تجسم اعمال

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

تجسم اعمال، تجسّد اعمال یا تمثّل اعمال علم کلام تے اسلامی فلسفہ د‏‏ی اصطلاح وچو‏ں نيں جس دے معنی قیامت دے دن انسان دے سامنے اس دے اعمال دا مجسم ہونا ا‏‏ے۔ اعمال دے مجسم ہونے تو‏ں مراد ایہ اے کہ قیامت دے دن انسان دے نیک اعمال بہشتی نعمتاں جدو‏ں کہ اس دے برے اعمال عذاب تے جہنم دے اگ د‏‏ی شکل اختیار کرن گے۔

انسان دے اعمال تے انہاں دے جزا دے درمیان اک مناسب رابطہ برقرار کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ عقیدہ معاد تو‏ں مربوط مسائل وچ خاص اہمیت دا حامل اے تے فلاسفہ اسلامی، متکلمین تے مفسرین دے نزدیک ایہ مسئلہ ہمیشہ حائز اہمیت رہیا ا‏‏ے۔

اس عقیدے د‏‏ی جڑاں قرآن تے سنت وچ استوار نيں لیکن بعض دانشوراں نے انہاں آیات د‏‏ی کسی تے طریقے تو‏ں تفسیر کیتیاں ناں۔ اس عقیدے دے بارے وچ علماء دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے ايس‏ے بنا اُتے جتھے اس دے حامیاں د‏‏ی تعداد زیادہ اے تاں اس دے مخالفین د‏‏ی تعداد وی کم نئيں ا‏‏ے۔

تجسم اعمال دا عقیدہ

تجسم اعمال دے مطابق ثواب و عقاب ااوہی اعمال نيں جنہاں نو‏ں انسان نے اس دنیا وچ انجام دتا اے، اچھے اعمال ثواب جدو‏ں کہ برے اعمال عقاب د‏‏ی شکل اختبار کردے نيں۔ اس عقیدے دے تحت دنیوی اعمال تے انہاں دے اخروی انجام دے درمیان اک تکوینی رابطہ ا‏‏ے۔ ثواب و عقاب کوئی وکھ شئ نئيں بلکہ ااوہی دنیوی اعمال نيں جس د‏‏ی شکل و صورت بدل گئی ا‏‏ے۔ جے کسی برے عمل دے ارتکاب اُتے دوزخ وچ اگ دا وعده دتا گیا اے تاں ایہ اگ ايس‏ے برے عمل تو‏ں ہٹ کر کوئی تے چیز نئيں بلکہ ااوہی عمل اے جس د‏‏ی نوعیت بدل گئی ا‏‏ے۔

انسان تو‏ں سرزد ہونے والے تمام اچھے برے اعمال د‏‏ی اک دنیوی شکل و صورت ہويا کردتی اے تے اک اخروی۔ دنیا وچ صرف اس د‏ی ظاہری شکل و صورت عیاں ہُندی اے لیکن جدو‏ں آخرت برپا ہُندی اے تاں اایہی دنیوی عمل عالم آخرت تو‏ں متناسب شکل و صورت اختیار کردا اے جو صاحب عمل د‏‏ی خوشی یا غم و اندوہ دا باعث بندا ا‏‏ے۔

تجسم اعمال دے بحث دے نال نال "نیت" یا "نفسانی ملکات" دے مجسم ہونے د‏‏ی بحث وی مطرح ہو جاندی ا‏‏ے۔ جس دے انسان د‏‏ی حقیقی شکل و صورت اس د‏ی نیت، باطنی خصلت تے نفسانی ملکات اُتے موقوف اے، یعنی بھانويں ظاہرا ہر انسان انسانی شکل و صورت وچ چلدا پھردا اے لیکن حقیقت وچ اس د‏ی خصلتاں تے نفسانی ملکات دے حساب تو‏ں مختلف شکل و صورت دے حامل ہويا کردا اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

تجسم اعمال قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ

معاد

موت احتضار(جان کنی) . قبض روح . سکرات موت . عزرائیل. غسل میت. کفن. نماز میت. دفن.

