حمود الرحمٰن کمیشن رپورٹ

تعارف

1. حکومت پاکستان نے وزارتِ صدارتی امور دے نوٹیفیکشن نمبر ایس آر او(١) 71مورخہ 26 دسمبر1971کے ذریعے اس انکوائری کمیشن نوں قائم کرتے ہوئے اس دے ذمہ ایہ فرائض سونپے سن کہ اوہ انہاں حالات دی تحقیقات کرے، جنہاں دے تحت کمانڈر، ایسٹرن کمانڈ تے انہاں دے زیر کمان پاکستان دی مسلح افواج نے دشمن دیاں فوجاں دے سامنے ہتھیار ڈالے، بھارت تے مغربی پاکستان دی سرحداں اُتے جنگ بندی دے احکامات صادر کیتے گئے نیز جموں تے کشمیر دی سیز فائر لائن اُتے وی جنگ بندی دا حکم دیاگیا
2. پاکستان کمیشن آف انکوائری ایکٹ مجریہ1956ء دے تحت قائم ہونے والا ایہ کمیشن درج ذیل افراد اُتے مشتمل سی؛۔

1) مسٹر جسٹس حمود الرحمٰن (ہلال پاکستان) چیف جسٹس، سپریم کورٹ آف پاکستان، بحیثیت صدر۔

2) مسٹر جسٹس انور الحق، چیف جسٹس لاہور ہائیکورٹ بحیثیت رکن۔

3) مسٹر جسٹس طفیل علی عبد الرحمن چیف جسٹس سندھ بلوچستان ہائیکورٹ بحیثیت رکن

کمیشن دی سفارشات اُتے لیفٹنٹ جنرل الطاف قادر( ریٹائرڈ) نوں بحیثیت ملٹری ایڈوائزر تے اسسٹنٹ رجسٹرار سپریم کورٹ آف پاکستان، مسٹر ایم اے لطیف نوں بحیثیت سیکرٹری مقرر کیتا گیا۔

٣) وزارت صدارتی امور دی جانب توں جاری کیتے گئے نوٹیفیکشن وچ درج ذیل ہدایات وی شامل سن؛۔

١) کمیشن اپنے طریقہء عمل دے مطابق کم کرے گا تے اس دے سارے کارروائی خفیہ رکھی جائے گی۔

٢) کمیشن نوں اپنی کارروائی دے دوران وچ تنیاں مسلح افواج دے نمائنداں دی معاونت حاصل رہے گی۔ اس دے علاوہ حکومت پاکستان دے ہر فرد دا ایہ فرض ہوگا کہ اوہ کمیشن نوں جدوں کدی ضرورت پئے مطلوبہ تعاون فراہم کرے گا۔

٣) کمیشن اپنی طے کردہ تریخ تے مقام اُتے تحقیقات دا آغاز کرے گا تے تن مہینے دی مدت دے اندر تحقیقات مکمل کرنے دے بعداپنی مکمل رپورٹ صدر نوں پیش کر دے گا۔

٤) کمیشن دا اک غیر رسمی اجلاس31دسمبر1971ء نوں لاہور وچ منعقد ہویا تاکہ تحقیقات دے دائرہ کار تے ہور ضروری امور و معاملات دا تعین کیتا جاسکے۔ اس اجلاس وچ کمیشن دے طریقہ کار تے رہنما خطوط وی طے کیتے گئے۔ انتظامی تے مالیاندی امورو مسائل اُتے وی غور کیتا گیا تے اک تفصیلی خط وزارت انتظامی امور نوں ارسال کیتا گیا تاکہ ضروری ساز و سامان، مطلوبہ اسٹاف تے رقم کمیشن نوں کم شروع کرنے توں پہلے فراہم دی جاسکے۔ ایہ فیصلہ وی کیتا گیا کہ روالپنڈی وچ ایہ تحقیقات دی جائاں تاکہ کمیشن نوں جنرل ہیڈ کوارٹر تے ہور وزارتاں توں مطلوبہ ریکارڈ بآسانی دستیاب ہو سکے۔

٥) چونکہ اس انکوائری کمیشن دی تمام تر کارروائی خفیہ رکھی جانی سی جس دا کوئی سابقہ تجربہ موجود نہ سی چنانچہ سوال ایہ پیدا ہویا کہ اسے کس طرح شروع کیتا جائے؟ فیصلہ ایہ کیتا گیا کہ اس سلسلے وچ پہلے عوام دی رائے معلوم دی جائے۔ یکم جنوری 1972ء نوں اک پریس ریلیز دے ذریعے عوام تے مسلح افواج توں درخواست کیتی گئی کہ اوہ 10جنوری 1972ء تک کشمن دے موضوع دے حوالے توں اوہ تمام تر متعلقہ معلومات تے اطلاعات فراہم کرو جو انہاں دے علم وچ نیں ۔

٦) اس دے علاوہ کشمن نے انہاں تمام افراد نوں جو اس واقعے دے رونما ہونے دے ذمے داریاں اُتے فائز سن خطوط تے سوال نامے ارسال کیتے تاکہ اوہ اس سلسلے وچ پوری تفصیل اوروضاحت دے نال اپنے خیالات دا اظہار کرسکاں۔ مطلوبہ کاغذات معلومات تے دستاویزات دی اک فہرست وی مرکزی حکومت دی متعدد وزارتاں دے سیکرٹریاں نوں روانہ کیتی گئی۔ انہاں اقدامات دا وڈا مثبت تے حوصلہ افزا جواب موصول ہویا تے چھیندی ای بوہت وڈی پیمانے اُتے کمیشن توں مختلف رابطاں دا آغاز ہو گیا۔

٧) 20 جنوری1972ء نوں کمیشن نے ملک دی ستاراں مختلف سیاسی جماعتاں دے سربراہاں نوں خطوط ارسال کیتے جن وچ انہاں توں درخواست کیتی گئی سی کہ اوہ تحقیقاندی کمیشن کوزیر غور معاملات دے حوالے توں اپنے خیالات، نظریات تے رائے توں آگاہ کرو۔ انہاں توں ایہ وی پچھیا گیا تھاکہ اوہ ذاتی طور اُتے جاں کسے نمائندے دے ذریعے اس کمیشن دے روبرو پیش ہو کر شہادت دے سکتے نیں ؟ اس سلسلے وچ کافی حد تک تسلی بخش تے مثبت جواب حاصل ہوئے۔ چند سیاسی نمائندے دے ذریعے اس کمیشن دے روبرو پیش ہو کر شہادت دے سکتے نیں ؟ اس سلسلے وچ کافی حد تک تسلی بخش اورمثبت جواب حاصل ہوئے۔ چند سیاسی رہنماؤں نے کشمن نوں آگاہ کیتا کہ چونکہ انکوائری دا دائرہ کار محض فوجی پہلوؤں تک ای محدود رہے گااور تمام تر کارروائی خفیہ طور اُتے مکمل دی جائے گی لٰہذا اوہ کمیشن دی معاونت توں معذور نیں ۔ پر انہاں دسیا گیا کہ کشمن دے دائرہ کار نوں اس قدر محدود وی نہاں رکھیا جائے گا کہ انہاں ہور تمام پہلوؤں نوں سرے توں نظر انداز تے خارج کر دتا جائے جو کسے نہ کسے طرح اس انکوائری کمیشن اُتے اثر انداز ہوسکتے نیں ۔ ایہ وضاحت سننے دے بعد اوہ معاملے دے سیاسی پہلوؤں اُتے اس کمیشن توں ضروری تعاون پررضامند ہو گئے۔ جس دے نتیجے وچ 23 سیاسی رہنماؤں نے اپنی قیمتی آرا توں اس کمیشن نوں مستفید کیتا۔

٨) اسی اثناء وچ کمیشن دے علم وچ ایہ بات آئی دی دفاعی افواج توں تعلق رکھنے والے بیشتر افسران کمیشن دے روبرو پیش ہو کر شہادتاں فراہم کرنا چاہتے نیں لیکن انہاں خدشہ اے کہ ایسا کرنے اُتے انہاں انتقام دا نشانہ بنایا جائے گا۔ چنانچہ کمیشن نے صدر پاکستان توں رجوع کرتے ہوئے انہاں توں درخواست دی کہ اوہ اس امر دی عوامی سطح اُتے ضمانت دیں دی کمیشن دے روبر شہادت دینے والے کسے وی فرد نوں اس سلسلے وچ انتقام دا نشانہ نہاں بنایا جائے گا۔ 11 جنوری1972ء دے اخبارات وچ ایہ سرکاری اعلان شائع کر دتا گیا کہ کشمن دی تمام تر کارروائی مکمل طور اُتے خفیہ رکھی جائے گی تے اس دے روبرو پیش کیتے جانے والے تمام بیانات تے گواہاں نوں مناسب تحفظ فراہم کرتے ہوئے اس بات نوں یقینی بنایا جائے گا کہ ایسے افراد نوں کسے قسم دی دیوانی جاں فوجداری مقدمات دا سامنا نہ کرنا پئے۔ تاوقتیکہ ایسے بیانات جاں شہادتاں، جھوٹی تے غلط ثابت نہ ہوں۔

٩) کمیشن دی سفارش اُتے جنرل ہیڈ کوارٹر نے وی اک سرکلر دے ذریعے فوجی اہلکاراں نوں مطلع کر دتا کہ اوہ رضاکارانہ طور اُتے تحریری بیانات دے ذریعے جاں ذاتی طور اُتے پیش ہو کر کمیشن دے روبرو شہادت دے سکتے نیں پر بعد وچ کمیشن نے اس سرکلر نوں ناکافی سمجھتے ہوئے مسلح افواج دے سربراہان توں درخواست دی کہ اوہ ایسے خطوط جاری کر دیں جن وچ اس بات دی مکمل ضمانت فراہم کیتی گئی ہو کہ دفاعی اہلکاراں نوں کمیشن دے روبرو پیش ہو کر بیان جاں شہادت دینے دے عوص کسے صورت وی انتقام دا نشانہ بنائے جانے دا خدشہ محسوس نہ ہو چنانچہ مسلح افواج دے سربراہاں دی جانب توں باقاعدہ یقین دہانی دے بعد دفاعی تے فوجی اہلکاراں نے پہلے دے مقالبے وچ نسبتاَ َ زیادہ آزادی دے نال کمیشن نوں اپنی معلومات توں آگاہ کرنا شروع کر دتا۔ بعد ازاں، گواہاں اُتے جرح دے دوران جاں اس دے بعد ایسی کوئی شکایت موصول نہاں ہوئی کہ کسے وی اہلکار نوں انتقام دا نشانہ بنایا گیاہو۔ ماسوائے اک نیول آفیسر دی مبینہ شکایت دے جس دی تحقیق نیوی دے حکام کر رہے سن۔ کمیشن نے بالخصوص اس بات دا خیال رکھیا اے کہ اس توں تعاون کرنے والے کسے وی فرد نوں ہرگز کوئی نقصان نہ پہنچنے پائے۔

١٠) 15جنوری 1972ء نوں کمیشن نے اپنے ملٹری ایڈوائزر دے ہمراہ قصور دے حسینی والا سیکٹر دا دورہ کیتا تے کور تے ڈویژنل ہیڈ کوارٹرز توں بات چیت دی۔ اس دے علاہو محاذ جنگ اُتے موجود جواناں توں وی ملاقات دی جو اپنی اپنی پوزیشناں سنبھالے ہوئے سن تاکہ ایہ دیکھیا جاسکے کہ جنگ دے دوران وچ فوجی آپریشن کداں کیتا جاندا اے؟ کمیشن ہور سیکٹرز دا دورہ وی کرنا چاہدا سی پر وقت دی کمی دے باعث ایسا ممکن نہ ہو سکا۔

١١) وزارت صدارتی امور نے اپنے 12 جنوری 1972ء دے خط وچ راولپنڈی وچ کیتے گئے کمیشن دے بیٹھنے دے انتظامات توں مطلع کیتا۔ دفتری جگہ تے ہور سازوسامان نیشنل ڈیفنس کالج وچ فراہم کیتا گیا سی جتھے اسٹاف تے ٹرانسپورٹ دی سہولتاں وی موجود تھاں۔ وزارت خزانہ ہن تک بجٹ تجویزاں اُتے غور کرنے وچ مشغول سی پر امید سی دی کچھ رقم بوہت چھیندی فراہم کردی جائے گی۔

١٢) 12 جنوری1972ء نوں کمیشن دی معاونت کرنے والے مسلح افواج دے تیناں نمائنداں دے ناماں توں مطلع کیتا گیا جو ایہ سن۔

i) ائیر کموڈور ظفر محمود (پاکستان ائیر فورس) ii)کرنل صابر حسین قریشی(آرمی) iii) کپٹن اے ولی اللہ (نیوی)

کمیشن نے ہور رسمی کاروائیاں دی تکمیل توں پہلے ای ایہ فیصلہ کر لیا کہ17 جنوری1972کو روالپنڈی پہنچ کر بلا کسے مزید تاخیر دے اپنے دفاتر دی تنظیم دا عمل شروع کر دیاجائے ۔

١٣) 17 جنوری1972ء نوں کمیشن دا پہلا اجلاس راولپنڈی وچ ہویا۔ اس وقت تک تن سو پنجاہ توں زائد افراد توں جنہاں دا تعلق زندگی دے مختلف شعباں توں سی اس کشمن نوں مختلف نوعیت دی معلومات تے اطلاعات فراہم ہو چکی تھاں۔ انہاں تمام دی ضروری جانچ پڑتال کیتی گئی تاکہ انہاں گواہاں دا ابتدائی انتخاب کیتا جاسکے۔ جنہاں اس کمیشن دے روبر طلب کیتا جائے گا۔ اوہ افراد جنہاں دے بیانات محض افواہاں اُتے مبنی سن جنہاں دا ذریعہ اخباری رپورٹاں تھاں انہاں طلب نہاں کیتا گیا، پر اس نوعیت دی اطلاعات مزید تحقیق تے جانچ پڑتال دی غرض توں متعلقہ وزارت نوں ارسال کردی گئاں۔ اس سلسلے وچ سیکرٹری دفاع تے اس وقت دے قائم مقام آرمی کمانڈر انچیف توں طریقہء کار توں متعلقہ امور دے حوالے توں ضروری صلاح مشورہ وی کیتا گیا۔

١٤) کمیشن دی کارروائی دے آغاز توں پہلے صحافیاں دی درخواست اُتے کمیشن دے سربراہ نے اک پریس کانفرس توں خطاب کیتا جس دے دوران وچ انہاں نے اک مرتبہ فیر اس امر دی یقین دہانی کرائی کہ ایسے تمام گواہان جو کمیشن دے روبرو شہادت دیں گے انہاں آفیشل سیکریٹ ایکٹ توں مستثنی سمجھیا جائے گا تے انہاں انتقام جاں خوف و ہراس دا نشانہ نہاں بنایا جائے گا۔ صحافیاں دے سوالات دے جواب وچ کمیشن دے سربراہ نے جو کچھ کہیا انہاں وچوں چند نکات ذیل وچ درج کیتے جاندے نیں ؛

الف) کمیشن نوں پورا اختیار حاصل اے کہ اوہ سابق صدر تے چیف آف آرمی اسٹاف سمیت پاکستان دے کسے وی شہری نوں معلومات حاصل کرنے دے دی غرض توں طلب کر سکتا اے۔ ضرورت پیش آنے اُتے کمیشن کسے وی فرد دی حاضری نوں یقینی بنانے دے لئی وارنٹ وی جاری کر سکتا اے۔ تاوقتیکہ قنون اسے ذاتی طور اُتے کمیشن دے روبرو حاضری توں مستثنی قرار نہ دے۔

ب) چندافسران جو مشرقی پاکستان توں فرار ہوکر ایتھے پہنچ چکے سن، ہتھیار ڈالے جانے دے مروجہ حالات و واقعات دے بارے وچ شہادتاں دینے دے لئی دستیاب نیں ۔ اگر انہاں دے بیانات تے شہادتاں تسلی بخش نہ پائی گئاں تو ایسی صورت وچ کمیشن حکومت توں کہے گا کہ اوہ بھارت توں جنگی قیدیاں دا تبادلہ ہونے تک کمیشن نوں دتے گئے وقت دی معیاد ودھیا دے۔

ج) کمیشن دی کارروائی نوں خفیہ رکھنا قومی مفاد دے عین مطابق اے کیونجے کمیشن دے روبر و پیش دی جانے والی تمام اطلاعات و معلومات نہایت حساس نوعیت دی ہوں گی جنہاں اس وقت عام کرنا، شائع کرنا جاں نشر کرنا ممکن نہاں ہوگا۔ جدوں کہ مغربی سرحداں اُتے بھارت تے پاکستان دی فوجاں اک دوسرے دے مدمقابل کھڑی ہوئی نیں ، پر ایہ کمیشن وقتاَ َ فوقتاَ َ عوام دی اطلاع دے لئی اپنی سرگرمیاں دے بارے وچ مختصر ہینڈ آؤٹ جاری کرتا رہے گا۔

د) ضرورت پڑنے اُتے ایہ کمیشن مسلح افواج دے تکنیکی ماہرین دی خدمات توں وی ضروری استفادہ کرتا رہے گا۔ تاکہ اوہ انہاں امور دے سلسلے وچ کمیشن دی معاونت کر سکاں پر اوہ کسے وی صورت وچ کمیشن دے فیصلاں اُتے اثر انداز ہونے دے مجاز نہاں ہوں گے۔

١٥) 25 جنوری1972ء نوں عید دی تعطیلات شروع ہونے توں پہلے ایہ کمیشن انہاں تمام دستیاب مواد نوں ضروری جانچ پڑتال کرنے دے بعد انہاں افراد دا انتخاب کرچکا سی جنہاں اس دے روبرو پیش ہونا سی۔ اس دے علاوہ اک بے حد اہم شخصیت دی شہادت وی ریکارڈ کر لی گئی سی جو 24 دسمبر1972کو روالپنڈی وچ موجودتھی۔ مسلسل دو دناں تک اس کمیشن نے جنرل ہیڈ کوارٹر دا وی دورہ کیدا سی تاکہ اوہ اس دے مختلف شعبہ جات تے انہاں دی کارگردگی توں آگاہی حاصل کر سکے۔ کمیشن نے ائر آپریشن سنٹر دا وی دورہ کیتا۔ تیناں مسلح افواج دے نمائنداں نے نقشہ جات چارٹ تے تقریراں دی مدد توں کمیشن نوں بریفنگ وی دی۔ اس موقع اُتے مشرقی پاکستان وچ پیش آنے والے واقعات دے بارے وچ اک دستاویزی فلم وی اس کمیشن نوں دکھائی گئی۔

١٦) 31جنوری وچ کمیشن نے دوبارہ اپنی کارروائی شروع دی تے اس وقت توں ہن تک مسلسل کم وچ مصروف رہیا ماسوائے انہاں مختصر وقفاں دے جدوں کمیشن دے سربراہ جاں کسے تے رکن نوں اپنی ہور ذمے داریاں دے سلسلے وچ کوئی مصروفیت درپیش ہوئی ہو۔ 17مارچ توں 26 مارچ تک کمیشن نوں اپنی کارروائی ملتوی کرنا پئی کیاں کہ کمیشن دے سربراہ نوں اک اہم مقدمے دی سماعت دے سلسلے وچ لاہور سپریم کورٹ بینچ وچ بیٹھنا سی۔ علاوہ ہور اراکین نوں وی اپنے اپنے متعلقہ دفاتر دی فوری نوعیت دی ذمے داریاں نوں نمٹانا سی۔ کمیشن دے اس قدر پھیلے ہوئے کم توں عہدہ برآ ہونے دے لئی وڈی یکسوئی نوں وی اپنے اپنے متعلقہ دفاتر دی فوری نوعیت دی ذمے داریاں نوں نمٹانا سی۔ کمیشن دے اس قدر پھیلے ہوئے کم توں عہدہ برآ ہونے دے لئی وڈی یکسوئی تے کامل توجہ دی ضرورت سی جدونکہ کمیشن دے سربراہ تے ہور اراکین نوں اپنے متعلقہ دفاتر دے اضافی اُمور وی دیکھنے پڑدے سن پر کم دی تکمیل دے پروگرام تے کشمن دے روبرو موجود تمامتر مواد دا مکمل طور اُتے احاطہ کرنے دی غرض توں مخصوص اوقاتِ کار دے علاوہ وی کم کرنا پیتا ایتھے تک کہ اتوار تے عام تعطیلات دے دوران وچ وی کشمن برابر کم کرتا رہیا اس دے باوجود وی ایہ کم تن مہینے دی مدت وچ مکمل نہ ہو سکا۔ اپریل دے شروع وچ اٹارنی جنرل نے کشمن نوں مطلع کیتا کہ اوہ حکومت دی جانب توں شہادتاں پیش کرنا چاہتے نیں اس دے علاوہ چند اہم گواہاں دے بیانات دی جانچ پیندا وی باقی سی چنانچہ صدر پاکستان توں درخواست کرنا پئی کہ اوہ مقرر کردہ معیاد نوں 31 مئی1972ء تک ودھیا دیں۔ جس دی انہاں نے اجازت دے دی۔ مئی 1972ء دے پہلے ہفتے وچ کمیشن دے سربراہ نوں امریکا جاناپڑا جتھے انہاں اقوام متحدہ دی اک کمیٹی دے اجلاس وچ شریک ہونا سی۔ 5مئی توں 21مئی تک اُنہاں دی عدم موجودگی دے دوران وچ انکوائری کمیشن دی رپورٹ دی تکمیل دے لئی انہاں دا انتظار کرنا ضروری سی تے جدوں 22مئی 1972ء نوں واپسی دے بعد انہاں نے رپورٹ دی تکمیل دا جائزہ لیا تو پتہ چلا کہ 31 مئی تک وی اُسنوں تیار کرنا ممکن نہاں چنانچہ اک بار فیر صدر پاکستان توں درخواست کردہ تریخ وچ اک مہینے دا اضافہ کر دتا گیا!

١٧) کمیشن نے شہادتاں دی قلم بندی دا کم یکم فروری 1972ء توں شروع کیدا سی جو26 اپریل 1972ء بیانات دی ضروری جانچ پڑتال تے معائنے دی غرض توں کمیشن نوں مجموعی طور اُتے (٥٧) مرتبہ بیٹھنا پیتا یعنی کل ملیا کر کمیشن نے 213 افراد دے بیانات قلم بند کیتے جنہاں دی درجہ وار تفصیل مندرجہ ذیل اے؛

1) آرمی i)ملازم اہلکار۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔61 ii) ریٹائرڈ اہلکار۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔27

2) ائیر فورس i) ملازم اہلکار۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔39 ii) ریٹائرڈ اہلکار۔۔۔۔۔۔۔۔6

3) نیوی؛ i) ملازم اہلکار۔۔۔۔۔۔۔۔14 ii)ریٹائرڈ اہلکار۔۔۔۔۔۔۔7

4) سیاسی لیڈر۔۔۔۔۔۔۔۔۔23

5) سول ملازمین؛ i)ملازم۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔17 ii) ریٹائرڈ۔۔۔۔۔۔۔۔۔6

6) صحافی۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔3

7) عوامی نمائندے۔۔۔۔۔۔۔۔۔10

١٨) انہاں گواہاں دے بیانات چار ہزار صفحات اُتے ٹائپ کیتے گئے جدوں کہ انہاں بیانات دے سلسلے وچ پیش دی جانے والی تن سو چوہتر دستاویزات وی تقریباً اِنی ای تعداد وچ ٹائپ کیتی گئی نیں ۔ اس دے علاوہ کمیشن دے مختلف محکمہ جات تے شعباں دے اُنہاں کاغذات تے دستاویزات دی وی ضروری جانچ پڑتال کرنا پئی جو اس سلسلے وچ اس دے روبر پیش کیتے گئے سن۔ کمیشن نے متعدد سرکاری ایجنیسیاں توں بوہت وڈی تعداد وچ ایسی رپورٹس حاصل کیتیاں جنہاں دا تعلق زیر غور اُمور و معاملات دے مختلف پہلوؤں توں سی۔ اسی دے نال نال کمیشن دی معلومات دے لئی کچھ تجزیاندی مطالعے وی مرتب کیتے گئے۔ کمیشن نے ایسے امور تے معاملات دی پولیس دے ذرائع توں تحقیقات دی ہدایات وی جاری کیتیاں جو گواہاں دے بیانات دی جانچ پیندا ل تے معائنے دے درران اُس دے علم وچ آئے سن۔ کارروائی دے آخری مراحل تک عوام دی جانت توں تجویزاں تے مشورے وی موصول ہُندے رہے جنہاں دی تعداد اک ہزار توں تجاوز کرگئی سی۔ کمیشن نے بذاتِ خود تمام گواہاں دے بیانات دی جانچ پڑتال تے جرح دے فرائض ادا کیتے۔

١٩) 21 جنوری1972ء نوں کمیشن نے وزارتِ صدارتی امور نوں اک خط ارسال کیتا جس دے ذریعے ایہ معلوم کیتا گیا سی کہ حکومت اس کشمن دے روبرو اپنی نمائندگی دی خواہش مند اے جاں اس سلسلے وچ کوئی خاص نقطہ نظر جاں کوئی گواہ پیش کرنا چاہتی اے؟ وزارت نے کمیشن نوں مطلع کیتا کہ مسٹر یحٰیی بختیار اٹارنی جنرل حکومت پاکستان حکومت دی نمائندگی کرے گا تے ضروری دستاویزات تے گواہان نوں پیش کرتے ہوئے کمیشن دی معاونت کرے گا۔ جدونکہ صدر پاکستان دے اسپیشل اسسٹنٹ مستر رفیع رضا ایسے بیانات داخل کرے گا جو اُنہاں دے علم وچ موجود حقائق و واقعات اُتے مشتمل ہوں گے جن وچ اوہ موجودہ صدر دے 20دسمبر 1971ء نوں اقتدار سنبھالنے توں پہلے دے خیالات تے آراء وی پیش کرے گا۔ اس سلسلے وچ اٹارنی جنرل یحٰیی بختیار تے مسٹر رفیع رضا نے کمیشن توں چند ملاقاتاں وی کیتیاں۔ بعد وچ مسٹر رفیع رضا رسمی طور اُتے اک گواہ دی حیثیت توں کمیشن دے روبرو پیش ہوئے تاکہ پیپلز پارٹی دے سرکاری موقف تے نقطہ نظر دی ترجمانی کرسکاں۔ چند گواہاں دے دوران وچ اٹارنی جنرل خود وی سن تے اُنہاں نے کچھ گواہاں اُتے خود وی جرح دی پر انہاں نے حکومت دی جانت توں کسے قسم دی شہادت پیش نہاں دی۔

٢٠) آرمی ائیر فورس تے نیوی دے اُنہاں متعدد افسران دے بیانات دی جانچ پڑتال دے بعد جو ہتھیار ڈالنے توں کچھ پہلے جاں بعد مشرقی پاکستانی توں واپس آئے سن کمیشن نے محسوس کیتا کہ مشرقی کمان دے افسران توں مناسب انصاف دا اولین تقاضا ایہ اے کہ کلیدی عہداں اُتے فائز اُنہاں افسراں دے بیانات تے شہادتین وی قلم بند دی جانی چاہئاں جو بھارت دی جنگی قید وچ سن۔ چنانچہ اس خیال دے مدِ نظر حکومت توں معلوم کیتا گیا کہ کیتا ایسا ممکن اے کہ انٹر نیشنل ریڈ کراس دے توسط توں ضروری اقدامات کرتے ہوئے پاکستانی فوجی افسران دے بیانات کمیشن دے لئی حاصل کیتے جاسکاں۔ جن وچوں چند ایہ سن!

١) لفٹننٹ جنرل اے اے دے نیازی ٢) مجیر جنرل راؤ فرمان علی ٣) رئیر ایڈ مرل ایم شریف ٤) ائیر کموڈور انعام الحق

آرمی دے دو لفٹننٹ کرنل تے نیوی دے دو کمانڈوراں نے جو اُس وقت جنگی قیدی دی حیثیت توں بھارت وچ سن۔ اس کمیشن نوں تحریری پیغامات ارسال کرتے ہوئے ایہ دراخواست دی کہ جنگی قیدیاں دے تبادلے تک انکوائری کمیشن دی کارروائی مکمل نہ دی جائے کیاں کہ انہاں دے بیانات تے گواہیاں وی قلم بند دی جانی بوہت ضروری نیں ۔ اک لفٹننٹ کرنل نے اس کمیشن نوں اپنے پیغام دے ذریعے مطلع کیتا کہ اُنہاں دے کول بتانے دے لئی بوہت کچھ اے جو اس کمیشن نوں اک مصنفانہ فیصلے تک پہنچنے وچ کافی مدد دے گا!۔ انہاں نے نال ای ایہ درخواست وی دی کہ کسے سرحدی چوکی اُتے اُنہاں دی شہادتاں قلم بند کرنے دا انتظام کیاجائے۔ ایہ تمام پیغامات حکومت نوں ارسال کر دتے گئے جس دے جواب وچ وزارتِ صدارتی امور نے کہیا کہ حکومت نے اس پورے معاملے دا وڈے غور توں جائزہ لیا اے پر انٹرنشنل ریڈ کراس دے ذریعے اس قسم دے بیانات تے شہادتاں نوں فی الحال قلم بند کرنا ممکن نہاں اے۔ ایہ دونے خطوط رپورٹ دے اس باب توں منسلکہ نیں ۔

٢١) کمیشن نوں حکومت دی جانب توں ہر ممکن تعاون تے مدد فراہم کیتی گئی تے اس دی تمام ضروریات تے مطالبات نوں وزارتِ صدارتی اُمور تے ہور سرکاری محکماں دی جانب توں فوری طور اُتے نہایت مستعدی دے نال پورا کر دتا گیا۔ کمیشن نوں نیشنل ڈیفنس کالج راولپنڈی توں وی ضرورت دے مطابق ہر ممکن تعاون فراہم کیتا گیا جس دے احاطے وچ کمیشن دے دفاتر قائم سن

٢٢) ایہ کمیشن اُنہاں تمام افراد تے اداراں دا شکر گزار اے جنہاں نے اس مشکل کم دی تکمیل وچ اسے ہر ممکن تعاون تے امداد فراہم دی اس سلسلے وچ کمیشن خصوصی طور اُتے لفٹننٹ جنرل (ریٹائرڈ) الطاف قادری، ملٹری ایڈوائزر تے تیناں مسلح افواج دے نمائنداں دا ممنون اے جنہاں نے مشنری جذبے توں کم لیتے ہوئے اس کمیشن توں ضروری تعاون کیتا۔ انہاں حضرات نے انکوائری دے فوجی پہلوؤں توں نہ صرف قابلِ قدر امداد فراہم دی بلکہ اطلاعات تے اسٹاف اسٹڈیز دی ترتیب وچ وی اس کمیشن دا ہتھ بٹایا۔ اساں ائیر مارشل (ریٹائرڈ) نور خان تے وائس ایڈمرل ( ریٹائرڈ) اک ایم ایس چوہدری دے وی بطورِ خاص ممنون تے شکر گزار نیں کہ انہاں نے ائیر فورس تے نیوی دے امور و معاملات اُتے ساناں اپنی ماہرانہ رائے تے مشوراں توں نوازا۔

٢٣) کمیشن اُس تعاون دے لئی وی ممنون اے جو اسے اپنے تمام دفتری اسٹاف دی جانت توں سیکرٹری ایم اے لطیف دی سربراہی وچ فراہم کیتا گیا۔ اس دے علاوہ نیشنل ڈیفنس کالج دی جانب توں ساناں فراہم کیتے گئے اوہ تمام اسٹینو گرافراز تے ٹائپسٹ حضرات وی کمیشن دے شکریے دے مستحق نیں جنہاں نے انہاں تھک محنت دا ثبوت دتا۔

باب دوم

١) لفٹننٹ جنرل امیر عبد اللہ خان نیازی نے شیخی بگھارتے ہوئے ایہ اعلان کیدا سی کہ بھارتی افواج اُنہاں دی لاش اُتے توں گزر کر ای ڈھاکا وچ داخل ہو سکتی اے۔ اس اعلان دے دوسرے ای دن پوری قوم غیر ملکی ذرائع ابلاغ توں ایہ وحشت ناک خبر سن کر سکتے وچ آگئی کہ انہاں نے نہایت ذلت آمیز طریقے توں شرم ناک انداز وچ 16 دسمبر1971ء نوں ڈھاکا ریس کورس دی اک تقریب وچ دشمن افواج دے سامنے ہتھیار ڈالتے ہوئے شکست تسلیم کرلی! اُسی شام پاکستانی افواج دے اُس وقت دے کمانڈر انچیف تے خود ساختہ صدر پاکستان نے قوم دے ناں اپنے اک نشری پیغام وچ اس ذلت آمیز شکست نوں محض اک خطے وچ جنگ ہارنے توں تعبیر کرتے ہوئے اس عزم دا اعادہ کیتا کہ مغربی محاذ اُتے ایہ جنگ جاری رہے گی! اک مرتبہ فیر قوم نوں اک شدید دھچکے دا اس وقت سامنا کرنا پیتا جدوں اس اعلان عزم دے دوسرے ای دن انہاں نے قلابازی کھائی تے اعتراف شکست کرتے ہوئے بھارتی وزیر اعظم دی جانب توں یک طرفہ طور اُتے جنگ بندی نوں تسلیم کر لیا تے اوہ وی اک ایسے مرحلے اُتے جدوں سرکاری اخباری رپورٹس دے مطابق مغربی محاذ اُتے پاکستانی افواج ہر سمت وچ پیش قدمی کرتے ہوئے دشمن دے علاقے وچ برابر اگے ودھ رہی سی تے انہاں بوہت کم جانی نقصان برداشت کرنا پیتا سی۔ پوری قوم انہاں واقعات اُتے شدید احساس زیاں توں دوچار سی اس دی سمجھ وچ نہاں آ رہیا سی کہ اس شرم ناک انداز وچ شکست تسلیم کرتے ہوئے بھارتی افواج دے سامنے ہتھیار کیاں ڈالے گئے تے جنگ بندی دی پیش کش نوں تسلیم کرنے وچ اس قدر عجلت دا مظاہرہ آخر کس لئی کیتا گیا؟ انہاں تمام واقعات نے اس وقت دی فوجی حکومت دے حوالے توں قوم دے ذہن وچ انہاں شکوک و شبہات نوں جنم دتا کہ ایہ سب کچھ قوم تے وطن نوں سوچے سمجھے منصوبے دے مطابق بے آبرو تے تباہ کرنے دی اک مجرمانہ سازش سی چنانچہ انہاں نے اس شکست دے ذمے داراں اُتے سر عام مقدمہ چلا کر انہاں قرار واقعی سزادینے دا مطالبہ کر دتا۔ اس احتجاج نے اِنی شدت اختیار کرلی کہ اس وقت دے ڈپٹی پرائم منسٹر، مسٹر ذو الفقار علی بھٹو نوں وڈی عجلت وچ نیوریاک توں واپس آنے دے لئی کہیا گیا جتھے اوہ سیکورٹی کونسل وچ پاکستان وفد دی قیادت کر رہے سن تے 20 دسمبر1971ء نوں جنرل آغا محمد یحیٰی خان نے انہاں اقتدار منتقل کر دتا۔

٢) انہاں حالات دے پس منظر وچ موجودہ صدر نے بر سر اقتدار آنے دے بعد فوراَ َ بعد اس کمیشن دا تقرر کیتا جس دا دائرہ کار وچ (26 دسمبر 1971ء دے صدارتی نوٹیفکیشن دے مطابق) اس امر دی تحقیقات کرنا شامل سی کہ کن حالات وچ کمانڈر، ایسٹرن کمانڈ تے پاکستان دی مسلح افواج نے دشمن دے سامنے ہتھیار ڈالے تے بھارت تے مغربی پاکستان دی سرحداں نیز وادئی جموں و کشمیر وچ جنگ بندی دے احکامات صادر کیتے گئے۔

٣) اس کمیشن دے سارے اراکین پاکستانی عدلیہ دے رکن ہونے دے ناطے فوجی ہتھکنڈاں، فوجی حکمت عملیاں تے فن حرب توں ناآشنا نیں پر ایہ قیاس کیتا جاسکتا اے کہ اس اعلیٰ اختیاراندی کمیشن دے قیام تے وسیع دائرہ کار دا تعین دا بنیادی مقصد ایہ اے کہ شخصیتاں نوں ملوث کیتے بغیر صداقت نوں اس دے تمامتر پہلوؤں دے نال اجاگر کیتا جائے تاکہ عوام دے ذہناں وچ اُنہاں وجہاں تے وجوہات دی اک صاف تے واضح تصویر آسکے جو اس تباہ کن واقعے دا موجب سن۔ تے اوہ ایہ جان سکاں کہ عوام تے پریس دی جانب توں عائد کردہ الزامات دی حقیقی نوعیت تے بنیاد کیتا اے؟ اگر ایہ الزامات درست نیں تو کون کون توں افراد اس وچ ملوث نیں تے انہاں دے خلاف کیتا اقدامات کیتے جانے چاہئاں؟ تے اگر ایہ تباہی انہاں وجہاں تے وجوہات دے نتیجے وچ نہاں ہوئی تو فیر ایہ دیکھنا پئے گا کہ اوہ کیتا خامیاں تے نقائص سن جو اس واقعے دا سبب بنے!

