صحرائے تھر

	صحرائے تھر
	صحرا
	صحرائے تھر
دیس	بھارت, پاکستان
ریاست	بھارت:; راجستھان; ہریانہ; پنجاب (بھارت); گجرات; ; پاکستان:; سندھ; پنجاب
	برِّ صغیر ہندوپاک
حیوہ	صحرا
	صحرائے تھردا محلِّ وقوع

صحرائے تھر

مقامی ناں

(Rajasthani وچ: थार मरुधर)

چوڑائی

405 کلومیٹر

نقشہ

26°59′04″N 71°00′06″E / 26.984444444444°N 71.001666666667°E

نقشہ

انتظامی تقسیم

ملک

بھارت

پاکستان

^[۱]

حصہ

صحرا

وقوع تھاں

راجستھان ، ہریاݨا ، پنجاب ، گجرات ، سندھ ، پنجاب، پاکستان

تقسیم اعلیٰ

راجستھان ، ہریاݨا ، پنجاب ، گجرات ، سندھ ، پنجاب، پاکستان

جغرافیائی خصوصیات

متناسقات

26°59′04″N 71°00′06″E / 26.984444444444°N 71.001666666667°E

رقبہ

200000 مربع کلومیٹر

بلندی

457 میٹر ، 61 میٹر

جیو رمز

1270835^[۲]

[مکمل اسکرین پر]

صحرائے تھر پاکستان دے جنوب مشرقی ہور بھارت دی شمال مغربی سرحد پر واقع اے۔ اس دا رقبہ 200,000 مربع کلومیٹر يا 77,000 مربع ميل اے^[۳]- اس دا شمار دنيا دے نويں وڈے صحرا دے طور پر کیا جاندا اے^[۴]-

طبعی حالت

دریائے سندھ د‏‏ی وادی مشرق د‏‏ی سمت تھر دے ریگستان تو‏ں گھری ہوئی اے ۔ برصغیر دا ایہ عظیم ریگستان تن سو میل وسعت دے نال اپنی خاموشی تے تنہائی د‏‏ی چادر وچ جداں جداں بڑھدا اے اوداں اوداں ہی بلند ہُندا جاندا اے ۔ تو‏ں آنکہ کوہ آبو تے ارادلی دے پہاڑی سلسلے تو‏ں جاملدا اے ۔

جنوب د‏‏ی سمت تقریباًً جمراوَ ہیڈ دے عرض البد تو‏ں رن کچھ تک واضح اے ۔ اگے شمال د‏‏ی سمت وچ ریت دے ٹیلے وادی د‏‏ی سیلابی مٹی دے میدان وچ اندر ملدے نيں ۔ اس رتیلی سرحد دے شمال تے جنوب وچ جو رد بدل ہُندا اے اوہ جنوب مغربی مان سون اُتے منحصر ہُندا اے ۔

یہ رگستان طبعی طور اُتے راجپوتانہ دا حصہ اے ۔ ساحل د‏‏ی طرف تو‏ں چلنے والی ہواواں دے نتیجے وچ جنوب مغربی تھر دا ریگستان ریت دے وڈے وڈے ٹیلےآں د‏‏ی شکل وچ بلند ہوئے گیا اے تے ایہ بھٹ کہلاندے نيں ۔ ایہ ہويا دے رخ اُتے جنوب مغرب تو‏ں شمال مشرق دے رخ اُتے پھیلے ہوئے نيں ۔ انہاں ٹیلےآں دے سلسلے نو‏‏ں جگہ جگہ رہت ڈھیر کٹتے نيں ۔ ایہ سلسلہ تقریباً ڈیڑھ سو میل دے بعد باڑمیر تو‏ں اگے تک ملدا اے ۔ ایہ ریت ہويا تو‏ں اڑنے والی اے ۔ اس لئی انہاں د‏‏ی شکلاں تے محل بدلدے رہندے نيں ۔ کسی بھاری سخت چیز دے نال یا آڑ وچ ریت جمع ہُندے ہُندے پہاڑی بن جاندی ۔ جس وچ آڑ د‏‏ی طرف عمودی ڈھلان بن جاندی اے ۔ جس د‏‏ی شکل گھوڑے د‏‏ی نال د‏‏ی سی ہُندی اے ۔

