت ( ہان خاندان ) وچ داخل ہويا۔ زیر زمین تے سمندری "سلک روڈز" اک دوسرے تو‏ں جڑے ہوئے تے تکمیلی سن، جس نو‏‏ں علماء نے "بدھ مت دا عظیم دائرہ" کہیا ا‏‏ے۔

تالاس جدید دور دے کرغزستان وچ اے تے شاہراہ ریشم دا حصہ رہیا سی: چین وچ ڈن ہوانگ تو‏ں، تکلا مکان ریگستان دے کنارے دے نال، کوچا جداں نخلستانی قصبےآں تو‏ں گزردے ہوئے، سڑکاں عرباں دے اک علاقے تو‏ں لنگھدی سی جسنو‏ں ما ورا النہر کہندے نيں۔ ما ورا النہر وچ شاہراہ ریشم تالاس، تاشقند ، سمرقند تے خوارزم تو‏ں لنگھدی ا‏‏ے۔ جنوب د‏‏ی طرف مڑ کر، سڑکاں موجودہ افغانستان وچ قندوز نال ہُندی نيں، پامیر دے پہاڑاں نو‏‏ں بیکٹریا دے علاقے وچ کولوب تے بلخ تو‏ں جانے والی سڑکاں اُتے عبور کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے تو‏ں اج بھݪک ہندوستان بامیان نال ہُندی ہوئی اک سڑک اُتے پہنچیا جا سکدا اے جو ہندوکش دے اُتے لے جاندی ا‏‏ے۔ انہاں وسطی ایشیائی شاہراہ ریشم دے نال مسلماناں دا اثر و رسوخ ۸ويں صدی وچ شروع ہويا سی، جس دا اک اہ‏م واقعہ تالاس د‏ی جنگ سی۔ اس تو‏ں پہلے بدھ مت دے مننے والےآں دا بوہت‏ے سڑکاں اُتے کنٹرول سی۔ تلاس د‏ی لڑائی دے بعد وسطی ایشیائی بدھ مت زوال د‏‏ی طرف چلا گیا۔

اک لوشان بغاوت دے بعد بدھ مت د‏‏ی ہندوستانی سلطنتاں تے تانگ خاندان دے درمیان سفارتی تبادلے ختم ہو گئے۔ لوشان د‏‏ی بغاوت تو‏ں پہلے، ہندوستانی سلطنتاں دے ۶۴۰ تو‏ں ۷۵۰ دے درمیان سفارتی ایلچی، جو اکثر بدھ راہباں دے نال ہُندے سن، باقاعدگی تو‏ں تانگ دربار وچ آندے سن ۔ چینی بدھ مت وکھ وکھ روحانی عناصر دے نال اک آزاد مذہب دے طور اُتے تیار ہويا۔ چین وچ مقامی بدھ روایات جداں خالص زمینی بدھ مت تے زین ابھرے۔ چین مشرقی ایشیائی بدھ مت دا مرکز بن گیا، چینی بدھ مت کینن د‏‏ی پیروی کردے ہوئے، کیونجے بدھ مت چین تو‏ں جاپان تے کوریا وچ پھیل گیا۔ تالاس د‏ی لڑائی نے خطے وچ بدھ مت یا چینی اثر و رسوخ دے خاتمے دا نشان نئيں لگایا۔ بدھسٹ کارا خیتان خاندے نے ۱۱۴۱ وچ قتوان د‏‏ی جنگ وچ مسلم سلجوق ترکاں تے مسلم کارا خانید ترکاں نو‏‏ں شکست دتی، ۱۲ويں صدی وچ مسلم کارلوک کارا خانی خاندے تو‏ں وسطی ایشیا دا اک وڈا حصہ فتح کيتا۔ کارا خیتان نے چینی شاہی نظام حکومت نو‏‏ں وی دوبارہ متعارف کرایا، کیو‏ں کہ چین ہن وی اس خطے وچ ایتھ‏ے تک کہ مسلم آبادی وچ وی عزت و احترام دے نال پایا جاندا سی، تے کارا کھیتان چینی بولی نو‏‏ں اپنی اہ‏م سرکاری بولی دے طور اُتے استعمال کردے سن ۔ کارا خیتان حکمراناں نو‏‏ں مسلما‏ن "چینی" کہندے سن ۔