٤) مسلح افواج دی جانب توں چند افرادنے اس عدالتی کمیشن دے قیام اُتے اپنے ذہنی تحفظات دا اظہار کیتا اے۔ انہاں دا کہنا اے کہ اس قسم دا عدالتی کمیشن اک خالصتاَ َ تیکنیکی تے فوجی معاملے اُتے تحقیقات دے لئی قطعاَ َ موزاں نہاں اے پر ایتھے ایہ ذکر کرنا ضروری اے کہ اس قسم دی صدماندی فوجی شکست دے نتیجے وچ اس نوعیت دی تحقیقات نوں خلاف معمول قرار نہاں دتا جاسکتا۔ بھارت وچ وی ایسے ای اک کمیشن دے قیام اُتے اعتراضات کیتے گئے سن تے اُس دی کارگردگی اُتے شبہات دا اظہار کیتا گیا سی جسنوں اک فوجی افسر میجر جنرل ہنڈرسن بروکس دی سربراہی وچ اس لئی قائم کیتا گیا سی کہ اوہ 1962ء دی چین، بھارت جنگ دی تحقیقات کرے، اس دے بعد اس موضوع اُتے لکھنے والے بوہت توں مصنفین دا خیال اے کہ اک نسبتاََ َ زیادہ اعلیٰ اختیاراندی صدارتی کمیشن دے بہتر نتیجے پیدا کر سکتا اے۔

٥) کمیشن نوں اپنی محدودات دا مکمل احساس اے اسے اس کم دے پھیلاؤ تے اس ضمن وچ عائد ہونے والے ذمے داریاں دا وی بھرپور ادراک اے۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

چنانچہ سب توں پہلے کوشش ایہی رہی کہ جتھے تک عملی طور اُتے ممکن ہو اساں اک مختصر توں وقت وچ فن حرب دے طور اُتے طریقاں تے تیکنیک توں آشنائی پیدا کر لیں، اس دی بلند تر سمتاں دے اصولاں نوں سمجھاں، اس دی منصوبہ بندی دے عمل تے اس دے نفاذ دے طریقاں نوں ذہن نشین کر لیں۔ اس سلسلے وچ ساناں ملٹری ایڈوائزر لفٹننٹ جنرل (ریٹائرڈ) قادر دی ماہرانہ تے قابل قدر معاونت دے علاوہ تیناں مسلح افواج دے نمائنداں تے جنرل ہیڈکوارٹر دے متعدد سینئر افسران دا تعاون وی حاصل رہیا اے۔ جنہاں نے دفاعی تے فوجی ٹیکنالوجی تے انہاں اُتے عمل درآمد دے بارے وچ کمیشن نوں اپنی قیمتی معلومات توں آگاہ کیتا۔

٦) ساناں ایہ دعویٰ ہرگز نہاں اے اساں اس شعبے وچ بھرپور مہارت حاصل کرلی پر پہلا سبق اساں نے ایہ سیکھا اے کہ کسے وی جنگ وچ شکست دے وجہاں تلاش کرنے توں بیشتر ایہ جاننا ضروری اے کہ ایہ جنگ آخر ہوئی کیاں؟ جدید جنگاں ہن الگ تھلگ انداز توں نہاں لڑی جاتاں نہ ای ہن انہاں وچ ہتھیاراں جاں جنرل شب دا کوئی مقابلہ ہُندا! کہیا جاندا اے کہ فوجی ہتھکنڈاں دا براہ راست تعلق سیاسی تے سفارتی حکمت عملی توں ہُندا اے۔ اس دے علاوہ نفسیاندی، سماجی، معاشی تے جغرافیائی عوامل وی اس سلسلے وچ وڈا اہم کردار ادا کرتے نیں ۔

٧) ایہ وی کہیا جاندا اے کہ جنگ لڑنے دے لئی ہمارا اک قومی، سیاسی نصب العین ہونا ضروری اے اس دے علاوہ جنگ دا بنیادی مقصد تے مطمح نظر، مربوط منصبوبہ بندی، جنگ دی صحیح سمت دا تعین کرنے دے لئی مناسب مشینری تے انہاں سب توں ماورا جنگی کوششاں وچ قوم دی بھرپور شمولیت تے شرکت بے حد ضروری اے۔ انہاں عوامل وچوں کیس اک دی وی عدم موجودگی تباہ کن نتیجے دا سبب بن سکتی اے چنانچہ انہاں وجہاں تے وجوہات دے صحیح طور اُتے سمجھنے دے لئی جنہاں دی بنا اُتے قوم دی اس تباہی دا منہ دیکھنا پیتا اے ساناں لازمی طور اُتے انہاں تمام عوامل دا بغور جائزہ لینا ہوگا۔

٨) چنانچہ انہی حقائق دے پیش نظر اساں نے اس رپورٹ نوں چار جلداں وچ تقسیم کرنے فیصلہ کیتا اے پہلی چھیندی اصل رپورٹ اُتے مشتمل ہوگی۔ دوسری چھیندی وچ اسٹاف دے جائزے شامل ہوں گے، تیسری چھیندی تحریری بیانات تے ہور دستاویزات تے چوتھی چھیندی زبانی شہادتاں اُتے مشتمل ہوگی۔ ایہ اصل رپورٹ وی پنج حصےآں اُتے مشتمل ہوگی۔ پہلے حصے وچ تعارفی تے عام نوعیت دے، فقط دو ابواب شامل کیتے جائے گا۔ دوسرے حصے وچ اساں مختصراَ َ اس سیاسی پس منظر دا اک جائزہ پیش کرے گا جس دے نتیجے وچ پاکستان دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دے علاوہ، پاکستان دی سیاسی تریخ وی اختصار دے نال بیان دی جائے گی۔ جس وچ اُنہاں تمام حالات دا خصوصی طور اُتے حوالہ دتا جائے گا جو مشرقی پاکستان وچ بے چینی دا سبب بنے جس دے بعد ملک دے اُس حصے دے لئی مکمل خود مختاری دے مطالبے نے زور پکڑا۔ اس حصے نوں وی اساں مزید چار خاص ادوار دے حوالے توں تقسیم کرے گا۔ جو درجِ ذیل نیں ؛

الف) پہلا آئینی دور۔۔۔۔۔۔ اگست1947ء توں اکتوبر1958ء تک ب) پہلے مارشل لا دا زمانہ۔۔۔۔۔7 اکتوبر 1958 توں 6 جون 1962ء تک ج) دوسرا آئنی دور۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔7 جون1962ء توں 24مارچ 1969ءتک د) دوسرے مارشل لا کازمانہ۔۔۔۔۔i) پچیس مارچ 1971ء تک تے ii) پچیس مارچ 1971ء توں 20 دسمبر1971 ء تک

ایہ حصہ وی ست ابواب اُتے مشتمل ہوگا جن وچوں آخری باب، آخری مارشل لا حکومت دے اداراں تے فیصلاں دے تجزئیے دے لئی مخصوص ہوگا۔ اسی باب وچ اساں اس سوال دا وی جائزہ لیں گے کہ ملک دے خلاف کسے قسم دی کوئی سازش تو نہاں کیتی گئی؟ تے اگر ایسا اے تو، اس سازش دی اصل نوعیت کیتا سی تے کون کون اس وچ شریک سی؟

٩) اس آخری باب وچ مشرقی پاکستان وچ رونما ہونے والے واقعات تے اوتھے کیتے گئے فوجی ایکشن دا وی جائزہ لیا جائے گا۔ دوسرے حصے وچ بارہ ابواب دے تحت، ملک دے بین الاقوامی تعلقات توں بحث کرتے ہوئے، اساں مشرقی پاکستان اُتے بھارت دی کھلی جارحیت اُتے اپنی توجہ مرکوز کرے گا۔

١٠) اسی حصے وچ اساں اُں بین الاقوامی تاثرات دے جائزے نوں وی شامل کرے گا جو مشرقی پاکستان وچ کیتے گئے، فوجی ایکشن دے نتیجے وچ مرتب ہوئے سن تے اُنہاں نتیجے اُتے وی غور کرے گا جو ہمارے غیر ملکی سفارتی تعلقات اُتے، اثر انداز ہوئے۔

١١) بعد ازاں، اساں جنگ دے فوجی پہلوؤں، اس دے مقاصد، نظریے،منصوبہ بندی تے عمل درآمد اُتے غور کرے گا، جس دے بعد، مشرقی پاکستان، آزاد کشمیر تے مغربی پاکستان دے جنگی محاذاں دے حوالے توں گفتگو دی جائے گی۔ اس دے بعد اساں مختلف ابواب وچ، فضائی تے بحری آپریشنز دا اک جائزہ لیتے ہوئے مشرقی پاکستان وچ ہتھیار ڈالنے دے لئی حالات، مغربی پاکستان وچ، بھارت دے یک طرفہ، اعلان جنگ بندی دی پیش کش تے اس دی منظوری تے آزاد کشمیر دے حوالے توں بات کرے گا۔

١٢) جنگ دی بلند تر سمت تے جنگی منصوبہ بندی دے سوال اُتے وی علاحدہ توں گفتگو دی جائے گی کیاں کہ ایہ اک ایسا موضوع اے جس دے بارے وچ اساں اس نتیجے اُتے پہنچے نیں کہ ایہ سب کچھ، اک المناک لاتعلقی دا نتیجہ سی۔ کچھ لوگاں نے تو ایتھے تک وی کہیا کہ ہماری جنگی حکمت عملی، اس قدر مبہم، ہماری فوجی منصوبہ بندی اِنی ناقص تے ہمارے فیصلے اس درجہ تذبذب تے خامیاں توں پُر سن کہ اس ساری تباہی دے نتیجے وچ جو شرم ناک رسوائی ہمارے حصے وچ اس دا اہم تے بنیادی سبب، جنگ دے آخری مرحلاں وچ، سپاہیاں تے اسلحی سازو سامان دی کمی نہاں بلکہ اس نوعیت دی غیر منظم کاروائیاں تے غیر مربوط جنگی منصوبہ بندی وچ پوشیدہ سی۔

١٣) اس کمیشن دے روبرو، کچھ ایسے الزامات وی آئے جنہاں دا تعلق نہ صرف متعدد اعلیٰ فوجی افسران دے، اخلاق و کردار توں اے بلکہ خاص طور اُتے انہاں افسران توں وی اے جو دوسری مارشل لا حکومت دے دوران، مارشل لا ڈیوٹی دی انجام دہی اُتے مامور سن۔ پنجواں حصے وچ، معاملے دے اس پہلو اُتے وی، گفتگو ہو گی۔

١٤) اک علاحدہ باب وچ اساں انہاں امور و معاملات دا وی جائزہ لیں گے جو ہمارے علم وچ لائے گئے نیں جنہاں دا تعلق، افسران دی شخصی تے ذاتی کوتاہیاں، تربیندی نقائص، فوجی ساز وسامان دی خامیاں دی غلط تعیناندی، نظم و ضبط دے اختیارات تے بھرتی تے ترقی دے اُس طریقہ کار توں اے جس دے نتیجے وچ سپاہیاں دا مورال تے کارکردگی، بری طرح متاثر ہوئی۔

١٥) اساں نے کوشش دی اے کہ جتھے تک ممکن ہو سکے اساں اپنی رپورٹ نوں اُس طے شدہ دائرہ کار دی حدود ای وچ رکھاں پر تحقیقات دے دوران وچ ہمارے دفاعی سیٹ تساں دے حوالے توں سنگین نقائص تے خامیاں، سامنے آئی نیں جن ول توں، اساں کسے صورت اپنی آنکھاں بند نہاں کرسکتے کیاں کہ اساں محسوس کرتے نیں کہ اس نوعیت دے اعلیٰ اختیارات کمیشن دے قیام دا اک مقصد ایہ وی اے کہ اوہ ساناں اپنی خامیاں تے نقائص توں آگاہ کرے تاکہ اساں اپنی غلطیاں توں سبق حاصل کرتے ہوئے، مستقبل وچ اُنہاں دا اعادہ نہ کرو۔ چنانچہ اساں اس رپورٹ دی طوالت دے سلسلے وچ کسے وی قسم دی معذرت ضروری نہاں سمجھتے۔

١٧) جتھے کہاں ضروری سی، رپورٹ دے ہمراہ ضمیمہ جات دا وی اضافہ کر دیاگیا اے۔ پر شہادتاں تے دستاویزی ثبوت جنہاں دی تعداد ہزاراں تک پہنچتی اے۔ علحیدہ جلداں وچ محفوظ کر دتے گئے نیں ۔ بہر کیف، خفیہ تے حساس نوعیت دی معلومات تے دستاویزات،انہاں جلداں وچ شامل نہاں نیں ایہ معلومات، اصل شہادتاں تے دستاویزات دے ہمراہ، اُنہاں فولڈرز وچ دستیاب نیں جو اک مہر بند صندوق وچ وزارت صدارتی امور نوں پیش کر دتے جائے گا۔

حصہ دوم (سیاسی پس منظر) پہلا باب

١) پاک بھارت تنازع اُتے اپنی اک کتاب وچ برطانوی مصنف رسل برائینز نے اس رائے دا اظہار کیتا اے کہ “ پرٹش انڈین ایمپائر کی1947ء وچ دو علاحدہ ہندو تے مسلم ریاستاں دی شکل وچ تقسیم ای اس اُتے تشدد خطے دے مسائل دا آخری حل سی۔“ کسے حد تک ایہ بات درست اے پر فاضل مصنف نے، جس اہم چیز نوں نظر انداز کر دتا، اوہ خود برطانوی سرکار دا اپنا کردار تھاجس دے نتیجے وچ گزشتہ ڈیڑھ سو برس دے دوران وچ برصغیر دی تریخ، خون آشامیاں توں پُر رہی اے۔ مسلمان حکمراناں نے، اس خطے اُتے اک ہزار برس توں زیادہ حکومت دی سی تے اُنہاں دے خلاف اس الزام دے باوجود کہ انہاں نے تلوار دے زور اُتے اسلام دی اشاعت دی، ہزاراں، لاکھاں دی تعداد وچ ہندو، بدھسٹ، سکھ تے ہور مذاہب توں تعلق رکھنے والے، انہاں دی غیر متعصبانہ تے منصفانہ حکومتاں وچ، وڈے اطمینان تے فارغ البالی دی زندگی بسر کرتے رہے۔ عہد مغلیہ وچ تو خاص طور اُتے اعلیٰ ترین رواداری دا مظاہرہ کیتا گیا۔ اکبر اعظم تو اس حد تک اگے چلا گیا کہ اس نے ہندوؤں نوں اپنے نورتناں وچ شامل کر لیا سی۔ اس نے اک ہندو نوں ، اپنے فوجی لشکر دا سپہ سالار مقرر کیتا تے اک ہندورانی توں شادی وی کرلی تاکہ آبادی دے اکثریندی حصے توں مطابقت دا اظہار کیاجاسکے۔ اس نے مسلم قدامت پرست طبقے دی شدید مخالفت دے باوجود، اک نویں مذہب دی تشکیل تے تبلیغ دی جسنوں اس نے دینِ الہٰی دا ناں دتا سی تاکہ ہندوستان دے مختلف مذاہب دے پیروکاراں وچ مذہبی اساں آہنگی پیدا ہو سکے۔ اُس نے ملک دے عدالتی نظام محصولات تے کوتوالی نوں ، ازسرنومنظم کیتا۔ اس دی انہاں کوششاں دے نتیجے وچ رعایا، امن و امان تے چین دے نال زندگی بسر کرنے لگی تے اس دی اصلاحی کوششاں دے نتیجے وچ ہندوستان دی خوش حالی دی داستاناں، سمندرپار پہنچنے لگاں تے یورپین ملکاں دے سفراء نوں اس دے دربار تک رسائل حاصل ہوئی۔

٢) اکبر دی انہی پالیسیاں اُتے، اُس دا بیٹا جہانگیر وی عمل پیرا رہیا جو اپنی رعایاسے مساویانہ برتاؤ تے انصاف پسندی دے حوالے توں امتیازی شہرت دا حامل اے اُس دا جانشین، شاہ جتھے، امن تے ثقافت دا دلدادہ سی۔ اس نے اپنی سلطنت دے امن و امان تے خوش حالی نوں ، فنونِ لطیفہ، فنِ تعمیر تے ثقافت دے فروغ دا اک اہم ذریعہ بنایا۔ اسی شاہ جتھے نے اپنی خواباں نوں ، تاج محل دی شکل دی جس دا شمار عجائبات عالم وچ کیتا جاندا اے۔ شاہ جتھے دے بعد، اس دا بیٹا اورنگزیب، تخت نشین ہویا جو اک پکا مسلمان تے پاکیزہ عادات دا مالک سی! اوہ نمود و آرائش دا سخت مخالف سی تے چاہدا سی کہ، اُس دا رعایا مین وی، اُس دی ذاتی زندگی دی سادگی تے پرہیز گاری دا عکس نظر آئے۔ اُس نے قنون دے عملی نفاذ نوں ممکن بنانے دی غرض توں اصلاحات کاایک سلسلہ شروع کیتا تاکہ بدعنوانیاں، رشوت ستانی تے کاسہ لیسی دا خاتمہ کیتا جاسکے۔ اُسی دے عہدِ حکومت دے دوران، اسلامی قوانین دا یادگار مجموعہ(فتاویٰ عالمگیری) دی تالیف عمل وچ آئی پر اُنہاں نے مغلاں دی، روایندی رواداری نوں مدنظر رکھتے ہوئے، ہندوؤں تے ہور مذہبی فرقاں دے پرسنل لاز نوں قطعاَ َ نہاں چھڑا۔ قوانین دے نفاذ وچ، اُس دی سخت گیر پالیسیاں دا کچھ طبقات وچ شدید ردِ عمل ہویا چنانچہ شیوا جی دی سربراہی وچ، جنوب وچ آباد مرہٹاں نے، اس دی حکومت دے خلاف بغاوت دی کوشش شروع کر دیں، اورنگ زیب، پیرانہ سالی دے باوجود خود اس بغاوت تے سرکشی نوں کچلنے دی غرض توں روانہ ہویا جس وچ اُسنوں کامیابی حاصل ہوئی پر اوہ حالے جنوبی ہندوستان ای وچ سی کہ 1707ء وچ موت نے اُسنوں آلیا۔

٣) اورنگ زیب دی وفات دے بعد اس دے بیٹاں وچ تخت نشینی دی جنگ شروع ہو گئی جس دے نتیجے وچ اُنہاں مغربی عناصر نے جو ہندوستان توں تجارتی تعلقات قائم کرچکے سن، صوبے داراں تے ہندو مہاراجاں دے نال مل کر سازشاں شروع کر دیں جو خود وی اقتدار حاصل کرنے دی خواہش مند سن۔ چنانچہ فرانسیسی پرتگیزی تے انگریز، کسے نہ کسے، ہندو مہاراجا توں، ساز باز کرتے ہوئے اپنی طاقت تے اقتدار دی اس جنگ نوں برصغیر تک کھینچ لانے وچ کامیاب ہو گئے۔ اس مرحلے اُتے نپولین نوں وی خیال آیا کہ بحیرہ احمر نوں ، دریائے نیل توں ملاندے ہوئے، ہندوستان تک پہنچنے دا مختصر ترین بحری راستہ، دریافت کرکے، میسور دے حکمران دی مدد نوں پہنچ جائے جو انگریز نوں کڈ باہر کرنے دی جنگ وچ مصروف سی۔ اس دا ایہ خیال اُس زمانے وچ قابل عمل نہ سی پر بعد وچ، نہر سوئز دی تعمیر وی اک فرانسیسی دے ہاتھاں ای عمل وچ آئی جو خاصی تعجب انگیز بات اے۔

٤) اسی دوران وچ ہندوستان وچ انگریز دی سیاست کامیاب ہو گئی، ستارواں صدی دے اواخر تک، ایسٹ انڈیا کمپنی نوں کلکتہ، مدراس تے بمبئی وچ قدم جمانے دا موقع مل چکا سی، کلکتے وچ، جو اُس زمانے وچ تن محلقہ دیہات اُتے مشتمل سی، ایسٹ انڈیا کمپنی نے، اورنگزیب دے پوتے، شہزادہ عظیم الشان توں زماں داری دے حققوق حاصل کرلے جو اُس وقت بنگال دا صوبے دار سی۔ اس زمینداری وچ رفتہ رفتہ اضافہ ہُندا گیا کیونجے کمپنی نے مزید زمیناں وی حاصل کر لیں تھاں جس دے نتیجے وچ 1757 وچ جنگ پلاسی دا واقعہ پیش آیا جس وچ انگریزاں دا کامیابی حاصل ہوئی، جس دے بعد بنگال دے جوبیس پرگناں اُتے، انگریزاں دا کنٹرول ہو گیا۔ مغلیہ سلطنت دے مزید زوال دے نتیجے وچ 1765ء وچ لارڈ کلائیو مشرقی صوباں بنگال، بہار تے اڑیسہ دی دیوانی چھبیس لکھ دے عوص حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ دیوانی حاصل کرنے دے بعد، انگریزاں نے رفتہ رفتہ، اپنے پیر پھیلانے شروع کر دتے تے انہاں مہاراجاں اُتے وی تسلط حاصل کر لیا جو مغلیہ سلطنت دے زوال توں فائدہ اٹھاندے ہوئے، اپنے اپنے صوباں دی خود مختیاری دا اعلان کرچکے سن۔ انہاں وچوں چند مہاراجے ہندو سن جو دوسری مغربی طاقتاں دی مدد توں مغل شہنشاہ دے خلاف بغاوت کرچکے سن۔ انہاں دے خلاف، کامیاب فوجی کارروائی کرتے ہوئے انگریزاں نوں ملک دے اک وڈے حصے اُتے کنٹول حاصل ہو گیا۔

٥) انہی حالات وچ مسلماناں نے چند وفادار ہندو عناصر دے نال مل کر 1857ء وچ مغلیہ سلطنت دے اختیارات نوں بحال کرنے دی کوشش دی۔ ایہ ہماری پہلی جنگ آزادی سی جسنوں انگریزاں نے بغاوت دا ناں دتا سی۔ بدقسمتی توں ایہ ناکام ہو گئی۔ آخری مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر نوں حراست وچ لے کر رنگون بھیج دتا گیا جتھے بالآخر انہاں دا انتقال ہو گیا۔ اس دن دے بعدانگریزاں نے خود نوں ہندوستان دا فاتح قرار دیتے ہوئے ملکی اقتدار اُتے قبضہ کر لیا۔

٦) چونکہ انگریزاں نوں ایہ یقین سی کہ 1857ء دی جنگ آزادی مسلماناں دی جانب توں مغلیہ سلطنت نوں بحال کرنے دی اک کوشش سی، لہذا اُنہاں توں ایسا بے رحمانہ امتیازی سلوک کیتا جانے لگیا کہ، رفتہ رفتہ مسلمان، اپنے ماضی دی شان و شوکت دے مقابلے وچ اک درماندہ تے حقیر اقلیت دی حیثیت اختیار کرنے اُتے مجبور ہو گئے۔ انگریزاں نے (لڑاؤ تے حکومت کرو) دی پالیسی اُتے عمل کرتے ہوئے، ہندوؤں نوں مسلماناں دے مقابل، اگے بڑھنے دے مواقع فراہم کیتے۔ انہاں نے اراضی دی ملکیت دے نظام نوں ازسرنو منظم کیتا تے مسلماناں توں چھینی گئی اراضی نوں ہندوؤں وچ تقسیم کر دتا جو رفتہ رفتہ وڈی زمین داریاں وچ تبدیل ہوگئاں۔ ہندو انگریز دے ایجنٹ دی حیثیت توں، اسی فیصد کاروبار تے تجارت دا کنٹرول اُنہاں دے ہتھ وچ آ گیا۔ انہاں نے انگریزی تعلیم حاصل کرنی شروع کردی جس دے نتیجے وچ نوے فیصد سرکاری ملازمتاں انہاں حاصل ہوگئاں، پیشہ ورانہ امور وچ وی انہاں مسلماناں اُتے سبقت حاصل سی۔ چنانچہ معاشرے دے سارے طبقات وچ انہاں انگریز دے بعد دوسری اہم حیثیت حاصل ہوچکی سی۔

٧) اپنی اسی نواں بالا دست حیثیت دے پیش نظر انہاں دا رویہ غریب مسلماناں توں یکسر تبدیل ہونے لگیا، انہاں اچھوت قرار دے کر، نفرت دا نشانہ بنایا گیا، ہن انہاں دی حیثیت فقط غیر ملکی حملہ آوراں دی رہ گئی سی، جنہاں نے اک ہزار برس تک اس ملک اُتے حکومت دی سی۔

٨) انہاں حالات دا فطری تقاضا سی کہ رد عمل دے طور اُتے، مسلمان اک مشترکہ پلیٹ فارم اُتے جمع ہوں خود نوں منظم کرو تے اک علاحدہ قوم دی حیثیت توں ازسرنو اپنی شناخت دا تعین کرو۔ شروع شروع وچ، شاہ ولی اللہ تے سید احمد بریلوی شہید دی سربراہی وچ احیائی تحریکاں نے نہایت سخت موقف اختیار کرتے ہوئے، انگریزی علوم و فنون سیکھنے توں وی انکار کر دتا پر سرسید احمد خان، سید امیر علی تے بنگال وچ نواب عبد الطیف دی کوششاں دے نتیجے وچ، اس موقف وچ قدرے لچک پیدا ہو گئی۔ اس وقت تک 1857ء دے ملی برطانیہ دے اعلان دی رو توں انگریزاں نے مقامی آبادی دی سیاسی تعلیم تے تربیت دا عمل وی شروع کر دیاتھا تاکہ انہاں ملک دی حکومت دے امور وچ شریک کیتا جاسکے۔ 1885ء وچ انڈین نشنل کانگرس دا قیام عمل وچ آیا جس دا پہلا صدر اک انگریز سی ۔۔۔۔۔۔ انگریز چاہدا سی کہ ہندوستان دی مقامی آبادی نوں سیاسی عمل تے سیاسی طریقاں توں آشنا کیاجائے لیکن ہندو نے اس معاملے وچ انگریز نوں وی مات دے دی تے انڈین نشنل کانگریس اُتے، کٹر مذہبی ہندو عناصر نے غلبہ حاصل کر لیا۔ ہندو راج تے ہندو تسلط دا خواب اُ ن دے ذہناں وچ پروان چڑھ رہیا سی جس دا نتیجہ ایہ نکلا کہ دونے طبقات وچ، چھوٹے چھوٹے تے بعض اوقات غیر اہم معاملات اُتے، تصادم تے جگھڑےآں دی نوبت آنے لگی پر انہاں جگھڑےآں تے تصادم دا بنیادی سبب سیاسی اورمذہبی اختلاف ای سی۔

٩) 1905ء وچ لارڈ کرزن دی جانب توں تقسیم بنگال دی اسکیم اگرچہ خالصتاَ َ انتظامی وجوہات دی بنا اُتے پیش کیتی گئی سی لیکن ہندوؤں دی جانب توں اس دے خلاف، غیر معمولی احتجاج کیتا گیا۔ کیاں کہ ایسی صورت وچ، مشرقی بنگال او رآسام وچ، مسلماناں دی اکثریت ہوجاندی( ایہی مشرقی بنگال اگے چل کر مشرقی پاکستان کہلایا) کانگریس نے اس معاملے نوں اک ملک گیر مسئلے وچ تبدیل کر دتا تے ہندو قوم پستی اپنی برہنہ شکل وچ سامنے آنے لگی۔ آخر کار انگریز نوں انہاں دا مطالبہ تسلیم کرنا پیتا تے بنگال دی تقسیم دا منصوبہ، منسوخ کر دتا گیا۔

١٠) اس واقعے دے رد عمل وچ مسلماناں نے وی اپنی علاحدہ جماعت آل انڈیا مسلم لیگ دے ناں توں 1906ء وچ ڈھاکہ وچ قائم کرلی۔ 1909ء وچ ہندوؤں دے دباؤ دے نتیجے وچ مورلے منٹو اصلاحات دا اعلان کیتا گیا جس دی رو توں مقامی باشنداں نوں صوبائی قنون ساز اداراں وچ محدود پیمانے اُتے نمائندگی دا حق دتا گیا سی۔ پر جوابی اقدام دے طور اُتے انگریز حکومت نے مسلماناں دی جانب توں ( محفوظ نشستاں) تے (جدگانہ انتخابی حلقاں) دا مطالبہ وی تسلیم کر لیا اس اقدام نوں ہندوؤں نے پورے ہندوستان اُتے واحد ہندو تسط دے خلاف سمجھتے ہوئے شدید احتجاج شروع کر دتا۔ حتی کہ انہاں نے قنون ساز اداراں دے بائیکاٹ دی وی دھمکی دے دی۔ فضا وچ تلخی او رکشیدگی تے گہری ہو گئی۔ تے باہم رویاں وچ دن بدن سختی آندی چلی گئی۔ دلچسپ بات ایہ اے کہ مسٹر جواہر لال نہرو نے وی جو بعد وچ بھارت دے وزیر اعظم مقرر ہوئے 1951ء وچ آل انڈیا کانگریس کمیٹی نوں اپنی رپورٹ پیش کرتے ہوئے اس واقعے نوں ( پاکستان دی پرچھائاں) توں تعبیر کیدا سی۔

١١) ہندوؤں دی اس شدید نفرت تے مخالفت دے باوجود مسلمان کافی عرصے تک ہندو کانگرس توں تعاون کرتے رہے۔ پہلے تحریک خلاف دے ذریعے تے بعد وچ 1916ء وچ قائد اعظم دے اصرار اُتے (میثاق لکھنؤ) وچ شامل ہو کر، جو آل انڈیا مسلم لیگ تے انڈین نیشنل کانگرس دے وچکار طے پایا سی۔ میثاق لکھنؤ وچ مسلماناں دے لئی جداگانہ انتخابات دی توثیق کرتے ہوئے آبادی دے تناسب توں ماورا اسمبلیاں وچ نیابت نوں وی تسلیم کیتا گیا سی۔ لیکن 1928ء وچ مسلماناں نوں اک مرتبہ فیر دھوکے تے فریب دا تجربہ ہویا جدوں جواہر لال نہرو دے والد پنڈت موتی لال نہرو نے آل پارٹیز کانفرس دی درخواست اُتے تیارکیے جانے والے آئینی مسودے وچ مسلماناں دے لئی جداگانہ انتخابات دی مکمل منسوخی دی سفارش کرتے ہوئے ایسے اقدامات تجویز کر دتے جو ہندوستان وچ مسلماناں دی سیاسی بقاء تے وجود دے سراسر خلاف جادے سن۔ دسمبر1928ماں آل پارٹیز کانفرس دے اجلاس منعقدہ کلکتہ وچ مسلماناں نے قائد اعظم دی قیادت وچ انہاں سفارشات تے تجویزاں دی اُتے زور مخالفت دی تام انہاں کامیابی حاصل نہ ہو سکی۔ قائد اعظم اس واقعے توں انتہائی دل برداشتہ ہوئے تے اجلاس توں اٹھ کر چلے گئے تے ایہ تاریخی اعلان فرمایا کہ( اج توں انہاں دے تے ہمارے راستے الگ ہوں گے۔) اس رپورٹ دے جواب وچ مسلماناں نے مسلم لیگ دے اجلاس منعقدہ1929ء وچ قائد دی قیادت وچ چودہ نکات پیش دے جو آزادی دی جدوجہد وچ کانگرس دا نال دینے دے لئی گھٹ توں گھٹ شرطاں تھاں! ایہ بات بے حد اہم اے کہ مسلم لیگ اس معاملے وچ کانگرس اُتے سبقت لے گئی تے انگریز حکومت توں (مکمل آزادی) دا مطالبہ پیش کر دتا۔ جدونکہ کانگرس ( ڈومینین اسٹیٹس ) دے مطالبے توں حالے اگے نہاں ودھ سکی سی۔

١٢) کانگریس دے اس مخالفانہ تے غیر مصالحانہ رویے دے باوجود مسلماناں نے امید دا دامن ہتھ توں نہاں چھڈیا تے تعاون دے جذبے توں کم لیتے ہوئے کانگریس دے نال اک تے معاہدے وچ شریک ہو گئے جس دی رو توں گورنمنٹ آف انڈیا اک مجریہ 1935ء دے تحت یوپی وچ منعقد ہونے والے انتخابات وچ مسلم لیگ تے کانگریس نوں مشترکہ طور اُتے حصہ لینا سی۔ جس وچ کامیابی دی صورت وچ دونے جماعتاں دی مخلوط حکومت دا قیام عمل وچ آندا۔ انہاں انتخات وچ کانگریس نوں شاندار کامیابی حاصل ہوئی لیکن فتح دے نشے وچ (چور) اس نے اپنی سابقہ حرکات دا اعادہ کرتے ہوئے اک بار فیر فریب دہی توں کم لیتے ہوئے مسلماناں توں وعدہ خلافی دی تے مخلوط حکومت وچ انہاں دی شمولیت توں منکر ہو گئی۔ مخلوط حکومت وچ مسلم لیگ دی شمولیت نوں اس نے اس بات توں مشروط کر دتا کہ اوہ پہلے انڈین نشینل کانگریس وچ شامل ہوجائاں تد ای انہاں یوپی دی مخلوط حکومت وچ لینے اُتے غور کیتا جائے گا۔ کانگریس تے ہندوؤں دی اس دہری فریب دہی دے تجربے نے مسلماناں وچ تلخی دا زہر گھول دتا تے انہاں دا خدشہ یقین وچ تبدیل ہو گیا کہ ہندو ذہنیت انہاں دی مکمل سیاسی تباہی دے درپے اے۔ اس یقین نوں مزید تقویت اس وقت حاصل ہوئی جدوں ہندوستان دے گیارہ وچوں اٹھ صوباں بالخصوص بہار وچ جتھے کانگریسی حکومت قائم سی مسلماناں نوں شدید ظلم و ستم دا نشانہ بنایا گیا۔ انہاں زبردستی ہندی زبان سیکھنے اُتے مجبور کیتا گیا۔ تاکہ اوہ اپنی زبان تے کلچر توں ہتھ دھو بیٹھاں۔ اس دے علاوہ انہاں اپنے مذہبی عقیدے دے مطابق عبادت کرنے توں روکنے دی کوشش وی دی جانے لگاں۔ کانگریس دی حکومت مسلماناں دے لئی انگریز راج توں وی بدتر ہوئی تے اکتوبر 1937ء دے بعد دو برساں دے دوران وچ ہندوستان بھر وچ سنگین فرقہ وارنہ فسادات دے پنجاہی واقعات ہوئے۔

١٤) ایہ تمام واقعات فرضی تے خیالی نہاں سن تے نہ ای ایہ کوئی سیاسی پروپیگنڈہ سی۔ 1938ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے اجلاس منعقدہ پٹنہ وچ، قائد اعظم نے مسلماناں اُتے ڈھانے جانے والے ظلم و ستم دی دانستاناں سن کر فرمایا۔( فرقہ ورانہ امن تے اساں آہنگی دی تمام امیداں کانگریسی فاشزم دی چٹان توں ٹکرا کر پاش پاش ہوچکی نیں ۔) انہاں نے مسلم لیگ کونسل دی اک کمیٹی قائم کردی تاکہ اوہ انہاں تکالیف تے مصائب دی تحقیقات کرے جن توں مسلمان دوچار ہو رہے سن۔ کمیٹی نے مارچ 1939ماں اپنی مرتب کردہ رپورٹ پیش کردی جو (پیر پور رپورٹ) دے ناں توں مشہور اے۔ رپورٹ وچ انکشاف کیتا گیا سی کہ( ہندی دے مقابلے وچ اردو دا گلا گھونٹا جا رہیا اے) مسلماناں نوں کانگریسی پرچم لہرانے دے لئی مجبور کیتا جاندا اے۔ گاؤں تے دیہات دے سارے اسکولاں وچ (ودھیا مندر اسکیم) دے تحت تعلیم حاصل کرنے نوں لازمی قرار دیدیا گیا اے۔ تے مسلماناں توں زبرستی کانگریس دا قومی ترانا( بندے ماترم) گانے دا اصرار کیاجاندا اے۔ اس قسم دی ایسی ای اک رپورٹ دوسری انکوائری کمیٹی نے مرتب دی سی جو ( شریف رپورٹ) دے ناں توں معروف اے جس وچ صوبہ بہار دے مسلماناں اُتے ڈھائے گئے ظلم و ستم دی تحقیقات شامل تھاں۔ اس دے علاوہ اس اے دے فضل الحق مرحوم نے دسمبر 1939ء وچ بنگال دی قنون ساز اسمبلی وچ تقریر کرتے ہوئے کانگریسی حکومت وچ مسلماناں اُتے ڈھائے جانے والے مصائب دا ذکر وڈے تلخ انداز وچ کیدا سی۔ ایچ وی ہوڈسن نے اپنی کتاب( دی گریٹ ڈیوائڈ) وچ اس حقیقت دی جانب اشارہ کرتے ہوئے لکھیا اے ( اس بات وچ قطعاً کوئی شبہ نہاں کہ 1937ء تے 1939کے دوران وچ صوبائی حکومت دے کردار تے دو قومی نظرئیے دی اشاعت تے تحریک پاکستان دا اہم ترین سبب سی)

١٥) کانگریس دی جانب توں بار بار کیتا جانے والا معاندانہ سلوک ای سی جس نے مسلماناں نوں ایہ سوچنے اُتے بالآخر مجبور کر دتا کہ علیحدگی ای اس صورت حال دا واحد حل اے ایہ اسی سوچ دا نتیجہ سی کہ آل انڈیا مسلم لیگ دی ورکنگ کمیٹی نے فروری 1940ء وچ اپنے اجلاس منعقدہ دہلی وچ ایہ فیصلہ کیتا کہ مسلم لیگ دے مارچ1940ء دے لاہور دے اجلاس وچ اس مطالبے نوں قرارداد دی شکل وچ پیش کیتا جائے گا۔

١٦) ایہ قرارداد 23مارچ 1940ء نوں جناب فضل احق نے پیش دی جو اس وقت بنگال دے وزیر اعلیٰ سن۔ 24 مارچ 1940 نوں ایہ قرارداد متفقہ طور اُتے منطور کرلی گئی جس وچ کہیا گیا سی کہ ؛