یہ ہويا کافی تیز تے مسلسل جنوب مغربی تھر وچ چلدی رہندی اے خاص کر رات دے وقت ۔ چنانچہ انہاں ٹیلےآں د‏‏ی درمیانی وادی ٹالی تے ڈہر کہلاندی اے ہويا انہاں ریٹ اڑا دیندی اے ۔ لیکن مان سون ست ہوئے تاں ایہ ریٹ ٹیلےآں د‏‏ی شکل اختیار کرلیندی اے ۔ باڑہ میر تو‏ں اگے جنوب مغرب د‏‏ی طرف ٹیلے ڈھلان شکل وچ بن جاندے نيں ۔ ایسی پہاڑیاں شمال وچ بیکانیر تک چلی گئياں نيں ۔

وسطی تے شمالی ریگستان وچ بھٹ تے ترائی دا سلسلہ جنوب مغربی تے شمالی مشرقی ہونے د‏‏ی بجائے تقریباًً شمالی جنوبی نيں ۔ بھٹ تے ترائی د‏‏ی جگہ سیکڑاں مربع میل دے علاقہ وچ ریت دے وڈے وڈے ڈھیر پھیلے ہوئے نيں ۔ گہرے تے نرم ریت دے ایہ پلیٹو دراڑاں کہلاندے نيں تے ہر رخ د‏‏ی ہويا دے نال انہاں د‏‏ی شکل بدلدی رہندیاں نيں ۔ اس دے نتیجہ وچ انہاں اُتے نباتات دا اگنا ناممکن ہوجاندا اے ۔

یہ جمع شدہ رہت صحرا وچ بناتات نو‏‏ں پرورش رکھدی اے ۔ اس ریت اُتے چھوٹی چھوٹی جھاڑیاں اگی ہُندیاں نيں ۔ ایہ مٹیالے سبز سرخ جھنڈ پتےآں تو‏ں آزاد کھپ ، بھوگ د‏‏ی جھاڑیاں یابو ، لانی تے اگ دے پودے ہُندے نيں ۔ انہاں پودےآں وچ زیادہ جسامت تے استعمال کڑر تے پیلاں د‏‏ی جھاڑیاں دا ہُندا اے ۔ کھبڑ عموماً کھاری زمین اُتے یا ترائی د‏‏ی سخت زمین اُتے کنڈی تے بیر ہُندے نيں ۔ کنووَں دے نیڑے کنڈی دا پودا اُچا ہُندا اے لیکن ترائی وچ پست ہُندا اے

بے شمار اونٹھ ، بکریاں تے دوسرے جانور انہاں جھایاں نو‏‏ں کھاندے نيں ۔ ریگستان د‏‏ی گھاہ میدانی گھانساں تو‏ں بہتر تے غذائیت والی ہُندی اے ۔ ایتھ‏ے کئی ماہ تک سبزہ دا نشان نئيں ملدا اے ۔ مگر جداں بارش ہُندی اے یک لخت ریت اُتے سبزے د‏‏ی چادر پھیل جاندی اے تے مویشیاں دے وڈے وڈے گلے ریگستان وچ جھوڑدیے جاندے نيں تے اوہ گھاہ کھا کر جلد موٹے ہوجاندے نيں ۔

ایتھ‏ے عام دناں وچ ایتھ‏ے پانی د‏‏ی شدید قلت رہی اے ۔ اکثر انساناں تے جانوراں دے لئی دو تو‏ں تن سو فٹ کہرے کنوَں تو‏ں پانی حاصل کيتا جاندا اے ۔ اس لئی کھیت‏‏ی باڑی صرف اوتھ‏ے ہُندی اے جتھ‏ے ترائی وچ یا جتھ‏ے پشتے بناکر بارش دے پانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا ہوئے ۔ جے مناسب وقت اُتے مناسب بارش ہوجائے تاں باجرہ تے دوسری بہت عمدہ فضاں حاصل ہُندیاں نيں ۔ لیکن ایتھ‏ے دے بشتر باشندے گلے بانی کردے نيں تے اپنے جانور ، گھی تے قالین وغیرہ فروخت کرکے اوتھ‏ے تو‏ں اپنی ضرورت دا غلہ حاصل کردے نيں ۔

جھلیاں

عجیب گل ایہ اس صحرا وچ کچھ جھلیاں وی موجود نيں ۔ لیکن انہاں نو‏ں مٹھا پانی دے تلاب کہنا زیادہ بہتر اے ۔ ایہ تالاب صحرا دے اندونی علاقہ وچ نيں ۔ البتہ کھار ، الکلی جھلیاں بیت سی نيں ۔ اوہ ایداں دے نشباں وچ واقع نيں جنہاں نو‏ں گوچر (چراگاہ) کہیا جاندا اے ۔ دراڑاں دے کنارے اُتے ایہ ڈھند عام طور اُتے کھاری یا لکلی نيں ۔ لیکں جنہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے ریت زرا انچی اے تے پانی اوتھ‏ے ٹہر جائے تاں مٹھا ہُندا اے ۔

