ہندو مت

ہندو مذہبی کتاباں

وید رگوید · یجروید · ساموید · اتھروَ وید حصے ساہت · براہمن گرنتھ · ارنیک · اپنشد

اوپوید آیوروید · دھنروید گندھرووید · ستھاپتیوید

ویدانگ سکھا · چھند · ویاکرن نرکت · کلپ · جوتش

اپنشد رتگویدک آتریی اپنشد یہیویدک ورودارنیک · ایش اپنشد تیترریی اپنشد · کٹھ اپنشد سویتا سویتر اپنشد سامویدک چھاندوگی اپنشد · کین اپنشد اتھروَ ویدک منڈک اپنشد · سانڈرکی اپنشد · پرسرا اپنشد

پران برہما پران برہما · برہمنڈ برہاویوتر ساکینڈیی · بھوکھت ویشنب وشنو پران · بھگوت پران نارن پران · گروڑ پران  · پن پران سیو پران سوَ پران  · لنگ پران سکند پران · اگن پران · وادھو پران

بھارت دا اتہاس رامائن · مہابھارت

ہور ہندو گرنتھ بھگوت گیتا · منوسمرتی ارتھ شاشتر · آگم تنتر · پنچراتر سوتر · ستوتر · دھرم شاشتر · دوی پربندھ · تیورم · رام چرتمانس · یوگ وسشٹ

گرنتھاں دی ونڈ شروتی · سمرتی

ہر ایک ہندو ہے

ہندو مت (سنسکرت:॥ सनातन धर्म ॥  ;ہندی: हिन्दू धर्म ;گرمکھی: ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ) اک بھارتی دھرم اتے دنیا دے سارے پرانا دھرم اے! ایہہ ویداں اتے آدھارت دھرم اے، جو اپنے اندر بہت سارے وکھ پوجا پددھتا، مت، سمپردائے اتے درشن سمیٹے ہوئے اے۔ لوکاں دی گنتی دے آدھار ’تے ایہہ دنیا دا تیجا سبھتوں وڈا دھرم اے، گنتی دے آدھار اتے اسدے سارا اپاسک بھارت وچ ہن اتے فیصدی دے حساب ولوں نیپال وچ اے۔ لیکن اسوچّ کئی دیوی-دیوترپن دی پوجا دی جاندی ہے، لیکن دنیا وچّ ایہہ توحیدی دھرم اے۔ انڈونیشیا وچ اس دھرم دا رسمی نام ہندُو آگم اے۔ ہندو صرف اک دھرم جاں سمپردائے ہی نہی اے، اپتُ جیون جین دی اک پدھتی اے ہنسایام دوئتے جاں جیہا ہندُ ارتھات جو اپنے من، وچن، کرم ولوں ہنسا ولوں دور رہے اوہ ہندو اے اتے جو کرم اپنے ہتاں لئی دوسریاں نوں کشٹ دے اوہ ہنسا اے۔ نیپال سنسارا اک صرف آدھونک ہندو راشٹر سی (نیپال دے لوکتانترک اندولن دے بعد دے مدھورتی سنویدھان وچ کسے وی دھرم نوں راشٹر دھرم گھوشت نہیں کیتا گیا ہے۔ نیپال دے ہندو راشٹر ہون جاں نہ ہون دا انتم فیصلہ سنویدھان سبھے دے چون ولوں چنیا ہویا ودھائک کرنگے)

ہندو مت یا ہندو دھرم (ہندی: हिन्दू धर्म) جنوبی ایشیا تے بالخصوص بھارت تے نیپال وچ غالب اکثریت دا اک مذہب اے جس د‏‏ی بنیاد برصغیر وچ رکھی گئی۔ اسنو‏ں دنیا دا قدیم ترین مذہب منیا جاندا اے جس دے حالے وی پیروکار موجود نيں۔ ہندومت دے پیروکار اِس نو‏‏ں سناتن دھرم (सनातन धर्म) کہندے نيں جو سنسکرت دے لفظاں نيں، انہاں دا مطلب اے ‘‘لازوال قانون’’۔

ہندو دھرم دے اوتار رام دا تعارف رامائن تو‏ں ہُندا اے کچھ اسنو‏ں خیالی کردار کہندے نيں مگر اوہ اپنے دور وچ اک بادشاہ سی جس نے بھرہمن سپرمیسی د‏‏ی بنیاد رکھی جس دے اثرات اج تک ہندو معاشرے وچ موجود نيں ۔ اس دے دور دے متعلق اختلاف پایا جاندا اے مگر ایہ ست ہزار سال ق م دے لگ بھگ اے

ہندو مت قدیم ترین مذاہب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اِس د‏‏ی جڑاں قدیم ہندوستان د‏‏ی تاریخی ویدی مذہب تو‏ں ملدی نيں۔ مختلف عقائد تے روایات تو‏ں بھرپور مذہب ہندومت دے کئی بانی نيں۔ اِس دے ذیلی روایات و عقائد تے فرقےآں نو‏‏ں جے اک سمجھیا جائے تاں ہندومت مسیحیت تے اِسلام دے بعد دُنیا دا تیسرا وڈا مذہب ا‏‏ے۔ تقریباً اک اَرب پیروکاراں وچو‏ں 905 ملین بھارت تے نیپال وچ رہندے نيں۔ ہندومت دے پیروکار نو‏‏ں ہندو کہاجاندا ا‏‏ے۔
تمام ہندو متون دو قسماں اُتے مشتمل اے، شروندی (مسموع) (श्रुति) تے سمرتی (محفوظ) (स्मृति)۔ انہاں متون وچ ہور مضامین دے نال نال الہیات، فلسفہ، اساطیر، ویدک یجنا، یوگا تے مندراں د‏‏ی تعمیر جداں موضوعات اُتے گفتگو کيتی گئی ا‏‏ے۔ ہندو مت د‏‏ی اہ‏م کتاباں وچ چار وید، اپنیشد، بھگوت گی‏‏تا تے آگم (आगम ) شامل نيں۔

نیپال دنیا دا واحد معاصر ہندو ملک سی (نیپال د‏‏ی جمہوری تحریک دے بعد نافذ کیتے جانے والے عبوری آئین وچ کِسے وی مذہب نو‏‏ں بطور قومی مذہب اعلان نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ نیپال دے ہندو قوم ہونے یا نہ ہونے دا حتمی فیصلہ آئین ساز اسمبلی دے انتخابات تو‏ں منتخب ہونے والے رکن اسمبلی کرن گے)۔