( آل انڈیا مسلم لیگ دا اجلاس اس نتیجے اُتے پہنچا اے کہ ملک دا کوئی آئینی منصوبہ اس وقت تک قابل عمل جاں قابلِ قبول نہاں ہوگا تاوقتیکہ اسے مندرجہ ذیل بنیادی اصولاں دے مطابق وضع نہ کیتا جائے۔ جغرافیائی اعتبار توں محلقہ و حدوتاں دی علاقائی ردوبدل کرتے ہوئے اس طرح حد بندی دی جائے کہ اوہ علاقے جتھے مسلمان اکثریت وچ نیں مثلاً ہندوستان دے شمال مغربی تے شمال مشرقی علاقے ( آزاد ریاستاں دے اک گروپ دی شکل اختیار کر لیں جس وچ تمام تشکیلی وحدتاں آزادی تے خود مختیاری دے نال کم کرسکاں)

١٧) تساں نے غور کیتا ہوگا کہ اس قرارداد وچ لفظ (پاکستان) کہاں استعمال نہاں ہویا بلکہ صرف ایہ کہیا گیا اے کہ ( اوہ علاقے جن وچ مسلماناں دی اکثریت اے، آزاد ریاستاں دی حیثیت توں تشکیل دتے جائاں۔) پر اپریل 1946ء نوں دہلی وچ منعقدہ ہونے والے مسلم لیگی ارکان اسمبلی دے اجلاس وچ اس قرارداد وچ درج ذیل ترمیم کردی گئی سی۔

( شمال مشرق تے واقع بنگال اورآسام، نیز پنجاب، سرحد، سندھ، بلوچستان اک ایسے (پاکستان) علاقے نیں ، جتھے مسلمان بھاری اکثریت وچ نیں چنانچہ اس تمام علاقے نوں آزاد اورخود مختار ریاست دی حیثیت توں تشکیل دیتے ہوئے اس امر دی واضح یقین دہانی کرائی جائے کہ مزید کسے تاخیر دے پاکستان دا قیام عمل وچ لایا جائے)

١٨) ہرچہ بادا باد دے مصداق، حصول پاکستان دی حمایت ای ہن اوہ واحد شرط سی جس اُتے مسلم لیگ آزادی دی جدوجہد وچ کانگریس توں تعاون تے شرکت اُتے رضا مند ہوسکتی سی! اس مطالبے دی نامنظوری دی صورت وچ مسلماناں دے کول اس دے سوا کوئی راستہ جاں متبادل نہاں سی کہ اوہ اپنی بقا تے قومی وجود دے تحفظ دے لئی ہر اس آئین دے نفاذ دی اُتے زور مخالفت تے مزاحمت کرو جسنوں ( متحدہ ہندوستان) دی بنیاد اُتے وضع کیتا جائے۔

١٩) بنگال توں تعلق رکھنے والے مسلمان ارکان اسمبلی نے قرارداد وچ اس ترمیم دی اُتے زور حمایت دی جس دے بعد ایہ مسلم لیگ دا بنیادی مؤقت تے نعرہ بن گیا۔ یعنی ( مسلماناں دے لئی اک الگ خطہء وطن۔ اس دے سوا کچھ نہاں۔)

٢٠) اگر اس مؤقف نوں کسے مزید جواز دی ضرورت سی تو اوہ وی ہندوؤں نے 1942ء دے اوائل وچ فراہم کر دتا جدوں انہاں نے عیدالاضحٰی دے دوران وچ گاں دے ذبیحے دے سوال اُتے صوبہ بہار وچ وسیع پیمانے اُتے مسلماناں دے خون توں ہولی کھیلی گئی جس وچ ہزاراں مسلمان قتل کر دتے گئے۔ عورتاں نے اپنی آبرو بچانے دی خاطر کنوؤں وچ چھلانگ لگیا کر خود کشی کرلی جدونکہ بے شمار لوگ اپنی جان بچانے دی خاطر بہار توں ہجرت کر گئے۔

٢١) خوش قسمتی توں کانگریس دے زیر حکومت دوسرے صوباں دے مسلمان اس خوں ریزی تے تباہی توں محفوظ رہنے وچ کامیاب ہو گئے کیونجے کانگریس نے اگست 1942ء وچ ہندوستان اُتے متوقع جاپانی حملاں دے تناظر وچ انگریز حکومت دے خلاف( ہندوستان چھڈ دو) تحریک چلانے دا فیصلہ کر لیا سی۔ اس تحریک دے نتیجے وچ وڈے پیمانے اُتے کانگریسی رہنماؤں دی گرفتاری عمل وچ آئی جس دے بعد صوباں وچ کانگریسی حکومتاں دا خاتمہ ہو گیا۔ قائد اعظم نے اس واقعے اُتے ( یوم نجات) منانے دا اعلان کیتا تے برطانوی حکومت توں مطالبہ کیتا کہ اوہ ہندوستان نوں تقسیم کرنے دے بعد چھڈ دے۔

٢٢) دوسری عالمگیر جنگ دے خاتمے تے برطانیہ وچ لیبر گورنمنٹ دے بر سر اقتدار آنے دے نتیجے وچ انگریز سرکار دی پالیسی وچ وی تبدیلی آگئی۔ کانگریسی رہنماؤں نوں قید توں آزاد کر دتا گیا اورسیاسی تصفیئے دی کوشش شروع ہوگئاں۔ سرا سیفرڈکرپس نواں تجویزاں دے ہمراہ ہندوستان آئے جن توں اس برصغیر وچ دو آزاد ملکاں دے قیام دی امیداں نوں تقویت ملی پر کانگریس نے انہاں تجویزاں نوں مسترد کر دتا جس دے بعد ( ویول پلان) سامنے آیا جس دی رو توں فوری طور اُتے اک عارضی حکومت دا قیام تے تشکیل عمل وچ لائی جانی سی چنانچہ 1945ء وچ انتخابات منعقد ہوئے تے مسلم لیگ نے مرکزی اسمبلی دی تمام مسلم نشستاں اُتے کامیابی حاصل کرلی پر اس دے باوجود کانگریس دا ایہ دعویٰ بدستور موجود سی کہ اوہ ہندو تے مسلماناں، دونے دی نمائندگی کرتی اے جس دے نتیجے وچ ڈیڈ لاک دی صورت حال پیداہوگئی۔

٢٣) انہاں حالات دے پیش نظر برطانوی سرکار نے (کیبنٹ مشن) نوں اس مسئلے دا حل تلاش کرنے دی غرض توں ہندوستان بھیجا جس نے فوری عارضی حکومت دے قیام دی اسکیم پیش کردی جس وچ ہندو تے مسلمان مساوی تعداد وچ شریک ہُندے تے اک طویل المعیاد منصوبے دے مطابق اک ایسی سہ وحدتی تے مربوط فیڈریشن دا قیام عمل وچ آندا جس وچ مرکز دے کول صرف تن شعبے ہُندے یعنی امور خارنہ، دفاع تے موصلات، دفاع تے موصلات تے تن گروپاں پرمشتمل ایہ صوبے جنہاں ریاستاں دا درجہ دتا جاندا ہندو تے مسلم اکثریندی بنیاداں اُتے قائم کیتے جانے سن۔ ایہ منصوبہ اپنی بعض خامیاں تے نقائص دے باوجود مسلم لیگ کونسل نے 6 جون1946 نوں منظور کر لیا جدونکہ کانگریس نے اک مہینے طویل المعیاد تجویزاں دی منظوری دا اشارہ دیتے ہوئے حسب عادت ذہنی تحفظات دا اظہار کیتا تے عارضی حکومت دی تشکیل دا منصوبہ مسترد کر دتا۔ کانگریس دی جانب توں انحراف تے حیلہ جوئی دا ایہ رویہ بعض ایسے شکوک دا سبب بنا جس دی تصدیق بوہت چھیندی کانگریس دی اس تعبیر و تشریح توں ہو گئی جو اس اسکیم دے حوالے توں کیتی گئی سی جس وچ عارضی حکومت دی تشکیل نوں مسترد کیاجانا وی شامل سی۔

٢٤) ہندوستان نوں اک وفاقی صورت وچ متحد رکھنے دی ایہ آخری امید سی جسنوں انڈین نیشنل کانگریس نے خاک وچ ملیا دتا حالانکہ انگریز سرکار نے مرکز وچ اک عارضی حکومت دے قیام دی تجویز پیش دی سی چنانچہ رد عمل دے طور اُتے مسلم لیگ نے حصول پاکستان دے لئی راست اقدام دا مطالبہ کر دتا۔

٢٥) اس راست اقدام دے لئی 14 اگست 1946 دی تریخ مقرر کیتی گئی سی۔ یوم ِ راست اقدام منانے دے لئی جلسے جلوساں دے ذریعے مسلم لیگ دے مؤقف دی بھرپور ترجمانی دا پروگرام بنایا گیا سی جسنوں ناکام کرنے دی پوری کوشش کیتی گئی۔ مسلم لیگ دے جلوساں اُتے حملے کیتے گئے تے انہاں دے جلساں وچ گربڑ کیتی گئی تاکہ اس راست اقدام نوں ہر ممکن طریقے توں کچل دتا جائے۔ مسلسل چار دناں تک بلوے تے فسادات ہُندے رہے پولیس خاموش تماشائی بنی ہوئی سی اگر کہاں اس نے کوئی ایکشن لیا وی تو اوہ قطعاً غیر مؤ ثر ثابت ہویا۔ مسلح ہندوؤں تے سکھاں نے مسلماناں دے گھراں اُتے حملے شروع کر دتے۔ ہندو علاقے وچ رہنے والے کسے وی مسلمان نوں نہاں چھڈیا گیا۔ گلیاں تے محلے انسانی لاشاں توں پٹ چکے سن۔ راست اقدام دے نتیجے وچ شروع ہونے والے انہاں ہندو مسلم بلوؤں تے فسادات وچ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق بیس ہزار انسانی جاناں دا اتلاف ہویا۔ اس دے باوجود قتل و غارت دے ایہ واقعات کسے نہ کسے طور اُتے قیام پاکستان تک مسلسل جاری رہے۔ فرقہ ورانہ فسادات دا اک سلسلہ سی جو کسے طور اُتے ختم ہونے ای وچ نہ آندا سی۔ انہاں ہندو مسلم فرقہ وارانہ فسادات وچ مزید سیکڑاں، ہزاراں افراد دی جاناں ضائع ہوئاں انہاں بہیمانہ تے وحشنت ناک خون آشاماں دے بعد اس دے سوا کوئی راستہ باقی نہاں بچا سی کہ ہندوستان نوں ہر صورت تقسیم کر دتا جائے۔ انگریز تے ہندو دونے برصغیر دی تقسیم دے مخالف سن۔ برطانوی مصنف رسل برائنز نے پاک بھارت تنازع اُتے اپنی کتاب وچ لکھیا اے۔ ( آخر کار کلکتہ وچ ہجوم دی طاقت نے برصغیر دی تقسیم دا فیصلہ کر دتا۔) بہر حال جوبات اوہ لکھنا بھول گئے اوہ ایہ سی کہ ایہ ہجوم مسلماناں دا نہاں بلکہ ہندوؤں دا سی۔

پاکستان دی سیاسی تریخ

7 اکتوبر1947ء توں 1958ء تک7اکتوبر1947ء توں 1958ء تک

پاکستان دے وجود وچ آنے دی تریخ پُر تشدد سی جو بدقسمتی توں وقت گزرنے دے نال نال مزید اُتے تشدد ہوتی گئی۔ فرقہ ورانہ فسادات دے بڑھتے ہوئے واقعات دی وجہ توں انگریزاں دے ذہن وچ ایہ خیال آیا کہ ایہ واقعات ختم ہونے والے نہاں نیں انہاں دے حل ہونے دی کوئی امید وی نظر نہاں آندی۔ دوسری جنگ عظیم دی وجہ توں وی اوہ تھک چکے سن اس لئی انہاں نے فیصلہ کیتا کہ اوہ کسے عبور ی انتظام دے تحت ہندوستان دی حکومت ہندوستانیاں دے حوالے کرکے ایتھے توں چلے جائاں اورہندو ستانیاں نوں انہاں دے حال اُتے چھڈ دیں۔

اس وقت دے ہندوستان دے وائسرائے لارڈ ویویل نے اکتوبر1946 وچ اک مجلس آئین ساز قائم دی تے کوشش دی کہ اک عبوری حکومت قائم ہو جائے لیکن انہاں دی کوشش ناکام ہوئی تے اک سیاسی تعطل پیدا ہُندا نظر آنے لگیا۔ انگریزاں نے اندازہ لایا سی کہ سیاسی تعطل دے نتیجے وچ ملک وچ سول وار شروع ہو جائے گی تے انگریزاں دے کول اس دے سوا کوئی چارا نہ رہے گا کہ اوہ ایتھے توں واپس چلے جائاں۔ انہاں نے خفیہ طور اُتے برطانوی حکومت دی مرضی توں مارچ 1948ء وچ واپس جانے کامنصوبہ بنا لیا سی (دی گریڈ ڈیوائڈ ایچ وی ہد سن )

٢) 18 دسمبر 1946 کوبرطانوی حکومت نے فیصلہ کیتا کہ اوہ لارڈ ویویل دی جگہ لارڈ ماؤنٹ بیٹن نوں بھیج دیں اسے توقی سی کہ اوہ اپنی اُتے کشش شخصیت دی وجہ توں اس کم وچ کامیاب ہوجائے گا جس وچ ویویل ناکام رہے سن۔ نامزد وائسرائے نے وی سوچیا کہ جدوں تک برطانیہ ہندوستان وچ برطانوی راج ختم کرنے دی تریخ دا اعلان نہاں کرتا اس وقت تک اوہ وی کوئی مفید کم نہاں کرسکتے۔ پہلے تو وزیر اعظم نے کچھ پس و پیش دی لیکن نامزد وزیر اعظم دے زور دینے اُتے انہاں نے 20 فروری 1947 ء نوں دار العلوم وچ مندرجہ ذیل اعلان کیتا؛

i) ہز مجسٹی دی حکومت ایہ بات واضح کرنا چاہتی اے کہ اس دا ارادہ اے کہ اوہ برصغیر دی حکومت جون1948 توں پہلے ہندوستان دے ذمہ دار لوگاں دے ہاتھاں منتقل کر دے۔

ii) اگر ایہ ظاہر ہویا کہ مقررہ تریخ تک نمائندہ اسمبلی ایسا دستور ( جس دی کیبنٹ مشن نے تجویز پیش دی سی) نہاں بنا سکے گی توپھر ہز مجسٹی دی حکومت ایہ فیصلہ کرے گی کہ برطانوی ہند دی مرکزی حکومت دے اختیارات اس تریخ تک کس دے حوالے کیتے جائاں تے آیا ایہ مرکزی حکومت دی شکل وچ دتے جائاں جاں کچھ علاقاں وچ موجودہ صوباں نوں اختیارات دتے جائاں جاں کسے تے ایسے طریقے توں اختیارات حوالے کیتے جائاں جو سب توں زیادہ مناسب معلوم ہویا تے برصغیر دے لوگاں دے مفاد وچ ہو۔“

٣) اس اعلان دے بعد لارڈ ماؤنٹ بیٹن 22 مارچ 1947 ء نوں نئی دہلی آ گئے تے انہاں نے پورے خلوص دے نال اپنا کم شروع کر دتا۔ اپنے پیشرو وانگان دی وی پہلی ترجیح ایہ سی کہ ہندوستان متحد رہے اس لئی انہاں نے ایہ کوشش دی کہ قائد اعظم اپنے مؤقف وچ تبدیلی کر لیں۔ وائسرے دی حیثیت توں اوہ جاندے سن کہ اس صورت حال دا حل انہاں (قائد) ای دے کول اے لیکن جدوں انہاں نے دیکھیا کہ بحث مباحثے توں قائد نوں قائل نہاں کاجاسکتا تو اوہ عاجز آ گئے تے اس طرح دونے شخصیتاں وچ محاذ آرائی شروع ہو گئی۔ دونے دے طرز عمل وچ سختی آگئی تے ماؤنٹ بیٹن نے محسوس کیاکہ قائد مناسب بات نہاں کر رہے۔ اس طرح انہاں دے تے جواہر لال نہرو دے درمیان وچ قربت پیدا ہو گئی جو ودھ کر ذاتی تعلقات وچ تبدیل ہو گئی۔

٤) قائد ول اس طرح دا طرز عمل اختیار کرنے وچ انہاں نے انصاف توں کم نہاں لیا۔ اوہ ایہ بات بھول گئے کہ انہاں دے تے جواہر لال نہرو دے خیالات وچ کوئی تضاد نہاں سی مگر اوہ تمام رعایتاں قائد ای توں چاہدے سن۔ قائد اپنے مؤقف توں پیچھے نہاں ہٹ سکدے سن۔ کیونجے انہاں کانگریس دے راج دا تلخ تجربہ ہو چکاتھا تے مسلمان ہندوؤں دی دائمی غلامی اُتے راضی نہاں ہو سکدے سن۔ اس لئی تقسیم ناگزیر سی مگر سوال ایہ سی تقسیم کس طرح دی جائے تے اسی معاملے وچ ماؤنٹ بیٹن نے اپنا انتقام لیا۔ انہاں نے کہیا کہ تقسیم دے لئی جو دلیل دی جا رہی اے اوہی دلیل بنگال تے پنجاب دی تقسیم اُتے وی لاگو ہوتی اے۔ قائد نے انہاں توں گزارش دی کہ انہاں کٹا پھٹا پاکستان نہ دتا جائے۔ مگر وائسرائے اپنی ضد اُتے اڑے رہے۔ اوہ چنگی طرح جاندے سن کہ کانگریس دا پنجاب تے بنگال دا مطالبہ اک دھوکا اے۔ انہاں دا خیال سی کہ اس توں خوفزدہ ہو کر قائد پاکستان دے مطالبے توں دستبردار ہوجائے گا لیکن انہاں نے ایہ نہاں سوچیا کہ اس توں قائد دا طرز عمل مزید سخت ہو جائے گا کیونجے ایسا شخص انہاں دھمکیاں توں مرغوب نہاں ہو سکدا سی افسوس وائسرائے دے طرز عمل وچ آخر وقت تک کوئی تبدیلی نہاں آئی بلکہ انہاں دھمکی دی کہ اگر اسے قبول نہ کیتا گیا تو کانگریس نوں ہندوستان دا اقتدار سونپ دیں گے کیونجے برطانیہ نوں ہر صورت وچ اقتدار چھڈنا اے اس طرح مسلماناں نوں اک کٹا پھٹا پاکستان مل سکا جس وچ ریڈ کلف اوارڈ دے ذریعے مزید کمی کر دتی گئی تے وچ مسلم اکثرت دے دو ضلع پنجاب وچ گرداس پور تے بنگال وچ مرشد آباد جو شروع وچ پاکستان نوں دتے سن اس توں لے لئی گئے ۔

٥) برصغیر دی تقسیم دے منصوبے دا فریقین ول توں قبول کیتے جانے دی شرط دے نال 3 جون 1947ء نوں دار العوام وچ اعلان کر دتا گیا لیکن وائسرائے نے کانگریس دا ایہ مطالبہ مان کر کہ دونے مملکتاں دے قیام دی تریخ جون 1948 توں پہلے کر دی جائے قائد دے نال اپنی دشمنی دا دوبارہ اظہار کیتا۔ ایہ تریخ 20 فروری 1947 دے اعلان وچ دسی جا چکی سی مگر اس تریخ نوں 1947ء دی کسے تریخ وچ تبدیل کر دتا گیا۔ اگر ایہ تریخ دسمبر 1947ء وچ رکھی جاندی جدوں وی کانگریس مطمئن ہوجاندی لیکن وائسرے دا 15 اگست 1947 دی تریخ دا انتخاب اپنی مرضی دا سی مسلم لیگ توں وی کوئی مشورہ نہاں کیتا گیا تے نہ ای انہاں مشکلات دا کوئی خیال کیتا گیا جو پاکستان نوں صرف 72 دن وچ نواں حکومت قائم کرنے وچ پیش آئیاں گی۔ اس غیر مناسب چھیندی بازی دی نہ وائسرائے تے نہ ای کسے تے نے کوئی وجہ دسی ہو سکتا اے کہ انہاں نے ایہ سوچیا ہو کہ حکومت قائم کرنے وچ کوئی مشکل پیش آئے گی کیونجے بھارت تے پاکستان دونے انہاں نوں اپنا مشترکہ گورنر جنرل بنائے گا تے اوہ آئین سازی دی سپریم اتھارٹی ہوں گے جنہاں تقسیم دے نتیجے وچ پیش آنے والے اختلافات نوں حل کرنے دا پورا اختیار حاصل ہوگا۔ انڈیا دی حکومت دے اثاثاں تے ذمہ داریاں دی تقسیم تے پاکستان دی نواں ڈومینین دے قیام دے سلسلے وچ انہاں اختلافات دا پیدا ہونا لازمی سی۔ لیکن جدوں قائد نے انہاں پاکستان دا گورنر جنرل قبول کرنے توں انکار کر دتا تے تجویز دی دی وائسرائے جاں برطانیہ دا نمائندہ رہ کر دونے ڈومینیاں دے گورنر جنرلاں دے درمیان وچ ثالثی دی ذمہ داری ادا کرو تو ماؤنٹ بیٹن دے غرور نوں ٹھیس پہنچی تے اوہ یکایک کمرے توں باہر چلے گئے تے ایہ کہتے ہوئے گئے ( اس دی قیمت تواڈے تمام اثاثے تے پاکستان دا مستقبل ہوگا۔) ( ایچ وی ہڈسن دی کتاب دی گریٹ ڈوائڈ صفحہ 331)

٦) بعد وچ پیش آنے والے واقعات توں ایہ ثابت ہوچکیا اے کہ ماؤنٹ بیٹن نے اپنی اس دھمکی نوں وڈی خوبی توں عملی جامہ پہنایا، اس نواں قوم نوں صرف اسی وجہ توں ای انتظامی تے مالیاندی مشکلات دا سامنا کرنا پیتا کہ بھارت دی حکومت نے گورنمنٹ آف انڈیا دے قابلِ منتقلی اثاثاں وچوں کچھ وی دینے توں انکار کر دتا تے اوہ بیس کروڑ دی رقم وی ادا نہاں دی جو موجودہ کیش بیلنس توں عبوری طور اُتے دینے دا فیصلہ ہویا سی بلکہ اس وجہ توں اسے مشکلات دا سامنا کرنا پیتا کہ بنگال تے پنجاب وچ جنونی ہندوؤں نے قتل و غارت دا بازار گرم کررکھا سی تاکہ اوہ انہاں صوباں دے انہاں علاقاں توں مسلماناں نوں کڈ سکاں جو تقسیم دے نتیجے وچ بھارت دے حصے وچ آئے سن۔ اس دے نتیجے وچ پاکستان دے علاقاں وچ وی فسادات شروع ہو گئے اس طرح لاکھاں پناہ گزین دونے طرف توں سرحد عبور کرنے لگے۔ قائد اعظم تے جواہر لال نہرو دونے نے اپیل دی کہ مارشل لا لگیا دتا جائے جاں سول انتظامیہ دی مدد دے لئی فوج نوں بھیج دتا جائے مگر اس دا کوئی اثر نہاں ہویا تے جولائی توں فسادات جاری رہے۔ گڑ گاؤں تے دہلی وچ تو فسادات وائسرائے توں بالکل قریب ہو رہے سن، وائسرائے توں لے کر ڈپٹی کمیشنر تک تمام برطانوی افسران دخل دینے توں بچ رہے سن انہاں نے کوئی سخت اقدام نہاں اٹھایا تے وجہ ایہ دسی کہ اتنے وڈے مسئلے توں نمٹنے دے لئی انہاں دے کول کافی فوج موجود نہاں اے انہاں نے مزید کہیا کہ ایہ کوئی معمولی سیاسی جاں فرقہ وارانہ فسادات نہاں نیں جنھاں امن و امان قائم کرنے دے لئی معمولی ذرائع توں روکا جاسکتے کیونجے دونے فرقے اک دوسرے نوں زیادہ توں زیادہ نقصان پہنچانے اُتے مصر نیں ۔ اس موقع اُتے پنجاب دے گورنر نے مندرجہ ذیل خیالات دا اظہار کیتا( بادشاہ دے سارے گھوڑے تے تمام سپاہی وی انہاں فسادات دے نہاں روک سکتے اگرچہ اوہ سزا دینے دی اہلیت تو رکھتے نیں ۔ انہاں فسادات وچ ملک دے گاؤں گاؤں وچ دونے فرقاں دے افراد اک دوسرے دے مقابلے کھڑے نیں ۔( ایچ وی ہڈسن دی کتاب دی گریٹ دیوائڈ صحفہ۔ 342)

٧) اس پریشانی وچ پارٹیشن کونسل نے جو 22 جولائی 1947 ء نوں تقسیم اُتے عمل درآمد کرانے دے لئی قائم کیتی گئی سی، پنجاب باؤنڈری فورس قائم دی جس وچ 55000 افسران تے جوان شامل سن جو میجیر جنرل ٹی ڈبلیورٹیس دے ماتحت سن اگرچہ اس دے عملے وچ کچھ انگریز افسران وی شامل سن مگر انہاں وچ کوی برطانوی یونٹ شامل نہاں سی کیونجے ہندوستان وچ جو وی برطانوی فوج موجود سی اسے کسے وی کارروائی توں علاحدہ رکھیا گیا سی کیونجے انہاں بتدریج وطن واپس بھیجا جا رہیا سی۔ ایسا معلوم ہُندا سی کہ انگریزاں نوں انہاں فسادات دی کوئی فکر نہاں سی جو اوہ چھڈ کر جا رہے سن کیاں کہ اوہ ایتھے توں جانا طے کر چکے سن، بانڈری فورس بالکل بے اثر رہی کیونجے ایہ خود وی فرقہ ورانہ تعصب توں پاک نہاں سی تے 15 اگست 1947ء نوں اسے ختم کر دتا گیا۔

٨) 15 اگست توں پہلے ای لاکھاں آدمی قتل ہوچکے سن تے لاکھاں لوگ اپنے گھراں توں محروم ہو گئے سن اوہ پناہ گزاں بن کر ہجرت کر رہے سن اس دے بعد ہر دن مہاجرین دی تعداد وچ اضافہ ہُندا جا رہیا سی، پاکستان نوں خوفناک قربانی دینی پئی، اپنے وجود وچ آنے دے نال ای اسے آبادی دی منتقلی دے سنگین مسئلے دی ذمہ داری توں دوچار ہونا پیتا جو اس اُتے ہندوؤں نے نہ صرف پنجاب بلکہ بنگال وچ وی مسلط کر دی سی۔ رقم دے بغیر اثاثوی تے بغیر کسے حکومتی نظام دے پاکستان نے اس طوفان کاکس طرح مقابلہ کیتا ایہ اک معجزہ اے۔

٩) انڈین انڈ پینڈس ایکٹ کو15 جولائی 1947ء نوں شاہی منظوری حاصل ہوئی تے 19جولائی نوں نواں دہلی وچ دونے ڈومینین دی عبوری حکومتاں قائم کیتیاں گئیاں۔ پاکستان کے گورنر جنرل قائد اعظم ہوئے تے بھارت دے گورنر جنرل ماونٹ بیٹن بنے۔ نواب زادہ لیاقت علی خان پاکستان دے وزیر اعظم بنے حکومت وچ مشرقی پاکستان دی نمائندگی صرف دو حضرات تک محدود رہی جو دہلی وچ آسانی توں دستیاب سن۔ ایہ فضل الرحمٰن تے جوگیش چند منڈل سن جو شیڈولڈ کاست دے رکن سن۔ ایہ اس لئی کیتا گیا سی کہ بھارت عبوری حکومت دہلی وچ قائم کیتی گئی سی اس وچ وی بنگال توں اک مسلمان نمائندہ لیا گیا سی، بنگال وچ اس بات اُتے کوئی اعتراض نہاں ہویا کیونجے پاکستان دی اصل شکل تو ریڈ کلف ایوارڈ دے اعلان دے بعد سامنے آنی سی۔

١٠) پاکستان دے لئی نواں آئین ساز اسمبلی قائم کیتی گئی سی پہلے والی آئین ساز اسمبلی وچ سندھ تے صوبہ سرحد توں جو مسلم اراکین منتخب ہوئے سن انہاں برقرار رکھیا گیا لیکن بنگال تے پنجاب توں نویں اراکین منتخب ہونا سن تاکہ اوہ انہاں علاقاں دی نمائندگی کرسکاں جو پاکستان وچ آندے نیں ۔ بلوچستان، قبائلی علاقاں تے پاکستان وچ شامل ہونے والے رجواڑاں دی نمائندگی دا وی کچھ انتظام کرنا سی، اس وقت پاکستانیت دا جذبہ اس قدرزیادہ سی کہ نواب زادہ لیاقت علی خاں، اشتیاق حسین قریشی تے مولانا شبیر احمد عثمانی نوں جنہاں دا پاکستان وچ کوئی حلقہ انتخاب نہاں سی، نہایت خوشی دے نال مشرقی پاکستان توں نشستاں پیش کردی گئاں تے اوتھے دے مسلماناں دے تعاون توں اوہ مجلس قنون ساز دے اراکین منتخب ہو گئے۔ مولانا احتشام الحق تھانوی ( گواہ نمبر 106) نے کہیا ( تمام مسلماناں وچ اسلام تے اتحاد دا جذبہ اتنا مضبوط سی کہ اس توں کوئی فرق نہاں پڑدا سی کہ کس شخص دا کہاں توں تعلق اے) بنگالیاں نے خوشی دے نال اپنی نشستاں دی قربانی دی تے غیر بنگالیاں دے حق وچ اپنے ووٹ ڈالے۔

١١) ایہ اسمبلی 26 جولائی 1947 نوں وجود وچ آئی، اسے دو فرائض انجام دینے سن اک آئین ساز اسمبلی دا تے دوسرا وفاقی قنون ساز ادارے دا۔ عبور حکومت کراچی منتقل ہو گئی تے 69 اراکین اُتے مشتمل آئین ساز اسمبلی دا اجلاس کراچی وچ پہلی بار 10 اگست 1947 نوں منعقد ہویا۔ 11 اگست نوں اس دے اجلاس وچ قائد اعظم نوں صدر او رمولوی تمیز الدین نوں وفاقی قنون ساز اسمبلی دا اسپیکر منتخب کیتا گیا اس وقت کسے اسمبلی دے لئی وی زیادہ کم نہاں تھاکیونکہ اس وقت نواں حکومت قائم کرنے دا تے بھارت توں آنے والے مہاجرین دی آبادکاری دا کم اتنا زیادہ سی کہ دوسرا کم نہاں کیتا جاسکدا سی۔ کراچی وچ اگرچہ سندھ حکومت دی کچھ عمارتاں موجود تھاں جنہاں انتظامیہ دا مرکز بنایا جا سکدا سی مگر مشرقی پاکستان انہاں سہولتاں توں وی محروم سی۔ اوتھے نہ صرف ایہ کہ عمارتاں نہاں تھاں بلکہ فرنیچر ،کاغذ تے پنسلاں وی دستیاب نہاں تھاں اگرچہ اس دا مہاجرین کامسئلہ اتنا سنگین نہاں سی جتنا مغربی پاکستان دے دوسرے صوباں دا تھالیکن بہاریاں دی بوہت وڈی تعداد مشرقی پاکستان منتقل ہو گئی تے تعلیم یافتہ درمیانہ طبقے دے ہندوؤں دی اک وڈی تعداد تے ہندو سرکاری عملہ مشرقی پاکستان توں چلا گیا سی۔ انہاں غیر معمولی مسائل توں حکومت دے معمول دے اختیارات دے نال نہاں نمٹا جاسکدا سی اس لئی ایمر جنسی دا اعلان کیتا گیا تے کابینہ ایمر جنسی کمیٹی قائم کر دتی گئی تاکہ انہاں ہنگامی مسائل نوں حل کیتا جاسکے۔ خوش قسمتی توں پاکستان نوں قائد اعظم تے انہاں دے دست راست نواب زادہ لیاقت علی خاں دی قیادت دا موقع سی ملک نوں انہاں دونے دے مشوراں توں ای چلایا جا رہیا سی تے گورنر جنرل نوں 1947 دے انڈین انڈپینڈنس ایکٹ دے تحت وسیع اختیارات حاصل سن۔ انہاں دی لائقانہ رہنمائی وچ سرکاری مشنری رفتہ رفتہ حرکت وچ آگئی۔ صوباں وچ وزارتاں قائم کیتیاں گئیاں تے اک طرح دا نطام قائم ہونا شروع ہو گیا سی ملک نوں اک دھچکے توں دوچار ہونا پیتا ایہ کشمیر دے مہاراجا دا بھارت وچ شامل ہونے دا 27 اکتوبر1947ء دا اقدام سی جو اس توں پہلے پاکستان توں کیتے گئے اسٹینڈ اسٹل، معاہدے دی خلاف ورزی سی۔ خیال کیتا جاندا اے کہ پاکستان دی اس پیٹھ وچ چھرا گھونپنے دے کم دے پیچھے ماؤنٹ بیٹن دا چھپا ہویا ہتھ سی ایہ سیباں دی ٹوکری دے 560 سیباں وچوں اک سی جسنوں انہاں نے تقسیم دا منصوبہ قبول کرنے دے عوص سردار پٹیل نوں فروخت کرنے کاوعدہ کیدا سی، بھارت نے اسے بہانہ بنا کر اپنی افواج کشمیر وچ اتار دیں کہ مہاراجا دی مدد دی جاسکے جسنوں اپنی مسلم رعایا دی بغاوت دا سامنا سی جنہاں دی ریاست وچ بھاری اکثریت سی اس مسئلے دی وجہ توں بھارت تے پاکستان دے درمیان وچ 1948 وچ پہلی جنگ ہوئی، دونے فوجاں وچ جھڑپاں ہوئاں تے صورت حال نہایت سنگین ہو گئی لیکن جنوری 1949ء نوں اقوام متحدہ نے جنگ بندی کرا دی اس دی وجہ توں کشمیر دا اک حصہ جنگ بندی لائن دے اس طرف باقی بچ گیا لیکن کشمیر کاجھگڑااب وی بھاررت تے پاکستان دے تعلقات وچ اک ناسور دی حیثیت رکھتا اے تے اساں حالے تک 1949ء دی جنگ بندی لائن اُتے قائم نیں ۔

١٢) انہاں اہم واقعات دے دباؤ دے نتیجے وچ ملک دی سیاسی سرگرمیاں نوں عارضی طور اُتے دھچکا پہنچا پر قائد اعظم نے15ستمبر1948 نوں ایہ فیصلہ کیتا کہ آل انڈیا مسلم لیگ نوں ختم کرکے، آل پاکستان مسلم لیگ دا قیام عمل وچ لایا جائے چنانچہ اگلے سال اپریل وچ نواں مسلم لیگ دی کونسل دا پہلا اجلاس کراچی وچ منعقد ہویا، بد قسمتی توں مشرقی پاکستان وچ پہلا سیاسی اختلاف اسی مسلم کونسل دی تشکیل پررونما ہویا۔ پنجاب توں منتخب ہونے والے کونسلراں دا تعلق پنجاب دے مختلف ضلعاں توں سی جو ہن پاکستان وچ شامل سن جنہاں نے ( پنجاب پراونشل مسلم لیگ کونسل) قائم کرنے دا اعلان کر دتا سی پر مشرقی بنگال وچ ایسا نہاں ہویا کیونجے ایہ صوبہ پہلے ای اپنے ناں توں جانا پہچانا سی۔ پرانی کونسل نوں تحلیل کرکے نواں کونسل دا انتخاب کیتا گیا۔ جس دے سربراہ خواجہ ناظم الدین سن جو مشرقی بنگال دے وزیراعلیٰ مقرر ہوئے، حسین شہید سہروردی نوں کونسل توں برطرف کر دتا گیا جس اُتے پرانی کونسل نے برہمی دا اظہار کرتے ہوئے عوامی مسلم لیگ دا ناں اختیار کر لیا تے سہروردی نوں اُنہاں دی عدم موجود گی وچ اس دا سربراہ منتخب کیتا گیا جو اس وقت صوبہ سرحد وچ مرحوم پیر صاحب مانکی شریف دے نال کم کر رہے سن۔ مولانا عبد الحمید خان بھاشانی تے شیخ مجیب الرحمٰن دونے اس نواں سیاسی جماعت دے اہم رکن سن بعد وچ جدوں پاکستان کمیونسٹ پارٹی اُتے پابندی عائد کردی گئی تو بائاں بازو دے عناصر مولانا بھاشانی دے گرد جمع ہو گئے جو پہلے تو عوامی مسلم لیگ دے اندر ای بائاں بازو دے اک سیل دے طور اُتے شامل رہے پر بعد وچ انہاں نے نیشنل عوامی پارٹی دے ناں توں اپنی اک علاحدہ سیاسی جماعت قائم کرلی۔ عوامی لیگ تے آل پاکستان مسلم لیگ دے پروگراماں وچ کوئی بنیادی فرق نہاں سی لیکن رفتہ رفتہ عوامی مسلم لیگ نے اپوزیشن پارٹی دی حیثیت اختیار کرلی تے حکومت توں تصادم دا کوئی موقع ہتھ توں جانے نہاں دتا۔ اس طرح مشرقی بنگال وچ خواجہ ناظم الدین تے حسین شہید سہروردی دے درمیان محاذ آرائی دا آغاز ہو گیا۔

