کوشان سلطنت
کوشان سلطنت Kushan Empire | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
30–375 | |||||||||||||||
Kushan territories (full line) and maximum extent of Kushan dominions under کنشک (dotted line), according to the Rabatak inscription.[۱] | |||||||||||||||
حیثیت | Nomadic empire | ||||||||||||||
دار الحکومت | بامیان (Bamigián) بگرام (Kapiśi) پشاور (پشاور دی تریخ) ٹیکسلا (Takṣaśilā) متھرا (Mathurā) | ||||||||||||||
عام زباناں | کوینہ یونانی (official until ca. 127)[۲] Bactrian[۳] (official from ca. 127) Unofficial regional languages: Gurjari-Gandhari, Sogdian, Chorasmian, Tocharian, Saka dialects, پراکرت Liturgical language: سنسکرت زبان | ||||||||||||||
مذہب | بدھ مت Bactrian religion ہندو مت[۴] زرتشتیت | ||||||||||||||
حکومت | Monarchy | ||||||||||||||
Emperor | |||||||||||||||
• 30–80 | Kujula Kadphises | ||||||||||||||
• 350–375 | Kipunada | ||||||||||||||
تاریخی دور | کلاسیکی قدیمت | ||||||||||||||
• Kujula Kadphises unites یوہژی tribes into a confederation | 30 | ||||||||||||||
375 | |||||||||||||||
رقبہ | |||||||||||||||
۳٬۸۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۵۰۰٬۰۰۰ مربع میل) | |||||||||||||||
کرنسی | Kushan drachma | ||||||||||||||
آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
موجودہ حصہ | افغانستان چین کرغیزستان بھارت نیپال پاکستان تاجکستان ازبکستان ترکمانستان |
کوشان سلطنت یا کشان سلطنت (انگریزی: Kushan Empire; سانچہ:Lang-grc; سانچہ:Lang-xbc، Kushano; سنسکرت: कुषाण राजवंश Kuṣāṇ Rājavaṃśa; BHS: Kashana Guṣāṇa-vaṃśa; چینی: 贵霜帝国; سانچہ:Lang-xpr[۶]) اک اتحاد پسندانہ سلطنت سی جسنوں یوہژی نے باختر دے علاقےآں پہلی صدی دی ابتدا وچ قائم کيتا۔ ایہ موجودہ دور دے افغانستان دے تقریباً تمام علاقے، [۷] پاکستان تے ہندوستان دے شمالی علاقےآں توں سارناتھ تے وارانسی تک پھیل گئی۔
کشن سلطنت سن 60ء عیسوی دی دہائی توں 375ء تک قائم رہن آلی قدیم ہندستان دی اک سلطنت سی ، جس دی اببتدا باختر چ سر دریا دے دونہاں کنڈےآں تے ہوئی ، ایہہ علاقے اج کل اتلا افغانستان ، پاکستان ، دکھنی تاجکستان تے ازبکستان نیں ۔
اپنے تہذیبی عروج ، 105ء توں 250ء ، ویلے ایہہ سلطنت افغانستان توں پاکستان تے اتلے ہندستان وچ دریاۓ گنگا تک پھیل گئی ۔ ایہہ سلطنت یوئژی کنفڈریشن دے لوکاں دی کشن شاخ نے قائم کیتی سی ، جنہاں بارے یعقین کیتا جاندا اے کہ اوہ چڑھدے چین چ تارم دریا دے طاس دے رہن آلے ہند یورپی لوک سن ۔ اس سلطنت دے روم ، فارس تے چین نال سفارتی تعلقات سن تے ایہہ سلطنت کئی صدیاں تیکر لہندے تے چڑھدے وچکار شیواں دی ترسیل تے آمد و رفت دا مرکز رہی ۔
کشن سلطنت تیجی صدی عیسوی چ توں زوال پزیر ہونہ شروع ہوئی تے ساسانی سلطنت تے گپتا سلطنت چ ونڈی گئی ۔
کشن لوک جٹاں ، بلوچاں ، گجراں ، راجپوتاں ، آہیراں تے پٹھاناں دے آباؤ اجداد سن ۔
ابتدا
[سودھو]چینی زرائع "کشن لوکاں" نوں یوئژی کنفڈریشن دے پنچ اشرافیہ قبیلےآں چوں اک دسدے نیں ، جہڑا ہند یورپی لوکاں دا اک وفاق سی ۔ یوئژی لوکاں نوں ہند یورپی بولیاں دے بولن آلے سبتوں چڑھدے دے لوک سمجھیا جاندا سی ، جہڑے وسطی ایشیا دے گھاہ دے میداناں (گیاہستان) دے رہن آلے سن جہڑا اج دے چین دے صوبے ژنجیانگ تے گانسو دے علاقے نیں ۔
ابتدائی کشن
[سودھو]کجھ آثار باختر تے سوغیانہ چ کشاناں دی موجودگی بارے دسدے نیں ۔ خلچیان دے محل تے سرچ کوتل (مندر) تے تخت سنگین توں کجھ آرکیالوجیکل نمونے لبھے نیں ۔ جنہاں بوہت سارے مجسمے ، گھڑ سواری دیاں کاٹھیاں تے خاص طور تے اک بندے دا مجسمہ جس نال مصنوعی بنائیاں گئیاں کھوپڑیاں نیں ۔ چینیاں نے اینہاں لوکاں نوں یوئژی دسیا اے تے دیا اے کہ اینہاں نے کشن سلطنت قائم کیتی سی ۔ اگرچہ یوئژی تے کشاناں وشکار تعلق حالے تیکر واضع نئیں ۔
یوچی