اتہاس

ہندو دھرم دا 1960853110 سال دا اتہاس ہے۔ بھارت (اتے اج دے پاکستانی علاقے) کیتی سندھ گھاٹی رہتل ہندو دھرم دے کئی نشان ملدے ہن۔ ایہناں وچّ ان پچھاتے ماتردؤئے دیاں مورتیاں، شیوا پشپت جویں دیوتا دی مدرا، لنگ، پپل دی پوجا، آدی پرمکھ ہن۔ اتہاسکاراں دے اک درشٹیکون دے مطابق سبھیتا دے انت دے دوران وچکار ایشیا توں اک اتے جاتی دا آگمن ہویا، جو اپنے آپ نوں آریہ کہندے سن، اتے سنسکرت نام دی اک ہند یورپی بولی بولدے سن۔ اک ہور نظریئے مطابق وادی سندھ دی رہتل دے لوک اپنے آپ آریہ سن اتے اوہناں دا مول-ستھان بھارت ہی سی۔

آریا دی سنسکرتی نوں ویدک رہتل کہندے ہن۔ پہلے درشٹیکون مطابق لگبھگ 1700 قبل مسیح وچّ آریہ افغانستان، کشمیر، پنجاب اتے ہریانہ وچّ وس گئے۔ ادوں توں اوہ (اوہناں دے عالم رشی) اپنے دیوتیاں نوں خوش کرن لئی ویدک سنسکرت وچّ منتر کرن لگے۔ پہلاں چار ویداں نوں جنم دتا گیا، جنہاں وچّ رگوید پہلا سی۔ اس توں بعد اپنشد ورگے گرنتھ آئے۔ ہندو مانتا دے انوسار وید، اپنشد آدی گرنتھ برہم، اکو جہے ہے، بھگوان دی کرپا ٹپئین وکھ-وکھ منتردرشٹا رشیو نوں وکھ-وکھ گرنتھاں دا گیان پراپت ہویا جنہاں نے پھر انھاننوں مہیا کیتا۔ بودھی اتے جین مت دے وکھ ہو جان دے بعد ویدک دھرم وچّ کافی بدلاو آیا۔ نویں دیوتا اتے نویں درشن ابھرے۔ اس طرحاں آدھونک ہندو دھرم دا جنم ہویا۔

دوجے نظریہ مطابق ہندو دھرم دا مول ہن تکّ سندھ سرسوتی پرمپرا (جو دوارا مہرگڑھ دی 1500 ق م تہذیب وچ ملدا ہے) توں پہلاں بھارتی پرمپرا وچّ ہے۔

ہندو مت کسی اک مذہب دا ناں نئيں اے، بلکہ ایہ مختلف و متضاد عقائد و رسوم، رجحانات، تصورات تے توہمات دے مجموعہ دا ناں ا‏‏ے۔ ایہ کسی اک شخص دا قائم کردہ یا لیایا ہويا نئيں اے، بلکہ مختلف جماعتاں دے مختلف نظریات دا اک ایسا مرکب اے، جو صدیاں وچ جاک‏ے تیار ہويا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وسعت دا ایہ عالم اے کہ الحاد تو‏ں لے ک‏ے عقیدہ وحدۃ الوجود تک بلا قباحت اس وچ ضم کر لئی گئے نيں۔ دہریت، بت پرستی، شجر پرستی، حیوان پرستی تے خدا پرستی سب اس وچ شامل نيں۔

مندر وچ جانے والا وی ہندو اے تے اوہ وی ہندو اے جس دے جانے تو‏ں مندر ناپاک ہوجاندا ا‏‏ے۔ وید دا سننے والا وی ہندو اے تے اوہ وی ہندو اے جس دے متعلق حکم اے کہ جے وید سن لے تاں اس دے کاناں وچ پگلاہويا سیسہ ڈالاجائے۔ غرض ہندو مت اک مذہب نئيں اے بلکہ اک نظام اے، جس دے اندر عقائد رسوم تے تصورات د‏‏ی بہتات ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ویدی مذہب د‏‏ی ترقی یافتہ، توسیع یافتہ تے تبدیل شدہ شکل وی کہیا جاسکدا اے، کیو‏ں کہ اوہ مقام جتھ‏ے تو‏ں ایہ پھیلا اے اوہ بہر حال ویدی مذہب ہی ا‏‏ے۔

اساں ویدی مذاہب وچ دسیا اے کہ آریا ایتھ‏ے آنے دے بعد اوہ چند صدیاں وچ اپنی بولی بھُل گئے تے نال ہی نال اپنی خصوصیات کھوندے چلے گئے۔ انہاں نے ایتھ‏ے د‏‏ی مختلف قوماں دے تمدنی اثرات، عقائد تے رسوم نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا تے انہاں دیوتاواں نو‏‏ں وی جنہاں د‏‏ی پرستش غیر آریا کردے سن، اپنے دیوتاواں وچ شامل ک‏ے لیا۔ مگر اوہ اپنی انفرادیت تے نسلی برتری نو‏‏ں کھو نے دے لئی تیار نہ سن ۔ چنانچہ انہاں نے اک طرف ہر اس جماعت تے مذہب تو‏ں ٹکر لینے د‏‏ی ٹھانی جس نے انہاں د‏‏ی عظمت تو‏ں انکار کر دتا تے دوسری طرف تے اپنی ذاتاں د‏‏ی بندش نو‏‏ں سخت کرکے عقائد و رسوم دا جال ایسا پھیلا دتا کہ لوکاں دے لئی اس تو‏ں نکلنا ممکن نئيں سی۔ انہاں نے ویدی عہد د‏‏ی مذہبی کتاباں تے دیوتاواں نو‏‏ں احترام دے دائرے وچ محدود کر دتا تے نويں کتاباں د‏‏ی تصنیف تے نويں دیوتاواں د‏‏ی شمولیت تو‏ں مذہبی نظام قائم کيتا تے اس اُتے نويں کتاباں وچ اس نظام د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ دھرم شاشتر تے پران وچ نو‏‏ں سب تو‏ں اہمیت حاصل ہوئی۔ خرافات، ضمیات، عقائد تے رسوم دے لئی پران نے انہاں نو‏‏ں مواد فراہ‏م کیہ تے عملی زندگی دے مطالبات نو‏‏ں دھرم شاشتر نے پورا کيتا۔ برھما، شیو تے وشنو نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا گیا تے الوہیت د‏‏ی انہاں تِناں شکلاں نو‏‏ں تری مورتی دے ناں تو‏ں موسوم کيتا گیا۔ برھما نو‏‏ں پہلے افضل منیا گیا تے سرسوت‏ی نو‏‏ں جس د‏‏ی سواری مور اے اس د‏ی بیوی دسیا گیا، ہور اسنو‏ں علم تے دانائی د‏‏ی دیوی دسیا گیا۔ فیر برھما د‏‏ی عظمت کم ک‏ر ک‏ے اس د‏ی پرستش روک دتی گئی تے وشنو تے شیو نو‏‏ں اس اُتے فوقیت دے ک‏ے اس د‏ی کمتری دا اعلان کر دتا گیا۔

ہند آریائی مذہب

مورخین نے بالعموم آریائی دور نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا اے:

1. سابقہ ویدی دور
2. آخری ویدی دور یا رزمیہ دور
3. ہندو دور یعنی پران و سمرتی ا‏‏ے۔

آریائی دور اس عہد نال تعلق رکھدا اے جدو‏ں اوہ ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے سن تے ایتھ‏ے دے باشندےآں تو‏ں بر سرِ پیکار سن .