١٣) پنجاب وچ وی سیاسی صورت حال کسے طور اطمینان بخش نہاں سی! نواب آف ممدوٹ جنہاں قائد اعظم نے کابینہ دی تشکیل دی دعوت دی سی بوہت چھیندی اپنی کابینہ دے اُنہاں اراکین دی مخالفت دا نشانہ بن گئے جنہاں دی سربراہی ممتازمحمد خان دولتانہ تے سردار شوکت حیات خان کر رہے سن۔ اس سلسلے وچ قائد اعظم دی تمام مصالحانہ کوششاں ناکامی توں دوچار ہوئاں تے پنجاب مسلم لیگ دے صوبائی انتخاب وچ، پنجاب دے وزیراعلٰی نواب آف ممدوٹ وی شکست کھا گئے۔ میاں ممتاز دولتانہ ہن پنجاب دی صوبائی مسلم لیگ دے منتخب صدر سن، نواب آف ممدوٹ دی سیاسی حیثیت بے حد کمزور ہوچکی سی جسنوں دیکھتے ہوئے مرکزی حکومت دے کول اس دے سوا کوئی چارہ نہاں سی کہ گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ دی دفعہ 93a دے اپنے اختیارات نوں استعمال کرتے ہوئے انہاں دی وزارت نوں برطرف کرکے پنجاب وچ گورنر راج نافذ کر دے۔

١٤) سندھ وچ وی سیاسی صورت حال کم وبیش ایسی ای تھی١ کرپشن دے الزامات دے تحت سندھ دے وزیراعلیٰ محمد ایوب کھوڑو نوں برطرف کر دتا گیا سی اُنہاں دی جگہ مئی 1948ء وچ پیر الہٰی بخش نوں صوبے دا وزیر اعلیٰ مقرر کیتا گیا۔۔۔ بہرحال صوبائی مسلم لیگ اُتے کھوڑو دا اثر رسوخ بدستور قائم سی چنانچہ اوہ اس دے صدر منتخب ہونے وچ کامیاب ہو گئے تے مسلم لیگ کونسل وچ اپنی اکثریت دی بنا اُتے انہاں نے کراچی نوں وفاقی دار الحکومت بنائے جانے دے سوال اُتے سندھ حکومت دے خلاف مہم دا آغاز کر دتا کیاں کہ اس طرح کراچی وفاقی حکومت دی تحویل مین چلا جاندا۔۔۔۔ اُنہاں نے اک (ایکشن کمیٹی) وی قائم دی جس دا مقصد صوبائی حکومت دے خلاف اقدام کرنا سی پر قائد اعظم نے مشرقی پاکستان دے دورے توں واپسی اُتے محمد ایوب کھوڑو نوں اس احتجاج توں روک دتا۔ اس دے باوجود حکومت سندھ اس مشکل صورت حال توں نکلنے وچ کامیاب نہ ہو سکی۔ 1946ء وچ منعقد ہونے والے انتخابات وچ بداعنوانیاں دی تحقیقات کرنے والے الیکشن ٹریبونل دے فیصلے دی رو توں پیر الہٰی بخش اپنی نشست توں محروم ہوچکدے سن اُنہاں دے جانشین مسٹر یوسف ہارون زیادہ عرصے تک اس عہدے اُتے کم نہ کر سکے جس دے بعد قاضی فضل اللہ کوسندھ دا وزیراعلیٰ مقرر کیتا گیا لیکن انہاں وی محمد ایوب کھوڑو نے بوہت چھیندی اقتدار توں محروم کر دتا جنہاں دی کرپشن دے الزامات وچ نااہلی نوں چند تکنیکی وجوہات دی بنا اُتے چیف کورٹ آف سندھ دے اک فیصلے دے مطابق نظرانداز کر دیاگھا سی اوہ دوبارہ سندھ دی وزارت اعلیٰ دے منصب تک پہنچنے وچ کامیاب گئے لیکن انہاں اک مرتبہ فیر کرپشن دے الزامات وچ برطرف کر دتا گیا تے سندھ وچ گورنرراج قائم کر دتا گیا۔ ١٥) شمال مغربی سرحدی صوبے وچ آزادی توں پہلے کانگریسی حکومت قائم سی جس دے سربراہ ڈاکٹر خان صاحب سن۔ صوبے وچ پاکستان توں الحاق دے لئی ہونے والے ریفرنڈم وچ بوہت وڈی اکثریت دے اس فیصلے دے باوجود کہ اوہ پاکستان وچ شمولیت چاہتے نیں ڈاکٹر خان صاحب نے وزارت اعلیٰ دے منصب توں استعفٰی دینے توں انکار کر دتا انہاں نے ہن تک قیام پاکستان دی بھر پور مخالفت دی سی چنانچہ 14 اگست 1947ء نوں انہاں نے پرچم کشائی دی تقریب وچ شریک ہونے توں انکار کر دتا۔ انہاں نے پختو نستان تحریک وی شروع کردی، جس دے نتیجے وچ قائد اعظم دے احکام اُتے اُنہاں دی وزارت برطرف کردی گئی تے صوبائی مسلم لیگ دے لیڈر خان عبد القیوم خان نوں صوبے دا وزیر اعلیٰ مقرر کیتا گیا، اُنہاں دا طرزِ حکومت اس قدر امرانہ سی کہ انہاں دے سیاسی مخالفین انہاں اُتے جمہوریت دی تباہی دے الزامات عائد کرنے لگے سن۔

١٦) مرکز وچ وی قائد اعظم دی تشکیل کردہ پہلی کابینہ دے قیام دے بعد توں ای بے اطمینانی دا احساس پیدا ہوچلا سی اپنی کابینہ وچ باصلاحیت افراد دی شمولیت دے پیش نظر اوہ مجبور ہو گئے سن کہ سر ظفر اللہ خان، نواب مشتاق احمد خان گورمانی تے غلام محمد جداں لوگاں نوں وی حکومت وچ شامل کر لیں جو کدی مسلم لیگ دے رُکن نہاں رہے۔ مغربی صوبے وچ ہر کوئی چاہدا سی کہ معاملات اسی طرح چلتے رہاں، انہاں اس صورت حال اُتے کسے قسم دی تشویش نہاں سی کیاں کہ انہاں قائد اعظم تے قائد ملت دی قیادت تے فراست اُتے مکمل یقین سی

١٧) مشرقی پاکستان وچ جتھے صورت حال زیادہ تشویش ناک نہاں سی، مسلم لیگ حکومت دے خلاف تحریک رفتہ رفتہ زور پکڑتی جا رہی سی، اپوزیشن پارٹیاں نے زبان دا مسئلہ اٹھاندے ہوئے ایہ مطالبہ کیتا کہ بنگالی زبان نوں قومی زبان دا درجہ دتا جائے، قائد اعظم نوں علالت تے بگڑتی ہوئی صحت دے باوجود اپریل 1948ء وچ مشرقی پاکستان دا دشوار گزار سفر اختیار کرنا پیتا جتھے پہنچ کر انہاں نے اس تنازع دے حوالے توں واضح الفاظ وچ ایہ اعلان کیتا کہ ( بنگالی زبان، مشرقی پاکستان دی زبان رہے گی پر پاکستان دی قومی زبان دا درجہ اردو نوں حاصل رہے گا کیاں کہ اک قومی زبان دے بغیر کوئی قوم باہمی طور اُتے مضبوط تے مستحکم ہو کر ترقی نہاں کرسکتی) ۔۔۔۔ وقتی طور اُتے اُنہاں دی اس بات دا مثبت اثر ہویا۔

١٨) ایتھے ایہ بات قابل ذکر اے کہ تقسیم دے بعد مغربی صوبے وچ وڈے وسیع پیمانے اُتے آبادی دا تبادلہ عمل وچ آیا سی جدوں کہ مشرقی صوبے وچ ہن وی ڈیڑھ کروڑ دی تعداد وچ ہندو موجود سن جس توں اس شبے نوں تقویت ملی دی زبان دے مسئلے نوں ابھارنے وچ اُنہاں دے اثر ورسوخ کوبھی کافی دخل اے۔ درحقیقت اوہ اس صورتِ حال دا فائدہ اٹھانے دی کوشش کر رہے سن کہ مشرقی پاکستان وچ خدمات انجام دینے والے سینئر سرکاری اہلکار تے حکام نوں اک وڈی تعداد دا تعلق جاں تو پنجاب توں سی جاں فیر یوپی توں جنہاں دی اکثریت بنگالی زبان توں ناآشنا سی۔

١٩) مشرقی پاکستان وچ آباد ہندو آبادی سیاسی طور اُتے وی سرگرم ہو چکی سی تے اس نے حکومت دی مخالف سیاسی جماعتاں وچ شمولیت شروع کردی سی۔ بالخصوص عوامی مسلم لیگ وچ جس دا ناں اس وقت تک بدل کر عوامی لیگ رکھ دتا گیا سی تاکہ ہندوؤں نوں وی اس جماعت وچ شامل کرنے ول راغب کیتا جاسکے پر ودھدی ہوئی مخالفت دے باوجود مشرقی پاکستان وچ مسلم لیگی حکومت اپنا اقتدار برقرار رکھنے وچ کامیاب رہی سی اسی دوران وچ پوری قوم نوں شدید صدمے توں دوچار ہونا پیتا تے 11 ستمبر1948 نوں قائد اعظم اس دنیا توں رحلت فرما گئے۔ خواجہ ناظم الدین نوں اُنہاں دی جگہ گورنر جنرل مقرر کیتا گیا جو کراچی روانہ ہو گئے تے انہاں دی بجائے نورالامین نوں مشرقی پاکستان دا وزیراعلیٰ بنا دتا گیا اگرچہ اوہ اک منجھے ہوئے سیاست دان سن پر اوہ عوام توں خاطر خواہ رابطہ برقرار نہ رکھ سکے تے دن بدن اس وچ مزید کمی واقع ہوتی چلی گئی۔ انہاں دی اصل مشکلات دا آغاز 1950ء وچ اس وقت ہویا جدوں مغربی بنگال وچ ہونے والے مسلم فرقہ وارانہ فسادات دے نتیجے وچ مسلمان مہاجرین مشرقی پاکستان وچ داخل ہونا شروع ہوئے اُس وقت فضل الحق کلکتہ دا دورہ کر رہے سن کہ اچانک ایہ افواہ پھیل گئی کہ فسادیاں نے انہاں ہلاک کر دتا اے اس واقعے دے رد عمل وچ مشرقی پاکستان دے عوام دے جذبات بھڑک اٹھے جس دے نتیجے وچ ڈھاکا، کھلنا تے نواکھالی وچ تشدد آمیز واقعات دا سلسلہ شروع ہو گیا جس دے بعد ہندوؤں نے مغربی بنگال ول نقل مکانی شروع کردی پر وزیر اعظم خان لیاقت علی خان دی بروقت مداخلت نے صورتِ حال نوں مزید بگڑنے توں بچا لیا جنہاں نے بھارت پہنچ کر پنڈت جواہر لال نہرو توں اس مسئلے دے بارے وچ گفت و شنید دی تاکہ اس دا فوری تے دیرپا حل تلاش کیاجاسکے، انہاں مذکرات دے نتیجے وچ نہرو، لیاقت پیکٹ وجود وچ آیا جس دے سبب کشیدگی دا خاتمہ ہو گیا۔

٢٠) اس توں پہلے 7 مارچ 1949ء نوں ( قراردادِ مقاصد) منظور دی جاچکی سی،( پروڈا) دے تحت لیاقت علی خان نے سیاست نوں بدعنوان عناصر توں پاک کرنے دی پوری کوشش دی لیکن بدقسمتی توں صوبائی حکومتاں نے اس ایکٹ نوں اپنے سیاسی مخالفین دے خلاف استعمال کرنا شروع کر دتا جس دے نتیجے وچ محمد ایوب کھوڑو، نواب آف ممدوٹ، قاضی فضل اللہ تے حمید الحق چوہدری نوں پروڈا دے تحت کئی برساں تک سیاست دے لئی نااہل قرار دے دتا گیا ۔

٢١) مارچ 1951ء وچ اک خطرناک سازش دا انکشاف ہویا جس دے ذریعے چند فوجی افسران حکومت دا تختہ الٹنا چاہدے سن پر اس سازش کوفوری طور اُتے ناکام بناندے ہوئے اس دے ملزمان اُتے اک اسپیشل ٹریبونل دے ذریعے مقدمہ ( روالپنڈی سازش کیس) دے ناں توں مشہور ہویا اس دے کچھ ای عرصے دے بعد اکتوبر 1951ء وچ وزیر اعظم پاکستان خان لیاقت علی خان، اُس وقت شہید کردیے گئے جدوں اوہ روالپنڈی وچ اک جلسہ عام توں خطاب کرنے والے سن، اُنہاں دی شہادت دا ایہ واقعہ اج تک اک سربستہ راز اے۔ لیاقت علی خان دی وفات قوم دے لئی اک عظیم صدمے تے المیے توں کم نہ سی۔ اُنہاں دے انتقال توں جو خلا پیدا ہو گیا سی اُسنوں پُر کرنا ناممکن سی! بہر حال کسے نہ کسے نوں تو ایہ خلا پُر کرنا ای سی چنانچہ خواجہ ناظم الدین نوں گورنر جنرل دے عہدے توں ہٹا کر وزارت عظمیٰ تے غلام محمد نوں اُنہاں دی بجائے گورنر جنرل دے عہدے پرفائز کر دتا گیا۔ بعد وچ پیش آنے والے واقعات نے ایہ ثابت کر دتا کہ پاکستان دے اصل مصائب تے مشکلات دا آغاز اس واقعے توں ہُندا اے، جدوں پاکستان وچ بیوروکریٹس دی حکومت دی داغ بیل پئی! سیاست دان باہمی اختلافات دا شکار سن تے ایہ فیصلہ کرنے توں قاصر سن کہ ملک وچ کس قسم دا آئین ہونا چاہیے۔ دوسری طرف ملک دی اقتصادی صورتِ حال وی روز بروز بگڑتی چلی جا رہی سی تے بالخصوص مشرقی پاکستان وچ روزمرہ استعمال دی جانے والی اشیاء دی شدید قلت سی، خواجہ ناظم الدین اُنہاں بیورو کریٹس دا مقابلہ کرنے توں قاصر سن جنہاں دی پوزیشن غلام محمد جداں بیورکریٹ دے گورنر جنرل بننے دے نتیجے وچ ہن خاصی مضبوط ہوچکی سی۔

٢٢) پاکستان دی قنون ساز اسمبلی نے دسمبر 1952 وچ دوسرا آئینی مسودہ تیار کیتا جسنوں پنجاب نے نامنظور کر دتا، کیاں کہ اس دی رو توں ایوان بالا وچ دونے ( بازوؤں) نوں مساوی نمائندگی دتی گئی سی۔ پنجاب دا دعویٰ ایہ سی کہ وفاقی طرز حکومت وچ ہر ( وحدت) نوں مساوی نمائندگی دی جانی چاہیے، قطع نظر اس دے کہ اُس دی آبادی تے رقبہ کتنا اے؟ اس دا مطلب ایہ سی کہ وفاقی ایوان بالا وچ شرقی پاکستان بحیثیت اک صوبے دے ہمیشہ اقلیت وچ رہتا حالانکہ آبادی دے تناسب توں اوہ بقیہ پاکستان دی مجموعی آبادی توں زیادہ اکثریت دا حامل سی۔ درحقیقت ایتھے ای توں مشرقی تے مغربی صوباں دے درمیان وچ اختلافات دا آغاز ہُندا اے چنانچہ مشرقی پاکستان دی مجموعی آبادی توں زیادہ اکثریت دا حامل سی۔ درحقیقت ایتھے ای توں مشرقی تے مغربی صوباں دے درمیان وچ اختلافات دا آغاز ہُندا اے! چنانچہ مشرقی پاکستان دی جانب توں آبادی دے تناسب توں نمائندگی دا مطالبہ غیر فطری نہاں سی۔ اس دے نتیجے وچ مکمل تعطل پیدا ہو گیا کیاں کہ دونے بازوؤں دے درمیان وچ ایسی خلیج حائل ہو چکی سی جسنوں پاٹنا ناممکن نظرآدا سی۔ خواجہ ناظم الدین نے وی ضرورت تے مصلحت دے تحت مشرقی پاکستان دے اس نقطہ نظر دی حمایت دی جس دی بنا اُتے اوہ غیر مقبول ہُندے چلے گئے، انہاں دی مقبولیت وچ اس وقت تے وی کمی واقع ہوئی جدوں قادیایناں دے خلاف لاہور وچ اُتے تشدد تحریک شروع ہو گئی جسنوں کچلنے دی غرض توں پاکستان وچ پہلی بار مارشل لا دا نفاذ کرنا پیتا۔ کچھ گواہاں دے بیان دے مطابق ایہ تحریک خود خواجہ ناظم الدین دے خلاف چلائی گئی سی پر چند ہور حضرات دا خیال اے کہ مذہبی لیڈراں دے حوالے توں خواجہ صاحب دے رواداری تے صبرو برداشت دے رویے دی وجہ توں بحران پیدا ہویا۔ خواجہ صاحب نے بیرون ملک قنون دی تعلیم حاصل دی سی تے اوہ حنفی فقہ دے پیروکار تے اک عملی مسلمان سن، اوہ ہمیشہ اپنا قومی لباس زیب تن کیتا کردے سن تے پابندی دے نال نماز ادا کردے سن انہاں خصوصیات دے باوجود اوہ ملک کوایسی مؤثر لیڈر شپ فراہم نہ کرسکے جس دی ملک نوں ضرورت سی تے جس دے نتیجے وچ اُنہاں دی اپنی پارٹی دے لوگ اک دوسرے توں باہم دست و گریبان رہنے لگدے سن۔ چنانچہ بیورکریسی نوں بہانہ مل گیا تے اُس نے انہاں دے خلاف سازشاں تے سیاسی جوڑ توڑ دا سلسلہ شروع کر دتا۔

٢٣) اسی اثنا وچ مشرقی پاکستان دا سیاسی موسم وی کافی گرم ہو گیا تے اپوزیشن پارٹیاں، مسلم لیگ دے اندرونی اختلافات تے بے اطمینانی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے مضبوط ہوتی چلی گئاں، روزمرہ ضرورت دی اشیاء وچ قلت سی، نمک، سرساں دا تیل، کپڑے تے اناج جیسی اہم تے بنیادی ضرورت دی اشیاء ناپیدا ہوچکی تھاں، دانشوراں،بالخصوص ماہرینِ معاشیات نے اوتھے مروجہ حالات دے پیش نظردوناں بازوؤں وچ ہونے والی تعمیر و ترقی دے نمایاں فرق نوں اجاگر کرنا شروع کر دتا۔ انہاں دا کہنا سی کہ مشرقی پاکستان توں دی جانے والی برآمدات دے نتیجے وچ حاصل ہونے والا غیر ملکی زرمبادلہ مغربی پاکستان دی تعمیر تے ترقی اُتے صرف کیتا جا رہیا اے۔ جدوں کہ بنگالی بھوکاں مر رہے نیں ۔ چند سیاست داناں نے دونے بازوؤں دے درمیان وچ پیرٹی دے اصول دی وی شدید مخالفت شروع کردی، بنگالی زبان نوں قومی زبان دی حیثیت توں منوانے دے لئی طلبہ نے ایجی ٹیشن شروع کر دتا تے تمام اپوزیشن پارٹیاں باہم متفق ہو کر نویں انتخابات دا مطالبہ کرنے لگاں کیاں کہ دسمبر 1951ء وچ پنجاب وچ انتخابات ہوچکے سن۔ مشرقی پاکستان دی حکمراں جماعت نوں چونکہ اپنی کامیابی دا یقین نہاں سی لٰہذا اوہ انتخابات نوں ملتوی کرتی رہی احتجاجی عناصر تے سیاسی جماعتاں نے حکومت دی اس کمزوری دے مدنظر بنگالی نوں قومی زبان دا درجہ دتے جانے دے حق وچ پرتشدد تحریک تے مظاہراں دا آغاز کر دتا تے مطالبہ کیتا کہ 1952ء دے اوائل وچ ہونے والے صوبائی اسمبلی دے اجلاس وچ اس مسئلے اُتے قرارداد منظور دی جائے۔ طلبہ نے اس روز ہڑتال دا اعلان کر دتا تے جلوس نکالے تے اسمبلی ہال اُتے جمع ہو گئے جو انہاں دناں کیمپس دے درمیان یونیورسٹی بلڈنگ وچ واقع سی، پولیس تے احتجاجی طلبہ دے درمیان وچ پرتشدد چھڑپاں شروع ہوگئاں پولیس نے مظاہرین اُتے فائرنگ کردی جس دے نتیجے وچ چند طلبہ ہلاک ہو گئے اس واقعے دے بعد احتجاجی مظاہراں نے انتہائی سنگین صورت اختیار کرلی تے اپوزیشن لیڈراں تے پارٹیاں نے انہاں طلبہ دے نال مل کر صوبے دے وزیراعلیٰ مسٹر نورالامین توں استعفا دا مطالبہ کر دتا، انہاں حالات دے دباؤ وچ آکر صوبائی اسمبلی بالآخر مجبور ہو گئی تے اس نے ایہ قرارداد منظور کرتے ہوئے مرکزی قنون ساز اسمبلی توں سفارش دی کہ بنگالی نوں دوسری قومی زبان دی حیثیت توں تسلیم کر لیا جائے پر اس احتجاج نوں کچلنے دی غرض توں مسٹر نورالامین دی حکومت نے اپنے ایمر جنسی اخیتارات دا بے رحمی دے نال استعمال کیتا۔ مسٹر حیسن شہید سہروردی نوں جو پہلے وی مشرقی پاکستان جا چکے سن تے انہاں حالات پرقابو پاسکدے سن نوں نارائن گنج دے اسٹیمر گھاٹ اُتے اترتے ای بے دخلی دے احکامات تھما دتے گئے، شیخ مجیب الرحمن، مولاناعبدالحمید بھاشانی تے متعدد ہور مخالف سیاسی رہ نما، پبلک سیفٹی آرڈیننس دے تحت نظر بند کر دتے گئے اس واقعے دے رد عمل وچ مشرقی پاکستان دے دوسرے شہراں وچ وی اُتے تشدد احتجاجی مظاہرے شروع ہو گئے جن وچ ہندوؤں نے کھل کر اپوزیشن دا نال دتا۔

٢٤) شمال مغربی سرحدی صوبے وچ خان عبد القیوم خان نے مرکز دی جانب توں صوبائی اسمبلی دے انتخابات وچ نامزد کردہ امیدواراں نوں مسترد کرتے ہوئے اپنے امیدوار کھڑے کر دتے جس وچ انہاں شاندار کامیابی حاصل ہوئی۔ پاکستان مسلم لیگ نے اپنی شکست تسلیم کرتے ہوئے اُنہاں دی کامیابی دا اعتراف کر لیا، خان قیوم نے نواں کابینہ دی تشکیل دی تے اس کامیابی دے نتیجے وچ حاصل ہونے والی بھرپور قوت تے اختیارات دے نال صوبے اُتے حکومت کرتے رہے۔

٢٥) صوبہ سندھ وچ محمد ایوب کھوڑو دی برطرفی دے بعد کوئی حکومت تشکیل نہاں دی جاسکی سی گورنر راج اس قدر غیر مقبول ہوچکیا سی کہ بالآخر گورنر دین محمدکو نومبر 1952ء وچ خود ای استعفا دے کرجانا پیتا۔ 1953ء دے صوبائی انتخابات وچ محمد ایوب کھوڑو نے خان عبد القیوم خان دے نقشِ قدم اُتے چلتے ہوئے مرکزی پارلیمانی بورڈ دے نامزد کردہ امیدوارں دے مقابلے وچ اپنے امیدواراں نوں منتخب کرالیا پر صوبہ سرحد دے برعکس اس مرتبہ پاکستان مسلم لیگ نے اُنہاں دی پارٹی نوں تسلیم کرنے توں انکار کر دتا تے انہاں ایہ حکم دتا کہ اوہ اپنی پارٹی دا دفتر تے تمام فنڈز مسٹر غیاث الدین پٹھان دے حوالے کر دیں۔ مسٹر کھوڑو نے ایسا کرنے توں انکار کر دتا تے عدالت توں حکم امتناعی حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔

٢٦) غذائی اشیاء دی کم یابی تے گرانی، مشرقی پاکستان وچ چلنے والی لسانی تحریک صوباں وچ بر سر اقتدار حکومتاں دی جانب توں اپوزیشن دے خلاف سخت گیر اقدامات تے پروڈا دے تحت پرانے مسلم لیگیاں دے خلاف کارروائیاں دے نتیجے وچ پیدا ہونے والی بحرانی کیفیت وچ دن بدن اضافہ ہُندا جا رہیا سی، جس نے گورنر جنرل غلام محمد نوں بالآخر اوہ موقع فراہم ک رہی دتا، جس دا انہاں وڈی بے تابی توں انتظار سی کہ اوہ تمام طاقت تے اختیار اپنی ذات وچ مرکوز کر لیں۔ چنانچہ اپریل1953ء وچ انہاں نے خواجہ ناظم الدین نوں حکومت توں برطرف کر دتا حالانکہ اک مہینے پہلے ای اوہ مطلوبہ اکثریت دے نال اسمبلی توں ملکی بجٹ منظور کرانے وچ کامیاب ہوچکدے سن تے ہن وی انہاں اسمبلی دی اکثریت دا اعتماد حاصل سی۔ ظاہر اے ایسا انہاں نے اس مقصد توں کیدا سی کہ اپنی مرضی دا وزیر اعظم مقرر کرکے اُس دی مدد تے حمایت توں ایسا آئین مرتب کیاجاسکے جواُن دے بیوروکریٹس مشیراں اُتے مشتمل حلقے دی خواہشات دے عین مطابق ہو تے جس دے ذریعے اوہ مطلق العنانی دے نال اس ملک اُتے حکومت کرسکاں۔ جمہوریت اُتے کیتا جانے والا ایہ پہلا وڈا حملہ سی جس نے باقاعدہ اک روایت دی شکل اختیار کر لی جس نے بالآخر اس ملک توں جمہوریت دا جنازہ کڈ کر ای دم لیا۔

٢٧) محمد علی بوگرا اس وقت امریکا وچ پاکستان دے سفیر سن اوہ قومی اسمبلی دے رکن وی سن لیکن انہاں نہایت عجلت وچ امریکا توں واپس بلایا گیا تے ائیر پورٹ توں سیدھے گورنر جنرل ہاؤس لے جایا گیا انہاں نے اسی دن وزیر اعظم دے عہدے دا حلف اٹھایا انہاں دی کابینہ پہلے توں تیار سی اس نے وی اسی دن حلف اٹھایا۔ اس کابینہ دی اک خصوصیت ایہ سی کہ تمام پارلیمانی روایات دی خلاف ورزی کرتے ہوئے فوج دے کمانڈر انچیف جنرل ایوب خان نوں کابینہ وچ وزیر دفاع دی حیثیت توں شامل کیتا گیا سی۔

٢٨) مسلم لیگ دا زوال اخلاقی پستی دی اس حد تک پہنچ گیا تھاکہ اس نے نویں وزیر اعظم نوں پارلیمانی لیڈر منتخب کرکے اس تبدیلی کوقبول کر لیا، 1950ء وچ پنجاب وچ غیر معمولی سیلاب آنے تے 1951ء وچ مشرقی پاکستان وچ سیقلون توں تباہی ہونے دے بعد خواجہ ناظم الدین نے اناج دی درآمد دے لئی جو مذکرات شروع کیتے سن اس دورِ حکومت وچ انہاں دے نتیجے برآمد ہونا شروع ہو گئے۔ امریکا ول توں کئی لکھ ٹن اناج مہیا کرنے توں قحط دا خطرہ ٹل گیا مگر امریکا نے اس اناج دا کچھ حصہ مفت تے کچھ کم قیمت اُتے اس شرط دے نال مہیا کیاتھا کہ پاکستان اپنی غیر وابستگی دی پالیسی نوں خیرباد کہہ کہ دے۔ مئی 1954ء وچ پاکستان نے امریکا دے نال میوچل ڈیفینس اسٹینس ایگریمنٹ کیتا تے بعد وچ بغداد پیکٹ( سینٹو) تے سیٹو پیکٹ وچ شامل ہو گیا۔

٢٩) دستور ساز اسمبلی دی بیسک پرنسپلز کمیٹی نے اک تے ڈرافت( تھرڈ ڈرافٹ کانسٹی ٹیوشن) تیار کر لیا سی جس وچ مغربی پاکستان تے مشرقی پاکستان وچ پیرٹی دے اصول نوں جداں دوسرے ڈرافٹ وچ کیتا گیا تے جس دی خواجہ ناظم الدین نے تائید دی سی اک تبدیل شدہ شکل وچ برقرار رکھیا گیاتھا۔ نشستاں دی اس طرح تقسیم کیتی گئی سی کہ دونے ایواناں دے مشترکہ اجلاس وچ مشرقی پاکستان تے مغربی پاکستان دے درمیان وچ پیرٹی قائم رہے۔ تجویز ایہ سی کہ دونے ایواناں نوں برابر دے اختیارات دتے جائے گا لیکن اختلاف دی صورت وچ مشترکہ اجلاس بلایا جائے گا، مزید کہیا گیا سی کہ کسے بازو دے بارے وچ کسے معامل دے لئی اس بازو دی اسمبلی دے موجود تے ووٹ دینے والے اراکین دی اک تہائی تعداد دی حمایت حاصل ہونی چاہیے ایہ تجویز اس خطرے دے پیش بندی دے لئی رکھی گئی سی کہ کہاں مشرقی پاکستان دے اراکین سرحد جاں سندھ دے اراکین دے نال مل کر ایسا دستور اخیتار نہ کر لیں جو دوسرے لوگاں دے لئی قابلِ قبول نہ ہو، خیال سی کہ بنیادی اصول نوں جسنوں محمد علی فارمولا کہیا گیا سی قبول کرنے دے بعد اک سال وچ دستور تیار ہو جائے گا لیکن صوباں دی مرضی کچھ تے سی کیونجے اس دوران ملک دی سیاست نے اک نواں رخ اختیار کر لیا سی 1954ء وچ ہونے والے انتخابات وچ مشرقی پاکستان وچ مسلم لیگ نوں مشترکہ حزب اختلاف (جگنوفرنٹ) دے ہاتھاں بھاری شکست ہوئی اس مشترکہ فرنٹ دے رہنما فضل الحق، سہروردی تے بھاشانی سن اس وچوں پہلے رہنما کرشک سرامک پارٹی رہنما، دوسرے عوامی لیگ دے تے تیسرے عوامی لیگ دے بائاں بازو دے رہنما سن ایہ تیناں بنگال دے نہایت مقبول تے با اعتماد رہنما سن۔ مسلم لیگ، محترمہ فاطمہ جناح دی آخری وقت دی کوششاں دے باوجود صرف 15 نشستاں وی حاصل نہ کرسکی۔

٣٠) وفاقی اسمبلی نے جدوں دیکھیا کہ صورتِ حال اس دے ہاتھاں توں نکلتی جا رہی اے تو اس نے خود نوں منوانے دی کوشش دی، 20 ستمبر1954ء نوں اس نے بدنام پبلک اینڈری پریز نٹیٹو آفیسز (ڈس کوالیفکیشن) ایکٹ 1949ء منسوخ کر دتا اس ایکٹ نوں گورنر جنرل اپنے مخالفین دے خلاف ڈموکلس دی تلوار دے طور اُتے استعمال کردے سن اس دے بعد مشرقی پاکستان دے فضل الرحمٰن دی سربراہی وچ تے کچھ لوگاں دے خیال وچ وزیر اعظم محمد علی بوگرا دی حمایت توں وڈی عجلت دے نال صرف 18 گھنٹاں مں جدوں کہ گورنر جنرل صوبہ سرحد دے دورے اُتے گئے ہوئے سن، مندرجہ ذیل قواعد منظور کرلیے۔

a) ۔.۔.۔ کابینہ دی ذمہ داری مشترکہ ہوگی b) ۔.۔.۔ کسے وزیر دے خلاف عدم اعتماد دا ووٹ پوری کابینہ دے خلاف ووٹ سمجھیا جائے گا۔ c) ۔.۔.۔ گورنر جنرل دا بینہ دے مشورے اُتے عمل کرنے دا پابند ہوگا۔

٣١) دورے توں واپس آنے اُتے گورنر جنرل بوہت غضبناک ہوئے، انہاں نے اپنے غیر معمولی اختیارات استعمال کرتے ہوئے پبلک اینڈری پریزنٹیٹو افیسز ( ڈس کوالیفکیشن) ایکٹ 1949ء سابقہ مدت توں ختم کر دتا مسلم لیگ دے اس وقت دے سارے اراکین دی مخالفین نوں آزاد چھڈ دتا تے 24 اکتوبر 1954ء نوں خود دستور ساز اسمبلی نوں توڑ دتا، انہاں نے کراؤن دا نمائندہ ہونے دی حیثیت توں صوابدیدی اختیارات استعمال کرتے ہوئے اس بہانے اُتے عمل کیتا کہ اسمبلی عوام دا اعتماد کھوچکی اے۔ اسمبلی دی عمارت نوں فوج نے گھیرے وچ لے لیا تے اسپیکر مولوی تمیز الدین خان نوں اس وچ داخل ہونے توں روک دتا انہاں نے سندھ ہائی کورٹ وچ گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1935ء دی دفعہ 223A دے تحت رٹ داخل دی اس دفعہ نوں دستور ساز اسمبلی نے اک ترمیم دے ذریعہ 6 جولائی1954ء نوں ایکٹ وچ شامل کیدا سی تے خود اسپیکر نے اپنے دستخطاں دے نال اس دی منظوری دی سی۔ ایہ روایت قائد اعظم دے انتقال دے بعد وی جاری سی، اس روایت دے مطابق آئینی نوعیت دے معاملات گورنر جنرل دے سامنے انہاں دی منظوری دے لئی نہاں رکھے جاندے بلکہ ایہ اسپیکر دے دستخطاں توں ای قانونی شکل اختیار کر لیدے سن کیونجے اسپیکر دستور ساز اسمبلی دے چیئرمین دی حیثیت توں وی عمل کردے سن لیکن قانون سازی دے دوسرے معاملات وچ گورنر جنرل دی منظوری لینا ضروری سی۔

٣٢) ہائی کورٹ نے اک رٹ جاری کر دی جس وچ حکومت نوں اسمبلی دے معاملات وچ دخل اندازی کرنے توں منع کیتا گیا سی، حکومت نے فیڈرل کورٹ وچ اپیل کر دی اپیل دے زیر سماعت رہنے دے دوران وچ گورنر جنرل تے اسپیکر دے درمیان وچ اپیل واپس لینے دے بارے وچ مذکرات ہُندے رہے مگر ایہ کامیاب نہاں ہوئے، فیڈریل کورٹ نے بغیر اس سوال اُتے غور کیتے ہوئے کہ کیتا دستور ساز اسمبلی توڑنا جائز سی، اس بنیاد اُتے اپیل منظور کر لی کہ ہر قسم دے قنون منظور کرنے دے لئی چاہے ایہ معمول دے ہوں جاں آئینی نوعیت دے گورنر جنرل دی منظوری ضروری اے (فیڈریشن آف پاکستان بنام مولوی تمیز الدین خاں پی ایل ڈی 1955ء ایف سی۔240) لٰہذا گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1935ء وچ ترمیم دے ذریعے شامل کیتی گئی، دفعہ 223A جس اُتے گورنر جنرل توں دستخط نہاں لئی گئے سن درست قنون نہاں اے اس لئی اس دفعہ دے تحت مولوی تمیز الدین خان نوں ریلیف نہاں دی جاسکتی، رٹ خارج کردی گئی تے اس طرح گورنر جنرل دی جت ہوئی مگر اس توں جمہوریت نوں اک سخت دھچکا لگیا۔

٣٣) ایہ فیصلہ اگرچہ گورنر جنرل دے حق وچ سی مگر اس نے انہاں دے لئی بوہت توں مسائل پیدا کر دتے اس فیصلے توں قائد اعظم دے انتقال دے بعد جو وی قوانین بنائے گئے سن اوہ کالعدم قرار پائے، گورنر جنرل نے اس مشکل اُتے قابو پانے دے لئی ایسے تمام قوانین نوں جنہاں اوہ رکھنا چاہدے سن جائز قرار دینے دے لئی اک آرڈینس دے ذریعہ انہاں گزشتہ مدت توں جائز قرار دے دتا۔ اس آرڈینس دا ناں ایمر جنسی پاورز آرڈیننس ( نمبر 9آف1955ء) قرار دتا لیکن اک تے مقدمے یوسف پٹیل (پی ایل ڈی 1955ء ایف سی 387) وچ فیڈرل کورٹ نے اس آرڈیننس نوں وی کالعدم قرار دے دتا کیونجے گورنر جنرل فیڈرل اسمبلی دی غیر موجودگی وچ تو آرڈیننس دے ذریعے قوانین تو بنا سکتا اے لیکن آئینی معاملات وچ اوہ ایہ اختیارات استعمال نہاں کرسکتے کیونجے ایہ صرف دستور ساز اسمبلی دا کم اے، گورنر جنرل اپنے تیر دا خود ای شکار ہو گئے اپنے غیر آئینی اقدام توں اُنہاں نے اک سیاسی مصیبت پیدا کرلی، اس توں باہر نکلنے دا کوئی راستہ نظر نہاں آندا سی اس لئی انہاں نے گیند واپس فیڈرل کورٹ دے کورٹ وچ پھینک دی تے اس دے مشورہ دینے دے فرائض نوں استعمال کرتے ہوئے مشورہ طلب کیتا( گورنر جنرل کاریفرنس1یا1955ء پی ایل ڈی 1955ء ایف سی 435) کیونجے اس نکتے اُتے کوئی قنون نہاں سی اس لئی مدد دے لئی ضرورت دا اصول وضع کیتا گیا تے (سیفٹی آف دی پیپل ازسپرلا) دے اصول دے تحت عدالت نے حکومت نوں مشورہ دتا کہ اس دے ہدایات دے مطابق نواں اسمبلی بنائی جائے تے فیر تمام انہاں قوانین نوں جائز قرار دینے دے لئی اک قنون منظور کرایا جائے جنہاں اوہ برقرار رکھنا چاہتی اے۔