[سودھو]چینی ماخذاں دی رو توں یوچیاں دا وطن شمالی چین سی۔ 165 ق م وچ وسطی ایشیا دے اک دوسرے قبیلہ ہیونگ نو (Hinng nu) نے یوچیاں اُتے حملہ کر دتا تے انہاں نوں وطن چھڈنے اُتے مجبور کر دتا۔ یوچی سردار ماریا گیا تے فاتح نے اس دی کھوپئی نوں جام شراب دے طور اُتے استعمال کيتا۔ یوچی (yuechi ) ترک وطن دے بعد مغرب دی طرف روانہ ہوئے تاں انہاں دی تعداد بہت زیادہ سی۔ راستہ وچ انہاں نے دریائے ایلی (Ealy) دے کنارے دوسون (Wn sun) قبیلہ نوں شکست دتی۔ اس فتح دے بعد انہاں دی اک شاخ جنوب دی طرف ودھ گئی تے تبت (Tibte) دی سرحد اُتے آباد ہوئے گئی۔ ایہ شاخ جسنوں تریخ وچ یوچی خورد (Yuechi Miner) کہلاندی اے، جدوں کہ وڈی شاخ یوچی اعظم (yuechi The Garet) کہلاندی اے۔ یوچی اعظم مغرب دی جانب ودھدی چلی گئی، ایتھے تک کہ دریائے سیحون (Oxus) دے میدان وچ پہنچے تے چند سال دیاں جنگاں دے بعد انہاں نے سیتھیاں نوں مغلوب کر ليا تے انہاں نوں جنوب و مغرب دی طرف ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ ہن ساکاواں نوں نواں وطن اپنا نواں وطن تلاش کرنا پيا، چنانچہ اوہ جنوبی افغانستان دے علاقے وچ آ گئے۔ اس عرصہ وچ دوسون سردار دا لڑکا جوان ہوچکيا سی۔ اوہ یوچیاں دے مخالفین یعنی ہیونگ نو دے سرداراں توں مدد حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا تے دوسون تے ہیونگ نو قبیلے نے مل کے یوچیاں نوں اس علاقے توں وی کڈ دتا، جو انہاں نے ساکاواں توں کھو لیا سی۔ ہن یوچی مجبور ہوکے دریا جہیون دی وادی وچ آ گئے تے اوتھے توں ساکاواں نوں کڈ کے بلخ، باختراور سغدیانہ دے علاقے اُتے قابض ہوکے اس علاقے وچ آباد ہوئے گئے۔ پہلی صدی دے آخر تک یوچی خانہ بدوشی دی زندگی بسر کردے رہے تے پہلی صدی دے آخر وچ انہاں نے خانہ بدوشاں دی زندگی ترک کر کے اک ممتذن قوم دی زندگی بسر کرنے لگے۔ انہاں دے پنج قبیلے سن تے انہاں نے پنج ریاستاں دی بنیاد رکھی , جنہاں وچ اک قبیلہ کشن یا کشان سی تے جس دے ناں اُتے انہاں دی ریاست دا ناں وی کشن یا کشان پيا۔ ایہ تمام معاشرتی تے سیاسی ارتقا 10 ق م وچ مکمل ہوئے گیا۔
کُشان
[سودھو]شمال مغربی چین وچ ’ ’یوہ چی‘‘ ناں دی برادری دے کئی قبیلے سن جنھاں نے وسط ایشیا دے مشرقی حصے اُتے قبضہ کر ليا سی۔ پہلی صدی ق م دے آخر تک اس برادری دے اک طاقتور قبیلے’ ’کشان‘‘نے اپنی برادری دے بقیہ قبیلےآں نوں شکست دے کے انہاں اُتے اپنا قبضہ جمالیا۔ اس دے بعد پوری برادری دا ناں ہی’ ’کُشان ‘‘ پے گیا۔ کُشان نسل دے لوکاں نے وسطی اشیا وچ کاشغر تے کھیتان توں لے کے ہندوستان دے شمال مغرب وچ پرتھیا تے بیکٹریا اُتے قبضہ کر کے سندھ، پنجاب تے شمالی ہند وچ کاشی تک اپنی حکومت پھیلادی۔ کُشان شاہی گھرانے دا پہلا شہنشا ہ کڈ فائسِس اول (73۔33ء) سی تے دوسرا بیٹا بِیم کڈ فائسِس دوم (78۔73ء) سی۔ اس نسل دا تیسرا شہنشاہ کَنِشک(128۔78ء) ہندوستان دے کُشان حکمراناں وچ سب توں زیادہ مشہور ہويا۔ اوہ بودھ مذہب دا پیرو سی۔ ہندوستان وچ اس دی حکومت کشمیر، پنجاب، سندھ و موجودہ اترپردیش دے مغرب توں کاشی تے پاٹلی پُتر تک پھیلی ہوئی سی۔ جس وچ شمالی ہند دا سنبھل علاقہ وی شامل سی۔ اس دے علاوہ افغانستان، بیکٹریا تے وسطی ایشیا دے یارقند، تاشقند، کاشغر تے کھیتان وی اس دی ریاست وچ ملے ہوئے سن ۔ کَنِشک دی راجدھانی پورُشپور (موجودہ پشاور )سی۔ کَنِشک نے تقریباً 45سال حکومت کيتی۔
اس دی اک صدی تک یوچی قوم دی سلطنت دی تریخ دے بارے وچ کچھ نئيں معلوم۔ لیکن اس قوم دی پنج ریاستاں وچ جو ہندو کش دے شمال وچ واقع سن منقسم ہوجانے دے بعد کم و بیش سو برس دے بعد کشن دا سردار جو کیڈ فائسس اول دے ناں توں مشہور اے۔ اس کم وچ کامیاب ہويا کہ تے اپنے اسيں قوم و ہور سرداراں نوں تے خود نوں تمام یوچی قوم دا سردار تے بادشاہ ہوئے جائے اس دی صحت دی تریخ 15ء تقریباً صحت دے نال مقرر کيتی جاسکدی اے۔
کیڈ فائسس اول