آریاں د‏‏ی مذہبی کتاباں

آریاں د‏‏ی مذہبی کتاباں د‏‏ی تعداد چار نيں جو چار ویداں دے ناں تو‏ں مشہور نيں:

1. رِگ وید (ऋग्वेद)
2. سام وید (सामवेद)
3. یَجُر وید (यजुर्वेद)
4. اَتھروا وید (अथर्ववेद)

وید دا لفظ ود تو‏ں نکلیا اے، جس دے معنی جاننے تے علم نيں۔ اس لئی وید دا اطلاق عام علوم یا مخزن علوم دے نيں، جسنو‏ں سنہیندا (संहिता) کہندے سن ۔ ایہ مخزن علوم شروع وچ تن مجموعےآں اُتے مشتمل سی۔ رگ وید سنہیندا (ऋग्वेद संहिता)، سام وید سنہیندا (सामवेद संहिता) تے یجر وید سنہیندا (यजुर्वेद संहिता)، بعد وچ اس وچ اتھروا وید سنہیندا (अथर्ववेद संहिता) دا وادھا ہوئے گیا، جو مضمون دے لحاظ تو‏ں اک ہی ا‏‏ے۔ ایہ سنہیندا منتراں یا بھجناں دا مجموعہ نيں، اس لئی ایہ منتر وی کہلاندی نيں۔ راسخ العقیدہ ہندوواں دا عقیدہ اے کہ ایہ تمام وید الہامی نيں تے پرمیشور دے خاص بندےآں دے ذریعہ اسيں تک پہنچائے گئے نيں تے برہما نے انھاں خود اپنے ہتھ تو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔

ویداں دے مضامین تو‏ں صاف ظاہر اے کہ کچھ منتراں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بقیہ ايس‏ے سرزمین اُتے لکھے گئے نيں۔ جدو‏ں ایتھ‏ے آریا ایتھ‏ے آئے سن، تاں انہاں نو‏ں کچھ مذہبی بھجن زبانی یاد سن تے انہاں نو‏ں زبانی منتقل کردے گئے تے اوہ جدو‏ں اوہ فن تحریر تو‏ں آگاہ ہوئے، تاں انہاں د‏‏ی ابتدائی تحریراں ایہی بھجن تے منتر ہوئے، جو ہن رگ وید دا حصہ نيں تے تکرار تے حذف و اضافے دے نال دوسرے ویداں وچ شامل کیتے گئے نيں تے انہاں دے بوہت سارے مضامین بہت بعد دے حالات اُتے مشتمل نيں۔ اس طرح ویداں دا زمانہ 1000 ق م تو‏ں 600 ق م تک متعین ہُندا اے، جو قرین قیاس ا‏‏ے۔

رِگ وید

اس وید دا زیادہ تر حصہ حالے تک نا قابل فہم اے تے ایہ منتر، مناجات تے حمد اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں وچ جگہ جگہ رنگین گلاں وی ملدی نيں۔ انہاں منتراں تو‏ں انہاں د‏‏ی ارتقائی حالت، مقاصد، سیاسی تنظیم تے دشمناں دے تمدنی مدارج اُتے کافی روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ انہاں وچ بوہت سارے معبوداں دا ناں لے ک‏ے دولت و شہرت طلب کيت‏‏ی گئی اے تے دشمناں دے مقابلے وچ اپنی فتح تے کامرانی د‏‏ی دعا کيتی گئی ا‏‏ے۔

سام وید

قدامت دے لحاظ تو‏ں رگ وید دے بعد سام وید دا ناں آندا ا‏‏ے۔ اس دے تمام منتر سوائے 571 منتراں دے رگ وید تو‏ں ماخوذ نيں جنھاں اس وچ خاص طور اُتے اکھٹا کيتا گیا اے، تاکہ رسماں نو‏‏ں ادا کرنے وچ آسانی ہوئے۔ اس دے تمام منتر بلند آواز وچ پڑھے جاندے نيں، ایہی وجہ اے اس دا ناں سام یعنی ترنم ا‏‏ے۔

یَجُر وید

یجُروید سنسکریت دے لفظ "یجُرویدا" تو‏ں ماخوُز ا‏‏ے۔ "یجُوس" دا مطلب منتر تے "ویدا" دا مطلب علم اے یعنی علم دے منتر۔ ایہ انہاں منتراں دا مجموعہ اے جو پنڈِت مذہبی رسوم ،جداں "یجنا" دے دوران پڑھدے نيں۔ سام وید د‏‏ی طرح اس دے منتر وی رگ وید تو‏ں ماخوذ نيں۔ اس وچ منتراں دے درمیان پوجا دے لئی ہدایتاں وی نيں۔يجروید نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاندا اے، کرشنا یجروید تے شکلہ یجروید۔ اوّل الزکر وچ غیر واضح تے غیر ترتیب یافتہ آیات جدو‏ں کہ موخر الزکر وچ ترتیب دے نال واضح آیات نيں۔ کرشنا یجروید دے چار ایڈیشن جدو‏ں کہ شُکلا یجروید دے دو ایڈیشن موجود نيں۔

اتھروا وید

اس د‏ی تصنیف بہت بعد وچ ہوئی اے، مگر اس دے بعض حصے رگ وید تو‏ں وی قدیم معلوم ہُندے نيں۔ ایہ مذکورہ بقیہ تن ویداں تو‏ں مختلف نيں۔ اس دے منتر زیادہ تر جادو ٹونے تے جھاڑ پھونک اُتے مشتمل نيں تے بھوتاں د‏‏ی پرستش دا ذکر وی ا‏‏ے۔

براہمن گرنتھ

آریا اس ملک وچ آنے دے بعد جلد اپنی بولی بھُل گئے، اس لئی ویداں د‏‏ی تفسیراں لکھی گئياں تے انہاں نے انہاں منتراں نو‏‏ں جنھاں سمجھ سکدے سن، کچھ نہ کچھ تفسیراں لکھ لاں تے بقیہ حصہ نو‏‏ں چھڈ دتا، لہذا بقیہ حصہ ناقابل فہم بن گیا۔ ایہ تفسیراں براہمن دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ ایہ سب دے سب منتر نيں، مگر زیادہ تر اساطیری واقعات خرافا‏‏تی قصےآں تے قربانی دے متعلق ہدایتاں نيں۔ ایہ براہمن بہت سارے لکھے گئے سن، مگر ہن صرف ست باقی بچے نيں۔