٣٤) چنانچہ اک نواں مجلس قنون ساز دا انتخاب عمل وچ آیا۔ مغربی پاکستان دی صوبائی اسمبلیاں وچ کم و بیش اوہی افراد دوبارہ منتخب ہونے وچ کامیاب ہو گئے جو حکمران جماعت، مسلم لیگ دے حامی سن جدونکہ مشرقی پاکستان دی اسمبلی وچ منتخب ہو کر آنے والے سب ای لوگ بالکل نویں سن۔ دوسری مجلس قنون ساز دا اجلاس 1955ء وچ مری دے مقام اُتے ہویا۔ جس وچ مسلم لیگ اسی نشستاں دی مجموعی تعداد وچوں صرف بیس نشستاں ای حاصل کرسکی۔ مسٹر فضل الحق دی کریشک سرامک پارٹی نے سولہ جدونکہ حسین شہید سہروردی دی قیادت عوامی لیگ نوں تیرہ نشستاں حاصل ہوئاں۔ بقیہ نشستاں اُتے ہور مختلف گروپاں دے لوگ منتخب ہوکر آئے سن۔ چنانچہ کسے وی سیاسی جماعت نوں ایوان وچ واضح اکثریت حاصل نہ ہو سکی جس دے نتیجے وچ مخلوط حکومت دی تشکیل تے قیام ناگزیر ہوچکیا سی۔ فیڈریل کورٹ دی ہدایت دے بموجب آئینی حکم بحال کر دتا گیا سی پر مرکزی کابینہ دی تشکیل وچ کافی دشواریاں پیش آ رہی تھاں۔ گورنر جنرل غلام محمد دی جسمانی صحت تے حالت، فالج دے حملے دے بعد مزید بگڑتی چلی جا رہی سی جس دے سبب اوہ کم کرنے دے قابل نہ رہے سن۔ اوہ کیتا کہہ رہے نیں ، کسے نوں وی سمجھ وچ نہاں آندا سی حتٰی کہ اوہ ضروری سرکاری کاغذات اوردستاویزات اُتے دستخط کرنے دے وی قابل نہ رہے سن۔ انہاں حالات وچ انہاں رخصت اُتے روانہ کر دتا گیا تے اک دوسرے بیوروکریٹ یعنی جنرل اسکندر مرزا اس وقت دے وزیر خزانہ، چوہدری محمد علی دی مدد تے تعاون توں قائم مقام گورنر جنرل دے عہدے اُتے پہنچنے وچ کامیاب ہو گئے۔ مسٹر اے دے فضل الحق دی پارٹی دے تعان توں مسلم لیگ نے حکومت تشکیل دی، مسٹر محمد علی بوگرا وزیر اعظم مقرر ہو گئے تے حزب اختلاف دی قیادت سہروردی نے سنبھال لی، کچھ ای عرصے بعد محمد علی بوگرہ نوں وزارت عظمٰی توں ہٹا کر دوبارہ سفیر دی حیثیت توں امریکا بھیج دتا گیا تے انہاں دی بجائے چوہدری محمد علی مسلم لیگ پارٹی دے سربراہ دی حیثیت توں وزیر اعظم مقرر کر دتے گئے۔ اسی اثنا وچ گورنر جنرل غلام محمد شدید علالت تے خرابی صحت دے بنا اُتے اپنے عہدے توں ریٹائر ہو گئے تے اس طرح میجر جنرل اسکندر مرزا اگست 1955ماں مستقل طور اُتے گورنر جنرل بننے وچ کامیاب ہو گئے۔

٣٥) اسی دوران مشرقی پاکستان وچ وی نواں تبدیلیاں رونما ہونا شروع ہوگئاں تھاں۔ 1954ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ نوں شکست توں دوچار کرنے ولے جگتو فرنٹ نوں 3اپریل 1954 ء نوں مسٹر فضل الحق دی زیر قیادت حکومت بنانے دی دعوت دتی گئی لیکن قبال اس دے کہ ایہ حکومت عمل وچ آندی ڈھاکہ، نارائن گنج تے کھلنا وچ بہاریاں دے خلاف ہونے والے سنگین فسادات دے نتیجے وچ امن و امان دی صورت حال تشویش ناک حد تک بگڑ گئی۔ حالات کسے طور اُتے قابو وچ نہاں آ رہے سن چنانچہ گورنر جنرل دا احکامات دے تحت صوبے وچ گورنر راج نافذ کر دتا گیا تے اس وقت دے گورنر چوہدری خلیق الزمان دی بجائے میجر جنرل اسکندر مرزا مشرقی پاکستان دے گورنر بنا دتے گئے جنہاں نے 20 مئی1954 نوں ڈھاکہ پہنچتے ای فوج نوں طلب کر لیا۔ کمیونسٹ پارٹی اُتے پابندی عائد کردی گئی تے مسٹر فضل الحق نوں نظرانداز کر دتا گیا۔ انہاں دی کابینہ دے چند وزرا نوں وی حراست وچ لے لیا گیا۔ گورنر راج پورے اک برس تک نافذ رہیا۔ 6 جون 1955ء نوں جدوں صورت حال کچھ بہتر ہو گئی سی مسٹر فضل الحق دے نمائندے مسٹر ابوحسین سرکار دی قیادت وچ اک حکومت تشکیل دتی گئی پر ایہ وی زیادہ دیر نہ چل سکی چنانچہ میجر جنرل اسکندر مرزا نوں مرکز وچ واپس بلا لیا گیا تے جگتو فرنٹ توں سیاسی تصفیہ کرتے ہوئے مسٹر فضل الحق نوں مشرقی پاکستان دا گورنر مقرر کر دتا گیا۔ عوامی لیگ دے مسٹر عطاالرحمن دی قیادت وچ نواں حکومت تشکیل دتی گئی جنہاں دی کابینہ وچ شیخ مجیب الرحمن وی شامل سن۔

٣٦) صوبہ سندھ وچ 1953ء دے انتخابات دے بعد نافذ کیتے گئے گورنر راج دے خاتمے دے بعد مسٹر عبد الستار پیرزادہ دی سربراہی وچ حکومت دا قیام عمل وچ آیا پر ایہ حکومت وی مرکزی حکومت توں عدم تعاون دے نتیجے وچ زیادہ دیر قائم نہ رہ سکی اورانہاں برطرف کیتے جانے دے بعد نومبر 1954ء وچ محمد ایوب کھوڑو تیسری مرتبہ سندھ دے وزیراعلیٰ بن گئے۔

٣٧) صوبہ پنجاب وچ سر فیروز خان نون دی وزارت اعلیٰ دا مئی 1955ء وچ خاتمہ ہو گیا، ادھر نواب آف ممدوٹ دی نواں تشکیل کردہ جماعت جناح عوامی لیگ، صوبائی اسمبلی دے انتخابات وچ 14نشستاں حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئی سی۔ دوسری مجلس قنون ساز دے لئی اراکین دے انتخاب دے مسئلے اُتے مرکزی تے حکومت تے گورنر پنجاب مشتاق احمد گورمانی دی ملی بھگت دے نتیجے وچ فیروز خان نون دی حکومت نوں برطرف کر دتا گیا تے انہاں دی بجائے سردار عبد الحمید خان دستی دا انتخاب عمل وچ آچکاتھا۔

٣٨) اپریل 1953 وچ خان عبد القیوم خان دی مرکزی حکومت وچ شمولیت دے بعد سردارعبدالرشید نوں انہاں دا جانشین مقرر کیتا گیا جوانسپکٹر جنرل آف پولیس سن تے سیاست توں انہاں دا کوئی علاقہ نہ سی۔ پر اپنی عقل مندی تے آزاد پالیسیاں دی مدد توں نہ صرف اوہ اپنی حیثیت برقرار رکھنے وچ کامیاب ہو گئے بلکہ اپوزیشن نوں وی دم دلاسہ دے دتا۔ انہاں نے عام معافی معافی دا اعلان کرتے ہوئے انہاں تمام سیاسی قیدیاں نوں رہیا کر دتا جنہاں خان عبد القیوم دی وزارت اعلیٰ دے دور وچ گرفتار کیتا گیا سی۔ انہاں دی ضبط شدہ جائیداداں انہاں واپس کردی گئاں تے ڈاکٹر خان صاحب دی نقل و حرکت اُتے عائد کردہ پابندیاں وی ہٹالی گئاں۔

٣٩) مرکز وچ وی تیزی دے نال سیاسی تبدیلیاں آ رہی تھاں۔ مسٹر غلام محمد مغربی پاکستان دے صوبائی اسمبلیاں توں ون یونٹ اسکیم دی حمایت وچ قرارداد منظور کرانے وچ کامیاب ہوچکے سن جس دے قیام دے لئی قنون تشکیل دتا جاچکاتھا اسی دوران وچ 1955ء وچ چوہدری محمد علی وزیر اعظم مقرر ہو گئے جنہاں نے اس قنون نوں عملی شکل دیتے ہوئے مغربی پاکستان دے چاراں صوباں نوں ضم کرتے ہوئے ون یونٹ دی شکل دے دی تے مغربی پاکستان دے قیام دا ایکٹ مجریہ اکتوبر1955ء منظور کر لیا گیا چنانچہ مغربی پاکستان دے ناں توں اک نیاصوبہ وجود وچ آ گیا تے ڈاکٹر خان صاحب نوں اس دا پہلا وزیراعلیٰ مقرر کر دتا گیا۔ نواں مجلس قنون ساز وی متحرک ہو چکی سی جس نے فروری 1956ء نوں دونے بازوؤں دے درمیان وچ پیرٹی دے اصولاں دی بنیاد اُتے وضع کردہ نویں آئین دی منظوری دے دی سی۔ اسکندر مرزا اپنی چالبازیاں توں ملک دے پہلے صدر منتخب ہونے وچ کامیاب ہو گئے تے آزادی دے 9 برس بعد23 مارچ1956ء نوں ملک دا پہلا آئین نافذ العمل ہو گیا۔

٤٠) اس آئین وچ موجود خوبیاں تے خامیاں توں قطع نظر اک وڈے طبقے نے اطمینان دا سانس لیا کہ بالآخر ساڑھے نو برس دا طویل عرصہ گزرنے دے بعد اس ملک نوں ایسا آئین میسر آ گیا اے جس دی موجودگی وچ مکمل آئینی حکومت تے جمہوری عمل دا راستہ کھل گیا اے جس اُتے پوری دیانت داری توں عمل پیرا ہوکر جمہوریت تے جمہوری اداراں نوں استحکام حاصل ہو سکے گا۔ آئین دے حوالے توں مشرقی پاکسان توں تعلق رکھنے والے نوجوان تے انتہا پسند اراکین اُتے مشتمل اک گروپ دے عدم اطمینان دے باوجود جس دی قیادت شیخ مجیب الرحمٰن کر رہے سن نسبتاَ َ عمر رسیدہ سیاست داناں نے جن وچ خواجہ ناظم الدین، اے دے فضل الحق، حسین شہید سہروردی، نورالامین، مسٹر فضل الرحمن تے مولوی تمیز الدین خان جداں حضرات شامل سن نے پیرٹی ( مساوات) دے اصول نوں موجودہ حالات دے تناظر وچ مسئلے دا بہترین مصالحانہ حل قرار دتا جس دے نتیجے وچ مشرقی پاکستان ملکی حکومت وچ اک مؤثر کردار ادا کرتے ہوئے پالیسی ساز فیصلاں دی تشکیل وچ بھرپور طریقے توں حصہ لے سکدا سی جس دے لئی صحت مندانہ روایت قائم کرتے ہوئے دونے صوباں دے درمیان وچ اہم وزارتاں دی مساوی طور اُتے تقسیم ضروری سی پر ایہ امیداں وی بوہت چھیندی دم توڑ گئاں جیسا کہ آئندہ حالات توں ظاہر ہُندا اے۔

٤١) نواں آئین صدر اسکندر مرزا دی آرزو دی بھرپور طریقے توں تسلی و تشفی نہ کرسکا۔ اوہ محض ملک کاایک آئینی سربراہ بنے رہنے اُتے ای اکتفا نہاں کرسکدے سن چنانچہ انہاں نے ڈاکٹر خان صاحب دے کندھاں اُتے بندوق رکھتے ہوئے مسلم لیگ نوں کمزور کرنے دی ساز باز شروع کردی جنہاں دی قیادت وچ خفیہ طور اُتے اک نواں سیاسی پارٹی (ریپبلکن پارٹی) دی داغ بیل ڈالی گئی۔ اس پارٹی نوں مضبوط تے مستحکم بنانے دی غرض توں صدر اسکندر مرزا نے عوامی لیگ توں وی اک سمجھوتہ کر لیا تے اس دے قائد مسٹر سہرورردی 12 ستمبر 1956ء نوں عوامی لیگ تے ریپبلکن پارٹی دی مخلوط حکومت دے وزیر اعظم بن گئے۔ ایہ بات بہر طور وڈی افسوس ناک تے تکلیف دہ سی کہ ہوس اقتدار تے اپنی ذاتی خواہشات دی تکمیل دے لئی مسلم لیگی اراکین دی وی اک وڈی تعداد ریپبلکن پارٹی وچ شامل ہونے لگی جس دے نتیجے وچ قومی اسمبلی وچ مسلم لیگ دے کول صرف دس نشستاں ای باقی رہ گئاں۔ مغربی پاکستان دی صوبائی اسمبلی وچ وی اسے اپنے وزیراعلیٰ دے انتخاب دے سوال اُتے وی شکست دا سامنا کرنا پیتا اس حقیقت دے باوجود کہ اسے ایوان وچ واضح اکثریت حاصل سی۔ دوسری جانب مشرقی پاکستان وچ تو 1954ء دے انتخابات دے بعد ای اوہ اک غیر اہم اقلیت وچ تبدیل ہوچکی سی۔

٤٢) سہروردی اک لائق تے تجربہ کار منتظم سن۔ انہاں نے کوشش دی کہ انتظامیہ دی تعمیر نو کرو تے اس وچ نواں زندگی پیدا کر دیں مگر اوہ ایسا نہاں کرسکے کیونجے اوہ کوالیشن دے اک چھوٹے توں حصے دے رہنما سن تے کرشک سرامک پارٹی انہاں دے خلاف مسلسل سازشاں کرتی رہتی سی۔ انہاں دے یورپ تے امریکا دے دورے دے دوران موقع توں فائدہ اٹھاندے ہوئے اس نے ریپبلکن پارٹی توں اتحاد کر لیا جسنوں ہن پیلس پارٹی کہیا جاندا اے۔

٤٣) اس اتحاد نے مضبوط ہوکر ریپبلکن پارٹی سہروردی اُتے حکم چلانے لگی۔ پہلے اس نے سہروری توں کہیا کہ مغربی پاکستان دے گورنر گرمانی نوں ہٹا دتا جائے جو صدر دی نظراں توں گر گئے سن۔ اس دے بعد اس نے کہیا کہ ون یونٹ نوں توڑنے تے مغربی پاکستان دا صوبہ ختم کرنے وچ رپیبلکن پارٹی دی مدد کرے۔ سہروردی نے پہلی درخواست تو منظور کرلی مگر دوسری درخواست قبول کرنے توں انکار کر دتا۔ پنجاب دے دولتانہ نے خفیہ طور اُتے انہاں دی مدد کرنے دا وعدہ کیدا سی۔ اس اُتے بھروسا کرتے ہوئے انہاں نے علی الاعلان ون یونٹ تورنے توں انکار کر دتا۔ ریپبلکن پارٹی دے رہنمائی ڈاکٹر خان صاحب کر رہے سن جنہاں نے جیسا کہ پہلے دسیا گیا اے پاکستان دی کدی حمایت نہاں دی سی انہاں نے اس بات اُتے اپنی حمایت واپس لے لی تے دولتانہ نے وی اپنا وعدہ پورا نہاں کیتا اس طرح سہروردی دی وزارت عظمٰئ 17 اکتوبر1957ء نوں ختم ہو گئی کیونجے صدر نے انہاں اپنی اکثریت ثابت کرنے دا موقع دتے بغیر انہاں توں استعفا دینے نوں کہیا۔

٤٤) سیاسی خلفشار تے سیاسی رہنماؤں دی آپس دی ذاتی رقابت دے اس پس منظر وچ گورنر جنرل نے ملک وچ سب توں زیادہ طاقتور شخصیت دی حیثیت اختیار کرلی۔ اوہ جس دا چاہتا تقرر کرتا تے جسنوں چاہتا ملازمت توں برطرف کر دیدا سی۔ اس دے دن وچ سیاست داناں دے لئی کوئی احترام نہاں سی تے اوہ اپنے اس خیال دا برملا اظہار کرتا کہ پاکستان وچ جمہوریت کامیاب نہاں ہوسکتی۔ اوہ کنٹر ولڈ جمہوریت تے سیاست دی مذہب توں علیحدگی اُتے یقین رکھدے سن۔ انہاں دونے نظریات نے پاکستان دی بنیاد اُتے سخت ضرب لگائی۔ ڈاکٹر خان صاحب نے ایہ اعلان کرکے کہ صرف اسکندر مرزا ای اوہ شخص اے جو ملک اُتے حکومت کرسکتے نیں تے آئین کومعطل کرکے اک انقلابی کونسل قائم کردی جائے، اپنے آقا دے جذبات دی عکاسی دی۔ مرکز وچ حکومت قائم ہونا تے ٹوٹنا میوزیکل چیئر دا کھیڈ بن گیا۔ وزرا انہاں دی مرضی توں آندے تے چلے جادے سن۔ صوباں وچ وی ایہ ای کہانی دہرائی جا رہی سی مگر اس دے وجہاں مختلف سن۔

٤٥) سہروردی دی وزارت عظمیٰ دے زمانے وچ مشرقی پاکستان وچ گورنر فضل الحق کوبرطرف کر دتا گیا۔ ابو حسین سرکار دی وزارت نوں وی ختم کر دتا گیا۔ عطاء الرحمن خان تے انہاں دی پوری کابینہ فیر اقتدار وچ آگئی۔ فیر 20 جون 1958 ء کوابوحسین سرکار دوبارہ وزیراعلیٰ بن گئے لیکن 23جون نوں ای اس دے خلاف عوامی لیگ تے مولانا بھاشانی دی نیشنل عوامی پارٹی متحد ہو کر عدم اعتماد دے ووٹ دے ذریعے اسے حکومت توں ہٹا دتا۔ ایتھے گورنر راج نافذ کر دیاگیا مگر دو مہینے بعد فیر عطاالرحمن نوں بلایا گیا تے انہاں توں حکومت بنانے دے لئی کہیا گیا۔ اسمبلی دا اجلاس 20 ستمبر1958ء نوں منعقد ہویا مگر اجلاس وچ لڑائی شروع ہو گئی جو اک گھنٹے تک جاری رہی۔ اس دوران وچ اسمبلی دے اسپیکر چلے گئے تے انہاں دی نشست ڈپٹی اسپیکر شاہد علی نے سنبھال لی جو عوامی لیگ دے رکن سن۔ حکومت دی اک قرارداد منظور کر لی گئی جس وچ کہیا گیا سی کہ اسپیکر دی ذہنی کیفیت درست نہاں اے۔ تن روز بعد جدوں اسپیکر نے اسمبلی دی عمارت وچ داخل ہونے دی کوشش دی تو پولیس نے انہاں روک لیا۔ ڈپٹی اسپیکر شاہد علی اجلاساں دی صدارت کرتے رہے مگر انہاں اُتے حزب ِ اختلاف نے حملہ کر دتا تے ایوان وچ دوبارہ لڑائی شروع ہو گئی۔ اس افراتفری وچ کسے نے ڈپٹی اسپیکر شاہد علی دے سر اُتے مائیکرو فون اسٹینڈ دے مارا جس توں اسپتال جا کر اوہ انتقال کر گئے۔ پولیس نے قتل دی کوشش دے الزام وچ ابوحسین سرکار تے کرشک سرامک پارٹی دے دوسرے اراکین نوں گرفتار کر لیا۔ ٤٦) ہن مغربی پاکستان دے صوبے وچ ون یونٹ دے خلاف جدوجہد نے شدت اختیار کر لی۔ خود ریپبلکن پارٹی وی ون یونٹ توڑنا چاہتی سی۔ اس نے جی ایم سید دی نیشنل عوامی پارٹی دے نال اس سلسلے وچ اک معاہدہ کیتا تے 17 اگست1957ء نوں مغربی پاکستان دی اسمبلی نے حقیقتاَ َ یون یونٹ توڑنے دی قرارداد منظور کرلی۔ لیکن گٹھ جوڑ دیرپا ثابت نہاں ہویا۔ جی ایم سید دے گروپ نے ریپبلکن پارتی دے نال اپنی حمایت واپس لے لی تے اس وقت دے وزیراعلیٰ سردار عبد الرشید دی حکومت نوں 17 مارچ1958ء نوں مستعفی ہونا پیتا۔ نواب مظفر علی قزلباش انہاں دے جانشین بنے۔ اوہ زیادہ ہوشیار ثابت ہوئے تے شکست کھانے توں بچ گئے۔

٤٧) صدر اورریپبلکن پارٹی دی ریشہ دوانیاں توں عوام تنگ آ گئے سن تے جدوں 29 مارچ 1958ء نوں عبد القیوم خان مسلم لیگ دے صدر منتخب ہوئے تو انہاں دی مایوسی انتہا نوں پہنچ چکی سی انہاں نے صدر اسکندر مرزا دے خلاف تحریک شروع کردی تے اعلان کیتا کہ اوہ صدر دے عہدے دے لئی نااہل نیں ۔ اوہ جمہوریت دے راستے وچ بوہت وڈی رکاوٹ بنے ہوئے نیں تے پاکستان وچ اک جمہوری تے آئینی نظام دی ترقی وچ رکاوٹ ڈال رہے نیں ۔ حکومت اس وقت مسلم لیگ نیشنل گارڈز اُتے پابندی عائد کرنے دی منصوبہ بندی کر رہی سی۔ عبد القیوم خان نے ایہ چیلنج قبول کرتے ہوئے اعلان کیتا کہ اوہ خود یونیفارم پہن کر احتجاجی مظاہرے دی قیادت کرے گا۔ نویں انتخابات دا مطالبہ زور پکڑتا جا رہیا سی، لوگ سیاسی سازشاں توں مایوس ہوچکے سن۔ دونے صوباں وچ کرپشن عام ہو گئی سی۔ قومی اسملبی دے انتخابات دے بار بار ملتوی ہونے توں جمہوری ذرائع توں کسے تبدیلی آنے دی امیداں تیزی توں ختم ہوتی جا رہی تھاں۔ ایہ سب کچھ بے مقصد نہاں ہو رہیا سی۔ اس دوران وچ اسکندر مرزا آرمی دے کمانڈر انچیف دے نال مل کر اک خفیہ آپریشن دی منصوبہ بندی کر رہے سن جسنوں ( آپریشن اوورلارڈ) کہیا گیا سی تاکہ آئین نوں معطل کر دتا جائے۔ اوہ قومی اسمبلی تے کابینہ نوں توڑنے تے سیاسی عمل اُتے پابندی لگانے دی منصوبہ بندی کر رہے سن۔

٤٨) 7 اکتوبر 1958کو فوج نے تمام اہم تھاں اُتے قبضہ کر لیا تے مارشل لا دا اعلان کر دتا۔ لوگ 1953ء دے مارشل لا دا تجربہ کر چکے سن۔ لٰہذا سب نے سعادت مندی دے نال ایہ سوچ کر اسے قبول کر لیا کہ تھوڑے عرصے قائم رہنے والے مارشل لا اے۔ اس طرح پاکستان دی تریخ وچ جمہوریت دا اک تے دور صرف دو سال ست مہینے جاری رہ کر ختم ہو گیا۔

٤٩) اس عرصے وچ خود غرض سیاست داناں دی سازشاں، حکومت دے لالچی سربراہاں دی ریشہ دوانیاں تے آئینی دفعات دی سنگین خلاف ورزیاں دے باوجود ایہ امید قائم سی کہ کسے نہ کسے شکل وچ جمہوریت ظاہر ہوگی او اس ذریعے ہمارے اوہ مسائل حل ہوجائے گا جو دونے حصےآں دے درمیان وچ اک ہزار میل دا فاصلہ ہونے دی وجہ توں پیش آ رہے نیں ۔ جدوں تک اس بات دا امکان سی کہ حکومت دی تبدیلی آئینی ذرائع توں لائی جاکستی اے ایہ وی توقع دی جاسکتی سی کہ ملک اُتے حکومت کرنے دے سلسلے وچ دونے صوباں وچ شرکت دے بارے وچ کوئی سمجھوتہ ہو جائے گا۔ حکومت وچ شرکت دا احساس بالکل ختم نہاں ہویا سی۔ تن بنگالی وزرائے اعظم رہ چکے سن تے اک بنگالی گورنر جنرل وی رہیا سی اس دے علاوہ کئی دوسرے لوگ کابینہ وچ اہم عہداں اُتے رہے سن۔ ایہ وی امکان سی کہ قومی سطح اُتے سیاسی پارٹیاں دی تشکیل توں ملک دے معاملات وچ بنگالیاں نوں زیادہ اختیارات مل جائاں۔ مایوسیاں دے باوجود اک دوسرے توں علیحدگی دا احساس نہاں سی۔ نہ حکومت دے اس وفاقی ڈھانچے توں نکلنے دا کوئی تصور سی جسنوں 1954 دی قرارداد مقاصد وچ منظور کیتا گیا سی۔ مشرقی پاکستان ہن وی اک پاکستان وچ یقین رکھدے سن، اگرچہ اپنے صوبے اُتے حکومت کرنے دے لئی مرکز توں زیادہ اختیارات دا مطالبہ کر رہے سن۔ پہلی جمہوریت دے خاتمے نے اک نویں نظرئیے نوں جنم دتا جس نے مشرقی پاکستان دے لوگاں دی سیاسی امنگاں نوں اک نواں رخ دتے دتا۔

٥٠) انہاں سیاسی ریشہ داونیاں کاایک نقصان دہ پہلو ایہ نکلا کہ مشرقی پاکستان وچ ہندو کانگریس پارتی پیدا ہو گئی جس دے سربراہ سلہٹ دے بسنت کمار دا سن۔ جگتو فرنٹ وچ مسلمان پارٹیاں یعنی عوامی لیگ تے کرشک سرامک پارٹیاں وچ اختلافات دی وجہ توں اس کانگریس پارٹی نے اک ایسی بیلیسنگ حیثیت حاصل کر لی کہ اوہ کسے وی پارٹی نوں اپنی حمایت دینے دے لئی اپنی حاکمانہ شرطاں پیش کرتی سی۔ اس دا اثر ایتھے تک ودھ گیا کہ جدوں 1957ء وچ عطا الرحمن خان نے مشرقی پاکستان وچ فوج دی مدد توں اسمگلنگ روکنے دی کوشش دی تو ہندو کمیونٹی نے جس دی حمایت توں انہاں دی حکومت قائم سی انہاں اُتے دباؤ ڈالا تو انہاں اپنا منصوبہ ترک کرنا پیتا۔ 1961ء وچ فیلڈ مارشل ایوب خان دے وضع کردہ آئین دی رپورٹ دے پیراگراف اکیس وچ درج ذیل عبارت دتی گئی اے۔

( 1957ء وچ، مشرقی پاکستان دے وزیراعلیٰ نے فوجی حکام توں تعاون دی درخواست دی تاکہ ایسی اسکیم دا آغاز کرتے ہوئے اس اُتے عمل درآمد کیتا جائے جو پاکستان توں اشیاء دی بیرون ملک اسمگلنگ دی مؤثر روک تھام کر سکے۔ اس اسکیم اُتے وڈی کامیابی توں عمل درآمد کیتا گیا تے اک مہینے ای وچ اک کروڑ روپے مالیت دی اشیاء ضبط کرلی گئاں پر ہندوؤں دے اک طبقے دی جانب توں ڈالے گئے دباؤ دے نتیجے وچ، جس اُتے صوبائی وزیر اعلیٰ دی تماتر سیاسی حمایت دا دارومدار سی، اس اسکیم نوں ترک کر دتا گیا ایسے ای اک تے دباؤ دے تحت انہاں افراد دے خلاف قائم کیتے گئے فوجداری مقدمات وی واپس لے لئی گئے جو ہمسایہ ملک نوں مبینہ طور اُتے مشرقی پاکستان وچ ہونے والے فوجی نقل و حرکت دی اطلاعات فراہم کرنے وچ ملوث سن)

== باب سوم پاکستان دی سیاسی تریخ == 7 اکتوبر1958ء تا 6جون 1962ء

7 اکتوبر1958کو صدر اسکندر مرزا نے اپنے جاری کردہ اعلان وچ کہیا۔۔۔۔۔،

اعلان دا متن ۔۔۔۔۔۔۔

( گزشتہ دو برساں دے دوران وچ نے گہری تشویش دے نال حصولِ اقتدار دے لئی جانے والی بے رحمانہ تگ و دو، بدعنوانیاں، اپنے سادہ، ایمان دار تے محب وطن عوام دے شرم ناک استحصال، نظم و ضبط دے فقدان تے سیاسی عزائم دی تکمیل دے لئی اسلام دے غلط استعمال دا تفصیل توں جائزہ لیا اے پر اس وچ چند مستثنیات وی نیں جو اقلیت وچ ہونے دے سبب اس حیثیت وچ نہاں تھاں کہ انہاں ملکی معاملات تے امور دے حوالے توں اپنا مؤثر اثر و رسوخ استعمال کر سکتاں۔ اس قسم دی حقیر تے قابل نفرت سرگرمیاں نے انتہائی گھٹیا درجے دی آمریت نوں جنم دتا اے، موقع پرستاں تے ابن الوقتاں نے غریب عوام دا خون چوس کر اپنے خزانے بھر لئی نیں تے اپنی استحصالی حرکتاں دے طفیل دن بدن امیر توں امیر تر ہُندے جا رہے نیں ۔ میری بار بار دی کوششاں دے باوجود خوراک دے بحران اُتے قابو پانے دے لئی سنجیدگی توں کوئی خاطر خواہ اقدام نہاں کیتا گیا۔ خوراک دا مسئلہ اک ایسے ملک دے لئی زندگی تے موت دا مسئلہ بن چکا اے جسنوں اس معاملے وچ مکمل طور اُتے خود کفیل ہونا چاہیے سی تے جو فاضل غذائی پیداوار دی صلاحیت توں مالا مال اے، زراعت تے اراضی دے انتظام نوں انہاں حالااں تک پہنچا دتا گیا اے کہ ہمارے مروجہ حکومتی نظام دے تحت کوئی وی سیاسی جماعت ایسے مثبت اقدمات تے عمل توں معذور ہوچکی اے جو پیداوار وچ اضافے دا موجب بن سکاں۔ دوسری جانب مشرقی پاکستان وچ منظم پیمانے اُتے غذائی اشیاء، ادویات تے ہور ضروریات زندگی دی اسمگلنگ وڈے دھڑلے توں جاری اے جس دی قلت دے سبب عوام مصائب تے پریشانیاں دا شکار نیں تے انہاں اشیاء دی ہوشربا گرانی نے انہاں دی کمر توڑ دے رکھ دی اے۔ گزشتہ چند برساں دے دوران وچ اناج دی درآمد اُتے ہمارے غیر ملکی زرِ مبادلہ دا خاصا وڈا حصہ صرف ہو چکا اے۔ جس دے نتیجے وچ حکومت نوں ملک دے ترقیاندی منصوباں دی تعمیر تے تکمیل وچ سنگین دشواریاں دا سامنا اے۔ ہمارے چند سیاست داناں نے حال ای وچ خوناں انقلاب دے باتاں دی نیں ، انہاں وچ کچھ ایسے مہم جو وی نیں جو غیر ملکاں توں براہ راست رابطے دی کوششاں وچ مصروف نیں جسنوں صرف غداری دے لفظ توں تعبیر کیتا جاسکتا اے۔

شرم ناک منظر

حال ای وچ مشرقی پاکستان دی اسمبلی وچ ہونے والے شرم ناک واقعات توں ہر پاکستانی بخوبی واقف اے، میرے علم وچ ایہ بات لائی گئی اے کہ اس نوعیت دے واقعات تقسیم توں بیشتر بالعموم بنگال وچ ہویا کردے سن پر اس بات وچ کتنی صداقت اے اس توں قطع نظر ایہ یقیناَ َ کوئی مہذبانہ طرزِ عمل نہاں اے! اسمبلی دے اسپیکر نوں زدوکوب کرنا، اُس دے ڈپٹی اسپیکر نوں ہلاکر کردینا تے قومی پرچم نوں اگ لگیا دینا۔ یقیناَ َ ایسے اعمال نیں جو کسے صورت ملک دی عزت تے وقار وچ اضافہ نہاں کرتے۔

سیاسی جماعتاں دی ذہنیت اس قدر پست ہوچکی اے کہ وچ ہرگز ایہ منے تے یقین کرنے اُتے تیار نہاں کہ انتخابات موجودہ بحرانی صورت حال وچ بہتری دا ذریعہ بن کر اک مضبوط تے مستحکم حکومت دی تشکیل تے قیام وچ کوئی مدد دے سکتے نیں جو ساناں درپیش بے شمار پیچیدہ مسائل اُتے قابو حاصل کرنے دے لئی قابل بناسکے، ہمارے مسائل نوں حل کرنے دے لئی ہن چاند توں تو کوئی آنے توں رہیا۔ لوگاں دا ایہی ٹولہ جس نے پاکستان نوں تباہی دے دہانے اُتے پہنچا دتا اے اپنے مذموم مقاصد دی تکمیل دے لئی انتخابات وچ وی دھونس تے دھاندلی دا مظاہرہ کرے گا تے پہلے دی نسبت زیادہ انتقام پسندی توں کم لے گا کیاں کہ میناں یقین اے کہ ایہ انتخابات بنیادی طور اُتے ذاتی، شخصی، علاقائی تے فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے ای لڑے جائے گا چنانچہ واپسی دی صورت وچ ایہ اوہی پرانے ہتھکنڈے دوبارہ استعمال کرے گا جنہاں نے جمہوریت دا جنازہ کڈ کر رکھ دتا سی جس دے نتیجے وچ ملک اج وسیع پیمانے اُتے محرومی تے افراتفری وچ مبتلاہے۔

وفاداریاں دی تبدیلی؛۔

بہرحال انتظامیہ اپنی سی کوشش کرکے آزمالے پر بدلتی ہوئی وفاداریاں تے اقتدار دی لامتناہی ہوس نوں دیکھتے ہوئے وچ پوری طرح قائل ہو چکا ہوں کہ انتخابات نہ آزاد ہوں گے تے نہ ای منصفانہ! ایہ کسے وی طور ہماری مشکلات دا حل نہاں نیں بلکہ اس دے برعکس اس بات دا قوی امکان اے کہ غم تے مایوسی دے بادل تے وی گہرے ہوجائاں جنہاں دا لازمی نتیجہ خوناں انقلاب دی صورت وچ وی برآمد ہو سکتا اے! حال ای وچ کراچی میونسپل کارپوریشن دے انتخابات منعقد ہوئے جن وچ فقط انتیس فیصد ووٹراں نے ووٹ ڈالے، انہاں وچوں پنجاہ فیصد ووٹ جعلی نکلے، اس اُتے مستزاد سول نافرمانی دی دھمکیاں وی دی جا رہی نیں تاکہ پرائیوٹ رضاکار تنظمیاں دی مدد توں ون یونٹ دا خاتمہ کیتا جاسکے۔ اس قسم دے انتشار انگیز تے تشدد پسند رجحانات انہاں دے جذبہء حُب الوطنی دی نشان دہی کرنے دے نال نال اُس انتہا دی جانب وی اشارہ کرتے نیں جتھے تک ایہ سیاسی مہم جُو اپنے ناپاک مقاصد دی تکمیل دی خاطر جا سکتے۔ گزشتہ تن برساں دے دوران میری بہترین کوشش ایہی رہی اے کہ آئین اُتے جمہوری طریقاں توں عمل درآمد نوں ممکن بنایا جائے۔ اک دے بعد اک، مخلوط حکومت دی تشکیل دے لئی وچ نے سخت محنت کرتے ہوئے اس امید دا دامن ہتھ توں نہاں چھڈیا کہ شاید اس طرح حکومت تے انتظامیہ مضبوط تے مستحکم ہو کر اُمور مملکت نوں عوامی مفاد وچ احسن طریقے توں چلاسکتی اے۔ میرے مخالفین تے ناقدین نے بددیانتی توں کم لیتے ہوئے مخالفت دا کوئی موقع ہتھ توں نہاں جانے دتا تے میری انہاں کوششاں نوں محلاندی سازشاں توں تعبیر کیتا۔۔۔۔ تمامتر الزامات دا ملبہ صدر دے سر ڈالنا ہن اک فیشن بن چکا اے! کل کسے نے اک لطیفہ سنایا جس دا لب لباب ایہ سی کہ اگر موسلادھار بارش ہو رہی اے تو اس وچ وی صدر دا ہتھ ہُندا اے تے بالکل ای بارش نہ ہو، تد وی اس دی ذمہ داری صدر اُتے عائد ہوتی اے! اگر بات، میری اپنی ذات تک ای محدود ہوتی تو وچ خاموشی توں اسے برداشت کرلیندا ایہ غیر محب وطن تے غدار عناصر صدرِ پاکستان تے حکومت اُتے حملے کرکے پاکستان دی عزت تے وقار نوں داؤ اُتے لانا چاہتے نیں جس وچ ایہ وڈی حد تک کامیاب ہو چکے نیں تے اگر ایہ صورت حال اسی طرح برقرار رہی تو اوہ اپنے مقصد دے حصول وچ وی کامیاب ہوجائے گا!