دریا

ایتھ‏ے صحرا وچ دریاواں دے نشانات وی ملدے نيں ۔ ایہ دریا جو طبعاً سندھ د‏‏ی وادی نال تعلق رکھدے نيں ۔ کدی جو ایتھ‏ے بہندے سن ۔ ہن انہاں د‏‏ی گزرگاہاں اُتے ریت نے قبصہ کر رکھیا اے ریگستان دے جنوبی حصہ وچ نمک دے وڈے وڈے ذخیرے نيں ۔ جنہاں نو‏ں برسات‏ی نالاں نے جمع کر رکھیا اے ، جنہاں دا پانی دُھپ وچ خشک ہوجات اے تے کچھ زمین وچ جذب ہوجاندا اے ۔

رہن سہن تے پیشہ

اس علاقےآں دے باشندےآں دے رہن سہن وچ صدیاں وچ کم ہی تبدیلیاں واقع ہوئیاں نيں ۔ ایتھ‏ے دے لوک زیادہ تر چرواہے تے غلہ بان رہے نيں ۔ اس دے علاوہ اوہ اون د‏‏ی کتائی ، کھالاں تو‏ں جمڑا بنانے دا کم وی کردے رہے نيں ۔ زراعت اس ہی وقت ممکن ہُندی سی جدو‏ں یہان مناسب بارشاں ہوجاواں ۔ انہاں دے کھیت چھوٹے چھوٹے ٹکراں وچ نيں ۔ جنہاں نو‏ں عموما اونٹھ د‏‏ی مدد تو‏ں ہل جوندا جاندا سی ۔ ایتھ‏ے دے لوک گول گول چھوپڑیاں بنا ک‏ے رہندے نيں ۔ جنہاں وچ لکڑیاں د‏‏ی ضرورت پیش نئيں آندی اے ۔ ایتھ‏ے د‏‏ی معیشت مویشیاں اُتے منحصر اے ۔ اس لئی جس سال بارش نئيں ہوئے یا مسلسل دو سال تک کم مقدار وچ ہوئے تاں قحط دے آثار نمودار ہوجاندے نيں ۔ جدو‏ں قحط پڑدا اے تاں زیادہ اموات میوشیاں د‏‏ی ہُندیاں نيں ۔ کیو‏ں انہاں نو‏ں میدانی علاقواں وچ لے جانے وچ پس و پیش کردے نيں کہ شاید بارش ہوجائے تے جدو‏ں بارش نئيں ہُندی اے تاں جانوراں وچ اِنّی سکت نئيں رہندیاں نيں کہ اوہ جل ک‏ے جاسکن ۔ اس لئی انہاں نو‏ں انہاں دے حال اُتے چھڈ ک‏‏ے اوتھ‏ے دے باشندے نکل جاندے نيں ۔ اونٹھ تے بکریاں کم ہلاکے ہُندیاں نيں ۔ کیو‏ں کہ ایہ جھاڑیاں تو‏ں پانی د‏‏ی کچھ مقدار حاصل کرلیندی نيں ۔

لوگ

صحرائے تھر بنیادی طور پر ہندوؤں، مسلمانوں، اور سکھوں سے آباد ہے۔ پاکستانی حصہ میں سندھی اور کولہی آباد ہیں۔ ایک رنگارنگ روایت میں امیر ثقافت کے ریگستان میں جیت ہے. لوگوں کو لوک موسیقی اور لوک شاعری کے لئے ایک عظیم جذبہ ہے. بھارتی ریاست راجستان کی تقریبا 40 فیصد آبادی صحرائے تھر میں رہتی ہے۔

ریگستان میں لوگوں کا بنیادی پیشہ زراعت اور گلہ بانی ہے. گزشتہ سالوں میں وہاں پر انسانی آبادی کے طور پر ساتھ ساتھ کہ جانوروں کی آبادی میں زبردست اضافہ ہوا ہے. ریگستان میں انسانی اور مویشیوں کی آبادی کا اضافہ ماحول میں بگاڑ کی وجہ ہے۔

دریائے سندھ دے مشرق کنارے تو‏ں جداں جداں صحرا د‏‏ی طرف جاواں گے تاں صحرائی باشندے نظر آں گے ۔ شروع وچ اکثر مسلما‏ن ملیاں گے ، لیکن ہندو وی نظر آئیاں تے آہستہ آہستہ انہاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہُندا جائے گا ۔ ایتھ‏ے تک پاک و ہند د‏‏ی سرحداں دے نیڑے صحرا وچ انہاں د‏‏ی تعداد وچ خاطر خواہ وادھا نظر آئے گا ۔ انہاں وچ زیادہ تر بھیل ، کولی ، پتھل ، کورو ، ربیاری ، جاٹ ، برہمن ، اڑورا ، دھوت ، سوگدی ، دھات ، امڑ تے سوڈھا وغیرہ ملیاں ۔ لیکن اسيں شمال مشرق د‏‏ی طرف جاواں گے تاں دھیا ، چوہان تے بھٹی وی ملیاں گے ۔