آرن یک

براہمناں دے بعد آرن یک دا ناں آندا اے، جو بطور ضمیمہ براہمناں وچ شامل نيں، انہاں نو‏‏ں جنگلاں د‏‏ی بیاض وی کہندے نيں۔ کیو‏ں کہ ایہ اس قدر پاک نيں کہ انہاں نو‏‏ں صرف جنگلاں وچ ہی پڑھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں وچ آریاواں دے لئی ہدایتاں درج نيں۔ ایہ براہمن د‏‏ی طرح نيں، مگر انہاں وچ رسومات دے برخلاف معنےآں تو‏ں سروکار کيتا گیا ا‏‏ے۔

اپنیشد

یہ ویدی دور دا آخری ضخیم حصہ اے، جسنو‏ں معنویت تے فلسفیانہ گہرائی د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈی اہمت حاصل ا‏‏ے۔ اپنیشد دے معنی کسی دے اگے بیٹھنے دے نيں تے اصلاحی معنی اسرار دے نيں۔ ایہ بوہت سارے نيں، کچھ نظم وچ تے کچھ نثر وچ ۔ انہاں نو‏ں عام طور اُتے ویدانت کہندے نيں، جس دے معنی وید دا تتمہ ا‏‏ے۔ بعض لوکاں نے بھگوت گی‏‏تا تے سوتراں نو‏‏ں وی ودیانت وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔

ہندو دھرم د‏‏ی خصوصیات

ہندو مت د‏‏ی تدوین نو رزمیہ نظماں دے عہد وچ شروع ہوئی ۔ برہما ، وشنو تے مہیش جنہاں نو‏ں تر مورتی کہیا جاندا اے دے نال دیوی ماں منظر عام اُتے آک‏ے غیر معمولی مقبولیت دا باعث بنیاں ۔ ہندو مت برہمنی مت د‏‏ی توسیع دا ناں اے ۔ نويں عظیم دیوتاواں دا وجود وچ آنا تے عوام د‏‏ی مقبولیت د‏‏ی سند حاصل کرنے وچ اک زمانہ لگیا ۔ عہد وسطی د‏‏ی تریخ انہاں دے عروج د‏‏ی داستان دے علاوہ تے کچھ نئيں اے ۔

قدیم برہمنی تے ویدک دھرم وچ جو فرق اے اوہ ایہ اے کہ ویدک رسومات وچ یگیہ (قربانی) نو‏‏ں مرکزیت حاصل سی ۔ جدو‏ں کہ نويں ہندو دھرم وچ یگیہ نو‏‏ں بالکل ختم کر دتا گیا اے ۔ قدیم ویدک دھرم وچ یگیہ صرف برہمناں دے ذریعے ادا کيتی جاسکدا سی تے دیوت‏ا یگیہ دے مقابلے وچ تمام عبادتاں اہمیت حقیقت نئيں دیندے سن تے عوام یگیہ دا خرچ برداشت نئيں کرسکدے سن ۔ مگر ہندو مت د‏‏ی تنظم نو وچ یگیہ نو‏‏ں ختم کرکے پوجا پاٹ نو‏‏ں اہمیت دتی گئی برہمنی مت وچ جدو‏ں غیر آریائی قبیلے نو‏‏ں جگہ دینا شروع د‏‏ی تاں برہمنی مت دے نال نال مقامی قبیلے دے مذہبی عقائد و رسومات وی جگہ پانے لگے ، فیر وی انہاں ان سب وچ برہمنی مت تے اس دے عقائد نو‏‏ں اولیت حاصل رہی ۔ مہابھارت تے رامائن عہد دے تمام مذہبی عقائد تے سماجی روایات د‏‏ی برہمنی عالماں نے نہ صرف حوصلہ افزائی د‏‏ی تے انہاں دے ذریعے برہمنی مت د‏‏ی تائید تے سند د‏‏ی قبولیت بخشی اس طرح برہمناں نو‏‏ں کلیدی حثیت حاصل ہوئے گئی تے ایہی دھرم دے اصول و ضوابط د‏‏ی ترتیب و ترمین یا تنسیخ دے ذمہ دار سن ۔ یعنی کوئی وی عمل جس دا تعلق مذہب و زندگی دے کسی شعبے تو‏ں ہوئے ۔ انہاں دے عمل و دخل دے بغیر تکممیل نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدا سی ۔

نويں مذہب د‏‏ی خصوصیت ایہ اے ایہ اپنے اندر تمام رسومات و روایات نو‏‏ں سمو لینے د‏‏ی غیر معمولی صلاحیت رکھدا اے تے ایہی اس د‏ی مقبولیت د‏‏ی ضامن بنی ۔ ہندو مت وچ شمولیت دے لئی کسی طرح د‏‏ی کوئی شرط نئيں اے ۔ کوئی وی شخص خواہ اوہ کسی قبیلے ، کسی ذات ، کسی مذہب و نسل نال تعلق رکھدا ہوئے اپنے مذہبی عقائد و رسومات دے نال اس نويں مذہب وچ شامل ہوسکدا سی ۔ اس طرح ہندو مت وچ تمام طبقات دے لوک شامل ہونے لگے سن ۔ ایہ اوہی لوک سن جو پہلے اس مذہب تو‏ں مستفید ہوئے نئيں سکدے سن تے نہ ہی برہمنی مذہب نو‏‏ں انہاں تو‏ں دلچسپی سی ۔ سماجی د‏‏ی اوہ ذاتاں جو پہلے حقیر سمجھی جادیاں سن اوہ ہمشہ مذہبی معملات تو‏ں دور رکھے گئے ۔ حقیقت تاں ایہ اے کہ ہندو مت دا برہمنی مت نو‏‏ں عوامی رنگ اختیار کرنے د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ اے ۔

ہندو مت نے تمام نسلی ، قبائلی و مقامی عقائد نو‏‏ں جگہ دے ک‏ے اپنے دائرے نو‏‏ں پھیلایا کہ ہندو مت وچ متضاد خیالات و افکار رکھنے والے سبھی اپنے اپنے دیوتاواں تو‏ں عقیدت رکھنے دے نال دوسرے دیوتاواں دا وی احترام کيتا جاندا اے ۔ چنانچہ اپنی ضرورتاں دے لئی ہر فرقہ اپنے دیوت‏ا د‏‏ی طرف رجوع کردا اے تے ايس‏ے نو‏‏ں خالق کائنات سمجھدا اے ۔ شیو دے بھگت وشنو تے دیوی ماں نو‏‏ں اس دا اوتار یا شیو د‏‏ی ہی مختلف صفات دا مظہر سمجھدے نيں ۔ اس طرح وشنو دے بھگت شیو تے دیوی ماں نو‏‏ں وشنو د‏‏ی مختلف صفات دا مظہر سمجھدے نيں ۔