ملک دے اندرونی حالات و واقعات دا تفصیلی تے تجزیاندی اعتبار توں جائزہ لینے دے بعد وچ اس نتجے اُتے پہنچا ہوں کہ لوگاں دی اک بوہت وڈی اکثریت نوں حکومت دے موجودہ نظام اُتے ہن کوئی اعتماد نہاں رہیا۔ ہن اوہ وڈی تیزی دے نال اس دامِ فریب توں باہر نکلنے وچ کامیاب ہو رہے نیں تے ایہ حقیقت چنگی طرح جان چکے نیں کہ انہاں بے رحمی دے نال استحصال دا نشانہ بنایا گیا اے، اُنہاں دی مایوسیاں تے تلخیاں دا باقاعدہ جواز موجود اے، ہمارے سیاسی لیڈر اس قابل نہاں سن کہ اُنہاں دی توقعات اُتے پورا اترتے ہوئے انہاں اوہ خدمات مہیا کرتے جنہاں دے اوہ بجا طور پرمستحق سن چنانچہ اس طرح اوہ عوام دے اعتماد اُتے پورا اترنے وچ بری طرح ناکام ہو گئے ۔

23مارچ 1956ء نوں نافذ العمل ہونے والے آئین وچ جسنوں وڈی تگ و دو تے کدو کاوش دے بعد تیار کیتا گیا سی، ناقابل عمل ثابت ہویا، ایہ آئین ایسے خطرناک سمجھوتاں اُتے مشتمل اے جس دے نتیجے وچ ایہ ملک ٹکڑے ٹکڑے ہو سکتا اے! آئین وچ موجود انہاں خامیاں دی اصلاح دے لئی سب توں پہلے ضروری اے کہ پرامن انقلاب دے ذریعے ملک نوں عقل و ہوش دی راہ اُتے لایا جائے۔ اس دے بعد وچ چاہدا آں دی تمام محب وطن افراد نوں جمع کرکے اپنے موجودہ سیاسی مسائل اُتے غور و خوص دے بعد اک ایسا آئین تشکیل دتا جائے جو ہمارے مسلمان عوام دی موروثی تے تاریخی رویات توں بھر پور مطابقت رکھتا ہو تے جدوں ایہ تیار ہو جائے تو مناسب وقت اُتے اُسنوں عوام دی رائے تے منظوری دے لئی پیش کر دتا جائے۔)

(اسکندر مرزا دے اعلان دا متن ختم)

چنانچہ انہاں وجہاں تے وجوہات دی بنا اُتے خود نوں خدا تے عوام دے سامنے جوابدہ سمجھتے ہوئے انہاں نے اپنا اولین فرض ایہ سمجھیا کہ درج ذیل اقدامات تے احکام دے ذریعے پاکستان نوں مکمل انتشار تے تباہی توں بچایا جائے۔۔۔۔۔۔ جو اقدمات کیتے گئے انہاں دی تفصیل کچھ یوں اے۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

الف) 1956ء دے آئین دی منسوخی ب) فوری طور پرمرکزی تے صوبائی اسمبلیاں دی برطرفی ج) قومی تے صوبائی اسمبلیاں دی تحلیل د) تمام سیاسی جماعتاں دا خاتمہ تے ہ) کسے متبادل انتظام تک پاکستان وچ مارشل لا دا نفاذ

پاکستان آرمی دے کمانڈر انچیف، جنرل محمد ایوب نوں چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر مقرر کر دتا گیا تے مسلح افواج نوں اُنہاں دی کمان وچ دے دتا گیا، جنہاں نے دوسرے دن قوم توں اپنے نشری خطاب وچ اسی قسم دی باتاں دُہرائاں تے اقدام دا جواز پیش کرتے ہوئے کہیا،

( ایہ انقلابی تے انتہا پسندانہ اقدام وڈے تذبذب تے سوچ بچار دے بعد اُٹھایا گیا اے پر ساناں کامل یقین اے کہ اگر ایہ اقدام نہ کیاجاندا تو ملک نوں بھرپور انتشار تے مکمل تباہی توں کوئی نہاں بچا سکدا سی)

اُنہاں نے وی اس صورت حال دے لئی سیاست داناں نوں ذمہ دار ٹھہرایا تے انہاں اُتے الزام عائد کیتا کہ اپنے باہمی اختلافات، دشمنیاں تے تنازعے دی اس لامتناہی جنگ دے دوران وچ انہاں نے ایہ سوچنے دی وی زحمت نہاں دی کہ ملک تے قوم اُتے اس دے کداں مضر اثرات مرتبہ ہو رہے نیں ، انہاں صرف اپنے مفادات توں ای غرض سی۔ اس سلسلے وچ اوہ تمام حداں عبور کر چکے سن چونکہ انہاں دے کول قوم نوں دینے دے لئی کچھ وی نہاں سی چنانچہ انہاں نے صوبائی تعصب تے مذہبی، نسلی تے فرقہ ورانہ اختلافات نوں ہویا دے کر اک پاکستانی نوں دوسرے دے خلاف کھڑا کر دتا انہاں کسے وچ کوئی اچھائی نظر نہاں آندی سی۔ اقتدار تے اختیارات دی اس دوڑ وچ جس چیز نوں اولیت حاصل سی اوہ سی ذاتی مفاد! ملک اورقوم جائے بھاڑ وچ، انہاں دی بلا توں ! فیلڈ مارشل ایوب خان نے پنی نشری تقریر وچ ایہ انکشاف وی کیتا کہ مرحوم غلام محمد اُنہاں توں کئی مواقع اُتے کہہ چکے سن کہ اوہ ملک اُتے قبضہ کر لیں پر انہاں نے ایسا کرنے توں صرف اس لئی انکار کر دتا کیاں کہ انہاں بہرحال امید سی کہ کوئی نہ کوئی سیاست دان اس موقع اُتے اٹھے گا جو قوم دی رہنمائی کرے گاتاہم بعد وچ وقوع پزیر ہونے والے واقعات نے انہاں امیداں اُتے پانی پھیر دتا تے اک مضبوط تے مستحکم ملک، رفتہ رفتہ تضحیک تے تمسخر دا گڑھ بن گر رہ گیا، ایہ سب کچھ بوہت افسوس ناک سی پر اس صورت حال دا کوئی نہ کوئی حل اورعلاج وی ضروری سی۔۔۔۔ اپنے فوری مقاصد دی نشان دہی کرتے ہوئے انہاں نے اپنی تقریر وچ کہیا کہ

(اساں جمہوریت بحال کر دیں گے لیکن اوہ جمہوریت ایسی ہوگی جسنوں لوگ سمجھ سکاں تے جو قابل عمل وی ہو)

اگرچہ دونے نے ایہ اعلان کر دتا سی کہ آئین ناقابل عمل اے مگر تن دن دے بعد 10 اکتوبر1958 نوں اک قنون CONTINUANCEIN FORCE آرڈر جاری کیتا گیا جس وچ کہیا گیا سی کہ اگرچہ آئین معطل کر دتا اے مگر ملک اُتے اس دے دفعات دے تحت حکومت دی جاندی رہے گی سوائے اس صورت دے کہ صدر جاں چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر نے کوئی حکم جاں قنون جاری کیتا ہو۔ اس آرڈر وچ دوسری اہم دفعہ ایہ سی کہ کوئی وی عدالت چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر جاں ڈپٹی چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر دے خلاف جاں کسے دوسرے شخص دے خلاف جسنوں انہاں دے اختیارات حاصل ہوں، کوئی رٹ جاری نہاں کر سکتی تے کوئی وی عدالت پرو کلیمیشن جاں اس دے تحت بنائے گئے کسے قنون پریا کسے مارشل لا آرڈر جاں مارشل لا قنون جاں کسے فوجی عدالت دے حکم جاں فیصلے جاں نتیجے اُتے نہ اعتراض کرسکتی اے نہ کسے نوں اس دی اجازت دے سکتی اے۔

٥) تن روز دے بعد 13 اکتوبر1958ء نوں سپریم کورٹ وچ اس آرڈر اُتے اسٹیٹ بنام ڈوسو( پی ایل ڈی 1958ء ایس سی 533) دے سلسلے وچ غور کیتا گیا۔ اس مقدمے وچ ایہ سوال اٹھایا گیا کہ کیتا ملزم نوں عدالت وچ پیش کرنے دا حکم جو ڈوسو دے مقدمے وچ عدالت عالیہ نے جاری کیدا سی،1958ء دے اس آرڈر دی دفعات توں کالعدم ہوجاندا اے۔ 14 اکتوبر 1958ء نوں عدالت نے اپنا فیصلہ سناندے ہوئے کہیا کہ ایہ رٹ معطل ہو گئی۔ اس فیصلے دی وجوہات 23 اکتوبر1958 نوں بیان کیتیاں گئیاں تے انہاں وجوہات وچ کہیا گیا کہ آئین دا کالعدم ہونا تے صدر اسکندر مرزا ول توں مارشل لا دا نفاذ کسے انقلاب دے کامیاب عمل نیں جنہاں نے بذات خود اک نواں قانونی نظام تشکیل کر دتا اے تے پرانے نظام نوں ختم کر دتا اے کیونجے قنون اگر انقلاب آئین معطل کردیندا اے تے معطلی مؤثر ہوجاندی اے تو خود قنون بنانے والا ادارہ بن جاندا اے۔

٦) ایہ فیصلہ اسکندر مرزا دے اقدامات نوں جائز قراردینے دا اک سرٹیفکیٹ سی لیکن اس وقت انہاں نے اندازہ نہاں کیتا کہ سپریم کورٹ ول توں پیش کیتے جانے والا ایہ اصول انہاں دے لئی کتنا خطرناک ہو سکتا اے۔ سپریم کورٹ ول توں اس اعلان دے بعد اگر کوئی بغاوت کامیاب ہو جائے تو ایہ خود طاقت دا جائز سرچمشہ بن جاندی اے۔ کمانڈر انچیف نے اپنی آرزو پوری کرنے وچ کوئی وقت ضائع نہاں کیتا۔ تن دن بعد 27 اکتوبر1958ء نوں آدھی رات نوں اس صدر نوں جس نے کمانڈر انچیف نوں چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر بنایا سی، گرفتار کر لیا اورجلاوطن کر دتا گیا۔ ایہ دوسری بغاوت سی اس دے لئی کمانڈر انچیف نوں کوئی سرٹیفکیٹ لینے دی ضرورت نہاں سی اس لئی انہاں نے صدر دا عہدہ وی اختیار کر لیا اس طرح پاکستان دا مارشل لا دا پہلا دور شروع ہویا۔

٧) ایہ بات درست اے کہ صدر اسکندر مرزا دے پروکلیمیشن تے کمانڈر انچیف دے پیغام وچ سیاست داناں دے بارے وچ جو الزامات عائد کیتے گئے اوہ بوہت حد تک درست سن لیکن جمہوری نظام اورآئین دی ناکامی دے کیتا ایہی وجہاں سن؟ صدر اسکندر مرزا نوں ہٹانے دے لئی ایوب خان نے وی انہاں ای الزامات دا سہارا لیا تے کہیا کہ اُنہاں دا ایسے سیاست داناں توں قریبی تعلق سی جو پاکستان نوں اس افراتفری دی کیفیت تک پہنچانے دے ذمہ دار نیں ، ایہ عام تاثر سی کہ اسکندر مرزا وی سیاسی ابتری دے اس قدر ذمہ دار نیں جتنا کوئی تے ہو سکتا اے۔ اسکندر مرزا انہاں شرم ناک واقعات دے وی ذمے دار سن کیونجے حکومت دے سربراہ دی حیثیت توں ایہ انہاں دی ذمہ داری سی دی آئین اُتے منصفانہ طور اُتے عمل کیتا جائے تے سیاست داناں نوں اپنے ذاتی مفادات دے لئی استعمال نہ کرو، انہاں دی محلاندی سازشاں دی وجہ توں آئین اک تماشا بن گیا۔

٨) کوئی آئین خامیاں توں پاک نہاں ہو سکتا۔ 1956ء دا آئین اپنی خامیاں دے باوجود قابل عمل سی بشرطیکہ جو لوگ اس دی دفعات کونافذ کرنے دے لئی ذمے دار سن اوہ خلوص تے نیک نیتی توں اس مقصد دے لئی کوشش کرتے، ایہ درست اے کہ دو ڈھائی سال دے اس عرصے وچ جدوں تک ایہ آئین نافذ رہیا پارلیمانی جمہوریت اس طرح کامیاب نہاں ہو سکی جس طرح کہ توقی دی جا رہی سی۔ خود غرض سیاست داناں دی ریشہ دوانیاں تے سربراہان مملکت دے حد توں بڑھے ہوئے لالچ نے مل کر آئین نوں تماشا بنادیا سی۔ تے چند خود غرضاں دے مفادات پورے کرنے دے لئی جمہوریت نوں داؤ اُتے لگیا دیاگیا۔ ذاتی مفاد تے صوبائی تعصب نوں قومی مفاد اُتے ترجیح دی جاندی سی، 1956ء دے آئین دے منظور ہُندے ای گروہی رقابت نے تھوڑے عرصے ای وچ اپنی جگہ بنالی سی ایہی وجہ سی کہ سربراہ مملکت وی سیاست دے کھیڈ وچ شریک ہو گئے تے اپنے مفادات دے لئی حکومتاں بنانے تے توڑنے وچ اہم کردار ادا کرتے رہے۔ پاکستان دے آئین کمیشن نے وی 1961ء وچ اپنی رپورٹ دے پیرا گراف13 وچ کہیا( جتھے سربراہ مملکت دا حوالہ دتا گیا اے اس دا مطلب سابق صدر اسکندر مرزا تے انہاں دے پیش رو نیں ، ایہ نہاں کہیا جاسکتا کہ اُنہاں نے دخل اندازی نہاں دی جاں اوہ اس افرتفری دے ذمہ دار نہاں سن جو سیاسی ماحول وچ پیدا ہو گئی سی یایہ کہ اوہ ذاتی مفاد جاں صوبائی تعصب توں بالاتر سن، تریخ ثابت کرتی اے کہ سربراہ مملکت توں عوام دے نمائنداں تک اختیارات اسی صورت وچ پہنچ سکتے نیں جدوں نمائندے منظم ہوں تے اک نال مل کر آمریت دا مقابلہ کرسکتے ہوں اس مقام تک پہنچنے تک سربراہ مملکت دخل اندازی کردیندے سن، سربراہان مملکت ول توں دخل اندازی کوپارلیمانی جمہوریت دی ناکامی دا سبب تسلیم نہ کرنا انہاں نوں بری الذمہ قرار نہاں دے دیتا اساں انہاں دے خلاف یاسیاست داناں دے خلاف تحقیقات نہاں کر رہے نیں اساں ایہ بتانا چاہ رہے نیں کہ اگر بر سر اقتدار جماعتاں وچ اتحاد تے تنظیم ہوتی تو سربراہان مملکت ول توں دخل اندازی ممکن نہاں ہوتی۔

٩) اسکندر مرزا نوں اپنی حرکتاں دا خمیازہ بھگتنا پیتا، اس وچ شک نہاں کہ حکومت اُتے قبضے دی سازش تیار کرنے والے اصل وچ ایوب خان ای سن تے انہاں نے ای اس توں فائدہ اٹھایا اُنہاں نے اپنا مقصد حاصل کرنے دے لئی اسکندر مرزا نوں اک ذریعے دے طور اُتے استعمال کیتا تے جدوں اوہ مقصد حاصل ہو گیا تو اسکندر مرزا نوں ہٹا دتا گیا اس طرح پاکستان دہری سازش دا شکار ہویا۔

١٠) اگر اسکندر مرزا کنٹرولڈ ڈیموکریسی وچ یقین رکھدے سن تو ایوب خان انہاں توں اک قدم اگے ودھ گئے انہاں دا خیال سی کہ پاکستان دے لوگ جمہوریت دے اہل نہاں نیں ، اوہ سیاست داناں نوں وی برا سمجھدے سن۔ اپنی کتاب ( فرینڈز ناٹ ماسٹرز) وچ انہاں نے پاکستان دے لئی مندرجہ ذیل اسکیم پیش دی۔

(ایسا معلوم ہُندا اے کہ ساناں حکومت دا اک ایسا نظام تشکیل دینا اے جو اک نسل تک چل جائے جاں جو ملک نوں جمہوریت دے لئی تیار کرے تے اُس دے کچھ مسائل حل کر دے اس انقلاب دے طویل المیعاد مقاصد وچ سب توں اہم مقصد ایہ سی کہ ایسی اصطلاحات دی جائاں جو ملک دے سیاسی تے معاشی نظام توں افراتفری تے عدم توازن ختم کر دیں، انہاں اصلاحات دا اصل مدعا ( اک مناسب آئین دا نفاذ تے آئینی زندگی دی بحالی سی)( فرینڈز ناٹ ماسٹرز)

١١) انہاں نے ابتدا تواچھی دی سی، درستی دے لئی بوہت سخت اقدامات کیتے گئے جنہاں دی وجہ توں وڈی تیزی دے نال قیمتاں کم ہونے لگاں، بلیک مارکیتنگ دا خاتمہ ہو گیا، ذخیرہ اندازوی نوں روکا گیا تے اسمگلنگ وی ختم کردی گئی، کرپٹ افسراں نوں کڈ دتا گیا تے اسمگل شدہ سونے دی وڈی مقدار اُتے قبضہ کر لیا گیا، مارشل لا قوانین دے تحت بوہت توں تارکین نے متروکہ جائداد دی جھوٹی کلیم جاں بڑھائے ہوئے کلیم واپس لے لئی، تاجراں نے اپنی چھپائی ہوئی آمدنی تے زرمبادلہ دے ذخائر ظاہر کر دتے۔ انتظامیہ دی اصلاح وی ہو گئی، 24 اکتوبر1958ء نوں 12رکنی کابینہ بنائی گئی جس میں8سویلین سن تے چار جنرل، شروع وچ زیادہ تر لوگاں نے انہاں اقدامات نوں خوش آمدید کہیا، مشرقی پاکستان دے پہلے دورے وچ ایوب خان دی بے مثال پزیرائی ہوئی، انہاں نے یونیورسٹی دے اسپورٹس گروانڈ وچ اک پبلک جلسے توں وی خطاب کیتا جس وچ کوئی ناخوشگوار واقعہ پیش نہاں آیا کیونجے لوگ حالے تک اس غلط فہمی وچ سن کہ مارشل لا اک عارضی اقدام اے تے جدوں حالات ٹھیک ہوجائے گا تو اسے ہٹا لیا جائے گا۔

١٢) اس دی وجہ ایہ سی جیسا کہ ایوب خان نے اپنے8اکتوبر 1958ء دے پیغام وچ کہیا وی سی کہ انہاں نے مارشل لا دے انتظام دے لئی وی سویلین ایجنسیاں نوں استعمال کیتا تے جداں ای قبضہ کرنے دا ابتدائی کم مکمل ہو گیا فوج نوں بیرکاں وچ بھیج دتا اس توں کسے غلط فہمی دا گمان ختم ہو گیا، مارشل لا دا کم صرف سول انتظامیہ دی مدد کرنا سی۔ اس دے علاوہ مارشل لا ایڈمنسٹریٹر وی زیادہ تر منصفانہ تے چنگے طریقے توں کم کر رہے سن۔

١٣) انہاں فوری اقدامات دے بعد متعدد کمیشن قائم کردیے گئے تاکہ زمینی، زرعی ،تعلیمی، قانونی تے طبی اصلاحات دے بارے وچ اسکیم تیار دی جاسکے نیز سائنسی تعلیم تے ٹیکنالوجی دی اصلاح تے ترقی دے لئی وی منصوبے بنائے جائاں۔ مہاجرین دی آبادکاری دے مسئلے نوں وڈے جذبے تے عزم دے نال حل کر لیا گیا، کراچی دے نزدیک کورنگی وچ چھ مہینے دے اندر اک بوہت وڈی ٹاون شب تعمیر کر دتی گئی جتھے پندہ ہزار مہاجرین بآسانی قیام کرسکدے سن۔ ڈھاکا تے چٹاگانگ وچ ایسی ای نواں بستیاں آباد کیتیاں گئیاں۔ مشرقی پاکستان دے مسائل اُتے ضروری توجہ دی جانے لگی تے اس دی صنعتی تے معاشی ترقی دے لئی منصوبہ سازی دا آغاز ہو گیا۔

١٤) اس وچ کوئی شبہ نہاں کہ ایہ تمام اقدامات لائق تحسین سن تے ایہی سبب اے کہ شروع شروع وچ اس حکومت نوں بھرپور عوامی حمایت تے تائید وی حاصل رہی پر جدوں ایہ محسوس ہونے لگیا کہ مارشل لا بدستور قائم رہے گا تے مارشل لا حکام جمہوریت دی بحالی دا کوئی ارادہ نہاں رکھتے تو بالخصوص مشرقی پاکستان دے عوام وچ رفتہ رفتہ ایہ احساس جاگزاں ہونے لگیا کہ انہاں دھوکا دتا گیاہے۔

١٥) اس سلسلے وچ ایہ بات وڈی دلچسپ معلوم ہوگی کہ جدوں مسٹر نورالامین توں ایہ سوال کیتا گیا کہ ایوب حکومت کومشرقی پاکستان وچ مقبولیت حاصل سی؟ تو انہاں نے جواب دتا

( شروع وچ تو ایسے لگیا کہ ایہ حکومت تن چار مہیناں دے اندر سب کچھ ٹھیک ٹھاک کرکے واپس چلی جائے گی تے اس دے بعد عام انتخابات دے نتیجے وچ جمہوری حکومت دا قیام عمل وچ آئے گا لیکن جدوں عوام نے دیکھیا تے محسوس کیتا کہ ایہ لوگ تو ٹس توں مس نہاں ہو رہے نہ ای انہاں دے ادارے واپس جانے دے لگتے نیں تد ایہ حکومت لوگاں وچ غیر مقبول ہونے لگی)

١٦) جنرل ایوب جیسا کہ پہلے کہیا جا چکا اے اس نقطہء نظر دے حامل سن کہ مغربی طرز دی جمہویت پاکستانی عوام دی موروثی تے تاریخی روایات و خصوصیات توں قطعاَ َ کوئی مطابقت نہاں رکھتی چنانچہ ایسی جمہوریت دی تعمیر بالکل نچلی سطح توں دی جانی ضروری اے جو عوام دی تریخ تے موروثی خصوصیات و رجحانات دے حوالے توں موزاں ترین ہو۔ جمہوریت دی اس نواں شکل دے بارے وچ اختیار کیتے جانے والے طریقاں نوں 1959ء دے ( بنیادی جمہوریتاں دے حکم) وچ تفصیل تے وضاحت دے نال بیان کیتا گیا سی ایہ بالکل ای نچلی عوامی سطح اُتے ( لوکل سیلف گورنمنٹ) دا منصوبہ سی جتھے تک مشرقی پاکستان دا تعلق اے بنیادی جمہوریت دا ایہ نظریہ اُس دے لئی اُلٹے قدم وانگتھا کیونجے ملک دا ایہ حصہ اس قسم دی ارتقائی عمل توں انگریز حکومت دے دور وچ پہلے ای گزر چکا سی۔ جس دا آغاز ولیج چوکیداری ایکٹ مجریہ 1870ء تے لوکل سیلف گورنمنٹ ایکٹ مجریہ1885ء دے نتیجے وچ ہویا سی چنانچہ مشرقی پاکستان دے عوام وچ جو مغربی پاکستانیاں دی بہ نسبت سیاسی اعتبار توں زیادہ باشعور سن، اک احساس محرومی پیدا ہونے لگیا تے اوہ محسوس کرنے لگے کہ اگر فوجی حکومت تے مارشل لا اسی طرح موجود رہیا تو اوہ اک کالونی بن کر رہ جائے گا تے ملک دی حکومت وچ شراکت دے مواقع توں ہتھ دھو بیٹھے گا!

١٧) مشرقی پاکستان دے اک سابق وزیراعلیٰ، مسٹر نورالامین نے اس بات دی تصدیق کرتے ہوئے کہیا سی کہ ( جدوں مارشل لا دا نفاذ ہویا تے تن برس گزرنے دے باوجود کوئی آئین تشکیل نہ دتا جاسکا تو مشرقی پاکستان دے عوام وچ اس احساسِ محرومی نے جنم لیا کہ ملکی اُمور تے انتظام وچ اُنہاں دا کوئی حصہ جاں کردار نہاں رہیا۔)

١٨) رفتہ رفتہ ملک دے اس حصے وچ پایا جانے والا اضطراب تے بے چینی ودھدی چلی گئی پر ایہ کوئی سنجیدہ صورت اس لئی اختیار نہ کرسکی کیاں کہ عوام وڈی بے تابی توں 17 فروری1960ء دے آئینی کمیشن دی رپورٹ دا انتظار کر رہے سن تاکہ اُس دے آنے اُتے آئینی تجویزاں پیش دی جاسکاں۔ بالآخر آئینی کمیشن نے اپنی رپورٹ اپریل 1961ء وچ پیش کردی جس وچ ملک دے لئی مناسب توازن اقتدار اُتے مبنی امریکی طرز دے صدارتی نظام حکومت دی سفارش کیتی گئی سی جو دو ایوانی مققنہ اُتے مشتمل تے وفاقی نوعیت دا حامل ہوگا۔ نائب صدر تے اسمبلیاں دے انتخابات اس انتخابی ادارے دے ذریعے عمل وچ آئے گا جو بالغ رائے دہی دی بنیاد اُتے منتخب ہوگا۔

١٩) جنرل ایوب خان نے صدارتی نظام حکومت دی تجویز منظور کرلی پر ہور تجویزاں نوں نامنظور کرتے ہوئے مارچ 1962ء وچ اک ایسا آئین وضع کیتا جو نہ تو صدارتی سی نہ ای پارلیمانی۔ نہ ای اس وچ عوام دے بنیادی حقوق دا تحفظ کیتا گیا سی۔ اس دے علاوہ مقننہ نوں وی ایسے مؤثر تے واضح اختیارات نہاں دتے گئے سن جنہاں دی مدد توں اوہ ملکی انتظامیہ نوں کنٹرول کرسکے! تمام تر اختیارات صدر دی اپنی ذات وچ مرکوز کر دتے گئے سن، جس دا انتخاب بنیادی جمہوریت دے 80ہزار اراکین دے ذریعے عمل وچ آنا سی حتٰی کہ بجٹ دے سلسلے وچ رائے دینے دا حق وی چھین لیا گیا، صوباں نوں کسے وی قسم دی خود مختاری نہاں دتی گئی سی نہ ای انہاں مرکزی حکومت دی ہدایات اُتے عمل درآمد دا کوئی اختیار حاصل سی، ایتھے تک کہ صوبائی وزیراں دی تقرری وی براہ راست خود صدر دے ہاتھاں عمل وچ آنی سی۔

٢٠) اس نوعیت دے آئینی اقدامات تے سفارشات دے نتیجے وچ دونے صوباں دے عوام وچ شدید مایوسی پھیل گئی کیاں کہ اس طرح جمہوریت نوں اک بھیانک مذاق بنا کر رکھ دتا گیا سی پر اپوزیشن نوں سختی دے نال کچل دتا گیا تمام سیاسی پارٹیاں اُتے پابندی عائد کر دتی گئی تے چھ برس دی مدت دے لئی (ایبڈو) دے تحت متعدد سیاسی لیڈراں نوں نااہل قرار دے دتا گیا، پاکستان پریس اینڈ پبلی کیشن آرڈیننس مجریہ 1963 دے نفاذ دے ذریعے پریس دی آزادی دا گلا گھونٹ دتا گیا تے نیشنل پریس ٹرسٹ دے تحت 1964 وچ کنٹرولڈ پریس دی داغ بیل ڈالی گئی۔ متعدد سیاسی لیڈر جن وچ حسین شہید سہروردی، خان عبد القیوم خان، مولانا بھاشانی تے شیخ مجیب شامل سن حراست وچ لے لئی گئے پر ایہ بات دلچسپ اے کہ شیخ مجیب الرحمٰن نوں ایبڈو دے تحت نااہل نہاں قرار دیاگیا بلکہ انہاں بد عنوانیاں دے جرم وچ مقدمہ چلائے جانے دی غرض توں گرفتار کیتا گیا سی جس وچ اوہ بری کردیے گئے تے اس طرح اپوزیشن دی قیادت کرنے والے ہیرو دے طور اُتے سامنے آئے۔

٢٢) شروع وچ تو حکومت نوں کوئی خاص دشواری جاں مسئلہ درپیش نہاں رہیا تے اوہ بدستور اطمینان توں کم کرتی رہی لیکن کچھ ای عرصے بعداُتوں طلبہ تے سیاست داناں دی مخالفت دا سامنا کرنا پیتا 1960ء وچ چٹاگانگ ضلع وچ بھیانک سمندری طوفان دے نتیجے وچ زبردست تباہی تے انسانی جان و مال دی بربادی ہوئی،جنرل اعظم اس وقت مشرقی پاکستان دے گورنر سن! انہاں نے اس معاملے وچ ذاتی طور اُتے گہری دلچسپی دا مظاہرہ کرتے ہوئے چٹاگانگ ضلع نوں ہر ممکن طریقے توں امدادی ساز و سامان تے غذائی اشیاء فراہم کرنے دے انتظامات کرتے ہوئے اپنا عارضی ہیڈکوارٹر اوتھے قائم کر لیا اُنہاں دے اس بروقت اقدام تے عملی کوششاں نے حکومت نوں اک وڈی بدنامی توں بچا لیا پر حکومت دی تعلیمی اصلاحات جاں یوں کہ لیں کہ عجلت تے افراتفری وچ اُنہاں دے عملی نفاذ دے سبب مشرقی پاکستان وچ ایوب حکومت دے خلاف پہلا وڈا مظاہرہ کیتا گیا۔

٢٣) اس حقیقت وچ کوئی شبہ نہاں کہ 1962ء دا سال مارشل لا حکومت دی کامیابیاں دا سال سی، اس سال بالخصوص مشرقی پاکستان وچ متعدد عظیم الشان صنعتی منصوباں دی بنیاد رکھی گئی، فینچو گنج، سلہٹ وچ فروری 1962ء وچ کھاد دے کارخانے دا افتتاح ہویا، مارچ1962ء وچ ایوب خان نے کرنافلی ملٹی پریز ہائڈل پروجیکٹ دا بٹن دبا کر اس دا افتتاح کیتا۔ ریلوے نوں وی صوباں دی تحویل وچ دے دتا گیا تے واپڈا تے ہاؤس فنانس کارپوریشن نوں وی جولائی 1962ء وچ دو حصےآں وچ تقسیم کر دتا گیا تاکہ مشرقی تے مغربی صوباں دی کارپوریشن علحیدہ قائم ہو جائاں حتٰی کہ جولائی 1962ماں مرکزی ٹیکساں توں حاصل ہونے والی آمدنی دا نصف توں زائد حصہ مشرقی پاکستان نوں دتا گیا سی۔

٢٤) اپنی انہاں کامیابیاں دے طفیل فیلڈ مارشل ایوب خان بجا طور اُتے ایہ محسوس کرنے لگے سن کہ انہاں نے اک بنیادی ضروری ڈھانچے دی تعمیر کردی اے جس دی مدد توں اک آزادانہ معاشرہ، مستحکم حکومت تے مضبوط انتظامیہ قائم ہو سکے گی اوہ ایہ وی محسوس کر رہے سن کہ ہن مناسب وقت آچکا اے کہ اوہ اپنے بحالئی جمہوریت دے وعدے دی تکمیل کرتے ہوئے اُس جمہوریت نوں متعارف کرا دیں جو پاکستانی عوام دی روایات دے عین مطابق اے پر انہاں دے ایہ اندازے غلط ثابت ہوئے کیاں کہ انہاں دے منصوباں اُتے کسے وی جانب توں مخالفت دی عدم موجودگی نے انہاں ایسا سوچنے اُتے مجبور کر دتا سی جس دا بنیادی سبب اوہ خود سن جنہاں نے اپنے سیاسی مخالفاں تے پریس دا منہ بند کر رکھیا سی۔

باب چہارم پاکستان دی سیاسی تریخ

7 جون 1962ء توں 24مارچ 1969ء تک

١) 8جون 1962ء نوں نواں آئین نافذ اعمل کر دتا گیا پر جونہی اس اُتے عم درآمد شروع ہویا، سابق وزیر اعظم حسین شہید سہروردی دی قیادت وچ اس دے خلاف ملک گیر مہم دا آغاز ہو گیا اسے اک ایسے اقدام توں تعبیر کیتا گیا جس دا بنیادی مقصد صدر ایوب دے اقتدار نوں دوام بخشنا سی! آئین دے بنیادی اصولاں نوں چیلنج کر دتا گیا سیاسی جماعتاں دی بحالی بالغ رائے دہی دی بنیاد اُتے مقننہ دے براہ راست انتخابات دے نظام تے بنیادی حقوق دی ازسرنو بحالی دے مطالبات نے زور پکڑنا شروع کر دتا۔

٢) پہلے تو اس مخالفت نوں سختی توں کچل دتا گیا تے سہروردی گرفتار کر لئی گئے جس دے خلاف شدید عوامی رد عمل ہویا خاص طور اُتے مشرقی پاکستان دی طلبہ برادری وچ جس نے تعلیمی اصلاحات تے جو1961 دے نویں یونیورسٹی آرڈیننس دے نفاذ دے خلاف ایجی ٹیشن شروع کر دتا۔ قنون نافذ کرنے والی تے ایہ تحریک مغربی پاکستان تک پھیل گئی۔ 17 ستمبر1962ء نوں مشرقی پاکستان وچ طلبہ نے تعلیمی کمیشن دی اصلاحات تے تن سالہ ڈگری کورس دے خلاف عام ہڑتال دا اعلان کر دتا جس اُتے مغربی پاکستان وچ وی عمل ہویا، جس دے بعد طلبہ دی بے چینی نے انتہائی سنگین تے خطرناک صورت اختیار کر لی آخر کار حکومت نوں انہاں دے مطالبات تسلیم کرتے ہوئے تن سالہ ڈگری کورس دی تجویز واپس لینی پئی۔

٣) آئین دے نفاذ دے نال ای چھیندی ایہ محسوس کیتا جانے لگیا کہ آئینی مشنری خواہ اس دی شکل و صورت کیسی وی ہو سیاسی جماعتاں دے بغیر کم نہاں کر سکے گی، چنانچہ 14جولائی 1962ء نوں پولیٹیکل پارٹیز ایکٹ منظور کیتا گیا جس دی رو توں سیاسی جماعتاں نوں کم کرنے دی اجازت دے دتی گئی پر ہن وی انہاں اُتے متعدد پابندیاں عائد رکھی گئاں تھاں، انہاں پابندیاں دے باوجود سیاسی جماعتاں منظر عام اُتے آنا شروع ہوگئاں، بالخصوص اُس وقت جدوں ایوب خان نے خود اپنی اک سیاسی جماعت کنونشن مسلم لیگ دے قیام دا فیصلہ کیتا۔

٤) سیاسی جماعتاں دے ظہور دے نال ای آئین دے خلاف سیاسی ایجی ٹیشن وچ وی شدت پیدا ہونے لگی جس دے نتیجے وچ بالآخر حکومت نے 1963ء وچ بنیادی حقوق بحال کر دتے، عدلیہ کورٹ جاری کرنے دے علاوہ اختیارات وی دے دتے گئے کہ اوہ انتظامیہ دے اقدامات اُتے عدالتی نظرثانی وی کرسکتی اے پر حکومت دی سیاسی مخالفت دی قیادت ہن وی طلبہ برادری دے ہاتھاں وچ سی کیاں کہ تقریباَ َ سارے اہم سیاسی لیڈر ایبڈو دے تحت نااہل قرار دتے جانے دے بعد سیاسی سرگرمیاں وچ براہ راست حصہ نہاں لے سکدے سن۔

٥) آئین دے تحت فیلڈ مارشل نوں مارچ1965ء تک پہلا صدر نامزد کر دتا گیا تے سابقہ قنون ساز اسمبلیاں نوں نویں انتخابات ہونے تک کم کرنے دی اجازت دے دتی گئی اپوزیشن وڈی بے تابی توں آئین دے تحت بنیادی جمہوری اراکین دے انتخابات دا انتظار کرنے لگی جنہاں دے ذریعے صدر تے اسمبلیاں دا انتخاب کیتا جانا سی۔ انہاں انتخابات وچ مشرقی پاکستان دے نوے فیصد رجسٹرڈ ووٹرز نے ووٹ ڈالے جدوں کہ مغربی پاکستان وچ ایہ تناسب بچھتر فیصد سی سب توں زیادہ دلچسپی دا مظاہرہ صدر دے انتخاب وچ دیکھنے وچ آیا تمام سیاسی جماعتاں نے باہمی اتفاق توں مشترکہ طور اُتے محترمہ فاطمہ جناح نوں ایوب خان دے مقابلے اُتے صدارتی انتخاب دے لئی نامزد کر دتا جنہاں تعلیم یافتہ طبقے دے نال نال طلبہ برادری دی وی بھرپور تائید تے حمایت حاصل سی انتخابی مہم دے دوران وچ انتہائی جوش و خروش پیدا ہو گیا۔ ملک دے مختلف شہراں وچ طلبہ تے پولیس دے درمیان وچ تصادم دے کئی واقعات رونما ہوئے۔ 11 دسمبر1964 ء نوں پشاور یونیورسٹی کیمپس وچ طلبہ تے پولیس دے درمیان وچ انتہائی سنگین نوعیت دا تصادم ہویا جس دے نتیجے وچ ملک گیر کشیدگی نے جنم لیا تے حکومت نے طلبہ دے مسائل دا جائزہ لینے دی غرض توں اک کمیشن قائم کر دتا۔