[سودھو]کشن دا پہلا بادشاہ کیو ٹسیو کیو Kieu Tsieu kio سی، جو کجولا کیڈ فائسس یا کیڈ فائسس اولKujulo Kid Pheses or Kad Pheses 1th دے ناں توں مشہور ہويا۔ اس نے اپنے مقبوضات وچ وادھا کرنے دی کوشش کيتی تے اس نے دی پن (؟ کشمیر؟ کافرستان) تے کابل دے علاقہ اُتے قبضہ کيتا، فیر اس نے اپنی طاقت مستحکم کرنے دے بعد اوہ پاتھیاں اُتے حملہ آور ہويا اس طرح اس دی حکومت ایران توں لے کے دریائے جہلم تک پھیلی ہوئی سی اس وچ صغدانہ تے پورا افغانستان وی شامل سی۔ اسنوں فتح کابل 20ء دا واقع قردتا جاسکدا اے۔ یوچی قوم دے اگے ودھنے توں ہندی۔ یونانی تے ہندی۔ پارتھی ریاستاں دا خاتمہ اس لازمی نتیجہ سی انہاں دی بتدریج مغلوبیت دا اظہار نہایت صراحت دے توں سکےآں توں ہُندا اے۔ پنجاب و وادی سندھ وچ انہاں ریاستاں خاتمہ غالباً کنشک دی قسمت وچ لکھیا ہويا سی۔
کیڈ فائسس دوم
[سودھو]خیال کيتا جاندا اے کہ تقریباً 50ء وچ کیڈفائسس اول نے ايسے سال دی عمر وچ وفات پائی۔ اس دی موت دے بعد اس دا بیٹا ین کاؤ چن یا کیڈفائسس دوم Yen Kao Chen or Kad Pheses 2ed تخت نشین ہويا۔ ایہ وی باپ دی طرح اولوالعزم جنگجو حکمران سی۔ اس نے ہندو پاک دے سھدی تے پارتھی حکمراناں نوں زیر کرکے پنجاب وگنگا دے میدان دے کچھ حصہ اُتے قبضہ کرکے اپنے گورنر مقرر کردئے۔ اس دا دور حکومت 50ء تاں 78ء تک سی۔ یہ باور کرنے دی وجہ اے کہ اس نے پنجاب تے دریائے گنگا دی وادی دے اک وڈے حصہ نوں غالباً بنارس تک قبضہ کر ليا۔ دریائے سندھ دی وادی وچ زیريں سندھ دا علاقہ بظاہر بدستور سابق پارتھی سرداراں دے ہتھ ہی وچ رہیا۔ برصغیر دے مفتوحہ صوبہ جات اُتے فوجی نائب السلطنت دے ذریعہ نظم و نسق کيتا جاندا سی تے غالباً انہاں نے ہی اوہ مضروب کرائے جنہاں نوں ماہرین مسکویات نے گمنام بادشاہ دے سکے کہندے نيں تے تمام شمالی ہند وچ وادی کابل توں لے کے گنگا دے کنارے غازی پور، بنارس تے کاٹھیاواڑ وچ بکثرث تے عام پائے گئے نيں۔ پہلی صدی دی آخری چوتھائی وچ 37ء تاں 102ء دے تیس سال دے عرصہ وچ چینی جنرل پان چاؤPan Chao فتوحات حاصل کردا ہويا بحیرہ خزر دے کنارے تک پہنچ گیا تے ختن، کاشغر تے کشن سلطنت دے دوسرے علاقےآں اُتے قبضہ کر ليا تے ایتھے تک دے چینی سرحد رومی سرحد توں مل گئی۔ اس دے نتیجے وچ ہن مغرب دی طرف دا راستہ صحرا وچوں ہوکے چینی فتوحات تے تجارت دے لئی بالکل کھل گیا، بعینہ ايسے طرح 94ء وچ کچا تے کر شہر دی فتح نے انہاں دے لئی راستہ بالکل صاف کر دتا۔ کیڈفائسس دوم یا اس دے جانشین کنشک نوں اس دی فتوحات نے ہوشیار کر دتا، چنانچہ اس نے اپنا اقتدار قائم کرنے دے لئی ایہ مطالبہ کيتا کہ اک چینی شہزادی توں اس دی شادی کردتی جائے۔ اس عرض توں اس دا اک سفیر جنرل پاؤ چن دے پاس گیا۔ چینی جنرل نے اس مطالبعہ نوں اپنے آقا دی توہین سمجھیا تے سفیر نوں قید کر ليا۔ اس اُتے کشن بادشاہ کڈفائسس دوم نے اک فوج جس دی تعداد ستر ہزار سی اپنے اک سپہ سالار سی sie دے ماتحت چین اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجی۔ مگر جدوں ایہ فوج کوہستانی سلسلہ تسنگ لنگ یا تالخ ومباش پامیر دے پار روانہ کر دتا۔ ایہ فوج غالباً دررہ تاشکرغان دے راستے روانہ ہوئی۔ جدوں سلسلہ کوہستانی غبور کرنے دے بعد کاشغر یا یا رقند دے میداناں وچ اتری تاں اس دی حالت خستہ ہوچکيتی سی، کیوں کہ اسنوں راستہ وچ سخت مصائب دا سامنا کرنا پيا سی۔ اس لئی باآسانی پان چو دے شکنجہ وچ آگئی تے بری طرح برباد ہوئے گئی۔ اس اُتے کیڈفائسس دوم یا کنشک نوں مجبوراََ خراج دے وعدے اُتے صلح کرنی پئی تے چین دی حکومت نے کشان حکومت توں خراج وصول کيتا۔ چینی تاریخاں وچ ایسی چند سفارتاں دا ذکر اے جو اس زمانے وچ خراج لے کے چین آئی سن۔
رومی سلطنت توں تعلقات
[سودھو]مگر کیڈفائسس دومKad Pheses 2ed دے رومیاں توں تعلقات ودھے خوشگوار سن ۔ یوچی فتوحات نے رومی سلطنت تے رومیاں دے درمیان تجارت دا دروازہ کھول دتا۔ کیڈفائسس نے صرف تانبے تے چاندی دے سکے مضروب کروائے سن ۔ اس نے کابل دی فتح دے بعد اپنے سکے یا تاں آگسٹس دے آخری سنین دے سکےآں یا اوداں ہی ٹائبیرس دے سکےآں دی نقل وچ ڈھلوائے سن ۔ 14ء تاں 38ء جدوں شروع دے زمانے وچ قیاصرہ دے مضروبہ سونے دے رومی سکے مشرقی براعظم وچ ریشم، مصالح، جوہرات تے رنگاں دی قیمت وچ آنے لگے تاں کیڈ فائسس دوم نوں سونے دے سکےآں قدر معلوم ہوئی تے اس نے رومی سکہ اوری دی نقل وچ بکثرت سکے مضروب کروائے جو وزن وچ بالکل اصل دے مطابق سن تے ايسے طرح دھات دے خالص ہونے وچ وی کوئی خاص فرق نئيں سی۔ کیڈفائسس دوم دی فاتحانہ حکومت دا زمانہ غالباً بہت دراز سی۔ اس دے متعلق ایہ فرض کيتا جاسکدا اے کہ اس نے تنتیس برس 45ء تاں 78ء برس تک حکومت کيتی۔