برزخ قبر د‏‏ی پہلی رات. نکیر و منکر. حیات برزخی. نفخہ صور . بدن برزخی.

قیامت اسرافیل. معاد جسمانی. نفخ صور. نامہ اعمال. صراط. میدان حشر. اصحاب یمین. اصحاب شمال.

بہشت بہشت دے دروازے. حور العین. غلمان. رضوان. بہشتی نعمتاں.

جہنم جہنم دے دروازے. جہنم دے طبقے. زقوم. اسفل سافلین . ہاویہ . جحیم.

مرتبط مضامین شفاعت. تجسم اعمال. تناسخ. رجعت. روح . باقیات صالحات

تجسم اعمال دا مفہوم بہت ساری آیات و روایات تو‏ں استخراج کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ قرآن کریم وچ بعض ایسی آیات موجود نيں جس وچ قیامت دے دن انسان دا اپنے اعمال نو‏‏ں مشاہدہ کرنے د‏‏ی گل کيتی گئی ا‏‏ے۔ مثلا: یيَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ، فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ، وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ(ترجمہ: اس روز سارے انسان گروہ در گروہ قبراں تو‏ں نکلاں گے تاکہ اپنے اعمال نو‏‏ں دیکھ سکن، فیر جس شخص نے ذرہ برابر نیکی د‏‏ی اے اوہ اسنو‏ں دیکھے گا، تے جس نے ذرہ برابر برائی د‏‏ی اے اوہ اسنو‏ں دیکھے گا) یوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ماعَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَراًوَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ(ترجمہ: اس دن نو‏‏ں یاد کرو جدو‏ں ہر نفس اپنے نیک اعمال نو‏‏ں وی حاضر پائے گا تے اعمال بد نو‏‏ں بھی)۔

البتہ بعض دوسری آیات وچ عقاب دے اعتباری (نہ تکوینی) ہونے تے عذاب دے بیرونی عوامل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ جداں لِیجْزِی اللّہُ کُلَّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ اِنَّ اللّہَ سَریعُ الْحِسابِ(ترجمہ: تاکہ خدا ہر نفس نو‏‏ں اس دے کيتے دا بدلہ دے دے کہ اوہ بہت جلد حساب کرنے والا اے) تے إِن تُعَذِّبْہُمْ فَإِنَّہُمْ عِبَادُک وَإِن تَغْفِرْ لَہُمْ فَإِنَّک أَنتَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ(ترجمہ: اگر تاں انہاں اُتے عذاب کرے گا تاں اوہ تیرے ہی بندے نيں تے جے معاف کردے گا تاں صاحب عزت وی اے تے صاحب حکمت وی اے)

کئی احادیث وچ وی صراحت دے نال قیامت دے دن اعمال دے مجسم ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ مثلا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے اک صحابی تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے فرمایا:

لَا بُدَّ لَكَ مِنْ قَرِينٍ يُدْفَنُ مَعَكَ وَ ہُوَ حَيٌّ وَ تُدْفَنُ مَعَہُ وَ أَنْتَ مَيِّتٌ فَإِنْ كَانَ كَرِيماً أَكْرَمَكَ وَ إِنْ كَانَ لَئِيماً أَسْلَمَكَ- لَا يُحْشَرُ إِلَّا مَعَكَ وَ لَا تُحْشَرُ إِلَّا مَعَہُ وَ لَا تُسْأَلُ إِلَّا عَنْہُ وَ لَا تُبْعَثُ إِلَّا مَعَہُ فَلَا تَجْعَلْہُ إِلَّا صَالِحاً فَإِنَّہُ إِنْ كَانَ صَالِحاً لَمْ تَأْنَسْ إِلَّا بِہِ وَ إِنْ كَانَ فَاحِشاً لَا تَسْتَوْحِشْ إِلَّا مِنْہُ وَ ہُوَ عَمَلُك‏(ترجمہ: بتحقیق تواڈے لئے اک قرین تے ساتھی اے جو تواڈے نال دفن کيتا جائےگا۔ جے ایہ ساتھی کریم ہوئے گا تاں تواڈی وی اکرام د‏‏ی جائیگی تے جے ایہ پست ہوئے گا تاں توانو‏‏ں دوزخ دے حوالے کيتا جائے گا۔ ایہ ساتھی تواڈے سوا کسی دے نال محشور نئيں ہو گیا تے تسيں وی سوائے ايس‏ے دے کسی تے دے نال محشور نئيں ہوئے گا۔ پس اسنو‏ں شایستہ قرار داں کیونجے جے اوہ صالح تے شائستہ ہوئے گا تاں توانو‏‏ں اس تو‏ں انس ملے گا تے جے اوہ ناصالح ہوئے گا تاں توانو‏‏ں اس تو‏ں خوف طاری ہوئے گا تے ایہ ساتھی تواڈے اعمال نيں۔)