٦) فیلڈ مارشل ایوب خان دے خلاف شیخ مجیب الرحمن دی قیادت وچ عوامی لیگ نے نمایاں کردار ادا کیتا پر جدوں صدارتی انتخابات دے نتیجے دا اعلان کیتا گیا تو لوگاں نوں ایہ جان کر انتہائی تعجب ہویا کہ فیلڈ مارشل ایوب خان اکیس ہزار دو سو ووٹاں دی اکثریت توں کامیاب قرار دتے گئے سن حالانکہ عام خیال تے اندازہ ایہی سی کہ محترمہ فاطمہ جناح نوں شہری علاقاں دی بھرپور تائید تے حمایت حاصل سی چنانچہ انہاں نے انتخابات دے نتیجے نوں مسترد کرتے ہوئے اُسنوں دھاندلی دا کرشمہ قرار دتا تے نتیجے دے طور اُتے ہن انہاں قومی تے صوبائی اسمبلیاں دے انتخابات وچ کوئی دلچسپی نہاں رہی سی جن وچ سرکاری جماعت کنونشن مسلم لیگ بھاری اکثریت توں کامیاب ہو گئی۔ 23 مارچ1965 نوں صدر ایوب نے صدر دے عہدے دی دوسری معیاد دے لئی حلف اٹھایا جس دے بعد انہاں دی حکومت دا دوسرا دور شروع ہویا جس وچ انہاں اسمبلیاں دی بھاری اکثریت دی حمایت حاصل سی۔

٧) ایہ بات وڈی اہم اے کہ انہی انتخابات دے دوران وچ جون 1964ء وچ شیخ مجیب الرحمٰن نے عوامی لیگ دا انتخابی منشور جاری کیتا جس وچ (دو معیشتاں ) دے نال اک ایسے آئین دا مطالبہ وی شامل سی جس دی بنیاد 1940ء دی (لاہور قرارداد) اُتے رکھی گئی ہو جس وچ بقول اُنہاں دے دو آزاد مملکتاں دے قیام دی ضمانت موجود سی! ایہ وی کہیا جاندا اے کہ صدارتی انتخابات وچ مشترکہ اپوزیشن دی شکست دے بعد جس دی قیادت مشرقی پاکستان توں شیخ مجیب الرحمٰن تے چند ہور کر رہے سن، ایہ خیال پیدا ہویا کہ مشرقی پاکستان دی خود مختاری دے مطالبے نوں منوانے دے لئی زیادہ انتہا پسندانہ اقدامات ضروری ہو چکے نیں ۔

٨) انتخابات وچ بھاری اکثریت توں کامیاب ہو جانے دے بعد فیلڈ مارشل ایوب خان دی نظر ترقی تے استحکام دے اک نویں دور دے آغاز اُتے لگی ہوئی سی لیکن انہاں دے ایہ منصوبے اس وقت تشنہء تکمیل ای رہ گئے جدوں 13 اپریل 1965 نوں بھارت نے رن آف کچھ وچ پاکستان دی فوجی چوکی پرزبردست حملہ کر دتا۔ حالانکہ بھارت نے بیس ہزار فوجیاں دے علاوہ چھاتہ بردار فوج وی اس متنازع علاقے وچ اتار دی سی پر ہمارے فوجیاں نے ڈٹ کر انہاں دا مقابلہ کیتا جس دے بعد 30 جون 1965ء نوں اقوام متحدہ دی کوششاں توں جنگ بندی عمل وچ آگئی تے اس تنازع نوں ثالثی دی غرض توں بین الاقوامی ٹریبونل دے سپر د کر دتا گیا پر ایہ امن دیرپا ثابت نہ ہو سکا کیونجے 24 اگست1965ء نوں بھارت نے گجرات ضلع دے گاؤں اعوان اُتے گولہ باری شروع کردی تے 30 اگست نوں آزاد کشمیر دے اک گاؤں اُتے حملہ کر دتا۔ اس حملے دا جواب دیتے ہوئے آزاد کشمیر دی فوج نے پاکستانی افواج دی مدد توں جنگ بندی لائن عبور کرتے ہوئے چھمب تے جوڑیاں اُتے قبضہ کر لیا، حالے اکھنور توں چھ میل دے فاصلے اُتے سن کہ 6 ستمبر 1965ء نوں علی الصباح بھارت نے مغربی پاکستان دی سرحداں اُتے اک تے وڈا حملہ کر دتا دونے ملکاں دے درمیان وچ ستاراں دناں تک ایہ خون ریز جنگ جاری رہی جس دے بعد وڈی طاقتاں دی مداخلت دے نتیجے وچ، 23 ستمبر 1965ء نوں جنگ بندی دا نفاذ عمل وچ آیا۔

٩) 1965 دی اس جنگ دے دوران مشرقی پاکستان نے خود نوں مغربی پاکستان توں کٹا ہویا تے بالکل الگ تھلگ محسوس کیتا جو ہن بھارت دے رحم و کرم اُتے سی تے جس دے دفاع تے حفاظت دے لئی فقط اک ڈویژن فوج تے دو ائیر اسکوارڈرن اوتھے موجود سن۔ مغربی پاکستان دی زمین توں مشرقی پاکستان دے دفاع دا نظریہ غلط تے ناقابل عمل ثابت ہو چکا سی اگر چین، بھارت اُتے کھلی جارحیت دا الزام عائد نہ کرتا تے سکم دی سرحد اُتے اس فوج دی تنصیبات نوں مکمل طور اُتے تباہ و برباد کرنے دی دھمکی نہ دیتا تو یقیناَ َ بھارت مشرقی پاکستان اُتے وی حملہ کر دیتا۔ اصل وچ بھارتی طیاراں نے 6 ستمبر 1965ء نوں ڈھاکا تے اس دے نواحی علاقاں اُتے وی حملہ کر دتا سی لیکن ہماری بہادر فضائیہ نے کلائی کنڈا دے بھارتی فضائی اڈے اُتے اچانک اک زبردست حملہ کر دتا تے زمین اُتے ای متعدد بھارتی طیارے تباہ کر ڈالے چنانچہ اس واقعے دے بعد بھارت دی مجال نہاں ہوئی کہ اوہ اس علاقے اُتے وی بری نظر ڈالتا

١٠) تنہائی تے الگ تھلگ رہ جانے دے اس شدید احساس دے باجود مشرقی پاکستان دے عوام وچ جذبہء حب الوطنی دا قطعاَ َ فقدان نہ سی۔ اس جنگ دے دوران وچ اوہ پوری قوم دے نال سن انہاں رنج سی تو اس بات دا کہ انہاں مغربی پاکستان وچ اپنے بھائیاں دے شانہ بشانہ دشمن توں لڑنے دا موقع نہ مل سکا۔ کھیم کرن دے محاذ اُتے ایسٹ بنگال رجمنٹ نے وڈی دلیری دا مظاہرہ کرتے ہوئے دشمن دا مقابلہ کیتا تے پاکستان ائیر فورس دے مشرقی پاکستانی پائلٹاں نے شجاعت تے دلاوری دا مظاہرہ کرتے ہوئے قوم دے دل جت لئی سن، اس مرحلے تک وی علیحدگی دا کوئی سوال نہاں اٹھا سی قوم ہن تک اک سی تے ہر مشرقی پاکستانی خوشی دے نال قوم تے وطن دے دفاع دے لئی اپنا سر کٹوا سکدا سی پر اس جنگ دے بعد انہاں دا احساس محرومی مزید گہرا ہُندا چلا گیا کیاں کہ اوہ ایہ جان چکے سن کہ کسے خطرے جاں بحران دی صورت وچ مغربی پاکستان اُنہاں دی مدد نوں نہاں آسکے گا تے انہاں اکیلے ای اپنا دفاع کرنا پئے گا۔

١١) امریکا تے روس نے پاکستان تے بھارت دے درمیان وچ قیام امن وچ گہری دلچسپی دا مظاہرہ کیتا، روسی وزیر اعظم مسٹر کوسچن نے صدر ایوب خان تے بھارتی وزیر اعظم لال بہادر شاستری نوں تاشقند وچ امن مذاکرات دی دعوت دی جس دے نتیجے وچ 10 جنوری 1966ء نوں (معاہدہ تاشقند) وجود وچ آیا۔ تاشقند وچ ہونے والے اس معاہدے دے تحت بھارت تے پاکستان نے اپنی اپنی افواج نوں اُنہاں تمام علاقاں توں واپس بلا لیا جن اُتے جنگ دے دوران وچ انہاں نے قبضہ کر لیا سی پر ملک وچ اس معاہدے نوں مقبولیت حاصل نہ ہو سکی حتٰی کہ اس وقت دے وزیر خارجہ مسٹر ذو الفقار علی بھو نے وی اس معاہدے دے خلاف احتجاج کرتے ہوئے 8 جولائی 1966ء نوں کابینہ توں استعفٰی دے دتا۔

١٢) معاہدہء تاشقند دی مخالفت دے نتیجے وچ اپوزیشن نوں وی حکومت دی مذمت کاایک تے موقع ہتھ لگ گیا چنانچہ 5 فروری 1966ء نوں لاہور وچ نواب زادہ نصر اللہ خان نے تمام اپوزیشن پارٹیاں دا اجلاس طلب کر لیا، اس اجلاس وچ شیخ مجیب الرحمن نے پہلی مرتبہ اپنے چھ نکات پیش کیتے تے مشرقی پاکستا ن دے لئی مکمل علاقائی خود مختاری دا مطالبہ کر دتا، اس مطالبے دے نتیجے وچ اپوزیشن پارٹیاں وچ اختلاف پیدا ہو گیا تے بحالئی جمہوریت دے لئی حکومت دے خلاف تحریک چلانے دا منصوبہ پسِ پشت چلا گیا۔ متعدد اپوزیشن لیڈراں نوں جن وچ شیخ مجیب الرحمٰن وی شامل سن ایمر جنسی دے تحت گرفتار کر لیاگیا

١٣) ایہ چھ نکات کداں وجود وچ آئے تے انہاں دا خالق اصل وچ کون سی، اس بارے وچ متضاد آراء پائی جاندی نیں ۔ اکثر لوگاں دا خیال اے کہ شیخ مجیب الرحمٰن ہر گز اس ذہانت دے مالگ نہاں سن جو انہاں نکات دی تشکیل دے لئی ضروری سن جدوں کہ مسٹر نورالامین دا خیال اے کہ انہاں دے پیچھے کسے غیر ملکی طاقت دا ہتھ سی! چند ہور حضرات دا ایہ وی کہنا اے کہ انہاں نکات نوں مشرقی پاکستان دے سی ایس پی افسران دے اک گورپ نے کسے بینکار توں مل کر ترتیب دتا۔ پر اک گواہ اے دے رفیق الحسن نے مبینہ طور اُتے مسٹر الطاف گوہر نوں چھ نکات دا خالق قرار دیتے ہوئے ایہ انکشاف کیتا کہ انہاں مذکورہ بالا بینکار دے توسط توں شیخ مجیب الرحمن نوں بھیجا گیا سی۔ اس گواہ نے مزید انکشاف کرتے ہوئے ایہ وی کہیا ایہ سب کچھ ایوب دی رضا مندی توں کیتا گیا سی اوہ شیخ مجیب نوں اپنا آلہ کار بنا کر اس آل پارٹیز کانفرس نوں ناکام کرنا چاہدے سن جو نوابزادہ نصراللہ خان نے لاہور وچ طلب دی سی۔ پر مسٹر الطاف گوہر نے اس واقعے دی تردید کرتے ہوئے دسیا کہ اس وچ انہاں دا کوئی عمل دخل نہاں سی۔ گواہ رفیق الحسن نوں اس بات دا علم کانفرس شروع ہونے توں ذرا پہلے اس وقت ہویا جدوں شیخ مجیب الرحمٰن نے انہاں نکات دی اک نقل ( اتفاق) دے ایڈیٹر مانک میاں دے حوالے دی جو خود وی عوامی لیگ دے ارکان سن بہر حال حقیقت چاہے کچھ وی ہو، واقعہ ایہ اے کہ ایہ چھ نکات اسی کانفرنس دے انعقاد توں پیشتر سامنے آئے سن۔

١٤) ایتھے ایہ بات وی قابلِ ذکر اے کہ نویں آئین دے نفاذ دے نال ای صوباں دے گورنر وی تبدیل کر دتے گئے سن۔ نواب آف کالا باغ نوں مغربی تے مسٹر عبد المنعم خان نوں مشرقی پاکستان دا گورنر مقرر کیتا گیا سی۔ نواب اج کالا باغ جمہوریت دے سخت مخالف سن جدونکہ منعم خان نوں مشرقی پاکستان وچ قطعاَ َ کوئی مقبولیت حاصل نہاں سی، پر انہاں دونے نے اس بے رحمی دے نال اپنے اختیارات دا استعمال کیتا کہ ایوب حکومت دا امیج دھندلا کر رہ گیا۔ انہاں نے سیاسی لیڈراں دی پکڑ دھکڑ شروع کر دی، اخبارات نوں بند کر دتا حتٰی کہ پریس وی ضبط کر لئی گئے۔ انہاں اقدامات دے نتیجے وچ روز افزاں کشیدگی نوں ختم کرنے وچ یقناَ َ کوئی مدد نہاں مل سکتی سی۔

١٥) دوسرا عنصر جس نے اس مرحلے اُتے بے اطمینانی تے کشیدگی وچ اضافہ کیتا اوہ فیلڈ مارشل ایوب خان دے اپنے بیٹاں دا کردار سی نہ صرف روزمرہ ملکی امور و معاملات وچ غیر ضروری مداخلت کرنے لگے سن بلکہ ناجائز ذاتی مفادات دی تکمیل دے لئی اپنی حیثیت دا وی استعمال کردے سن۔ انہاں وچوں اک تو قومی اسمبلی دا رکن بننے دے بعد اپنے باپ دی سرپرستی وچ اک وڈا صنعتکار بننے وچ وی کامیاب ہو گیا۔

١٦) انہاں باتاں توں قطع نظر، ملک وچ تیز رفتار صنعتی ترقی دے نتیجے وچ دولت دی غیر مساوی تقسیم عام ہونے لگی کیونجے انہاں اس طرح ملک دی دولت رفتہ رفتہ مغربی پاکستان دے چند گھراناں تک ای محدود ہو کر رہ گئی سی۔ عام طور اُتے کہیا جاندا اے کہ ملک دی تمام دولت مغربی پاکستان دے بائیس صنعتی خانداناں دے ہاتھاں وچ جمع ہو گئی اے۔ جس دے سبب مغربی پاکستان وچ ظاہر اے ترقی تے خوشحالی دی رفتار نسبتاَ َ زیادہ تیر سی۔ چنانچہ مشرقی پاکستان دے عوام نے انہاں صنعتکار خانداناں نوں تماتر استحصال تے حق تلفی دا ذمہ دار قرار دیتے ہوئے مغربی پاکستان دے خلاف نفرت انگیز پروپیگنڈہ شروع کر دتا جس دا بنیادی سبب دونے صوباں دے معاشی تے اقتصادی عدم مساوات تے تفاوت دے علاوہ ایہ وی سی کہ ایوب حکومت نوں جن مسلح افواج دی تائید و حمایت حاصل سی، انہاں دی اکثریت دا تعلق مغربی پاکستان توں سی۔

١٧) حالانکہ مارشل لا دا بنیادی مقصد ملک توں کرپشن تے بدعنوانیاں دا جڑ توں خاتمہ کرنا سی لیکن ایہ دیکھ کر حیرت ہوتی اے کہ اس دے برعکس ایوب خان دی ناں نہاد آئینی حکومت دے دوران وچ کرپشن تے بداعنوانیاں اپنے عروج نوں پہنچ چکی تھاں اصل وچ بنیادی جمہوریتاں دا نظام اس تمام کرپشن دا بنیادی سبب سی جس دے نتیجے وچ ملک دے ہر گوشے وچ بد عنوانیاں نوں فروغ حاصل ہو رہیا سی۔ پر ڈھکے چھپے الفاظ وچ ایہ وی کہیا جادا سی کہ حکومت خون انہاں (بی ڈی ممبرز) دی بدعنوانیاں دی حوصلہ افزائی کر رہی اے کیونجے صدارتی انتخابات دے لئی انتخابی ادارے دی تشکیل وی ایہی کرتے نیں ۔ ایہ لوگ کھلم کھلا سب توں ودھ کر بولی لگانے والے نوں اپنا ووٹ بیچ دتا کردے سن۔ اس دے نال نال ایوب خان دی مسلح افواج نوں ہرقیمت اُتے راضی خوشی رکھنے والی پالیسیاں نے وی انہاں دے خلاف رفتہ رفتہ عوامی ناراضی تے خفگی نوں جنم دتا جس دے تحت افواج نوں زمیناں دی جا رہی تھاں۔ انہاں دی تنخواہاں تے پنشن وچ اضافہ کر دتا گیا سی تے فو ج توں ریٹائرمنٹ دے بعد وی انہاں ملازمتاں دی جا رہی تھاں۔

١٨) انہاں تمام عوامل نے مل کر حکومت دے خلاف شدید ناراضی تے نفرت دے جذبات پیدا کر دتے سن۔ پورا ملک بے چینی تے بے اطمینانی دا شکار سی کہ اسی اثناء وچ سابق وزیر خارجہ مسٹر ذو الفقار علی بھٹو نے 1967ماں پاکستان پیپلز پارٹی دے قیام دا اعلان کر دتا اورایوب خان دے خلاف چلنے والی تحریک وچ پورے زور شور دے نال شامل ہو گئے۔ اپوزیشن نے اپنی تحریک دا پہلا ہدف صوبائی گورنراں تے انہاں دی جانب توں ایمرجنسی دے تحت اختیارات دے ناجائز استعمال نوں قرار دتا چنانچہ تمام سیاسی جماعتاں نے مل کر ایمرجنسی اٹھالینے دا مطالبہ کر دتا تے (یونائیٹڈ نیشنل کمانڈ) دے ناں توں اک مشترکہ جماعت قائم کر لی۔ مسٹر بھٹو دی پاکستان پیپلز پارٹی نے اس وچ شرکت نہاں دی پر جمہوریت دی بحالی تے دولت دی منصفانہ تقسیم تے مساویانہ تقسیم دے لئی انہاں نے اپنی حکومت مخالف مہم نوں برابرجاری رکھیا۔ بہرحال انہاں تمام باتاں دا حکومت اُتے کوئی اثر نہ ہو سکا۔ تمام سیاسی لیڈر جن وچ مسٹر بھٹو وی شامل سن گرفتار کر لئی گئے تے اسمبلی وچ اپنی اکثریت دے بل اُتے حکومت نے ملک وچ ایمرجنسی نوں بدستور قائم رکھنے دی قرارداد منظور کرالی۔

١٩) اس مرحلے اُتے نواب آف کالا باغ تے فیلڈ مارشل ایوب خان دے درمیان وچ اختلافات پیدا ہو گئے جس دے نتیجے وچ نواب آف کالا باغ نے اپنے عہدے توں استعفٰی دتے دتا تے انہاں دی بجائے اس وقت دے کمانڈر انچیف، جنرل محمد موسیٰ نوں مغربی پاکستان دا گورنر مقرر کرتے ہوئے جنرل یحیٰی خان نوں کمانڈر انچیف دے عہدے اُتے ترقی دے دتی گئی۔ جنرل موسی نے نہ صرف زیر حراست سیاسی لیڈراں نوں رہیا کر دتا بلکہ مصالحانہ اقدامات دے نتیجے وچ بلوچستان دے مری، بگٹی تے مینگل قبائل دے لئی معافی دا اعلان کرتے ہوئے انہاں دی سابقہ سرداری حیثیت نوں بحال کر دتا گیا۔

٢٠) مشرقی پاکستان وچ گورنر منعم خان دے جبری اقدامات بدستور جاری سن۔ شیخ مجیب الرحمٰن اُتے ہور 35 افراد دے ہمراہ مسلح بغاوت دے ذریعے مشرقی پاکستان دی ملک توں علیحدگی دی سازش دے الزامات عائد کیتے گئے سن تے انہاں اُتے (اگرتلہ سازش کیس) دے عنوان توں مقدمہ بنادیا گیا سی۔ جس دا آغاز جون 1968ء وچ ہویا۔ مغربی پاکستان وچ گورنر جنرل محمد موسیٰ دے مصالحانہ اقدامات دے باوجود حکومت دے خلاف ایجی ٹیشن برابر زور پکڑتا جا رہیا سی جس نے نومبر 1968ء وچ کافی سنگین صورت اختیار کر لی جس وچ ملک دے سارے طبقات شامل سن۔ وکیلاں، ڈاکٹراں تے طلبہ نے جلوساں دی شکل وچ حکومت دے خلاف مظاہرے شروع کر دتے تے ایوب توں استعفٰی دا مطالبہ کیتا جانے لگیا حتٰی کہ فیلڈ مارشل ایوب خان اُتے پشاور وچ اک جلسے توں خطاب دے دوران وچ قاتلانہ حملہ وی کیتا گیا جدوں حکومت نے محسوس کر لیا کہ ایجی ٹیشن اُتے قابو پانے دی غرض توں اس دی تمام کوششاں لا حاصل تے بے سود ثابت ہو رہی نیں تو مجبور ہو کر اس نے تمام سیاسی لیڈراں نوں قید توں رہیا کر دتا تے اپوزیشن لیڈراں نوں روالپنڈی وچ، راؤنڈ ٹیبل کانفرنس وچ شرکت دی دعوت دیدی پر سیاسی جماعتاں نے جو اس وقت تک ( ڈائریکٹ ایکشن کمیٹی) قائم کرچکی تھاں۔ راؤنڈ ٹیبل کانفرس وچ شرکت دی پیشگی شرط عائد کرتے ہوئے مطالبہ کیتا کہ ایمرجنسی نوں فی الفور اٹھالیا جائے ورنہ ایجی ٹیشن بدستور جاری رہے گا۔ 14 فروری1969ء نوں اپوزیشن دی جانب توں ملگ گیر ہڑتال دا اعلان کیتا گیا۔ اس دن متعدد جلوس نکالے گئے جن وچ پولیس توں تصادم ہویا جس دے نتیجے وچ بے شمار افراد زخمی ہو گئے۔ مسٹر بھٹو نے جو ہن تک زیر حراست سن، بھوک ہڑتال کرتے ہوئے حکومت توں مطالبہ کیتا کہ ایمر جنسی نوں فوری طور اُتے اٹھا لیا جائے آخر کار 17فروری 1969کو حکومت نے ایمرجنسی اٹھانے دا اعلان کر دتا جس دے نتیجے وچ مسٹر بھٹو رہیا کر دتے گئے۔

٢١) حکومت دے اس اقدام دے بعد، ڈائریکٹ ایکشن کمیٹی توں راؤنڈ ٹیبل کانفرنس وچ شمولیت اُتے آمادگی ظاہر کر دی پر پاکستان پیپلز پارٹی عوامی لیگ تے نیشنل عوامی پارٹی نے اس کانفرنس وچ شرکت توں انکار کر دتا۔ کانفرنس دے انعقاد توں پیشتر ہونے والے ابتدائی مذکرات تعطل دا شکاکر ہو گئے جس دے بعد کمیٹی نے حکومت توں مطالبہ کیتا کہ شیخ مجیب الرحمٰن نوں وی رہیا کرکے کانفرنس وچ شرکت اُتے آمادہ کیتا جائے۔ شیخ مجیب الرحمٰن پیرول اُتے رہیا ہو کر اس کانفرنس وچ شرکت اُتے آمادہ ہوچکے سن کہ اسی اثناء وچ اگر تلہ سازش کیس دے اک ملزم نوں فرار ہونے دے شبے وچ گولی مار کر ہلاک کر دتا گیا۔ اس دی لاش اس دے عزیزاں دے سپرد کر دتی گئی جو اس دی میت نوں جلوس دی شکل وچ لے کر شہر دی شاہراہاں توں لنگھے جس وچ اک بپھرا ہویا ہجوم وی شامل ہو گیا جس نے انتہائی سنگین نوعیت اختیار کرلی تے پورے مشرقی پاکستان نوں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ ڈھاکہ، کشتیا تے نواکھالی وچ پولیس نے مظاہرین اُتے فائرنگ کر دی جس وچ نو افراد ہلاک تے 51 زخمی ہو گئے۔ چنانچہ شیخ مجیب الرحمٰن نے مطالبہ کر دتا کہ اوہ اس وقت تک راونڈ ٹیبل کانفرنس وچ شریک نہاں ہوں گے جدوں تک اگرتلہ سازش کیس واپس نہاں لے لیا جاندا۔ 21فروری 1969 نوں ایوب خان نے اپنے اس فیصلے دا اعلان کیتا کہ اوہ آئندہ صدارتی انتخابات وچ حصہ نہاں لیں گے تے 22 فروری نوں اوہ آرڈیننس وی کالعدم قرار دے دتا گیا جس دے تحت قائم کردہ ٹریبونل دے روبر شیخ مجیب الرحمٰن تے انہاں دے ساتھیاں دے خلاف سازش دا مقدمہ چلایا جا رہیا سی جس دے نتیجے وچ شیخ مجیب رہیا کر دتے گئے تے بعد وچ راونڈ ٹیبل کانفرنس وچ شریک ہوئے۔ اس کانفرنس وچ ایوب خان اس بات اُتے رضامند ہو گئے کہ ملک وچ پارلیمانی نظام حکومت قائم ہوگا تے اسمبلیاں دے انتخابات براہ راست بالغ رائے دہی دی بنیاد اُتے ہوں گے جس دے بعد نوابزادہ نصراللہ خان نے ڈائریکٹ ایکشن کمیٹی توڑنے دا اعلان کر دتا پر شیخ مجیب الرحمٰن نے مشترکہ اپوزیشن توں ایہ کہہ کر علیحدگی اختیار کر لی کہ اس نے علاقائی خود مختاری تے ون یونٹ دے خاتمے دے لئی انہاں مطالبات دی تائید نہاں دی۔

٢٢) ایوب خان نے اپنے گورنراں نوں وی تبدیل کر دتا، اس دے باوجود مشرقی پاکستان وچ ایجی ٹیشن بدستور جاری سی اور10 توں 20 مارچ دے دوران وچ 39افراد نوں ڈھاکہ وچ قتل کر دتا گیا تے لوٹ مار تے آتشزنی دے وی متعدد واقعات رونما ہوئے۔

٢٣) نویں گورنراں دے تقرر دے بعد کشیدگی وچ وی کمی آچلی سی تے تحریک وی رفتہ رفتہ دھیمی ہونے لگی سی کہ اچانک 25 مارچ 1969 نوں فیلڈ مارشل محمد ایوب خان نے ایہ اعلان کر دتا کہ اوہ اپنے عہدے توں الگ ہوچکے نیں تے انہاں نے اقتدار کمانڈر انچیف جنرل آغامحمد یحیٰی خان دے سپرد کر دتا اے۔ اس طرح پاکستان وچ ایوبی عہد دا خاتمہ ہو گیا پر ایہ کہنا ضروری اے کہ نسبتاَ َ ایہ اک ایسا دور تھاجس وچ خاصا استحکام سی اورتمام شعباں وچ قابلِ ذکر تعمیر و ترقی دا کم ہواتھا حتٰی کہ مشرقی پاکستان وچ وی متعدد ترقیاندی منصوبے مکمل کیتے گئے اسی دور وچ پاکستان دی عزت اوروقار وچ متعدد بار اضافہ ہویا تے اقوام عالم وچ اسے اک نمایاں مقام وی ملیا لیکن بدقسمتی توں ایتھے سیاسی بلوغت دا ہمیشہ فقدان رہیا۔ اگر ایوب خان تمام اختیارات اپنی ذات وچ مرکوز نہ کر لیتے تے سیاسی فہم و فراست دا مظاہرہ کرتے ہوئے عوام نوں حکومت وچ شرکت دا حقیقی احساس دلانے وچ کامیاب ہوجاندے تو اس بدقسمت ملک دی تریخ مختلف ہوتی تے تریخ وچ انہاں دا ناں پاکستان دے عظیم( سپاہی مدبر) دی حیثیت توں ہمیشہ دے لئی محفوظ ہوجاندا۔ کچھ لوگاں دا خیال اے کہ جنوری 1969ء وچ اپنی سنگین علالت دے سبب اوہ خود حکومت توں الگ ہو گئے سن، ورنہ اوہ حالے اک طویل عرصے تک بر سر اقتدار رہنا چاہدے سن پر اس موضوع اُتے اساں آئندہ باب وچ گفتگو کرے گا۔ جدوں ایہ سوال زیر بحث آئے گا کہ انہاں دی سنگین علالت دا کسے نے ناجائز فائدہ تو نہاں اُٹھایا۔

باب پنجم ایوب خان دے دور دے آخری ایام

جنوری 1968ء دے آخر وچ صدر پاکستان فیلڈ مارشل محمد ایوب خان بیمار ہو گئے! اگرچہ عوام وچ اس بات دا اعلان نہاں کیتا گیا سی اصل وچ انہاں نوں دل دا شدید دورہ پیتا سی تے کچھ عرصے تک اوہ بولنے توں وی معذور رہے سن تو اوہ اپنے فرائض کیتا انجام دیتے لیکن دنیا نوں ایہی دسیا گیا کہ انہاں اُتے انفلوئنزا دا حملہ ہویا اے۔

٢) لٰہذا ایہ تجویز پیش کیتی گئی کہ جدوں توں ایوب خان بیمار ہوئے سن، آرمی دے کمانڈر انچیف جنرل محمد آغا یحیٰی خان نوں عارضی طور اُتے ایوان صدر دا کنٹرول دے دتا جائے۔ سیکرٹریاں تے وزیراں توں صدر دی ملاقات بند ہو گئی صدر دا مشیر جوان دے بوہت قریب ہُندا سی ہن اوہ وی انہاں توں نہاں مل سکدا سی اس توں پہلے زیادہ تر فیصلے مشیر دے ذریعے ای منظر عام اُتے آندے سن۔ مسئلہ ایہ سی صحت یاب ہونے دے بعد وی صدر دی حیثیت کم ہو کر اک ناں دے سربراہ دی رہ گئی سی کیونجے شروع وچ تو جسمانی طور اُتے کوئی کم کرنے دے لائق نہاں سن انہاں دی ایہ حیثیت اس وقت تک جاری رہی جدوں تک کہ25 مارچ 1969کو یحیٰی خان نے مارشل لا دا اعلان کرکے حکومت سنبھال لی تے خود مارشل لا ایڈمنسٹریٹر تے بعد وچ صدر ہونے دا اعلان کر دتا۔

٣) وڈی عجیب صورت حال پیدا ہو گئی سی۔ ایسا سیاسی جوش و خروش پیدا ہو گیا جو بعد وچ ایوب خان دے حکومت چھڈنے اُتے ختم ہویا۔ سیاست دے اک طالب علم دے لئی بعد وچ جو بے چینی پیداہوئی اس دا اندازہ لانا مشکل نہاں سی۔ ایہ بات وی درست اے کہ ایوب خان دی بیماری نے اک سیاسی تحریک نوں جنم دتا جو بہرحال شروع ہونی سی۔ اس تحریک دے شروع ہونے وچ دوسرے عوامل وی کارفرما سن دیکھنے وچ تو ملک وچ اک آئینی حکومت بر سر اقتدار سی تے معمول دا کاربارِ حکومت چلا رہی سی۔ اگر صدر بیماری دی وجہ توں اپنے فرائض انجام دینے دے لائق نہ رہے تو آئین وچ دتا گیا اے کہ اسپیکر عارضی طور اُتے صدر دا عہدہ سنبھال لے گا لیکن اگر صدر ذہنی جاں جسمانی کمزوری دی وجہ توں معذور ہو گیا اے تو اسے اسمبلی وچ اک قرارداد منظور کرکے ہٹایا جاسکتاہے۔ ( لیکن ایہ اک طویل طریقہ کار سی جس وچ میڈیکل معائنہ وی شامل سی) اس قرارداد دے منظور ہونے دے بعد اسپیکر عارضی طور اُتے کچھ آئینی اقدامات اٹھائے گا تے بعد وچ اس عہدے پرمستقلاَ َ فائز ہو جائے گا۔ لیکن 1962ء دے آئین دی دفعات تے اسی دی دوسری دفعات وچ ذہنی جسمانی معذوری دا ایہ مطلب نہاں ہو سکتا کہ جدوں وی صدر بیمار ہو جائے تے اوہ اتنا بیمار ہو جائے کہ صاحبِ فراش ہو جائے تو اپنا عہدہ چھڈنا ہوگا نہ ای اس دا ایہ مطلب اے کہ تھوڑے عرصے دے لئی وی جداں اک دو دن دے لئی صدر بے ہوش ہو جائے (جیسا کہ دسیا گیا سی کہ ایوب خان ہو گئے سن) وی اس طرح دے اقدامات دی ضرورت اے۔ لیکن اس دا مطلب ایہ اے کہ اگر صدر کسے ایسی بیماری وچ مبتلا ہو جو سنگین اے تے اس دے فرائض دی ادائیگی وچ رکاوٹ ڈالتی اے کافی عرصے تک اسے نااہل رکھتی اے جاں اتنے عرصے تک اسے معذور رکھتی اے جس دا اندازہ نہاں کیتا جاسکتا تد آئین دے مطابق ضروری اقدامات کیتے جائے گا ۔

٤) کسے صورت وچ وی چاہے صدر تھوڑے عرصے دے لئی بیمار ہویا ہو جتھے آئین ول رجوع ہونے دی ضرورت ہو جاں طویل عرصے دے لئی اپنے فرائض انجام دینے توں معذور ہو گیا ہو جس وچ آئین دے مطابق عمل کرنا ضروری اے۔ یحیٰی خان دا اعوان صدر دا کنٹرول سنبھالنا تے ملک دی حکومت چلانا آئین دی خلاف ورزی اے۔ اگر جنرل یحیٰی خان نے ایسا کیتا اے جس دا انہاں اُتے الزام لایا جاندا اے تو اوہ سنگین خلاف ورزی دے مجرم نیں ۔ ایسے حالات وچ ملک سنبھالنے وچ انہاں دی نیک نیتی اُتے شک کیتا جاسکتا اے۔ اس الزم دے بارے وچ ثبوت دا معائنہ ضروری اے۔ اس سلسلے وچ جس گواہ نے سب توں زیادہ مستحکم شہادت دی اوہ الطاف گوہر نیں جو اس وقت اطلاعات دے سیکرٹری سن۔ الطاف گوہر وڈے تجربہ کار سول سرونٹ نیں تے ہمارے خیال وچ اوہ وڈے لائق وی نیں شاید انہاں خوبیاں دی وجہ توں فیلڈ مارشل انہاں اُتے بوہت بھروسا کردے سن ہمارے کول کئی لوگاں دی شہاددیاں نیں جن توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اک مخصوص حیثیت رکھدے سن تے انہاں اُتے صدر نوں اعتماد سی۔ جنرل یحیٰی نے اپنی گواہی وچ کہیا فیلڈ مارشل ایوب خان دی نظر وچ الطاف گوہر کوئی غلطی نہاں کرسکتے لہٰذا الطاف گوہر جیسی حیثیت دے شخص ول توں اس الزام اُتے غور کیتے جانے دی ضرورت اے۔ ٥) الطاف گوہر دے مطابق اوہ ڈھاکہ وچ سن تے صدر توں انہاں دی گزشتہ ملاقات 28 جنوری 1968ء نوں ہوئی سی اس وقت اوہ تندرست سن۔ الطاف گوہر نوں ڈھاکہ وچ دسیا گیا کہ صدر دا پہلی تریخ نوں ہونے والا خطاب گلے دی تکلیف دی دی وجہ توں ملتوی کر دتا گیا اے۔ ایہ خطاب ہر مہینے پہلی تریخ نوں ہُندا سی لہٰذا اوہ اپنے پروگرام دے مطابق کم کرتے رہے تے 3 جاں 4 فروری نوں ڈھاکہ توں واپس آ گئے۔ روالپنڈی پہنچ کر صدر دے پبلک ریلشنز آفیسر نے جو وزارت اطلاعات دے ملازم سن دسیا کہ صدر بوہت بیمار نیں لہٰذا انہاں دا پہلا رد عمل ایہ سی کہ اوہ دوڑ کر ایوان صدر جائاں مگر اوہ ایسا نہاں کرسکے کیونجے انہاں دی بیٹی زخمی ہو گئی سی اوراسے ڈاکٹر دے کول لے جانے دی ضرورت سی۔ دوسرے دن جدوں اوہ ایوان صدر پہنچے تو صدر دروازہ بند سی تے گارڈ نے انہاں توں کہیا کہ کسے شخص نوں وی اندر جانے دی اجازت نہاں اے۔ الطاف گوہر نے اپنے وزیر خواجہ شہاب الدین توں بات دی تے اس دے ذریعے صدر دے مشیر فدا حسین توں بات دی۔