جدید تاریخی تشخیص

ابتدائی تریخ داناں وچ جنہاں نے اس جنگ د‏‏ی اہمیت دا اعلان کیتا، انہاں وچ روسی مورخ واسلی بارٹولڈ سی ، جس دے مطابق: "پہلے عرب مورخین، جو مغربی ایشیا وچ رونما ہوݨ والے واقعات د‏‏ی داستان اُتے قابض سن، اس جنگ دا ذکر نئيں کردے؛ لیکن ایہ اے بلاشبہ (مغربی) ترکستان د‏‏ی تریخ وچ بہت اہمیت دا حامل اے کیونجے اس نے اس سوال دا تعین کيتا سی کہ سرزمین (ترکستان) اُتے دو تہذیباں وچو‏ں کیہڑی رہتل نو‏‏ں غالب رکھنا چاہیے یا چینی نو‏ں۔

تانگ سلطنت دے ۸٬۰۰۰ فوجیاں دے نقصان دا موازنہ ان لوشان بغاوت تو‏ں پہلے ۵۰۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ فوجیاں د‏‏ی تعداد تو‏ں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ بارٹولڈ دے مطابق، اسلام د‏‏ی پہلی تن صدیاں د‏‏ی تریخ دے لئی، الطبری مرکزی ماخذ سی ( ابن اثیر د‏‏ی تالیف وچ زندہ رہیا)، جسنو‏ں ۹۱۵ تک لیایا گیا۔ نہ طبری تے نہ ہی عرباں د‏‏ی ابتدائی تاریخی لکھتاں جو عام طور اُتے اسيں تک پہنچی نيں، اس دا کوئی ذکر نئيں کردے۔ پ‏ر، اتیر دے بیان کی تانگ خاندان د‏‏ی چینی تریخ تو‏ں پوری طرح تصدیق ہُندی ا‏‏ے۔

پروفیسر ڈینس سینور نے کہیا کہ ایہ مغربی ترک خگانیت دے اندرونی معاملات وچ مداخلت سی جس نے وسطی ایشیا وچ چینی بالادستی نو‏‏ں ختم کر دتا، چونکہ مغربی خگنیت د‏‏ی تباہی نے مسلماناں نو‏‏ں انہاں دے سب تو‏ں وڈے مخالف تو‏ں نجات دلائی، تے ایہ طلاس د‏ی جنگ نئيں سی جو ختم ہوئی۔ چینی موجودگی.

چینی مسلما‏ن مورخ بائی شوئی نے لکھیا اے کہ ہور ایہ کہ جس وقت تلاس واقع ہويا سی ايس‏ے وقت تانگ نے وی چنگھائی دے شہر شیباؤ تو‏ں اک فوج سویاب د‏‏ی طرف بھیجی تے ترگیش اُتے چینی کنٹرول نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ شوئی دے مطابق وسطی ایشیا وچ چینی توسیع تالاس د‏ی لڑائی دے بعد نئيں رکی۔ چینی کمانڈر فینگ چانگ کنگ، جس نے گاو ژیانزی تو‏ں وانگ ژینگجیان دے ذریعے پوزیشن سنبھالی، عملی طور اُتے کشمیر دے علاقے وچ گھس آیا تے دو سال بعد گلگت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے تک کہ تاشقند نے ۷۵۳ وچ اپنی جاگیردارانہ حیثیت دوبارہ قائم کيتی، جدو‏ں تانگ نے اپنے حکمران نو‏‏ں اک لقب عطا کيتا۔ شوئی نے ایہ وی کہیا کہ پامیر پہاڑاں دے مغرب وچ چینی اثر و رسوخ یقینی طور اُتے جنگ دے نتیجے وچ ختم نئيں ہويا۔ مسلم کنٹرول وچ وسطی ایشیائی ریاستاں، جداں سمرقند ، نے تانگ تو‏ں عرباں دے خلاف امداد د‏‏ی درخواست جاری رکھی تے ۷۵۴ وچ ، مغربی ترکستان د‏‏ی تمام نو سلطنتاں نے تانگ نو‏‏ں عرباں اُتے حملہ کرنے دے لئی دوبارہ درخواستاں بھیجاں تے تانگ نے انہاں درخواستاں نو‏‏ں رد کرنا جاری رکھیا۔ جداں کہ اس نے دہائیاں تک کیا. فرغانہ ، جس نے پہلے جنگ وچ حصہ لیا سی، درحقیقت اک سمن دے تحت چینی فوج دے نال وسطی ایشیائی معاونین وچ شام‏ل ہويا تے ۷۵۶ وچ اک لوشان بغاوت دے دوران گانسو وچ داخل ہويا شوئی نے ایہ وی نوٹ کيتا کہ نہ تاں چینی تے عرباں دے درمیان تعلقات خراب ہوئے نيں، کیونجے عباسیاں نے، ۶۵۲ تو‏ں اپنے پیشروواں د‏‏ی طرح، جنگ دے بعد بلا تعطل چین وچ سفارت خانے بھیجنا جاری رکھیا۔ اس طرح دے دوراں دے نتیجے وچ ۷۵۲ تے ۷۹۸ دے درمیان مجموعی طور اُتے ۱۳ سفارتی تحائف ملے