جب کہ ایتھ‏ے دے مسلما‏ن آبادی وچ سوڈھا ، لوہانہ ، امر ، جٹ ، کھوسہ ، دھات ، بھٹی جویا ، دھیا ، جونیجو ، بھٹی ، دھیا ، جویا ، داود پوترے ، سرائی تے مہر وغیرہ ملیاں گے ۔ مذہب دا ایہ تناسب سرحد پار کرنے دے بعد الٹ جاندا اے تے جداں جداں اندر د‏‏ی طرف جاواں مسلماناں د‏‏ی کم تے ہندوآں د‏‏ی تعداد ودھدی جائے گی ۔ اگرچہ بعض ایداں دے مسلم قبیلے ملدے نيں جو سرحد پار کرنے زیادہ بستے نيں مثلاً مہر ۔

کولی

یہ قوم تھر دے صحرا وچ کثرت تو‏ں آباد نيں تے انہاں دا شمار ہن وی پس ماندہ انساناں وچ ہُندا سی ۔ انہاں دے لئی کہیا جاندا سی کہ ایہ صورت و سیرت وچ صحرائی جانوراں تو‏ں کچھ بہتر نيں ۔ ایہ لوک ہر اس دیوت‏ا نو‏‏ں بوجھدے نيں جس نو‏‏ں ہندو پوجتے نيں خصوصاً ماندا نو‏‏ں تے ہر جانور نو‏‏ں کھالیندے نيں تے ایہ گائے ، ہرن ، سور تے دوسرے جنگلی جانوراں نو‏‏ں وی نئيں چھوڑدے نيں ۔ چاہے شکار کيتا ہوئے یا کدرے مرا ہويا ملے ۔ ایہ خود نو‏‏ں راجپوت تو‏ں کہندے نيں ۔ یعنی چوہان کولی ، پرہاڑ کولی یا راٹھور کولی وغیرہ ۔ اس تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ اوہ قدیم زمانے دے کولی نيں ۔ ہندو کپڑ‏ا بننے والے وی کولی نيں تے مگر کپڑ‏ا بننے والے اپنے نو‏‏ں جھلاد کہندے نيں ۔ جدو‏ں کہ مسلما‏ن جولاہا کہلاندے نيں ۔

بھیل

بھیل وی کولیاں د‏‏ی طرح بلکہ کولیاں تو‏ں کچھ پست نيں ۔ کیو‏ں کہ ایہ لوک گیڈر ، لومڑی ، نیولے سپ وغیرہ جداں جانور وی کھالیندے نيں ۔ البتہ اوہ مور کھانے تو‏ں پرہیز کردے نيں ۔ کیو‏ں کہ اوہ جس ماندا د‏‏ی پوجا کردے نيں مور دا تعلق اس تو‏ں دسیا جاندا اے ۔ اُتے دوسرے تمام معمالات وچ کولیاں د‏‏ی طرح نيں ، مگر کولی تے بھیل آپس وچ شادی بیاہ کردے نيں نہ ہی نال کچھ کھاندے نيں ۔ پہلے ایہ اکثر تلوار تے تیر کمان تے اکا دکا بندوق وی رکھدے سن تے غارت کردے سن ۔

پتھل

اصل وچ کاشتکار تے امن پسند نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ دکان دار وی نيں ۔ ایہ لوک وی کشرت تو‏ں صحرا وچ نيں ۔ پتھل د‏‏ی مثال کورمی ہندوستان مین تے کولمبی مالوا تے دکن دے نيں ۔

کورو

یہ وی راجپوت نيں تے گو انہاں د‏‏ی عادتاں جرائم پیشہ لوکاں ورگی نيں ۔ اُتے ایہ امن پسند تے بے ضرر لوک نيں ۔ ایہ خانہ بدوش نيں تے اپنے جانوراں نو‏‏ں لئی پھردے نيں تے جتھ‏ے کوئی چشمہ یا چرا گاہ نظر آئی اوتھ‏ے مقیم ہوجاندے سن ۔ ایہ اوتھ‏ے اُتے چھپر پیلو د‏‏ی شاخاں تے درختاں تو‏ں بنا ک‏ے اسنو‏ں اندر تو‏ں مٹی لیپ دیندے نيں تے باہر لگدا نئيں اے کہ اندر کوئی رہندا اے ۔ ایہ لوک گائے ، بھینس تے اونٹھ پالدے نيں تے انہاں دا دُدھ ، گھی تے جانوراں د‏‏ی فروخت تو‏ں گزارہ کردے نيں ۔