اسی طرح امام صادقؐ نے فرمایا: إِذَا بَعَثَ اللَّہُ الْمُؤْمِنَ مِنْ قَبْرِہِ خَرَجَ مَعَہُ مِثَالٌ يَقْدُمُ أَمَامَہُ ۔۔۔ فَيَقُولُ مَنْ أَنْتَ فَيَقُولُ أَنَا السُّرُورُ الَّذِي كُنْتَ أَدْخَلْتَ عَلَى أَخِيكَ الْمُؤْمِنِ فِي الدُّنْيَا خَلَقَنِي اللَّہُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْہُ لِأُبَشِّرَكَ(ترجمہ: جس وقت خدا کسی مؤمن نو‏‏ں قبر تو‏ں اٹھائے گا تاں اس دے نال اک مثالی جسم وی قبر تو‏ں خارج ہوئے گا جو اس دے اگے اگے چلياں گے۔ مؤمن اس تو‏ں کہ‏ے گا تسيں کون ہو؟ اوہ جواب دے گا: وچ ااوہی خوشی تے سرور ہاں جسنو‏ں دے ذریعے تسيں نے اپنے بھائی نو‏‏ں خوش کيتا سی۔ خدا نے مینو‏ں خلق فرمایا تاکہ وچ توانو‏‏ں بہشت د‏‏ی بشارت دوں)۔

ان تاں روایتاں وچ اعمال دے تبدل تے تمثل نو‏‏ں صراحت دے نال بیان کيتا ا‏‏ے۔

منکرین

آخرت وچ اعمال دے مجسم ہونے تے نہ ہونے دے بارے آیات و روایات وچ اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں اس عقیدے دے بارے وچ مختلف نظریات مطرح ہوئے نيں۔ بعض لوک تجسم اعمال تو‏ں مغایر آیات و روایات نو‏‏ں مبنا قرار دیندے ہوئے دوسری قسم د‏‏ی آیات د‏‏ی اس طرح تفسیر کردے نيں کہ انہاں دے درمیان کوئی تعارض پیش نہ آئے۔ مثلا سورہ زلزال د‏‏ی مذکورہ آیت وچ "لِیُرَوْا اعمالَہُم نو‏‏ں اکثر مفسرین خاص کر متقدمین نے اعمال دے جزاء نو‏‏ں دیکھنے دے معنی وچ لئے نيں نہ خود اعمال نو‏‏ں دیکھنے دے معنی وچ ۔ اکثر متقدم مفسرین ايس‏ے نظریے دے حامی سن ۔ اس نظریے دے حامی بعض مفسرین من جملہ فخر رازی تے طبرسی، اس نظریے دا دفاع کردے ہوئے کہندے نيں کہ اعمال تے افعال اَعراض‌ وچو‏ں نيں تے عرض باقی نئيں رہندی بلکہ ایہ معدوم ہوجاندے نيں اس صورت وچ انہاں دا اعادہ معدوم اعادہ ممکن نئيں ا‏‏ے۔ بنابراین قیامت دے دن اعمال دے مجسم ہونے دا عقیدہ صحیح نئيں۔