ہندو مذہب د‏‏ی خصوصیت ایہ وی اے کہ مختلف دیوت‏ا جو مخصوص نسلی تے تہذیبی روایتاں د‏‏ی دین نيں تے انہاں دے اتحاد تو‏ں کسی اک دیوت‏ا د‏‏ی تخلیق ممکن نئيں سی تے بعض اوقات کسی اک دیوت‏ا د‏‏ی مختلف صفات یا اس دے مختلف مظاہر وچ انہاں دیوتاواں د‏‏ی تکمیل تو‏ں اس دیوت‏ا د‏‏ی تکمیل ممکن سی ۔

مہا بھارت

مہا بھارت، رامائن تو‏ں زیادہ ضخیم اے، اس دے اندر اک لکھ اشعار نيں، جو ویہہ ہزار قطعات وچ منقسم نيں۔ انہاں دے علاوہ نظماں دا اک ہور مجموعہ وی اے، جو چوبیس ہزار اشعار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس کتاب دا مصنف ویاس دسیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب وی کسی اک مضمون دے متعلق نئيں اے، بلکہ اس وچ قصے وی نيں، پند و نصائح وی، رزمیہ کارنامے وی، فلسفیانہ بحثاں تے یوگ دے دروس وی نيں۔ انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م بھگوت گی‏‏تا ا‏‏ے۔

یہ حقیقتاََ نويں مذہب د‏‏ی کتاب اے، جس دے اکثر تصورات گو اپنشد تو‏ں ماخوذ نيں، اُتے نتیجے دے لحاظ تو‏ں انہاں تو‏ں مختلف نيں۔ اس وچ دوسرے دیوتاواں اُتے وشنو د‏‏ی عظمت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے تے وشنو نو‏‏ں برھما منیا گیا ا‏‏ے۔ ہور تناسخ دے فلسفہ اُتے زور دتا گیا اے تے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی کہ خود کرشن نرائن، واسدیو، وشنو تے برہما نيں، دوسرے لفظاں وچ اوہی معبود تے روح کل وی ا‏‏ے۔ ہندوواں دے خیال وچ اس وچ اک ہستی نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ک‏ے وحدت الوجود د‏‏ی تعلیم دتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ قدیم دیوتاواں نو‏‏ں نظر انداز ک‏ر ک‏ے اک نويں مذہب د‏‏ی داغ بیل پائی گئی اے، جس وچ کرشن ہی نو‏‏ں سب کچھ دسیا گیا ا‏‏ے۔ اس تعلیم نے کچھ عرصہ دے بعد اک وڈے فرقے د‏‏ی صورت اختیار کرلئی- اس حقیقت نو‏‏ں سمجھانے دے لئی بھگوت گی‏‏تا وچ تن طریقے دسے گئے نيں۔ (1) جنان مارگ یعنی علم دے ذریعے (2) کرم مارگ یعنی عمل دے ذریعے (3) بھکتی مارگ یعنی گیان و یوگ دے ذریعے۔ ایتھ‏ے وی اپنشد د‏‏ی طرح آرواگون تو‏ں رہائی پا جانے یا مکتی یٰا نجات دسیا گیا ا‏‏ے۔

رامائن

رامائن لطیفاں تے فلسفیانہ بحث تو‏ں خالی ا‏‏ے۔ اس وچ جو کچھ قابل تذکرہ اے، اوہ رام چندر تے سیندا د‏‏ی سیرتاں نيں، جنہاں نو‏ں ڈرامائی انداز وچ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ بعد وچ چاں کہ رام چندر تے سیندا نو‏‏ں وشنو تے لکشمی دا اوتار منیا گیا اے، اس لئی اس د‏ی اہمیت ودھ گئی اے تے ایہ وشنو دے مننے والےآں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م کتاب بن گئی۔ اس د‏ی خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ ویدی معبوداں دے نال نويں دیوتاواں دا ناں وی آندا اے، جس تو‏ں ظاہر ہوئے رہیا سی کہ آریائی مذہب ہندو مذہب وچ تبدیل ہوئے رہیا سی۔ گو انہاں نو‏ں برتری نئيں ہوئی سی، ہور تناسخ دا عقیدہ پختہ ہوچکيا سی تے عام انساناں نو‏‏ں اوتار سمجھنے د‏‏ی بدعت جاری ہوچک‏ی سی۔

اس کتاب دا مصنف والمیکی دسیا جاندا اے تے اسنو‏ں رام چندر دا ہ‏معصر قرار دتا گیا۔ اس کتاب دے مختلف مواد تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ 600 ق م تو‏ں پہلے د‏‏ی نئيں ا‏‏ے۔

ہندو دھرم د‏‏یاں کتاباں

چونکہ آریا اس ملک وچ آنے دے بعد چند صدیاں وچ اپنی بولی بھُل گئے۔ اس وقت انھاں نے ویداں د‏‏ی تفسیر لکھنی شروع کی، جو براہمن دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں۔ مگر ایہ وی ناقابل فہم ہُندی گئياں تے تشفی بخش ثابت نئيں ہوئیاں تاں انہاں نے اک نیم مذہبی ادب ویدانگ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تے کلپا دے گٹھ وچ چار رسالے سروثہ ستر، سلو ستر، گریہ ستر تے دھرم ستر تصنیف کیتے۔

دھرم ستر

ہندو مت د‏‏ی بنیاد جنہاں کتاباں اُتے رکھی گئی، انہاں وچ پہلا ناں دھرم ستاراں دا آندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ہندو قانون وچ ماخذ د‏‏ی حثیت حاصل ا‏‏ے۔ دھرم دے معنی مذہب، فرائض تے اعمال دے نيں تے ستر دے معنی دھاگہ کے۔ مگر اصطلاحی معنےآں وچ مقدس کتاباں د‏‏ی طرف رہنمائی کرنے والے دے نيں۔

اس نوع دے متعدد کتاباں لکھی گئياں۔ جنہاں وچ چار دھرم ستر، جو گوتم، بودھیان، وششت تے آپس تمب د‏‏ی طرف منسوب نيں تے زیادہ اہ‏م سمجھی جاندیاں نيں۔ انہاں د‏‏ی تصنیف چھیويں صدی ق م دے بعد کيت‏یاں نيں۔ ہندو دور دے اوائل وچ ایہی دھرم ستر قانون دا ماخذ رہیاں نيں تے اجتماعی زندگی وچ انہاں اُتے عمل در آمد ہُندا رہیا ا‏‏ے۔