کنشک
[سودھو]کیڈفائسس دوم دے بعد 87 ء اس خاندان دا سب توں نامور حکمران کنشک Kanshaka کشن یا کشان یا کوشان سلطنت دا بادشاہ ہويا۔ کنشک اپنی فتوحات اوربدھ مت دی سرپرستی دی وجہ توں مشہور اے، لیکن افسوس اے ساڈے پاس اس دے عہد تے کارنامےآں دے بارے وچ محدود معلومات نيں۔ اس قدر فیر یقین توں کہیا جاسکدا اے کہ اس نے نہ صرف شمالی ہند و پاکستان نوں ہی مکمل فتح کيتا، بلکہ پامیر دے پار تک دے علاقے نوں اپنی سلطنت وچ شامل کے لیا سی۔ گمان ہُندا اے اوہ فتوحات حاصل کردے ہوئے سار ناتھ (بنارس) تک چلا گیا سی، کیوں کہ اس دے نیڑے اس دے 3 جلوس دے سکے دستیاب ہوئے نيں۔ اس نے کشمیر وی فتح کيتا تے عمارتاں دے علاوہ کنشک پورہ شہر تعمیر کرایا۔ روایات دے مطابق اوہ حملہ دے دوران وچ ہی مشرقی علاقہ توں بزرگ اشواگہوش Asvaghochکو ہمراہ لیایا سی۔ کنشک دا پایہ تخت پرش پور Purshapura موجودہ پشاور سی۔ ایتھے اس نے اک وڈا مینار جو تیرہ منزلہ سی تے اک شاندار خانقاہ تعمیر کرواواں سن جو نويں صدی تک بدھ مت دے علوم دے مرکز دی حثیت توں مشہور سی۔ ان ہندی فتوحات دے علاوہ کنشک دے متعلق بیان کيتا جاندا اے کہ اس نے پارتھیا اُتے وی کامیاب حملہ کيتا سی۔ لیکن اس دے جنگی کارنامےآں وچ سب توں اوہ نمایاں حملہ سی جو اس نے پامیر دے پار کيتا گیا سی تے جس دے بعد اس نے کاشغر، یاقند تے ختن دے صوبےآں دا الحاق کرکے اس طرح اس نے اپنے پیش رو دا انتقام لیا سی۔ کنشک اوتھے توں کچھ لوکاں نوں یرغمال لیایا سی۔ انہاں دے نال چنگا سلوک کيتا تے انہاں نوں خانقاواں وچ قیام کرنے دی اجازت دے دی۔ انہاں لوکاں دے متعلق جو یرغمال دے طور اُتے لیائے گئے سن اک عجیب روایت مشہور اے کہ انہاں نے اک خزانہ اس عرض توں دفن کيتا سی کہ اوہ خانقا دے لئی وقف دے طریقہ اُتے رہے۔ بیان کيتا جاندا اے کہ کسی راجا نے تے بعض راہباں نے خزانہ اُتے قبضہ کرنے دیاں کوششاں کيتياں مگر انہاں نوں کامیابی نئيں ہوئی، لیکن ہونگ سانگ دی موجودگی وچ تے اس دے تقدس دی بدولت مزدوراں نوں اس دے کھودنے وچ کامیابی ہوئی تے انہاں نے اک برتن کڈیا جو سونے تے موتیاں توں بھریا ہويا سی تے بعد وچ اس دولت نوں خانقا دی مرمت دے لئی استعمال کيتا گیا۔
مذہب
[سودھو]کنشک نوں جو دائمی شہرت ہوئی اوہ فتوحات دی بدولت نئيں بلکہ مذہبی خذمات دی وجہ توں حاصل ہوئی سی۔ بدھ روایات وچ کنشک نوں اشوک دی طرح بدھ مت قبول کرنے توں پہلے اک ظالم شخص دسیا گیا اے تے بیان کيتا جاندا اے کہ اس دے عقیدے وچ تبدیلی اس خیال توں پیدا ہوئی کہ ہزاراں آدمیاں دا خون اس دی گردن اُتے اے، مگر دوسرے ذرائع اس دی تصدیق نئيں کردے نيں تے اس روایات توں معتبر بیان انہاں محققاں دا اے جنہاں نے اس دے مختلف سکےآں دا بغور مطالعہ کيتا اے۔ انہاں ماہرین دا کہنا اے کہ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ کنشک نے بدھ مذہب قبول کر ليا سی۔ لیکن اس دے سکےآں توں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ زرتشتی تے یونانی دیوتاواں دی پوجا وی کردا سی۔ کیوں کہ اس دے سکےآں اُتے جو عبادت موجود اے اوہ یونانی زبان وچ اے تے اس دے نال سورج تے چاند دیوتاواں وی نيں۔ انہاں وچ یونانی، ایرانی تے ہندی دیوتا سب ملے جلے نيں۔ لیکن اس دے کمیاب سکے جو بدھ دی مورتی دے نال یونانی زبان وچ لکھیا گیا اے، غالباََ آخری دور دے نيں تے عمدہ بنے ہوئے نيں شاید اس تریخ توں پہلے دے نئيں نيں جو عام طور اُتے اس دے اجزاء دی سمجھی جاندی اے۔ قابل ذکر ایہ گل اے کہ کنشک دا مذہب مہایان (Mahayana) بدھ مت سی۔ مہایانا وچ بدھ دے نال مختلف دیوتا وی شامل نيں۔ انہاں وچ اوہ دیوتا وی شامل نيں جنہاں دے کان ایمان رکھنے والےآں دی دعا سندے نيں تے جنہاں دے ماتحت بہت بدھستواواں تے دوسرے کارکناں دا اک سلسلہ اے، جو انہاں دے تے گنہگاراں دے درمیان اک واسطہ اے۔ اس فرقہ وچ بتاں دی پرستش بہت ساریاں مفصل رسوم تے بذریعہ ایمان نجات پانے والےآں دا عقیدہ وی شامل اے۔ ان روایات وچ جو چینی تے تبتی لکھتاں وچ محفوط نيں کہ مطابق اشوک دی طرح کنشک نے بدھاں دی اک کونسل طلب کيتی اس کونسل بلانے دا مقصد ایہ سی کہ بدھ مذہب دے اختلافات نوں ختم کيتاجائے تے بدھ مت دے صحیح مطالب بیان کیتے جاواں۔ کیوں کہ کنشک بدھ مت دے مختلف فرقےآں دے اختلافات دی وجہ توں بہت پریشان سی۔ چنانچہ کنشک کشمیر وچ بدھ مت دے پیشواواں دی مجلس منعقد کيتی۔ اس مجلس دا صدر واسومتر (Vasumitra) تے نائب صدر مشہور مصنف آسو گھوش (Asvaghoch) سی۔ اس مجلس وچ اختلافات دور کرنے دی کوشش کيتی گئی ہور کنشک دے ایما اُتے اس مجلس نے قدیم ترین مذہبی علوم دیاں کتاباں توں لے کے اس دور دی حاضر کتاباں دی چھان بین کيتی گئی تے گوتم بدھ دی تعلیمات اُتے صخیم تفسیراں تانبے دی چادراں اُتے کندہ کرا دے اک خاص اسٹوپا جو ايسے عرض توں تعمیر کيتا گیا سی اس وچ محفوظ کيتیاں گئیاں۔ کنشک دی موت دے متعلق اک روایت وچ کہیا گیا اے کہ اس دے خود آدمی اس دی جنگجویانا پالیسی توں اس قدر دل برداشتہ ہوئے گئے سن کہ تنگ آ کے خود انہاں نے ہی اسنوں قتل کر ڈالیا۔ معلوم ہُندا اے کہ کنشک نے 54 سال حکومت کيتی سی تے ایہ فرض کيتا جاسکدا اے کہ اس دی زندگی دا خاتمہ 123ء وچ ہويا۔
ہوشک
[سودھو]کنشک Kanshaka دے دو بیٹے واسشک Vasishka تے ہوشک Huvishka غالباََ اپنے باپ دی زندگی وچ شمالی صوبےآں دے گورنر سن ۔ واسشک دے ناں دے سکہ نئيں ملدے نيں، اس توں قیاس کيتا جاندا اے کہ اوہ اپنے باپ دی زندگی وچ مرگیا سی۔
کنشک دا جانشین اس دا دوسرا بیٹا ہوشک ہويا سی۔ ایہ امر یقینی اے ہوشک دی سلطنت وچ کشمیر تے متھرا شامل سن ۔ اس طرح اسنوں یونانی، ہندی تے ایرانی دیوتاواں دا یکساں شوق سی۔ ہوشک دے سکےآں دی مورتاں وچ ميں ہر کلیس، سراپس (سراپو) سکندر مع اپنے بیٹے وساکھ، اگ دا دیوتا فیرو تے بہت ساریاں تصویراں پائی جاندی نيں۔ مگر بدھ دی مورت تے ناں دونے انہاں وچ ندارد نيں۔ اس توں معلوم ہُندا اے ہوشک بادشاہ بدھ مت وچ بہت کچھ راسخ الاعتقاد نہ سی تے غالباً اس وچ صداقت توں دور نئيں ہوئے گا کہ شاہی انعام و اکرام مذہب دے علاوہ انہاں دی زبر دست طاقتور خانقاواں نوں دتے جاندے سن ۔ اصل وچ کوئی دور اندیش بادشاہ اس زمانے وچ اِنّی مجال نئيں رکھدا سی کہ انہاں طاقت ور تے با اثر تے خانقاہاں نوں نذر اندز کر دے جس دیاں شاخاں سلطنت دے کونے کونے وچ پھیلی ہوئیاں سن۔
ہوشک نے اک شہر ہشک پور بسایا۔ ایہ شہر عین درہ بارہ مولا دے جو اس زمانے وچ وادی دا مغربی دروازہ ہونے دی وجہ توں اک خاص اہمیت رکھدا سی تے صدیاں تک مشہور و معروف رہیا۔ 631ء وچ ہیونگ سانگ کشمیر گیا تاں کچھ چند روز تک ہشک پور دی خانقاہ وچ ٹھہرا، خانقاہ والےآں نے اس دی مہمان نوازی دا پورا پورا حق ادا کيتا تے اوتھے توں اسنوں عزت و احترام توں دارالسطنت پہنچایا گیا کہ پنج ہزار بھکشو اس دے اسيں رکاب سن ۔ ہشک پور دے مقام اُتے اج کل اک چھوٹا جہا پنڈ اشکور آباد اے۔ جتھے اک قدیم استوپ دے آثار ہن وی پائے جاندے نيں۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ہوشک دا عرصہ حکومت زیادہ سی۔ مگر اس دے عہد دے تمام سیاسی واقعات بالکل فراموش ہوئے گئے نيں۔ اس دے کثیر تعداد سکے کنشک توں وی زیادہ نوعیت دے نيں تے ايسے دے نال پائے جاندے نيں۔ استوں علاوہ اس زمانے وچ فن سنگتراشی دی طرح انہاں وچ وی یونانی خیالات دا اثر برابر پایا جاندا اے۔ چند سونے دے سکےآں اُتے باشاہ دی نہایت عمدہ تصویر اے۔ جس توں معلوم ہُندا اے اک مسقل مزاج آدمی مگر بھدے نقوش دا آدمی سی۔ جس دیاں اکھاں اندر دھنسی ہوئیاں سن تے لمبی سی ناک سی۔ جتھے تک پتہ چلدا اے کہ اس زمانے وچ کشن سلطنت وچ کِسے قسم دا رخنہ یا کمی نئيں ہوئی سی۔ اس دی حکومت دے متعلق فرض کيتا جاندا اے کہ140ء وچ یا اس دے نیڑے ختم ہوئی سی۔
باسودیو اول
[سودھو]ہوشک دے بعد واسیودیو Vasudivaکا ناں ملدا اے، جو اس دا جانشین دسیا جاندا اے۔ چونکہ اس دا ناں خالص ہندی اے۔ اس توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ کس قدر اجنبی حملہ آور اپنے گرد و پیش دے حالات توں متاثر ہوئے سن ۔ اس دے سکے وی اس دی شہادت دیندے نيں۔ چنانچہ تقریباً انہاں سب دی پشت اُتے شیو Shiva دی تصویر مع اس دے بیل نندی، ترشول تے ہندی بتاں دی ہور علامتاں وی پائی جاندی نيں۔ باسودیو دے کتبات جو اکثر متھرا وچ ملدے نيں 74 تاں 98 دے بین بین نيں یعنی اس سن دے جو خاندان کشان دے زمانے وچ مروج سی۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ اس دی حکومت دا عرصہ کم و بیش پچیس برس دا سی۔ اسيں ایہ فرض کرسکدے نيں کہ اس دی حکومت دا خاتمہ 178 دے لگ بھگ ہويا اے۔