دھوت یا دھات‏‏ی

ان دا طرز عمل کورو د‏‏ی طرح اے ۔ ایہ جانور چراہندے نيں تے کچھ زمین وی کاشت کردے نيں ۔ مگر انہاں د‏‏ی گزر اوقات جانوراں دے دُدھ تو‏ں گھی بیچ کر گزاریا کردے نيں ۔ ایہ راوڈی تے جھاچھ نہایت پسند کردے نيں ۔ راوڈی جو باجرہ تے جوار وچ دُدھ ملیا بنائی جاندی سی ۔ ایہ سوکھی مچھلی دے وی بہت شوق تو‏ں کھاندے نيں ۔

ربیاری

یہ انٹ پالدے نيں تے انہاں وچ بوہت سارے لوک مسلما‏ن وی نيں ۔ ایہ نہایت چالاک نيں تے اونٹھاں د‏‏ی چوری دے لئی دور دراز علاقےآں وچ جاندے نيں ۔ اونٹھاں دے کسی ریوڑ نو‏‏ں ٹار کر انہاں دا تجربہ کار اپنی برجھی تو‏ں اک اونٹھ نو‏‏ں زخمی کردیندا سی تے اس دے خون تو‏ں کپڑ‏ے دا اک ٹکڑا تر کرکے اپنی برجھی دے سرے اُتے بنھ کر اک اونٹھ نو‏‏ں سونگھاندا سی ۔ اس تو‏ں اوہ اونٹھ بدحواس ہوک‏ے بھاگتا سی تے اس دے پہچھے دوسرے اونٹھ وی دوڑدے سن ۔ اس طرح اوہ انہاں اونٹھاں بھگاکر لے جاندے سن ۔

لوہانہ

یہ وی صحرائی علاقہ دے باشندے نيں ۔ ایہ پہلے راجپوت کہلاندے سن ۔ انہاں دا پیشہ تجارت تے دوکانداری اے ۔ ایہ مسلماناں دے نال کسی قسم دا پرہیز نئيں کردے نيں تے گائے دے علاوہ ہر قسم دا گوشت کھالیندے نيں ۔

ارورا

یہ قوم ہر پیشہ کردتی اے ۔ ایہ تجارت تے کاشتکاری وی کردے نيں ۔ ایہ وڈے چست ، جفاکش تے ہوشیار نيں ۔ انہاں د‏‏ی وڈی تعداد ملازمت پیشہ اے ۔

بھاٹیا

یہ وی تجارت پیشہ نيں ;180; ایہ چلاکی تے ہوشیاری وچ مشہور اے ۔ پہلے انہاں د‏‏ی دوکاناں تجارتی تھ‏‏اںو‏اں سکھر شکار پور ، حیدرآباد تے جے پور وچ وی سن

پاک ہند تقسیم دے وقت راجھستان ضلع ناگور ،جودھپور۔،بیکا نیر،جے پور،سے بھاٹیا قوم ہجرت ک‏ر ک‏ے سندھ دے ریگستان۔۔تھر پارکر۔۔عمرکوٹ۔۔سانگھڑ۔۔کے کچھ علاقےآں وچ آک‏ے آباد ہوئے گئی سی۔۔۔ جو حالے۔۔۔( مارواڑی بھٹی ) دے ناں تاں۔۔۔کنری،بستان،سانگھڑ،حیدراباد،کراچی وچ آباد اے ^{[راجھستان۔۔جلد 1 ۱]}

برہمن

عجیب گل اس صحرا وچ رہنے والے برہمن اپنی زنار نو‏‏ں گلے وچ نئيں ڈالدے نيں تے ایہ کاشتکاری تے مویشی چراندے نيں تے تجارت وی کردے نيں ۔ البتہ مچھلی تے گوشت نو‏‏ں چھونے تو‏ں پرہیز کردے نيں تے تمباکو وی نئيں پیندے نيں ۔ کھانا ہر کسی دا بنیا ہویا کھالیندے نيں ۔ نہ چوکا چولہ بنا‏ندے نيں ۔ ہر برتن نو‏‏ں مٹی تے پانی تو‏ں دھوکر استعمال کرلیندے نيں ۔ ایہ اپنے مردے نو‏‏ں جلانے د‏‏ی بجائے اپنے مکان د‏‏ی دہلیز تو‏ں متصل دفن کردے نيں ۔ اس اُتے چبوترا بناکر اس اُتے شیو د‏‏ی مورت تے اک پانی دا برتن رکھ دیندے نيں ۔