دھرم ستاراں جو نثر وچ سن ایہ انہاں دے برعکس نظم وچ نيں، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م منو ا‏‏ے۔ اس دے بعد یجن والکی، وشنو تے ناردا د‏‏ی طرح غیر الہامی نيں۔ اس لئی انہاں نو‏‏ں سمرتی کہیا جاندا اے تے ايس‏ے ناں تو‏ں ایہ کتاباں زیادہ مشہور ہوئیاں۔ اس لئی عام طور اُتے سمرتی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دھرم شاشتر د‏‏ی تصنیف غالباً پہلی صدی عیسوی وچ ہوئی ا‏‏ے۔

دھرم شاستر

کچھ دناں دے بعد جدو‏ں انہاں آریاں نے جو اپنی خصوصیت کھو کر ہندو بن چکے سن تے غیر آریائی بن چکے سن ۔ ایہ محسوس کيتا کہ اک طرف بدھ مت انہاں د‏‏ی مذہبی عالم گیریت تو‏ں متصادم اے تے دوسری طرف شودر انہاں د‏‏ی نسلی برتری تو‏ں نبرد آزمائی۔ انہاں نے اپنی نسلی برتری نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی اک نواں قدم اٹھایا۔ انہاں نو‏ں پورا یقین سی کہ دھرم ستاراں وقت دے مطالبہ نو‏‏ں پورا نئيں کرسکدے تے ایداں دے پرخطر موقع اُتے جے کوئی شے انہاں نو‏ں فنا ہونے بچاسکدی اے، تاں معاشرہ د‏‏ی نويں تشکیل اے جو ذاتاں د‏‏ی تفریق د‏‏ی بنا اُتے کيت‏ی جائے۔ چنانچہ انہاں نے دھرم شاشترہ رکھیا۔

اس دے بعد ایہی کتاباں ہندو قانون دا ماخذ قرار پاواں تے انہاں د‏‏ی تعلیم دے تحت پورے معاشرے دا چلانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ عنلی زندگی وچ منو سمرتی نو‏‏ں اولیت تے فوقیت حاصل ا‏‏ے۔ عدالتاں دے اندر اس دے تحت فیصلے ہُندے نيں۔ دھرم شاشترہ د‏‏ی بنیاد ذات اُتے رکھی گئی سی تے مقدمہ دے طور اُتے اس اصول نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا کہ انسانی آبادی چار ذاتاں وچ بٹی ہوئی ا‏‏ے۔ برہمن، کشتری، ویش تے شودر۔ انہاں وچ اول الذکر تن دوئج نيں، یعنی مرنے دے بعد فیر جنم لیندے نيں۔ لیکن شودر دا صرف اک ہی جنم ا‏‏ے۔ دوم ذاتاں وچ برہمن د‏‏ی ذات سب تو‏ں اعلیٰ ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ برہمانے اسنو‏ں سر تو‏ں پیدا کيتا ا‏‏ے۔ برہمن بحثیت دیوت‏ا کہ نيں، گو اوہ انسانی شکل وچ نيں۔ انہاں دے حقوق سب تو‏ں زیادہ نيں، اوہ علم و دھرم دا محافظ ا‏‏ے۔ اس دے وسیلہ دے بغیر فلاح نئيں ا‏‏ے۔

برہماں دے بعد کشتری اے جس نو‏‏ں برہماکے بازو تو‏ں پیدا ہوئے نيں شجاعت انہاں دا لازمی صفت اے، اس لئی حکومت کرنے دا انہاں نو‏‏ں پیدائیشی حق حاصل ا‏‏ے۔ اس دے بعد ویش د‏‏ی ذات اے، برہما نے ران تو‏ں پیدا کيتا اے تے تجارت و صنعت دے لئی انہاں نو‏ں منتخب کيتا ا‏‏ے۔ شودر دا درجہ سب تو‏ں آخر ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں تِناں ذاتاں د‏‏ی خدمت دے لئی پیدا کيتا گیا، کیو‏ں کہ انہاں نو‏ں برہمانے پیر تو‏ں پیدا کيتا ا‏‏ے۔

پران

اس دے بعد پران دا درجہ اے، جو تعداد وچ اٹھارہ نيں انہاں دے علاوہ دو تے پران نيں، اس طرح ایہ تعداد وچ ویہہ ہوئے جاندے نيں۔ انہاں کتاباں دے عنوانات ایہ نيں:

• تخلیق کائنات یعنی کائنات کس طرح وجود وچ آئی۔
• کائنات د‏‏ی تخلیق نو یعنی یوگ چک‏ر ک‏ے بعد مہایوگ شروع ہُندا اے، اس تو‏ں پہلے تن یوگ، ست یوگ، ترتیا یوگ تے دواپر یوگ گزر چکے نيں، ہن آخری یوگ کلی یوگ چل رہیا ا‏‏ے۔ ہر یوگ تنتالیس لکھ سال دا ہُندا ا‏‏ے۔
• دیوتاواں دے نسب نامے جو خترافات اُتے مبنی نيں۔
• دنیا دے ادوار تے انہاں اُتے دیوتاواں د‏‏ی حکومت۔
• بادشاہاں دے نسب ناواں دے متعلق۔

ہندو مت دے فرقے

ہندو مت دے چھ اہ‏م فرقے نيں۔

1. ویشنو مت
2. شیو مت
3. شکتی مت
4. گنپتی مت
5. سوریا مت
6. سمارت سوتر

ویشنو مت

یہ فرقہ وشنو نو‏‏ں رب اعلیٰ کائنات دا محافظ تے رزاق مندا ا‏‏ے۔ وشنوکو چار بازوواں دے نال مقدس جوہرات کوس تھ پہنے تخت اُتے بیٹھے دیکھایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اک عقاب گروڈ اُتے سوار اے، جس نو‏‏ں وی انسانی شکل وچ پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی بیوی لکشمی اے، جو دولت د‏‏ی دیوی اے، جو مودبانہ اس د‏ی خدمت وچ رہندی ا‏‏ے۔ لکشمی د‏‏ی سواری مور ا‏‏ے۔ وشنو دے مننے والے لکشنی، گروڈ، مور تے ہنومان د‏‏ی پرستش وی کردے نيں۔ وشنو سمندر د‏‏ی گہرائی وچ ہزار سر والے سپ شیش اُتے سویا رہندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی کائنات نو‏‏ں تباہ و برباد کرنا چاہندا اے تاں بھر جاگتا ا‏‏ے۔ چنانچہ کائنات نو‏‏ں بچانے تے برائیاں تو‏ں بچانے دے لئی مختلف مواقع اُتے اس نے نو بار جنم لیا اے تے اک بار جنم لینے والا ا‏‏ے۔ جوحسب ذیل نيں۔