زوال
[سودھو]باسودیو اول دی طولانی مدت حکومت دے اواخر وچ سلطنت کشن اُتے ضرور زوال آنا شروع ہوئے گیا ہوئے گا۔ بظاہر ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اس دے خاتمہ دے نیڑے یا فوراً اس دے بعد کنشک دی سلطنت وی ایشیا دی دوسری سلطنتاں دے قانون زوال و انحطاط توں متاثر ہوئے بغیر نئيں رہے سکی تے مختصر توں زمانے اتحاد و اتفاق دے بعد اس دے وی پرخچے اڑا گئے۔ بادسیاں دے مرنے دے بعد اک عرصہ دے بعد تک اس دے ناں دے سکے مضروب ہُندے رہے۔ آخر کار انہاں وچ بادشاہ نوں ایرانی لباس پہنے ہوئے دیکھایا گیا اے تے ایہ صریحاً معلوم ہُندا اے کہ انہاں وچ شاہ پور اول ساسانی دی جس نے ایران اُتے 269ء تاں 138ء تک حکومت کیتی تصویر دی نقل اتارنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ سکےآں دی شہادت توں معلوم ہُندا اے ایران دا اثر فیر ہندوستان وچ اندرون ملک اُتے پڑنا شروع ہوئے گیا سی۔ لیکن جنہاں ذرائع و وسال توں ایہ اثر ایتھے تک پہنچیا انہاں دے متعلق کوئی گل یقینی طور معلوم ننيں۔ ایہ گل معلوم اے 277ء تاں 294ء دے دوراب بہرام دوم نے سیستان وچ لشکر کشی دی سی۔ مگر تیسری صدی عیسواں وچ ساسانیاں دے برصغیر اُتے کسی حملے دا کوئی ذکر نئيں ملدا اے۔ کیوں کہ اس زمانے وچ تمام تاریخی ماخذ دے معمولی ماخذ منبعے بالکل خشک ہوچکے سن ۔ کوئی ایسا کتبہ ایسا دریافت نئيں ہويا جس نوں اس زمانے دا کہیا جاسکے تے سکے وی جو مقامی باشندےآں نے مضروب کرائے تاریخی طور اُتے روشنی نئيں ڈالدے نيں۔ بہر حال ایہ یقینی اے کہ برصغیر دو زبردست تے عایشان خاندان یعنی کشن شمال وچ تے اندھر دکن دے سطح مرقع نيں ایران دے اشکانی خاندان دے نال جس دی جگہ ساسانی قائم ہوئے گئے۔ اک ہی وقت وچ (266ء) وچ برباد ہوئے۔ ایہ گل دیکھدے ہوئے ایہ اس خیال نوں دل توں دور کرنا ناممکن اے کہ کسی نہ کسی طریقے انہاں تِناں واقعات دا تعلق اک دوسرے توں سی تے شمالی ہند دے خاندان کشن دے سکےآں اُتے جو اثر پایا جاندا اے اس دی وجہ کوئی نہ کوئی ایرانی حملہ ہوئے گا جس دی خبر اسيں تک نئيں پہنچی۔ مگر اس خیال دی تعائید دے لئی کوئی ثبوت بلا واسطہ نئيں ملدا اے تے ایہ حملہ ہويا وی ہوئے گا تاں اوہ انہاں قزاق تے لیٹری اقوام دی طرف توں سیستان ہويا ہوئے گا۔ جو ایران دے زیر اثر سن تے باقیدہ حملہ ایران نے برصغیر اُتے نہ ہوئے گا۔
بیرونی حملہ
[سودھو]ایہ گل یقینی اے کہ شاہان کشن وچوں باسودیو آخری بادشاہ سی جو برصغیر دے وسیع علاقے اُتے حکمران سی۔ اس دی وفات دے بعد شمالی ہند وچ کِسے اعلیٰ حکومت دا کوئی وجود دا کوئی پتہ یا نشان نئيں ملدا اے۔ غالباً جس طرح ایشائی سلطنتاں دی بربادی دے وقت بالعموم ہويا کردا اے کہ بے شمار چھوٹے چھوٹے راجواڑے خود مختار ہوئے گئے تے بہت ساریاں چند روزہ ریاستاں قائم کر لین۔ لیکن تیسری صدی عیسوی دی تریخ دے لئی مواد اس درجہ ناپید اے کہ ایہ دسنیا ناممکن اے کہ ایہ ریاستاں کِداں دی سن تے تعداد وچ کِنّی سن۔ باظاہر ایہ تمام زمانہ پراز فتنہ و فساد سی۔ جس وچ شمال و مغرب توں بیرونی حملےآں دی یاد باقی سی تے جس دا اظہار پراناں دے پریشان آمیز بیانات متعلقہ آبھیر، گرو بھل، سک، یون یا بالیک تے دوسرے اجنبی ناواں توں ہُندا اے۔ جو خاندان اندھر دے جانشین ہوئے۔ مذکور بالا تمام خاندان صریحاً وڈی حد تک اک دوسرے دے ہمعصر سن نہ اک دوسرے دے بعد برسر حکومت ہوئے۔ مگر انہاں وچوں کوئی وی سلطنت اعلیٰ دا مستحق نہ سی۔ اس پرفتن زمانے دے حالات جو پراناں وچ پائے جاندے نيں، ترتیب و رہتل بظاہر بالکل امکان توں باہر اے۔
کابل و پنجاب دے شاہان کشان