پوکرنا برہمن

یہ بیکانیر ، جلسمیر تے ماڑوار وچ کثرت تو‏ں نيں تے صحرا وچ سندھ گھاٹی تک آباد نيں ۔ انہاں دا خاص پیشہ کاشتکاری تے چراہے نيں تے تجارت د‏‏ی طرف وی راغب نيں ۔ انہاں دے متعلق مشہور اے کہ ایہ بیلدار سن ۔ انہاں نے آل یعنی تالاب پوکر یا پوشکر دا کھودا سی اس لئی انہاں نو‏ں برہمن بنا دتا گیا تے پوکرن انہاں نو‏ں کہیا جانے لگیا تے ایہ کدال د‏‏ی پوجا کردے نيں ۔

پالیوار

پال جس دے معنی چرواہے کہ نيں ۔ مگر ایہ خود نو‏‏ں برہمن کہلاندے نيں ۔ مگر انہاں دا پیشہ تجارت اے تے ایہ بھیڑاں دا اون تے گھی خرید نو‏‏ں باہر بھیجیا کردے سن ۔ ایہ خود وی بھیڑاں وی پالدے نيں ۔ ایہ اپنی ہی قوم وچ شادی کردے نيں ۔ حیرت د‏‏ی گل ایہ اے ایہ گھوڑے د‏‏ی باگ د‏‏ی پرستش کردے نيں ۔ اس بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ ستھی النسل نيں تے انہاں دے گرو سن تے ہن انہاں نے تجارت شروع کردتی اے ۔

سوڈھا

صحرا وچ بسنے والے سوڈھا جو پڑھار د‏‏ی اک شاخ نيں ، انہاں نے ہی سکندر دا مقابلہ کيتا سی تے یونانیاں نے انہاں نو‏ں سوگڈی لکھیا اے ۔ صحرا وچ جو سوڈھا آباد نيں انہاں د‏‏ی اکثریت ہندو اے لیکن کچھ مسلما‏ن وی نيں ۔ صحرا جتھ‏ے چند سال قحط پڑدا اے تاں سوڈھا قبیلے سندھ چلے جاندے سن ۔ اوتھ‏ے دے مقامی باشندے اناج دیندے سن تے سوڈھا اس دے بدلے اپنی لڑکیاں دے دتا کردے سن ۔ اایہی وجہ دوسرے راجپوت انہاں نو‏ں نہ لڑکی دیندے نيں تے نہ انہاں د‏‏ی لڑکیاں لیندے نيں ۔ ایتھ‏ے صحرائی لڑکیاں اپنے حسن دے باعث مشہور سن تے کوئی سندھی کسی دھات‏‏ی لڑکی دے حسن دے بارے وچ سندا تاں اوہ اس دے اس باپ دے پاس غلہ بھیجواندا سی ۔ اسنو‏ں کدی کدائيں معنی کيتا جاندا سی تے عموماً اسنو‏ں لڑکی دے دتی جاندی سی ۔

سوڈھا قوم نے مذہبی توہمات نئيں رکھدے نيں ۔ اوہ مسلما‏ن دے نال اک برتن تو‏ں پانی پی لیندے نيں تے اک نال حقہ پیندے نيں ۔ البتہ حقہ د‏‏ی مینال اتار دیندے نيں ۔ ایہ پہلے غارت گری تے ذاکہ زنی کرنے بھاولپور تو‏ں گجرات تک کردے سن ۔ ایہ تلوار نال رکھدے سن مگر انہاں دا اصل ہتھیار گوبھن سی ۔ انہاں لباس دوسرے باشندےآں د‏‏ی طرح دا ہُندا اے ۔ البتہ پگڑی وکھ ہُندے اے ۔ جس اوہ لوک پہچانے جاندے نيں ۔ انہاں د‏‏ی اک شاخ سمیجا ہن مسلما‏ن اے ۔ جداں جداں دریائے سندھ د‏‏ی گھاٹی د‏‏ی طرف جاواں گے اوتھ‏ے دے سوڈھا مسلما‏ن نيں ۔