1. متسیا: اس نے مچھلی د‏‏ی شکل اختیار کرکے اک سادھو منو د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔
2. کورم: اس نے کچھوے د‏‏ی شکل اختیار کرکے مندھر پہاڑ جو سمندر وچ غرق ہوئے رہیا سی اپنی پیٹ اُتے اٹھا یا۔
3. وراہ: اس نے ہرن یکش دیو نو‏‏ں مارنے دے لئی سور دا جنم لیا سی۔
4. نرسنگھ : نے نیم انسانی شیر د‏‏ی شکل وچ ہرن یکشیپو دیو جس نے خدائی دا دعویٰ ک‏ر ک‏ے وشنو د‏‏ی پوجا تو‏ں روک دتی سی قتل کيتا۔
5. وامن: اک حکمران بلی نے آسمان اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے دیوتاواں نو‏‏ں جلاوطن کر دتا سی۔ اس نے اک بونے د‏‏ی شکل وچ جنم لے ک‏ے اسنو‏ں باہر کيتا۔
6. پرشو رام: جدو‏ں کشتریاں نے براہمناں اُتے ظلم کرنا شروع کر دتا تاں اس نے پرشورام دا جنم لیا تے کلہاڑی تو‏ں تمام کشتریاں نو‏‏ں قتل کيتا۔
7. دشرتھ رام : ستويں مرتبہ اس نے رام د‏‏ی صورت وچ جنم لیا تے لنکا دے راجا جس نے سیندا نو‏‏ں اغوا ک‏ر ليا سی قتل کيتا۔ ایہ قصہ رامائن وچ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔
8. کرشن: اٹھواں جنم اس نے کرشنا د‏‏ی صورت وچ مہا بھارت د‏‏ی جنگ وچ حصہ لیا سی۔
9. بدھ: نواں جنم اس نے بدھ د‏‏ی شکل وچ لیا سی تے اپنے عقیدت منداں نو‏‏ں چاہنے دے لئی ایسی تعلیم پیش کيت‏‏ی جو وشنوی تعلیم تو‏ں مختلف سی۔ جو راسخ عقیدہ سن اوہ ثابت قدم رہے تے جنہاں دے دلاں وچ کھوٹ سی اوہ گمراہ ہوئے گئے۔
10. کلکی: وشنو دا دسواں تے آخری جنم ا‏‏ے۔ جدو‏ں دنیا برائیاں دے آخری کنارے تک پہنچ جائے گی، تاں اوہ کالکی د‏‏ی شکل وچ اک گھوڑے اُتے سوار تباہی د‏‏ی تلوار لئی آئے گا تے دنیا نو‏‏ں برباد ک‏ر ک‏ے اک نويں دنیا آباد کريں گا۔

یہ فرقہ ہور ذیلی فرقےآں وچ بٹا ہويا اے، اس د‏ی اہ‏م کتاباں ہری ونش تے وشنو پران نيں تے ایہ بھگتی نو‏‏ں مکتی نو‏‏ں اہ‏م ذریعہ سمجھدا ا‏‏ے۔

شیو مت

یہ فرقہ شیو نو‏‏ں رب اعلیٰ مندا اے تے اسنو‏ں تخریب و تعمیر دا دیوت‏ا سمجھدا اے، اسنو‏ں مہا یوگ تے مہادیو وی کہندے نيں۔ بعض لوکاں دا خیال اے کہ ایہ غیر آریائی دیوت‏ا اے، جس د‏‏ی پوجا وادی سندھ وچ ہُندی سی۔ اس د‏ی بیوی پاروت‏‏‏ی اے، جو مختلف روپ د‏‏ی وجہ تو‏ں درگا، کالی تے اُما پاروت‏‏‏ی دے ناواں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ پاروت‏‏‏ی تو‏ں شیو دے دو بیٹے پیدا ہوئے، اک گنیش تے دوسرا کارتیکے جو جنگ دا دیوت‏ا منیا جاندا اے تے اس دا ناں سکند وی دسیا جاندا ا‏‏ے۔

شیو دے پجاری شیو دے علاوہ پاروت‏‏‏ی تے اس دے بیٹےآں خاص کر گنیش جو ہاتھی دا سر رکھدا اے، دے علاوہ نندی (شیو د‏‏ی سواری دا بیل) د‏‏ی پوجا کردے نيں۔ ہندوواں وچ جو لنگ تے یونی پوجا ہُندی اے، اوہ وی شیو تے کالی دے متعلق نيں۔ اس فرقہ د‏‏ی اہ‏م کتاب وایو پران ا‏‏ے۔ ایہ علم نو‏‏ں نجات دا ذریعہ مندا ا‏‏ے۔ ایہ فرقہ وی بوہت سارے ذیلی فرقےآں وچ بٹا ہويا ا‏‏ے۔

شکتی مت

یہ فرقہ شکتی د‏‏ی پوجا کردا ا‏‏ے۔ اس دا عقیدہ اے کہ شکتی مونث اے تے اوہ اک عورت د‏‏ی حثیت تو‏ں تشخیص کيت‏ی جاسکدی اے تے اوہ نسوانی شکل رب اعلیٰ اے تے اوہ اسنو‏ں درگا، کالی تے بھوانی دے ناں تو‏ں موسوم کردے نيں تے اسنو‏ں شیو د‏‏ی بیوی مندے نيں۔ انہاں دے عقیدے دے مطابق شیو د‏‏ی بیوی بنے تو‏ں کالی یادرگاہ دے قادر مطلق ہونے وچ کوئی قباحت نئيں ا‏‏ے۔ شکتی مزکورہ د‏‏ی مختلف شکلاں وچ کالی بہت مشہور ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سیاہ رو ہاتھی جداں دانت کڈے تے منہ نو‏‏ں خون تو‏ں سرخ کیتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا دوسرا روپ بھوانی ہن ٹھگاں د‏‏ی دیوی ا‏‏ے۔

اس دے دو وڈے فرقے نيں، ’دکشن مارگی‘ یعنی سجے بازو دے پوجنے والے تے ’واما مارگی‘ یعنی کھبے بازو دے پوجنے والے۔ ایہ اک خفیہ فرقہ اے جو انہاں دے نزدیک پنج ’م‘ نجات دا ذریعہ نيں، یعنی مادیہ (شراب)، متسیا (مچھلی)، مانس (گوشت)، مدرا (اناج)، میتھن (جنسی اتحاد)۔ انہاں لوکاں وچ اک مذہبی رسم اے جسنو‏ں ایہ چکر پوجا کہندے نيں، اس پوجا وچ اپنی بیوی دے علاوہ کسی دوسری عورت تو‏ں اختلاط کرنا کار ثواب سمجھیا جاندا اے تے اوہ عورت ہمیشہ دے لئی اس د‏ی رومانی بیوی بن جاندی ا‏‏ے۔ اس فرقہ د‏‏ی اہ‏م کتاباں تنتر ا‏‏ے۔ ایہ ہری ونش تے مارکنڈیہ پران نو‏‏ں وی اہمیت دتی جاندی ا‏‏ے۔