[سودھو]سکےآں توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ خاندان کشان نے پنجاب و کابل اُتے اک عرصہ تک اپنا سکہ جمائے رکھیا سی۔ ایہ امر یقینی اے کہ کابل دے شاہان کشن پنجويں صدی عیسوی تک جدوں کہ سفید ہناں نے بالآخر انہاں نوں مغلوب کيتا خاصے طاقت ور سن ۔ چوتھی صدی عیسوی دے اوائل وچ انہاں دے اک بادشاہ نے اپنی بیٹی شاہ ایران ہرمز دوم توں بیاہی گئی سی تے 360ء وچ جدوں شاہ پور دوم نے آمدہ دے مقام دا محاصرہ کيتا تاں رومی محصور اُتے اسنوں ہندی ہاتھیاں تے سلطنت کشن دی فوج دی بدولت جو اس دے بڈھے بادشاہ گرمبٹیس دے زیر کمان سی نصیب ہوئی۔ ایہ گرمبٹیس اوہ سی جسنوں فوج وچ سب توں زیادہ عزت دتی جاندی سی تے مدد دے لئی سیستان دے سک وی موجود سن ۔
ماتحت سردار
[سودھو]اس گل دا فیصلہ کرنا دشوار اے کہ تیسری صدی عیسوی دے دوران وچ جو بیرونی سردار پنجاب وچ حکمران سن تے جو ٹھوڑی بہت تعریف دے نال بادسودیو اول دے توں سکے مضروب کرائے سن کتھے تک کشان نال تعلق رکھدے سن تے کتھے تک اوہ ہور ایشیائی اقوام توں سن ۔ اس قسم دے تمام سکےآں وچ عبارتاں وچ جو ذرا تبدیل شدہ یونانی طرز تعمیر وچ لکھی ہوئی نيں۔ کنشک بادسو (دیو) کشن شہنشاہ دا ناں تاں محفوظ اے۔ مگر ہندی حروف وچ جو ناں لکھیا ہويا اے، اوہ چینی لفظاں دی طرح اک ہی حرکت دا لفظ اے۔ مثلاً بھ ک وی وغیرہ۔ گمان غالب اے کہ ایہ وسط ایشیا دے مختلف اقوام دے سرداراں دے ناں نيں۔ جنہاں نے برصغیر اُتے حملہ کيتا تے کشن یا کابل دے شاہی فرمان رواواں نوں اپنا حاکم اعلیٰ ہونا قبول کر ليا۔ اک سکے اُتے اک رخ کشن سکےآں توں ذرا تبدیل شدہ اے تے جس اُتے برصغیر دے براہمی حروف وچ پاسن نُ شیلد دے ناں پائے جاندے نيں۔ اس دی دوسری طرف اگ دی قربان گاہ دی ایسی تصویر اے جو قدیم ترین ساسانی بادشاہاں دے سکےآں اُتے پائی جاندی اے۔ اس طرح ایہ گل صاف ہوجاندی اے کہ کسی نہ کسی طرح تیسری صدی وچ پنجاب دا براہ راست تعلق ایران توں قائم ہوئے گیا سی۔ ایہ گل یقینی اے کہ کشن بادشاہاں دے سکے صریحاً ساسانی سکےآں نال تعلق رکھدے سن ۔ تیسری صدی تے چوتھی صدی عیسوی دے اوئل وچ کشن تے اندھر خانداناں دے نیست و نابود دے نیڑے جِنّا زمانہ گزریا اوہ تریخ ہند دا تاریک زمانہ اے۔
پروفیسر مقبول بیگ درخشانی ایران دی تریخ جلد اول وچ لکھدے نيں، ساسانیاں دے دور وچ صوبہ خراسان دا حکمران ہمیشہ کوئی شہزادہ ہُندا سی تے اوہ شاہ کوشان کہلاندا سی۔.مثلاََ شاپور اول دے بھائی پیروزPeiruz نے اپنا لقب کوشان بزرگElder of Kashan رکھیا سی، جدوں کہ اس دے بیٹے ہرمز نوں شہنشاہ نے کوشان بزرگ دا خطاب دتا سی، بہرام دوم دے زمانے وچ اس دا بھائی ہرمز حکمران مقرر ہويا، اس نے بغاوت کردتی سی تے ساکا اقوام تے دوسرے قبیلے دی مدد توں مشرق وچ اک آزاد سلطنت قائم کر نے دی کوشش کيتی سی، جس نوں بہرام دوم نے ناکام بنادتا۔
یوچی خورد (Yuechi Miner)
[سودھو]چوتھی صدی دی نصف دہائی دے بعد یوچیاں دی اوہ شاخ جو تبت وچ آباد ہوئے گئی سی، انہاں اُتے مشرق دی جانب توں منگولی ترکاں نے حملے شروع کر دتے تے انہاں نوں تبت توں نکل نے اُتے مجبور کر دتا۔ چنانچہ اوہ باختریہ آ گئے۔ انہاں دے نال انہاں دی ہی نسل نال تعلق رکھنے والے دوسرے قبیلے دی جمیت وی سی جنہاں وچ ہن وی شامل سن ۔ اگرچہ شاپور رومیاں دے مقابلے اُتے سرپیکار سی، اُتے اوہ لشکر لے کے انہاں قبیلے دے مقابلے اُتے آیا مگر صلح اُتے مجبور ہوئے گیا تے نئيں باختریہ وچ اس شرط اُتے آباد ہونے دی اجازت دتی کہ اوہ رومیاں دے مقابلے وچ مدد دین گے۔ یوچی خورد دے بادشاہ کیدار (Kidara) نے جلد ہی فتوحات دے دائرہ نوں کوہستان ہندوکش دے جنوب تک ودھیا کر کابل، غزنین، سوات و پشاور نوں اپنی مملکت وچ شامل کے لیا۔ بعد وچ کیدار نے آزادی دا حق منوانے دی کوشش کيتی، تاں جلد ہی ایرانی فرمانروا شاپور نال جنگ کيتی نوبت آگئی تے ہويا وی ایہی کیدار تے شاپور توں تصادم وچ دوسرے اسيں نسلی قبیلے نے شاپور دا نال دتا تے کیدار مملکت چھن گئی تے اوہ ماریا گیا۔
==ماخذات==* افغان۔ معارف اسلامیہ * ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی * ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم * ویسنٹ اے سمتھ۔ قدیم تریخ ہند * پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ ایران دی تریخ، جلد اول
حوالے