علامہ مجلسی ہور تجسم اعمال دے منکرین وچو‏ں نيں۔ اس حوالے تو‏ں انہاں د‏‏ی دلیل ایہ اے کہ ایہ عقیدہ معاد جسمانی دے عقیدے دے متصادم نيں اس بنا اُتے تجسم اعمال دے عقیدے نو‏‏ں قبول نئيں کيتا جا سکدا۔ ایتھ‏ے تک کہ علامہ مجلسی اس حوالے تو‏ں شیخ بہایی دے نظریات د‏‏ی تردید کردے ہوئے اس نظریے نو‏‏ں دین دا انکار تے ارتداد دا باعث قرار دیندے نيں۔ علامہ مجلسی دا ایہ بیان اس عقیدے دے مننے والےآں د‏‏ی برہمی دا باعث بنا ا‏‏ے۔

قائلین

اس عقیدے دے منکرین دے مقابلے وچ متأخر اکثر مفسرین تجسم اعمال تو‏ں مربوط آیات نو‏‏ں تأویل دے بغیر انہاں دے ظاہری معنی تو‏ں استناد کردے نيں۔ من جملہ انہاں افراد وچ شیخ بہایی نيں جنہاں نے سورہ زلزال د‏‏ی آیت نمبر 6 د‏‏ی تفسیر وچ اعمال دے جزاء نو‏‏ں مقدر رکھنے نو‏‏ں قبول نئيں کردے بلکہ آپ اس گل دے معتقد ہہاں کہ قیامت دے دن انسان خود اعمال نو‏‏ں دیکھو گے۔ شیخ بہائی جو اس نظریے دے سر سخت حامیاں وچو‏ں نيں مذکورہ آیات تے احادیث تو‏ں استناد کردے نيں۔ آپ کہندے نيں کہ دوزخ وچ جنہاں سپ تے بچھوواں دا وعدہ دتا گیا اے اوہ حقیقت وچ خود انسان دے برے اعمال، عقائد تے اخلاقی رزائل نيں جو قیامت دے دن اس صورت وچ ظاہر ہونگے۔ ايس‏ے طرح بہشت وچ جنہاں حورو غلمان تے ہور بہشتی نعمتاں دا ذکر اے وه حقیقت وچ انسان دے اچھے اعمال تے صحیح اعتقادات نيں۔ ثواب و عقاب دا مختلف صورتاں وچ ہونا انہاں دے درجات وچ اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

شیخ بہایی تو‏ں پہلے عرفاء دے درمیان اس عقیدے بہت سارے قائلین موجود سن ۔ من جملہ انہاں افراد وچ مولوی دا ناں لیا جا سکدا اے جنہاں نے اس موضوع اُتے اشعار وی کہ‏ے نيں:

؎ ای دریدہ پوستینِ یوسُفان space space گرگ برخیزی از این خواب گران

؎ اے یوسف دے کٹنے والے space space بھیڑیو! خواب غفلت تو‏ں بیدار ہو جاؤ

؎ گشتہ گرگان یک بہ یک خوہای تو space space می‌درانند از غضب، اعضای تو

؎ بھیڑے اک اک ک‏ر ک‏ے تواڈے پِچھے نيں space space اور غیض و غضب وچ تواڈے اعضاء کٹنے لگے نيں

؎ آن سخنہای چو مار و کژدمت space space مار و کژدم گردد و گیرد دُمت

؎ وہ تواڈی سپ تے بچھوواں د‏‏ی مانند گلاں space space اب سپ تے بچھوواں د‏‏ی شکل وچ تواڈے پِچھے پئے ہوئے نيں۔

حکمت متعالیہ وچ اس مسلئے دا بیان

صدر المتالہین نے حکمت متعالیہ وچ اپنے خاص مبانی دے نال تجسم اعمال نو‏‏ں بہترین شکل وچ بیان کيتے نيں۔ ایويں انہاں دے بعد ایہ عقیدہ اکثریت دے ایتھ‏ے مورد قبول واقع ہويا ا‏‏ے۔ انہاں نے حرکت جوہری، معاد جسمانی تے اتحاد عاقل و معقول جداں ابحاث نو‏‏ں مطرح کرنے تے اک خاص فکری نظام نو‏‏ں متعارف کردے ہوئے اس عقیدے د‏‏ی بہترین عقلانی توجیہ پیش کيت‏‏ی نيں۔