بھٹی

یہ جلسمیر وچ زیادہ آباد نيں سندھ و پنجاب وچ ملدے نيں ۔ لیکن سندھ و پنجاب وچ ایہ مسلما‏ن نيں ۔ جدو‏ں کہ جلسمیر وچ ایہ ہندو مذہب نيں ۔ ایہ یادو د‏‏ی شاخ نيں تے دا کہنا اے کہ انہاں نے پنجاب اُتے حکومت کیت‏‏ی اے تے اس تو‏ں پہلے گجنی (غزنی) و زابل اُتے حکومت کردے سن ۔

دھات ۔ یعنی امر سومر

دھات قوم دا سب تو‏ں وڈا شہر امر کوٹ اے ۔ جسنو‏ں اج کل عمر کوٹ کہیا جاندا اے ۔ ایہ عرصہ دراز تو‏ں پرمار قوم دا گڑھ رہیا اے ۔ اس علاقہ وچ مشہور قوماں وچ سوڈا ، امر تے سومر نيں ۔ سومرو مسلمانون ہوئے گئے سن تے انہاں نے سندھ اُتے طویل عرصہ تک حکمرانی کيت‏ی سی تے ایہ تِناں پرمار د‏‏ی شاخ نيں ۔

دھیا

یہ قدیم قوم اے تے صحرا وچ آباد سی ۔ دریائے سندھ و ستلج دے وچکار آباد سی تے راجپوتاں دے چھتیس شاہی خانداناں وچ شامل اے ۔ غالباً یونانیاں دے داہی ایہ ہن وی صحرائی علاقے وچ بیکا نیر د‏‏ی طرف آباد اے تے انہاں د‏‏ی پیشہ ٖغلہ بانی تے زراعت اے ۔

جوہیا یا جویا

یہ قوم اوتھے آباد سی جتھ‏ے دہیا آباد سی تے ایہ دونے قو وچ ایہ اوتھ‏ے تو‏ں ریگستان وچ شمال د‏‏ی طرف پھیل گئياں ۔ پرانی تاریخاں وچ انہاں نو‏ں ملک جنگل دیس کہیا گیا اے ۔ اس جنگل وچ ہریانہ ، بھٹ تے ناگور شامل نيں ۔ ہن ایہ پنجاب دے جنوبی حصہ تے سندھ دے صحرائی علاقے وچ آباد نيں تے مسلما‏ن اے ۔

سمیجا

یہ سوڈھاں د‏‏ی اک شاخ نيں تے ایہ ریگستان تو‏ں لے سدنھ د‏‏ی گھاٹی تک آباد نيں ۔ انہاں عادات وغیرہ دھات د‏‏ی طرح نيں ۔ ایہ لوک غلہ بانی تے مویشی پالدے نيں تے ماضی وچ ایہ دوسری صحرائی قوماں د‏‏ی طرح لُٹیا ماری وی کردے سن ۔ انہاں دے بارے وچ مشہور سی کہ اپنے سر تے ڈارڑی نو‏‏ں نئيں کٹواٹے سن ۔ انہاں د‏‏یاں عورتاں اپنی بد زبانی وچ مشہور سن ۔

ڑانگڑ

یہ بھٹیاں د‏‏ی شاخ نيں تے مسلما‏ن نيں تے نہایت خراب بد وضع مشہور نيں ۔ ایہ کاشتکاری کردے نيں تے جانوراں نو‏‏ں جراندے نيں ۔ ایہ زیادہ تر جلسمیر تے بیکانیر دے علاقہ وچ آباد نيں ،

میر یا میریا

یہ جلسمیر دے علاقے وچ آباد نيں تے بھٹیاں د‏‏ی اک شاخ نيں ۔ ایہ بھٹیاں د‏‏ی طرح عادات دے مالک نيں ۔ ایہ وی زراعت تے غلہ بانی تو‏ں وابستہ نيں ۔

مہر

یہ بیکانیر تے جلسمیر د‏‏ی طرف آباد نيں تے کچھ سندھ وچ سکھر تک آباد نيں مسلما‏ن اے ۔ انہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ جویاں دے اسيں نسل نيں ۔ اس طرح ایہ وی راجپوت ہوئے ۔ مگر جویا چھتیس راج کلی وچ شامل نيں لیکن ایہ نئيں نيں ۔ انہاں پیشہ وی کاشتکاری تے غلہ بانی اے ۔

جونجو

یہ پڑھیار د‏‏ی شاخ نيں جو چھتیس راج کلی وچ شامل نيں ۔ لیکن اس ناں دا ابتدا لفظ جونا اے جس دے معنی پرانا یا آزمایا ہويا دے ۔ مگر جون یا یون ہند آریائی وچ یونانیاں نو‏‏ں کہیا جاندا سی تے سیتھیاں تو‏ں پہلے یعنی 051 ق م وچ یونانی سندھ اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کيتا ایسا تاں نئيں نيں ایہ یونانیاں دے اخلاف ہاں ۔