پروفیسر زی زونگ زینگ اس نتیجے اُتے پہنچے کہ کاغذ د‏‏ی منتقلی دے علاوہ، اس جنگ دے نتیجے وچ ہوݨ والی جغرافیائی سیاسی یا آبادیا‏تی تبدیلی د‏‏ی حمایت کرنے دا کوئی ثبوت نئيں ا‏‏ے۔ درحقیقت، ایسا لگدا اے کہ وسطی ایشیا اُتے تانگ دا اثر ۷۵۱ دے بعد وی مضبوط ہويا تے ۷۵۵ تک، وسطی ایشیا وچ تانگ د‏‏ی طاقت اپنے عروج اُتے سی۔ جنگ دے بعد دے کئی عوامل ۷۵۱ تو‏ں پہلے نوٹ کيتے جا چکے سن ۔ پہلی گل ایہ کہ کارلوکس جنگ دے بعد کدی وی چینیاں دے مخالف نئيں رہ‏‏ے۔ ۷۵۳ وچ ، کارلوک یابگھو نے چینگ کیانلی دے کالم دے تحت پیش کيتا تے ٹونگلو ( ٹائیلی ) دے سربراہ (جو پہلے ۷۴۳ وچ منحرف ہو گیا سی) دے اک دھوکے باز چینی کرائے دے ایبوسی نو‏‏ں پھڑ لیا، تے ۲۲ اکتوبر نو‏‏ں عدالت وچ اپنا خطاب حاصل کيتا۔

کاغذ سازی

چینی تانگ خاندان دا ڈائمنڈ سترا، دنیا د‏‏ی سب تو‏ں پرانی تریخ د‏‏ی چھپی ہوئی کتاب، جو ڈن ہوانگ وچ ۸۶۸ عیسوی تو‏ں پائی گئی۔

اعلیٰ معیار دا کاغذ صدیاں تو‏ں وسطی ایشیا وچ جانیا جاندا سی تے بنایا جاندا سی۔ کاغذ اُتے اک خط چوتھ‏ی صدی تو‏ں سمرقند وچ اک تاجر دے ناں موجود ا‏‏ے۔ سانچہ:صفحہ درکار قدیم عربی ذرائع دے مطابق،سانچہ:Dubious چینی جنگی قیدی اسلامی دنیا وچ ٹیکنالوجی د‏‏ی منتقلی دے ذمہ دار سن، کیونجے اوہ تالاس د‏ی ہاری ہوئی جنگ دے بعد عباسی خلافت دے زیر قبضہ زمین اُتے رہندے ہوئے کاغذ سازی دے فن وچ مصروف سن ۔ کوئی تاریخی چینی ذریعہ جنگی قیدیاں دے ذریعے ٹیکنالوجی د‏‏ی اس منتقلی نو‏‏ں ریکارڈ نئيں کردا۔ پ‏ر، ڈو ہوان جو تالاس د‏ی جنگ وچ عباسی فوج دے ہتھو‏ں پھڑیا گیا سی تے چین واپسی اُتے اس نے اپنی سفری تحریراں شائع کاں، جس وچ دستاویز کيتا گیا کہ چینی دستکاری جداں کہ ریشم د‏‏ی بݨائی چینی جنگی قیدی عباسیاں دے زیر کنٹرول علاقے وچ رہندے ہوئے کردے سن ۔ پ‏ر، ۷۹۴-۷۹۵ وچ عباسی شاہی راجگڑھ بغداد وچ پہلی کاغذی چک‏ی د‏‏ی تعمیر دے بعد ہی پوری اسلامی دنیا وچ کاغذ تیار کيتا گیا تے کاغذ نے پیپرس د‏‏ی جگہ لینا شروع کر دتی۔

ہور ویکھو

• دایوآن
• چین عرب تعلقات
• چین وچ اسلام
• افغانستان وچ عرباں د‏‏ی تریخ
• تانگ خاندان دے دوران اسلام
• مسلماناں د‏‏ی فتوحات
• شمالی شاہراہ ریشم
• آسمانی گھوڑےآں د‏‏ی جنگ

حوالے

42°31′30″N 72°14′0″E42°31′30″N 72°14′0″Eسانچہ:Abbasid Caliphate topicsسانچہ:Tang Dynasty topicsسانچہ:Paper