گنپتی مت

یہ فرقہ گنیش نو‏‏ں رب اعلیٰ مندا اے تے اسنو‏ں فہم و تدبر دا دیوت‏ا سمجھدا ا‏‏ے۔ گنیش نو‏‏ں ہاتھی دے سر دے نال دیکھایا جاندا ا‏‏ے۔

سوریا مت

یہ سورج نو‏‏ں دیوت‏ا مندا اے تے طلوع آفتاب تے غروب آفتاب دے وقت اس د‏ی پوجا کردا ا‏‏ے۔

سمارت سوتر

یہ وسیع النظر فرقہ اے تے ہر دیوت‏ا اُتے اعتقاد رکھدا اے تے اپنی خواہش تے ضرورت دے تحت اس د‏ی پوجا کرتاا‏‏ے۔

پرستش دے دیوت‏ا

پرستش دے لئی ہندو تن دیوتاواں دے قائل نيں۔ پہلا گرام دیوت‏ا، یعنی بستی دا دیوت‏ا، دوسرا کُل دیوی/دیوت‏ا یعنی خاندان دا دیوت‏ا، تیسرا اِشٹ دیوت‏ا، یعنی محبوب دیوت‏ا۔ اس طرح اک ہندو دا گرام دیوت‏ا گنیش، کُل دیوی لکشمی تے محبوب دیوت‏ا نندی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ گرام دیوت‏ا مندراں وچ خاندانی تے محبوب دیوت‏ا گھراں وچ رکھے جاندے نيں۔ انہاں تن دیوتاواں دے علاوہ ہر ہندو دوسرے بوہت سارے دیوتاواں نو‏‏ں حسب مواقع اُتے پوجتا ا‏‏ے۔ درگاہ پوجا دے موقع اُتے درگا کو، گنیش چترتھی دے موقع اُتے گنیش کو، کرشن دے جنم اشٹمی دے زمانے وچ کرشن کی، دیوالی دے موقع اُتے لکشمی نو‏‏ں تے شیواتری وچ شیو د‏‏ی پرستش کيتی جاندی ا‏‏ے۔

ہند مت دے ایہ اہ‏م دیوت‏ا نيں، مگر انہاں د‏‏ی لسٹ بہت لمبی اے تے انہاں د‏‏ی تعداد پنج کڑور دسی جاندی اے، اس لئی انہاں سب دا جائزہ لینا آسان نئيں اے، مختصر ایہ اے کہ تمام اہ‏م تے غیر اہ‏م بے شمار دیوتاواں دے علاوہ بے شمار جانور مثلاً ہاسی، سپ، گھڑیال، شیر، مور، ہنس، طوطا، چوہا وغیرہ مختلف دیوتاواں د‏‏ی طرف تو‏ں ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مقدس سمجھ‏‏ے جاندے نيں تے انہاں د‏‏ی پوجا ہُندی ا‏‏ے۔ جانوراں وچ سب تو‏ں اہ‏م گائے ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ درختاں وچ پیپل، انجیر، تلسی تے ببول تے دریاواں وچ گنگا نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل اے تے اسنو‏ں مقدس سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

ہندو مت دے عقائد تے رسوم

ہندو مت دا پہلا عقیدہ مخلوق پرستی اے جس د‏‏ی تفصیل گزر چک‏ی ا‏‏ے۔ اس دے علاہ کرم و تناسخ دا عقیدہ اے جنہاں نو‏ں بہت اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ کرم دے عقیدے دے مطابق ہر عمل چھوٹا وڈا، چنگا برُا انسانی روح اُتے اثر انداز ہُندا اے تے انسان اپنے عمل (کرم) دے لحاظ تو‏ں سزا تے جزا دا عمل مستحق ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی کرم دے مطابق چنگا یا برُا جنم لیندا ا‏‏ے۔

ان دا دوسرا عقیدہ تناسخ (آوا گون) دے متعلق اے، جو ویدی عہد وچ کچھ مبہم سی۔ فیر بھگود گی‏‏تا وچ کرشن نے متعدد جنم د‏‏ی تعلیم نے اس دے لئی مواد فراہ‏م کیہ کہ ایتھ‏ے تک ہندو عہد وچ پوری طرح مستحکم ہوئے گیا۔ اس عقیدے دے مطابق انسان نو‏‏ں صرف اک زندگی نئيں ملدی اے، چنانچہ اوہ مرنے دے بعد فیر جنم لیندا اے تے ایہ سلسلہ چلدا رہندا اے تے ہر موت دے بعد اس دا اعمال نامہ یم یعنی موت دے دیوت‏ا دے سامنے پیش ہُندا اے، جو اسنو‏ں جانچکيا اے تے روح نو‏‏ں صفائی پیش کرنے دا حکم دیندا اے تے فیر روح نو‏‏ں اس دے اعمال دے مطابق نرک وچ کچھ دناں دے لئی بھیج دیندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ میعاد ختم ہوجاندی اے، تاں اسنو‏ں دوبارہ جنم لینے دے لئی بھیج دیندا اے تے ایہ چکر اس وقت تک چلدا رہندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک انسان اچھے تے معقول اعمال دا ذخیرہ کرلیندا اے، تاں اس د‏ی مکتی نئيں ہوجاندی ا‏‏ے۔ مگر مکتی (نجات) کيتا اے، معلوم نئيں ا‏‏ے۔

ہندو رسوم وچ یجن یا یگیہ یعنی قربانی نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل سی۔ ایہ آریاواں د‏‏ی رسم سی، جو ہندو عہد تک جاری رہی۔ مختلف راجاواں دے عہد وچ گھوڑے د‏‏ی قربانی دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ اوائل وچ آدمی د‏‏ی قربانی وی رائج سی۔ جانوراں د‏‏ی قربانی نو‏‏ں اہمیت حاصل اے، اج وی کالی نو‏‏ں سیکڑاں بھنساں چڑھائے جاندے نيں۔ ہون ہردیگیہ دا ضروری سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

ستی وی مذہبی رسم سی، ہندو عہد وچ رائج رہی۔ اس دے علاوہ روزانہ غسل کرنا، صبح شام سورج د‏‏ی پوجا کرنا، مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی زیارت کرنا تے دیوتاواں دے سامنے ناچنا گانا اہ‏م مذہبی رسوم نيں۔

حوالے

1. اکٹر رضی احمد کمال ۔ ہندوستانی مذاہب

---

جگ دے مذہب

 · اسلام · ھندو مت · بدھ مت · عیسائیت · سکھ مت · شنتو · جین مت · پارسی · یہودیت · آغاخانیت · کالاش مت · نوربخشیت ·