[سودھو]- ↑ "The Rabatak inscription claims that in the year 1 Kanishka I's authority was proclaimed in India, in all the satrapies and in different cities like Koonadeano (Kundina), Ozeno (اوجین), Kozambo (Kausambi), Zagedo (Saketa), Palabotro (پاٹلی پتر) and Ziri-Tambo (Janjgir-Champa). These cities lay to the east and south of Mathura, up to which locality Wima had already carried his victorious arm. Therefore they must have been captured or subdued by Kanishka I himself." "Ancient Indian Inscriptions", S. R. Goyal, p. 93. See also the analysis of Sims-Williams and J.Cribb, who had a central role in the decipherment: "A new Bactrian inscription of Kanishka the Great", in "Silk Road Art and Archaeology" No4, 1995–1996. Also Mukherjee B.N. "The Great Kushanan Testament", Indian Museum Bulletin.
- ↑ The Kushans at first retained the یونانی زبان for administrative purposes, but soon began to use Bactrian. The Bactrian Rabatak inscription (discovered in 1993 and deciphered in 2000) records that the Kushan king کنشک (c. 127 AD), discarded Greek (Ionian) as the language of administration and adopted Bactrian ("Arya language"), from Falk (2001): "The yuga of Sphujiddhvaja and the era of the Kuṣâṇas." Harry Falk. Silk Road Art and Archaeology VII, p. 133.
- ↑ The Bactrian Rabatak inscription (discovered in 1993 and deciphered in 2000) records that the Kushan king کنشک (c. 127 AD), discarded Greek (Ionian) as the language of administration and adopted Bactrian ("Arya language"), from Falk (2001): "The yuga of Sphujiddhvaja and the era of the Kuṣâṇas." Harry Falk. Silk Road Art and Archaeology VII, p. 133.
- ↑ André Wink, Al-Hind, the Making of the Indo-Islamic World: The Slavic Kings and the Islamic conquest, 11th-13th centuries, (Oxford University Press, 1997), 57.
- ↑ «Afghanistan: Central Asian and Sassanian Rule, ca. 150 B.C.-700 A.D.». United States: کتب خانہ کانگریس مطالعہ ملکاں. ۱۹۹۷. دریافتشده در ۲۰۱۲-۰۸-۱۶.
- ↑ The Dynasty Arts of the Kushans, University of California Press, 1967, p. 5
- ↑ http://www.kushan.org/general/other/part1.htm Archived 2015-07-07 at the وے بیک مشین and Si-Yu-Ki, Buddhist Records of the Western World, (Tr. Samuel Beal: Travels of Fa-Hian, The Mission of Sung-Yun and Hwei-S?ng, Books 1–5), Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd. London. 1906 and Hill (2009), pp. 29, 318–350
- مضامین جنہاں وچ xbc بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ قدیم یونانی بولی دا متن شامل اے
- خانہ معلومات ملک وچ غیر متعین پیرامیٹر استعمال کرنے والے صفحات
- مضامین جنہاں وچ سنسکرت بولی دا متن شامل اے
- مضامین جن میں چینی زبان کا متن شامل ہے
- 30ء دی دہائی وچ قائم ہونے والے ملکاں تے علاقے
- 375ء دی تحلیلات
- افغانستان دی قدیم تریخ
- افغانستان وچ بدھ مت
- ایرانی سلطنتاں
- ایشیا دی سابقہ بادشاہتاں
- ایشیا دی سابقہ سلطنتاں
- ایشیا دے سابقہ ملکاں
- بدھ مت دی تریخ
- بھارت دی سلطنتاں تے مملکتاں
- بھارت وچ بدھ مت
- پاکستان دی قدیم تریخ
- پاکستان وچ بدھ مت
- افغانستان دی تریخ
- افغانستان دی تریخ اسلام تاں پہلے
- پاکستان دی تریخ
- تاجکستان دی تریخ
- تریخ جنوبی ایشیا
- تریخ کشان سلطنت
- تریخ وسطی ایشیا
- سابقہ سلطنتاں
- لسٹ شاہان
- قدیم اقوام
- قدیم ہندوستان
- کشان سلطنت
- وسط ایشیا
- یوریشیائی خانہ بدوش
- ہندوستان وچ پہلی صدی دیاں تاسیساں
- ہندوستانی شاہی سلاسل
- کامنز گٹھ جس دا ربط ویکی ڈیٹا اُتے اے
- قدیم ایرانی اقوام
- سلطنتاں
- وڈیاں سلطنتاں
- ایشیا دیاں سلطنتاں
- ترکستان
- ہندستان دی تریخ
- تریخ ہندستان
- چین
- چین دی تریخ
- پاکستان
- افغانستان
- سابق سلطنتاں
- تریخ
- ایشیا دی تریخ
- ہندستان