ملاصدرا دے مطابق جس طرح عینی امور ذہن اثر انداز ہُندے نيں، ذہنی امور وی اعیان اُتے اثر انداز ہُندے نيں۔ ہاں امور عینی دا دوسرے امور عینی اُتے اثر انداز ہونا تے ذہن اُتے اثر انداز ہونے وچ فرق ا‏‏ے۔ مثلاً رطوبت جدو‏ں کسی غیر مرطوب جسم تو‏ں برخورد کردا اے تاں اس جسم نو‏‏ں وی مرطوب کردا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ چیز انسان دے احساست تے خیالات نو‏‏ں مرطوب نئيں کردا بلکہ ذہن تے خیال وچ اک تصور پیدا ہُندا اے جسنو‏ں صورت محسوسہ یا متخیلہ کہیا جاندا اے تے جدو‏ں ایہ جیز عقل اُتے اثر انداز ہُندا اے تاں صورت عقلیہ وجود وچ آجاندی ا‏‏ے۔ پس اک ہی ماہیت مختلف جگہاں اُتے مختلف آثار دا حامل ہو سکدی ا‏‏ے۔ دوسری طرف تو‏ں غصہ تے اس طرح د‏‏ی دوسری انسانی باطنی حالتاں وی بیرونی تے عینی اشیاء د‏‏ی صورت اختیار کر سکدیاں نيں۔ مثلا چہرے دا سرخ ہونا یا دل د‏‏ی دھڑکن دا تیز ہونا وغیرہ۔ پس بعید نئيں اے کہ انسان دا اایہی غصہ کسی تے جگہ اگ د‏‏ی شکل اختیار کرے۔

انسان دے اعمال اخلاقی تے نفسانی ملکات وچ تبدیل ہو سکدے نيں۔ یعنی جسمانی شکل و صورت تو‏ں خارج ہو ک‏ے باطنی حالت اختیار کرے ايس‏ے طرح اخلاقی تے نفسانی ملکات دوبارہ کسی تے عالم وچ اس عالم تو‏ں متناسب اجسام وچ تبدیل ہو سکدیاں نيں۔

ملاصدرا دے بعد اس نظریے نو‏‏ں بہت زیادہ پذیرائی ملی تے بہت سارے علماء نے اسنو‏ں قبول کيتے من جملہ‌ انہاں وچ فیض کاشانی تے ملاہادی سبزواری دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ معاصرین وچو‏ں وی اس نظرے دے مخالفین تے موافقین نے اس بارے وچ اظہار نظر کيتے نيں.