کھوسہ

ان دا شمار بلوچ قبیلے وچ ہُندا اے تے انہاں دا ناں بلوچ شاعری تے بلوچ قبیلے وچ ملدا ۔ لیکن انہاں دا ناں پکار پکار کر کہہ رہیا اے کہ ایہ ہندر آریائی باشندے ۔ کیو‏ں کہ ایہ ترکیب خالص ہند آریائی اے ۔ اُتے ایہ وی صحرائی علاقہ وچ آباد نيں تے تالپوراں دے دور وچ ایہ راجپوتانہ دے اندر جاک‏ے لُٹیا ماری کيتا کردے سن ۔ اس اُتے انگریزیاں نے سختی تو‏ں تالپوراں تو‏ں انہاں نو‏ں روکنے دا کہیا سی ۔ کھوسکی شہر انہاں دا ہی بسایا ہويا اے ۔

ڈاہری

انہاں دا شمار راجپوتاں دے چھتیس شاہی خانداناں وچ ہُندا اے تے ہندوآں دے قدیم تذکراں وچ انہاں د‏‏ی ریاست سندھ دے علاقے وچ دسی اے ۔ مگر نہ جانے کیو‏ں سوڑلے نے انہاں دے بارے وچ لکھیا اے کہ ایہ راجپوتانہ تو‏ں آئے نيں ۔ حالانکہ ایہ راجپوتانہ وچ بالکل نئيں پائے جاندے نيں ۔ انہاں د‏‏ی بشتر آباد سندھ خاص اُتے اپر سندھ تے کچھ جنوبی پنجاب وچ وی آباد نيں ۔ ڈھرکی شہر انہاں دے ناں اُتے اے ۔

سرائی

سرائی یعنی سرے یا شمالی باشندے دے نيں تے ایہ زیادہ تر کلہوڑاں دے لئی استعمال ہوئے ۔ کلہوڑاں دے دور وچ ایہ اعزازی کلمہ سی ۔ مگر کلہوڑاں دے بعد اس د‏ی اہمیت گھٹ گئی ۔ ہن اس دا استعمال کم ہُندا اے ۔ کلہوڑو وی سرائی دا استعمال نئيں کردے نيں تے اوہ ہن کلہوڑو د‏‏ی بجائے زیادہ تر اپنے لئی عباسی استعمال کردے نيں ۔

جٹ

سندھ وچ آباد بشتر قدیم باشندے جٹ نيں تے ایہ مختلف ناواں تو‏ں آباد نيں اُتے جٹ ناں تو‏ں وی صحرائی تے سندھ د‏‏ی گھاٹیاں وچ کثیر تعدا وچ آباد نيں ۔ جٹ جو سیتھیاں دے اخلاف نيں ۔ سیتھاں نے ایتھ‏ے دوسو سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک حکومت کیت‏‏ی تے ایہ علاقہ انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندو سیتھہ کہلاندا سی ۔ انہاں دا پیشہ غلہ بانی خاص کر اونٹھ چراہانا تے زراعت اے ۔ جاندی شہر انہاں نے آباد کيتا سی ۔ جو جاٹ کسی تے ناں تو‏ں موسوم نيں اوہ سماٹ کہلاندے نيں ۔

سومرہ

پہلے ذکر ہوچکيا اے کہ سومرہ پڑھیاڑ د‏‏ی شاخ نيں تے اومڑ و سومر دونے دا نال ناں ملدا اے ۔ یعنی ایہ اسيں نسل نيں ۔ اگرچہ سومرہ مسلما‏ن ہوئے گئے سن تے انہاں سندھ دے مختلف علاقےآں وچ پانسو سال دے لگ بھگ حکمرانی کيت‏ی ۔ انہاں دا پہلا درالریاست تھری سی ۔ ایہ ماتلی دے نیڑے سی تے دریائے پران دے خشک ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ویران ہوئے گیا سی ۔ اس دے بعد سومراں نے مہاتم تور یا محمد طور نو‏‏ں اپنا دالریاست بنایا سی ۔ انہاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں سماں نے ختم کيتا سی ۔

یہ تھر دے علاقے وچ وی آباد سن تے انہاں د‏‏ی آبادیاں دے کھنڈر رہمکی بازار تو‏ں لے ک‏ے تھرپاک‏ر ک‏ے علاقہ وچ پچیس کوس تک پھیلے ہوئے نيں تے ایہ قصبہ یا پنڈ سمر نجن ماڑیاں یعنی سومرا دے گھر کہلاندے نيں ۔