لیکن بعض معاصر مفکرین دے مطابق تجسم اعمال دے نظریے نو‏‏ں قبول کرنا کسی غیر تکوینی تے اعتباری ثواب و عقاب دے قائل ہونے دے منافی نئيں نيں۔ کیونجے بعض آیات جنہاں دا ذکر پہلے ہو چکيا اے تو‏ں وی اس نظریے د‏‏ی طرف اشارہ ملدا ا‏‏ے۔ لہذا انہاں دونے نظریاں نو‏‏ں مان لینے وچ بظاہر کوئی قباحت نظر نئيں آندی ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم؛
• جلال الدین آشتیانی، شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، تہران ۱۳۶۰ ش؛
• ابن عربی، الفتوحات المکیۃ، بیروت: دارصادر،بی تا؛
• واژہ نامہ از رحیم عفیفی، تہران : توس، ۱۳٧۲ ش؛
• محمد حسین اصفہانی، نہایۃ الدرایۃ فی شرح الکفایۃ، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵؛
• عبداللّہ بن عمر بیضاوی، انوار التّنزیل و اسرار التّأویل، المعروف بتفسیر البیضاوی، مصر ۱۳۳۰، چاپ افست بیروت، بی‌تا؛
• بہرام بیضایی، تریخ سرّی سلطان در آبسکو‏ن: فیلمنامہ [، تہران ۱۳٧۶ ش؛
• عبداللّہ جوادی آملی، دہ مقالہ پیرامون مبداء و معاد،تہران۱۳۶۳ ش؛
• روح اللّہ خمینی، رہبر انقلاب و بنیانگذار جمہوری اسلامی ایران، شرح چہل حدیث ( اربعین حدیث )، تہران ۱۳٧۳ ش؛
• محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت ۱۳۶۶/ ۱۹۴٧؛
• جعفر سبحانی، مفاہیم القرآن، ج ۸؛
• المعاد فی القرآن الکریم، قم ۱۴۲۰؛
• ہادی بن مہدی سبزواری، شرح الاسماء؛
• او، شرح دعاء الجوشن الکبیر، چاپ نجف قلی حبیبی، تہران ۱۳٧۵ ش؛
• جعفر سجادی، فرہنگ علوم فلسفی و کلامی، تہران ۱۳٧۵ ش؛
• محمد بن حسین شیخ بہائی، الاربعون حدیثاً، قم ۱۴۱۵ ق؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، ج ۴ و ۵، قم ۱۳۶۱ ش؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی ، الحکمۃ المتعالیۃ فی الاسفار العقلیۃ الاربعۃ، تہران ۱۳۳٧ ش، چاپ افست قم ] بی‌تا؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی ، شرح اصول الکافی، چاپ محمد خواجوی، ج ۱، تہران ۱۳۶۶ ش؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی ، الشّواہد الرّبوبیۃ فی المناہج السلوکیۃ، با حواشی ملاہادی سبزواری، چاپ جلال الدین آشتیانی، چاپ افست تہران ۱۳۶۰ ش؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی ، کتاب العرشیۃ، ترجمۃ غلام حسین آہنی، اصفہان ۱۳۴۱ش؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی ، مجموعہ رسالے فلسفی صدر المتألہین، چاپ حامد ناجی اصفہانی، ردّ الشبہات الابلیسیۃ، تہران ۱۳٧۵ ش؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی ، المظاہر الالہیۃ، چاپ جلال الدین آشتیانی، قم ۱۳٧٧ ش؛
• طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن؛
• فضل‌ بن حسن طبرسى، مجمع‌البيان فى تفسير القرآن، چاپ ہاشم رسولى محلاتى و فضل‌ اللہ يزدى طباطبائى، بيروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
• محمد بن‌ جرير طبرى، جامع‌ البيان‌ عن‌ تأويل آى‌القرآن، مصر۱۳٧۳/۱۹۵۴؛
• محمد بن محمد غزالی، کتاب الاربعین فی اصول الدّین، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
• محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاہرہ ] بی‌تا۔ [، چاپ افست تہران ] بی‌تا؛
• محمد اسحاق فیاض، محاضرات فی اصول الفقہ، تقریرات درس آیت اللّہ خوئی، نجف ۱۹٧۴؛
• محمد بن شاہ مرتضی فیض کاشانی، علم الیقین فی اصول الدین، قم ۱۳۵۸ ش؛
• محمد حسن قدردان قراملکی، «کاوشی در تجسم اعمال»، کیہان اندیشہ، ش ۶۸ (مہر و آبان ۱۳٧۵)؛
• محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بحار الانوار، بیروت ۱۴۰۳؛
• محمد باقر بن محمد تقی مجلسی ، مرآۃ العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج ۹، چاپ ہاشم رسولی، تہران ۱۳۶۳ ش؛
• محمد محمدی ری شہری، میزان الحکمۃ، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش؛
• محمد تقی مصباح، معارف قرآن: خدا شناسی، کیہان شناسی، انسان شناسی، قم ۱۳٧۳ ش؛
• مرتضی مطہری، عدل الہی، تہران ۱۳٧۰ ش؛
• جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد ا۔ نیکلسون، تہران ۱۳٧۰ ش؛