٦) ایہ سمجھنے دے لئی فدا حسین توں بات کرنے دی کیتا اہمیت سی ایہ ضروری اے کہ فدا حسین دے مربے دی تفصیل بنائی جائے اوہ جون1966 توں صدر دے پرنسل سیکرٹری سن لیکن جس زمانے دا ایہ ذکر ہو رہیا اے اس پہلے صدر انہاں اُتے اس قدر بھروسا کردے سن کہ اوہ انہاں کابینہ دا درجہ دینا چاہدے سن۔ فدا حسین کہتے نیں کہ کسے موقع اُتے وی اوہ سیاسی مشیر نہاں رہے بلکہ اوہ اک طرح دے پرسنل اسسٹنٹ سن جس وچ پرسنل اُتے زیادہ زور سی لیکن کابینہ سطح اُتے انہاں دی ترقی کامطلب سی کہ فدا حسین نوں سیاست دے دائرے وچ لایا جائے لیکن اس بات دی خواہش نہ تو صدر نوں سی تے نہ ای ایسا فداحسین چاہدے سن اس وجہ توں انہاں اک مشیر دا مرتبہ دتا گیا سی۔ اس لئی الطاف گوہر دا فدا حسین نوں ٹیلیفون کرنا جاں اپنے وزیر توں رابطہ کرنا کسے ایسی شخص توں رابطہ کرنے دی کوشش سی جو صدر دے قریب ہو تے ایہ معلوم ہو سکے کہ ایوانِ صدر ممنوعہ علاقہ کیاں ہو گیا اے۔

مسٹر فدا حسین تے اس وقت دے وزیر داخلہ و دفاع ایڈمرل اے آر خان توں رابطہ کرنے دے بعد مسٹر الطاف گوہر اس نتیجے اُتے پہنچے کہ صدر ایوب دی صحت تے حالت دے بارے وچ صحیح معلومات کسے نوں وی حاصل نہاں نیں ۔ اوہ چاہدے سن کہ لوگاں نوں صدر ایوب دی حالت دے بارے وچ دسیا جانا بوہت ضروری اے۔ تے ایہ کہ اس سلسلے وچ وقتاَ َ فوقتاَ َ ہیلتھ بلیٹن وی جاری کیتے جانے چاہاں انہاں دے اس اصرار اُتے انہاں فوری طور اُتے ایوان صدر لے جایا گیا جتھے ایوب خان دے ذاتی معالج نے انہاں ریڈیو اُتے نشر کیتے جانے دی غرض توں اک ہیلتھ بلیٹن دتا جس دے مطابق صدر ایوب نوں نزلے تے بخار دی شکایت سی پر چند دناں دے بعد صدر ایوب نے خود مسٹر الطاف گوہر نوں طلب کیتا جنہاں نے دیکھیا کہ صدر ایوب بستر اُتے لیٹے ہوئے نیں تے اورنج جوس دا اک گلاس انہاں دے ہتھ وچ اے۔ ایہ منظر دیکھ کر انہاں خاص اطمینان ہو گیا پر الطاف گوہر دا کہنا اے کہ صدر ایوب دے ذاتی معالج تے انہاں دے افراد خانہ توں دی جانے والی گفتگو دے نتیجے وچ جو حقیقت انہاں دے علم وچ آئی اوہ ایہ سی کہ انہاں دناں جس واحد شخص کاصدر ایوب توں برابر رابطہ سی اوہ کمانڈر انچیف سن! صدر ایوب تے الطاف گوہر دی ملاقات پنج توں دس فروری دے درمیان وچ ہوئی سی۔ کچھ دناں بعد آدھی رات دا وقت سی صدر دے ذاتی معالج نے الطاف گوہر نوں ٹیلی فون اُتے دسیا کہ انہاں نے صدر ایوب تے گورنر مغربی پاکستان دے درمیان وچ جس ملاقات دا اہتمام کیتا اے اسے منسوخ کر دتا جائے کیونجے طبیعت خاصی ناساز اے جس توں الطاف گوہر نے ایہ تاثر لیا کہ انہاں دی طبیعت دوبارہ بگڑ رہی اے۔ اس دے بعد انہاں دی حالت مزید خراب ہوتی چلی گئی تے ایسا لگدا سی کہ اس دی بحالی وچ خاص طویل عرصہ درکار ہوگا چنانچہ الطاف گوہر نے مسٹر فدا حسین نوں اک خط لکھیا جس دے مطابق لوگ اعتراضات کرتے ہوئے ایہ مطالبہ کر رہے سن کہ آئینی دفعات دا نفاذ کرتے ہوئے قومی اسمبلی دے اسپیکر نوں قائم مقام صدر کر دتا جائے پر اس خط دا کوئی جواب موصول نہاں ہویا۔ الطاف گوہر نے دسیا کہ اس وقت نہ صرف ایہ کہ صدر ای توں کوئی رابطہ قائم نہاں کیتا جاسکدا سی بلکہ فدا حسین توں وی تمام رابطے منقطع ہو چکے سن۔ آخر کار وزیر اطلاعات ایڈوائزر توں رابطہ کرنے وچ کامیاب ہو گئے تے تجویز پیش دی کہ ملک نوں درپیش سنگین صورت حال دے پیش نظر کابینہ دا اجلاس بلایا جائے تے اس اُتے تبادلہ خیال کیتا جائے چنانچہ کابینہ کااجلاس بلایا گیا جس دی صدارت خواجہ شہاب الدین نے دی پر اجلاس کسے حقیقی کارروائی دے بغیر ختم ہو گیا تے سب نوں دسیا گیا کہ صدر ہن چنگی حالت وچ نیں ۔ خواجہ شہاب الدین نے تجویز پیش دی کہ کابینہ دا اجلاس معمول دے مطابق ہر بدھ نوں ہونا چاہیے مگر کسے نے وی اسے ضروری نہاں سمجھیا۔ مسٹرالطاف گوہر دا کہنا اے کہ انہاں دا ایہ تاثر سی کہ کوئی پراسرار بات پس پردہ و رہی اے جس دا نہاں ذاتی طور اُتے علم نہاں سی پر انہاں نے ایہ نتیجہ پہلے بیان کیتی گئی باتاں تے اس حقیقت توں اخذ کیتا کہ انہاں سنجیدہ امور اُتے پریس نوٹ جاری کرنے دی براہ راسٹ ذمہ دار وزارتاں نوں جن وچ انہاں دی سربراہی وچ کم کرنے والی وزارت تے وزارت دفاع شامل سی بالکل مطلع نہاں کیتا جا رہیا سی اسی نوعیت دے امور دی بنا اُتے انہاں نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ کمانڈر انچیف نے ایوان صدر دا کنٹرول موثر طور اُتے سنبھال لیا اے انہاں دا کہنا اے کہ مسٹر فدا حسین دے علاوہ جس واحد شخص نوں صدر تک رسائی سی اوہ کمانڈر انچیف سن۔ واضح لفظاں وچ مسٹر الطاف گوہر اس بات نوں اس طرح بیان کرتے نیں کہ صدر دے بیمار ہونے دے وقت 28 جنوری 1968 توں 25 مارچ1969ء نوں ایوب خان دے زوال دے وقت یحیٰی خان صدر پرحاوی رہے ایون صدر دا حقیقی کنٹرول انہاں دے کول رہیا تے حقیقی طور اُتے ملک نوں چلاندے رہے۔ مسٹر الطاف گوہر نے اساں توں کہیا کہ اس بات اُتے یقین کرنے دی وجہ صرف ایہ نہاں کہ نہ صرف اس مختصر وقت وچ جدوں صدر خود کوئی حکم دینے دے قابل نہاں سن انہاں دا ( جنرل یحٰیی خان دا) حقیقی کنٹرول رہیا بلکہ خاصی حد تک صحت یاب ہونے دے بعد صدر محض کٹھ پتلی رہے تے انہاں دے اقدامات یحٰیی خان دی ہدایت دا نتیجہ ہُندے سن۔ اس انتہائی صورت حال دے بارے وچ مسٹر الطاف گوہر دے بیان نوں ایسے دوسرے گواہاں دے بیانات توں تقویت نہاں ملتی جنہاں مسٹر الطاف گوہر ای وانگصدر دی حالت تے ایوان صدر وچ رونما ہونے والے واقعات دے بارے وچ اندازہ کرنے دے مواقع حاصل سن۔ اس بات نوں وی ذہن وچ رکھنا چاہیے کہ خود اپنے بیان دے مطابق مسٹر الطاف گوہر اس وقت مغربی پاکستان وچ نہاں سن جدوں صدر بیمار پئے تے اوہ تن جاں چار فروری نوں روالپنڈی واپس آئے اوہ اس بات دے براہ راست گواہ نہاں نیں کہ ایوب خان دی علالت دے پہلے ہفتے وچ کیتا ہویا۔

مسٹر فدا حسین نے دسیا کہ صدر اک بوہت مختصر وقت دے لئی بات کرنے دے قابل نہاں سن تے خود انہاں ( فدا حسین نوں ) صدر دی علالت دے تیسرے روز یعنی غالباَ َ 2 فروری نوں صدر توں ملنے دی اجازت دتی گئی سی گھٹ توں گھٹ اس وقت توں صدر دل دے شدید دورے توں کمزوری دے باوجود اتنا حواس رکھدے سن کہ انہاں توں کیتا کہیا جا رہیا اے تے کیتا جواب دے رہے نیں پر ایہ بات مسجھ وچ آندی اے کہ اس دے باوجود صدر دے سامنے ایسی چیزاں پیش کرنا ضروری نہاں سمجھیا گیا جنہاں دی اہمیت تے ضرورت دے مطابق صدر دی مداخلت ضروری نہاں سی۔ اس طرح سرکاری طور اُتے طے شدہ نظام دی بجائے بظاہر اک ایسا نظام خود بخود بن گیا جس وچ صدر توں متعلق تمام کمیونی کیشن چاہے اوہ سیکرٹری ول توں ہوں جاں وزیر ول توں جاں کابینہ دی سفارشات دی صورت وچ ہوں ایڈوائزر نوں بھیجی جاندی سی جو بعد وچ صدر توں احکامات حاصل کردے سن اپنی نوعیت دے اعتبار توں ایہ کوئی نواں بات نہاں سی ایہ صدر توں رابطے دا مسلمہ طریق کار اے ساناں اس وچ کوئی آئینی بے قاعدگی نظر نہاں آندی بیماری توں پہلے وزیراں دی براہ راست صدر تک رسائی سی جو خود کابینہ دے اجلاس دی صدارت کردے سن ہن ایہ معمول بن گیا کہ ایڈوائزر صدر دے احکامات حاصل کرو تے اک نوٹ لکھاں کہ اس معاملے وچ صدر دا کیتا فیصلہ اے۔ بعض معاملات وچ قانونی ضرورت دے تحت صدر نوں فائل دے اُتے دستخط جاں Initial کرنے پردے سن۔ مثال دے طور اُتے کسے آرڈیننس دے نفاذ دے لئی صدر دے دستخط ضروری سن۔ مسٹر فدا حسین نے خود صدر دی علالت دے بعد انہاں 2 فروری نوں جاں اس دے قریب دیکھنے دا دعویٰ کیتا اے تے انہاں نے جو خاکہ کھچیا اے اوہ بلاشبہ اک بیمار کمزور تے صاحب فراش شخص دا اے پر اوہ شخص پوری طرح چوکس سی

اک تے گواہ جو صدر دے قریب سن تے جن توں اساں نے جرح دی اوہ اس وقت دے وزیر قنون ایس ایم ظفر سن۔ انہاں نے وی دوسراں وانگصدر دی علالت دے بارے وچ سُنواں انہاں 3 جنوری 1968 نوں صدر توں ملاقات دے لئی بلایا گیا اس روز مسٹر ایس ایم ظفر نے صدر دی حالت وچ کوئی غیر معمولی بات نہاں دیکھی اس حقیقت نوں بہرحال پیش نظر رکھنا ہوگا کہ صدر نوں دل دا شدید دورہ پڑ چکا سی مسٹر ظفر نے صدر دی ناک اُتے نشانات دیکھے جن توں ظاہر ہُندا کہ انہاں آکسیجن دتی گئی سی پر صدر ہشاش نظر آ رہے سن تے گلاس توں نارنگی دے جوس دی چسکیاں لے رہے سن۔

اساں نے متعدد لوگاں توں وی جرح دی جواس وقت حکومت دے سیکرٹری سن۔ مثال دے طور اُتے مسٹر غیاث الدین، مسٹر روداد خان، مسٹر ریاض الدین تے مسٹر ایم ایچ صوفی۔ انہاں وچوں کسے نے وی ایسی تصویر کشی نہاں دی جیسی مسٹر الطاف گوہر نے دی۔ الطاف گوہر خود ای اپنے سابقہ بیان دی تردید کرتے نیں جدوں اپنے بیان دے آخر وچ اوہ کہتے نیں کہ صحت یاب ہونے دے بعد صدر ایوب میڈیکل چیک تساں دی غرض توں انگلینڈ گئے سن جتھے توں واپسی دے بعد انہاں دی حالت قدرے بہتر ہو چکی سن تے اوہ اپنے روزمرہ معمولات ول لوٹ آئے سن پر ہن بقول الطاف گوہر دے انہاں دے روئیے تے سوچ وچ غیر معمولی تبدیلی رونما ہو چکی سی ہن اوہ سختی دے نال بات اُتے اڑنے رہنے اُتے اصرار نہاں کردے سن تے دوسرے فریق دی معقول بات سننے دے بعد اپنے نقطہ نظر وچ تبدیلی پیدا کر لیدے سن لیکن ہن انہاں وچ فوری تے مضبوط فیصلے کرنے دی صلاحیت تقریباَ َ مفقود ہوچکی سی جو کدی انہاں دا طرہءامتیاز سمجھی جاندی سی اس دے باوجود الطاف گوہر نے زور دیتے ہوئے کہیا کہ اس بات دا کوئی سوال پیدا نہاں ہُندا کہ اوہ از خود اپنے عہدے توں الگ ہُندے جاں کوئی انہاں دے احکام دی تعمیل توں نکار کردیندا! اصل سبب اوروجہ اس دی ایہ سی کہ اوہ کمزور تے فیصلہ کرنے دی صلاحیت توں محروم ہوچکے سن۔ اساں نے یحیٰی خان توں وی صدر ایوب دی علالت دے فوری بعد انہاں دے کردار تے روئیے دے بارے وچ پچھیا سی جنہاں نے دسیا کہ اس دی بابت انہاں صدر ایوب دی صاحبزادی نسیم اورنگزیب نے ٹیلی فون اُتے اطلاع دی سی۔ اوہ انہاں انکل کہہ کر مخاطب کرتی تھاں تے اس وقت انہاں دے لہجے توں کافی پریشانی عیاں سی ایہ اطلاع ملنے دے بعد یحیٰی خان بقول انہاں دے، فوراَ َ ایوان صدر پہنچے تے انہاں دے افراد خانہ توں مل کر اپنی تشویش دا اظہار کرتے ہوئے انہاں تسلی دینے دی کوشش دی۔ انہاں نے دسیا کہ انہاں دناں اوہ اکثر اوقات ایوان صدر جایا کردے سن تے انہاں دا مطلب ایہ ہویا کہ انہاں نے صدر ایوب دے ذاتی معالج توں وی یقیناَ َ گفتگو دی ہوگی پر صرف اک واقعے توں اساں جنرل یحیٰی خان دی بدنیندی اُتے مبنی انہاں عزائم دے بارے وچ قطعاَ َ کوئی نتیجہ اخذ نہاں کرسکتے جس دی جانب الطاف گوہر نے اشارہ کیتا! جنرل یحٰیی خان پاکستان آرمی دے اک انتہائی سینئر افسر سن تے صدر ایوب دے جانشین ہونے دے ناتے انہاں توں بے حد قریب وی سن۔ پاکستانی افواج دے کمانڈر انچیف ہونے دی حیثیت توں فیلڈ مارشل صدر ایوب خان، یحیٰی خان اُتے غیر معمولی اعتماد تے بھروسا کردے سن جو صدر ایوب دی کمانڈر انچیف دے عہدے اُتے تقرری دے وقت اک بریگیڈئیر سن چنانچہ پاک افواج دے متعدد اسکیماں تے منصوباں دی تیاری تے انہاں دے عملی نفاذ دے سلسلے وچ انہاں صدر ایوب دا بھر پور اعتماد حاصل سی۔ پاک فوج دے اک دیرینہ رفیق کار ہونے دے سبب ایہ بات واضح اے کہ انہاں دی صدر ایوب توں گھریلو تعلقات قائم سن لہذا بیگم نسیم اورنگزیب دی جانب توں انہاں ٹیلی فون کرنے دے واقعے توں قطعاَ َ کوئی غلط بیانی جاں مبالغہ آرائی نظر نہاں آندی جس نوں سننے دے فوراَ َ بعد اوہ ایوان صدر پہنچ گئے تے اس واقعے دے بعد اکثر و بیشتر اوتھے جاندے رہے۔ ایہ بات وی قابل فہم اے کہ انہاں نے صدر ایوب دے ذاتی معالج کرنل محی الدین توں وی اس بابت گفتگو دی ہوگی پر اس مفروضے وچ ساناں قطعاَ َ کوئی صداقت نظر نہاں آندی کہ چونکہ انہاں دے معالج دا تعلق پاکستانی آرمی توں سی اس لئی انہاں اک سوچے سمجھے منصوبے دے تحت صدر ایوب دی طبی دیکھ بھال اُتے مامور کیتا گیا سی تاکہ کمانڈر انچیف دی خواہش دے عین مطابق صدر پاکستان اُتے مضبوط گرفت رکھی جاسکے۔ کرنل محی الدین گزشتہ چھ برساں توں صدر ایوب دے ذاتی معالج چلے آ رہے سن تے انہاں دی اس حیثیت دی تقرری توں پہلے وی صدر پاکستان دے ذاتی معالج دا تقرر ہمیشہ آرمی ای توں ہُندا چلا آ رہیا سی چنانچہ ہماری رائے وچ اس بات دا قطعاَ َ کوئی جواز موجود نہاں اے کہ محض فرضی تے بے بنیاد واقعات و حقائق دی بنا اُتے یحیٰی خان توں اس قسم دے الزامات منسوب کردیے جائاں کہ فیلڈ مارشل صدر ایوب خان دی علالت دے بعد اقتدار دی باگ دوڑ انہاں نے خود سنبھال لی سی۔ صدر دی صحت یاب ہونے توں پیشتر اک سازش ک پتا چلا اس سازش دا مقصد مشرقی پاکستان نوں علاحدہ کرنا سی تے اسے اس وقت توں اگرتلا سازش کیس کہیا جاندا اے ایہ ناں اگرتلا قصبے توں لیا گیا جو بھارت وچ سرحد دے قریب واقع اے انکوائری دے دوران معلوم ہویا کہ سازش کرنے والاں وچ کچھ سویلین سن تے کچھ فوجی۔ سوال ایہ پیدا ہویا کہ ایہ مقدمہ کورٹ مارشل وچ چلایا جائے جاں دوسری عدالت وچ کیونجے جو لوگ اس ادارے توں منسلک سن انہاں اُتے دوسرا ادارہ مقدمہ نہاں چلا سکدا سی اس بات دا فیصلہ ہونے تک ملزمان نوں زیر حراست رکھیا گیا لیکن انہاں زیر حراست لوگاں دی فہرست وچ اک ناں شامل نہاں سی جو بعد وچ نہایت شدومد توں لیا گیا۔ ناں شیخ مجیب الرحمٰن دا سی انہاں دا ناں شامل نہ ہونے دی اک توضیح ایہ دی جاندی اے کہ اس وقت ایسا کوئی ثبوت موجود نہاں سی جس دی بنیاد اُتے انہاں دا ناں شامل کیتا جاسکے بلکہ زیادہ صحیح طور اُتے ایہ کہیا جاسکتا اے کہ اس وقت تک دستیاب ثبوت وچ مجیب الرحمٰن دا ناں اک کوڈ نیم توں شامل سی مگر اس وقت ایہ معلوم نہاں ہو سکا کہ ایہ کوڈ نیم مجیب الرحمٰن دا اے لٰہذا اک دوسرا نوٹیفکیشن جاری ہویا جس وچ مجیب الرحمٰن دا ناں شامل کیتا گیا سی۔ اک تے توضیح ایہ وی دی جاندی اے کہ شیخ مجبی الرحمٰن اس وقت زیر حراست سن جدوں پہلا نوٹیفکیشن جاری ہویا جس دا مقصد انہاں لوگاں نوں صرف نظر بند رکھنا سی اس لئی دوسرا آرڈر جاری کرنا غیر ضروری سی۔ خیال سی کہ جدوں اس بات دا فیصلہ ہو جائے گا تو مقدمہ کس شکل وچ چلایا جائے تو ملزمان دی فہرست وچ انہاں دا ناں وی شامل کر لیا جائے گا۔ اس وقت دے وزیر قنون ایس ایم ظفر کہتے نیں کہ انہاں اس معاملے دے بارے وچ اس وقت تک کچھ معلوم نہاں سی جدوں تک انہاں نے نوٹیفکیشن نہاں پڑھیا سی تے اس وقت اس معاملے وچ سامنے آئے جدوں ایہ سوال اٹھا کہ مقدمہ کس فورم اُتے چلایا جائے انہاں دے کہنے دے مطابق کمانڈر انہاں چیف اس بارے وچ بوہت فکر مند سن کہ اوہ مسلح افواج دے افراد اُتے فوجی عدالت دے علاوہ تے کہاں مقدمہ چلانے دی اجازت نہاں دیں گے ایہ سوال وی پچھیا جا سکتا اے کہ فوج توں تعلق رکھنے والے ملزمان علاحدہ علاحدہ فورسز توں تعلق رکھدے سن مگر انہاں سب دے خلاف وی اک ای کورٹ مارشل مقدمہ چلایا جانا سی بہرحال انتخاب ایہ ہویا کہ دو مختلف عدالتاں وچ مقدمہ چلایا جائے اک کورٹ مارشل وچ تے دوسرا سویلین ٹریبونل وچ ایہ خطرہ ظاہر سی کہ انہاں دونے دے فیصلاں وچ فرق ہو سکدا سی۔ ساناں دسیا گیا کہ اس سلسلے وچ ایہ ضروری ہو گیا کہ کمانڈر انچیف توں بار بار ملاقاتاں دی جائاں۔ جی ایچ کیو ملاقاتاں دا سلسلہ جاری رہیا جس وچ وزیر قنون، دفاع دے سیکرٹری تے صدر دے مشیر موجود ہویا کردے سن تمام متعلقہ افراد نے تسلیم کیتا اے کہ ایسا ای ہویا کردا سی اساں تسلیم کرتے نیں کہ کمانڈر انچیف دے نال انہاں کانفرنساں دا صرف ایہ مقصد ہونے دے بارے وچ ساناں شک محسوس ہُندا اے۔ جنرل یحٰیی خان دے مطابق جدوں مقدمہ شروع ہو گیا سی تد ای انہاں توں مشورے کیتے جادے سن اس دی وجہ اوہ ایہ بتاندے نیں کہ انہاں وچ فوجی قانون دے اہم نکات ملوث سن تے اس لئی انہاں توں مشورہ کیتا جانا ضروری سی اگر فرض کر لیا جائے کہ ایسے نکات زیر غور سن تو وی ایہ نہاں کہیا جاسکتا کہ کمانڈر انہاں چیف ای فوجی قوانین دا سب توں وڈا ماہر سی۔ ہمارے خیال وچ فوج دا متعلقہ شعبہ عینی جج ایڈووکیٹ جنرل دا شعبہ زیادہ مناسب سی۔ آخر وچ منظور قادر دی مدد دے لئی جو سرکاری وکیل سن گروپ کیپٹن اسلم نوں مقرر کیتا گیا۔ ائیر فورس وچ شامل ہونے توں پہلے اوہ کافی عرصے تک وکالت کرچکے سن ایتھے وی اوہ جج اے رحمٰن جو سپریم کورٹ دے ریٹائر جج سن تے مشرقی پاکستان دے ہائی کورٹ دے حاضر سروس ججز، جسٹس ایم آر خان تے جسٹس مقسوم الحکیم شامل سن ٹریبونل نے اس کیس دی سماعت ڈھاکہ وچ شروع دی۔

١٧) ایہ ضروری اے کہ شیخ مجیب دے پس منظر اُتے اک نظر ڈالی جائے تقسیم توں پہلے مجیب الرحمٰن طالب علم رہنما سن۔ تے اس نے پاکستان دے لئی مسلم لیگ دی تحریک وچ حصہ لیا۔ بعد وچ اوہ عوامی لیگ وچ ایچ ایس سہروردی دے لیفٹنینیٹ رہے۔ اس جماعت نے کئی ناں بدلے شروع وچ ایہ عوامی لیگ سی۔ ایہ بات وی اہم اے کہ 1966ء وچ لاہور وچ اک کنونشن ہویا سی جس وچ فیلڈ مارشل ایوب خان دے خلاف آواز اٹھائی گئی سی اس کنونش دے کنوینر نوابزادہ نصراللہ خان سن کنونشن وچ مجیب الرحمٰن وی شریک سن تے پہلی بار ایتھے ای مشہور چھ نکات پیش کیتے گئے مختلف ذرائع توں ایہ دسیا گیا اے چھ نکات دے خالق مجیب الرحمٰن نہاں سن بلکہ ایہ مغربی پاکستان دے کسے سول سرونٹ نے بنائے سن۔ الطاف گوہر دا ناں وی لیا جاندا اے اس معاملے دی تفصیل وچ جانا ضروری نہاں اے اتنا کافی اے کہ مشرقی پاکستان دے کچھ سول ملازمین نے اس خیال توں متفق ہُندے ہوئے مشرقی پاکستان نوں اگر آزادی نہ ملے تو زیادہ توں زیادہ خود اختیاری حاصل ہو اس نظرئیے وچ حصہ لیا ہوگا۔ اس ڈرافٹ دے الفاظ ہمارے خیال وچ عوامی لیگ دے رہنما جاں شیخ مجیب الرحٰمن توں تعلق رکھنے والے دوسرے لوگ جو زبان دے معاملے وچ کورے سن بغیر کسے مغربی پاکستان دی مدد دے نہاں تحریر کر سکدے سن۔ اہم بات ایہ اے کہ ایہ تصور 1966ء دے کنونشن توں پہلے شروع ہویا سی۔ کنونشن توں پہلے چھ نکات دی اک کاپی نورالامین نوں بھیجی گئی سی جو پاکستان ڈیموکریٹک پارٹی دے رہنما سن۔( رپورٹ لکھتے وقت پاکستان دے نائب صدر سن) انہاں نے پارٹی دے اک تے رکن محمود علی نوں ایہ ڈرافت دکھایا تے دونے نے س بات اُتے اتفاق کیتا کہ اس وچ علیحدگی دے بیج بوئے گئے نیں جس دی حمایت نہاں کرسکتے۔ محمود علی تے نورالامین ایہ سمجھ رہے سن کہ ایہ کاپی انہاں ای ملی اے لیکن اس وقت انہاں تعجب ہویا جدوں کنونشن وچ شیخ مجیب الرحمٰن نے چھ نکات دی کاپی کڈ کر دکھائی۔ سب نوں حیرت ہوئی مگر زبان اوہی سی جو نورالامین دی کاپی دی سی جو انہاں ڈھاکہ بھیجی گئی سی۔

١٨) ایتھے اُتے ایہ بات مفید ہوگی کہ اس وقت تحریر کیتے گئے چھ نکات نوں ایتھے دہرایا جائے

پوائنٹ نمبر ١ قرارداد لاہور دے مطابق آئین نوں حیقی معناں وچ اک فیڈریشن دی ضمانت دیتے ہوئے بالغ رائے دہی دی بنیاد اُتے مقننہ دی بالادستی تے پارلیمانی طرز حکومت اُتے مبنی ہونا چاہیے۔

پوائنٹ نمبر ٢

وفاقی حکومت صرف دو محکمے یعنی دفاع تے امور خارجہ اپنے کول رکھے گی، جدوں کہ ہور محکمے وفاق دی تشکیل کرنے والی وحدتاں وچ تقسیم کردیے جائے گا۔

پوائنٹ نمبر ٣

الف) ملک دے دونے بازوؤں وچ دو علاحدہ مگر باہمی طور اُتے تبدیلی ہو جانے والی کرنسی متعارف کرائی جائے جاں

ب) پورے ملک دے لئی اک ای کرنسی رائج دی جائے پر اس دے لئی موثر آئینی دفعات دی تشکیل ضروری اے تاکہ مشرقی پاکستان توں مغربی پاکستان نوں رقومات دی ترسیل روکی جاسکے۔ مشرقی پاکستان دے لئی علاحدہ بینکنگ ریزورز قائم تے الگ مالیاندی پالیسی اختیار دی جائے۔

پوائنٹ ٤ محاصل تے ٹیکساں دی وصولی دے اختیار نوں وفاق دی وحدتاں دے کول رکھیا جائے۔ مرکز دے کول ایسا کوئی اختیار نہاں ہونا چاہیے پر فیڈریشن وفاقی وحدتاں دے ٹیکساں وچ حصے دار ہوگی تاکہ اوہ اپنی ضروریات پوری کرسکے۔ ایسے وفاقی فنڈز پورے ملک توں جمع ہونے والے ٹیکساں دے طے شدہ فیصدی تناسب اُتے مشتمل ہوں گے۔

پوائنٹ نمبر ٥

(الف) دونے بازوؤں وچ زرمبادلہ دی آمدنی دے لئی دو علاحدہ اکاؤنٹس ہونے چاہاں تے

ب) مشرقی پاکستان دی آمدنی نوں مشرقی پاکستان تے مغربی پاکستان دی آمدنی نوں مغربی پاکستان دے کنٹرول وچ ہونا چاہیے۔

ج) مرکز دی زرمبادلہ دی ضروریات، دونے بازوؤں نوں مساوی طور اُتے جاں کسے طے شدہ تناسب دے مطابق پوری کرنا ہوں گی

د) ملکی مصنوعات دی دونے بازوؤں دے درمیان وچ آزادانہ نقل و حمل اُتے کوئی ڈیوندی عائد نہاں دی جائے گی۔

ہ) آئین دی رو توں وفاقی وحدتاں نوں ایہ اختیارات حاصل ہوں گے کہ غیر ملکاں وچ تجارتی مشن دے قیام دے نال تجارتی معاہدے نیز تجارتی تعلقات قائم کر سکاں۔

پوائنٹ ٦

مشرقی پاکستان دے لئی ملیشیا جاں ملٹری فورس دا قیام، اس سوال اُتے کنونشن تقسیم ہو گیا۔

١٩) جو تحریک ایوب دورحکومت تے انہاں دے بنائے ہوئے دستور دے خلاف اعلان تاشقند دے بعد شروع ہوئی سی اس نے صدر دی علالت دے وقت مقبولیت حاصل نہاں دی سی۔

٢٠) ہن تحریک کسے اک جماعت دی تحریک نہاں سی تے نہ ای اس کاکوئی متفقہ رہنما سی تے نہ ای کوئی ایسا گروپ سی جو اس تحریک دی رہنمائی کرتا تے کسے مخصوص منزل ول لے جاندا۔ ایہ درست اے کہ کچھ اہم سیاست دان اس توں منسلک سن جن وچ خاص طور اُتے ذو الفقار علی بھٹو دا ذکر کیتا جاسکتا اے جنہاں نے ستمبر 1967ء وچ اک نواں پارٹی منظم کرنا شروع کردی سی اس دا ناں پاکستان پیپلز پارٹی سی۔

طلبہ، سیاست دان، کسان تے مزدور سب ای اس تحریک وچ شامل ہو گئے تے ہڑتالاں تے جلوس روزمرہ دا معمول بن گئے۔ اس تحریک وچ کوئی اشتراک متفقہ مقصد نہاں سی بس ایوب حکومت نوں ختم کرنے دا تے اس آئین نوں ختم کرنے دا مطالبہ سی جو 1962ء وچ نافذ کیتا گیا سی۔ اس بات اُتے کوئی اتفاق نہاں سی کہ انہاں ختم کرنے دے بعد انہاں دی جگہ کون لے گا۔ اگرچہ اس بات اُتے اتفاق پایا جا رہیا سی کہ نواں نظام وفاقی پارلیمانی ہونا چاہیے۔ کیونجے گزشتہ عشرے دے صدارتی نظام دا خاکہ لوگاں دے ذہن وچ اک آمرانہ نظام دا سی لہٰذا ایہ تحریک اس نظام دی نفی وچ سی۔ اک دو جماعتاں نوں ای عوام دا اعتماد حاصل نہاں سی تے نہ ای کوئی اس طرح دا مخصوص پروگرام سی جداں آل انڈیا نیشنل کانگریس تے آل انڈیا مسلم لیگ دا تقسیم توں پہلے سی۔ ایہ دونے اپنے متضاد پروگرام رکھتی تھاں مگر اک نکتے اُتے متفق تھاں اوہ ایہ کہ برصغیر نوں مکمل آزادی حاصل ہونی چاہیے۔ اساں اس بات اُتے اس لئی زور دے رہے نیں کہ جدوں صدر ایوب خان نے آخر کار سیاسی پارٹیاں توں مذاکرات دا فیصلہ کیتا کوئی ایسا رہنما جاں کئی رہنما، اک جماعت جاں کئی جماعتاں اس دی اہل نہ تھاں کہ اوہ مطالبات اُتے مذکرات کر سکتاں تے شرطاں منظور کراتاں۔ ہمارے خیال وچ اسی وجہ توں بعد وچ بلائی گئی راؤنڈ ٹیبل کانفرنس ناکام ہو گئی اس وقت تک 12 نومبر1968ء نوں ڈیفنس آف پاکستان رولز دے تحت بھٹو نوں گرفتار کر لیا گیا سی۔ اس تحریک دے دوران وچ اوہ سب توں اہم شخصیت بن چکے سن تے ایسا معلوم ہُندا سی کہ اس تحریک دی اوہ قیادت کر رہے نیں تے واقعی اوہی قیادت کر رہے سن۔

انہاں دی گرفتاری دے بعد وی تحریک دا جاری رہنا اس بات دی اک علامت اے کہ جاں تو عوام دے جذبات انتہائی شدت اختیار کر چکے سن جاں اوہ اک طویل مدت توں دبے ہوئے سن جنہاں مسٹر بھٹو نے اپنی ولولہ انگریز قیادت دے نتیجے وچ بیدار کر دتا سی حالانکہ چند ایسے لوگ وی جو اس وقت تک سیاسی میدان وچ اتنے معروف نہاں سن کوشش کر رہے سن کہ مسٹر بھٹو دی تحریک جاری رکھی جائے۔ مشرقی صوبے وچ شیخ مجیب الرحمٰن وی اس وقت تک غیر معمولی سیاسی اہمیت حاصل کر چکے سن پر حالے انہاں اوہ بلند رتبہ تے اعلیٰ مقام حاصل نہاں ہو سکا سی جو اگے چل کر انہاں دا مقدر بننے والا سی۔ انہاں تمام حقائق دے باوجود نہ تو مسٹر بھٹؤ تے نہ ای شیخ مجیب الرحمٰن اس وقت ایسی پوزیشن وچ سن کہ صدر ایوب توں کوئی تصفیہ کر سکتے۔ باہمی طور اُتے کسے سمجھوندے اُتے پہنچتے جاں سڑکاں اُتے جاری ایجی ٹیشن نوں روکنے دی کوئی تدبیر ای اختیار کرتے جس توں اس خیال نوں تقویت حاصل ہوتی اے کہ راونڈ ٹیبل کانفرنس طلب کرنے دی بجائے گھٹ توں گھٹ صدر نوں یک طرفہ طور اُتے اوہ رعایتاں دے دینی چاہیے تھاں جن اُتے اوہ خود رضامند ہوسکدے سن تے بقیہ کم معمول دی سیاسی مشینری دے سپرد کردیندے جس وچ مختلف پروگراماں اُتے انتخابات دا انعقاد وی شامل ہُندا۔ پر خرابیء بسیار دے بعد دانائی دا مظاہری ہمیشہ بے سود ہُندا اے تے اسی لئی شاید فیلڈ مارشل نوں کلی طور اُتے اس بات دے لئی ذمہ دار قرار دینا قرین انصاف نہ ہوگا کہ عوام توں براہ راست مخاطب ہونے دی بجائے انہاں نے دوسرا راستہ منتخب کیتا۔ اگر تریخ اس توں مختلف ہوتی تد وی شاید انہاں اُتے ایہی الزام عائد کیتا جاندا کہ انہاں نے وڈی تاخیر توں اک یک طرفہ تے آمرانہ فیصلہ کیتا اے۔

٢١) اک متبادل طریقہ اس سلسلے وچ ایہ وی سی کہ اوہ وڈے صاف دل تے سچائی دے نال اس حقیقت نوں تسلیم کرتے ہوئے ایہ کہہ دیتے کہ چوں کہ عوام انہاں دی کارکردگی توں مطمئن نہاں نیں لہٰذا اوہ 1958 دی اوہ سابقہ پوزیشن بحال کر رہے نیں جو انہاں دے اقتدار وچ آنے توں بیشتر موجود سی لیکن اس دے لئی وی آئینی ذرائع توں تبدیلی لانا ضروری ہُندا یعنی( اس وقت) دی قومی اسمبلی دے ذریعے آئینی ترمیم دی شکل وچ اک نویں آئین دی تشکیل جس دے لئی 1962ء دے آئین دے تحت دوتہائی اکثریت دی ضرورت سی تے صدر دی پارٹی یعنی کنونشن مسلم لیگ نوں یقیناَ َ ایہ اکثریت حاصل سی۔ پر ایہ اک ھلا ہویا سوال اے کہ کیتا اوہ پارٹی جو سیاسی جماعتاں دے مطلوبہ نظم و ضبط توں محروم سی تے جس محور صرف صدر دی ذات تے شخصیت سی اس آئینی ترمیم دی منظوری دے سکتی سی محض اس لئی کہ اس دی تمام تر وفاداریاں ایوب خان توں وابستہ تھاں جدوں کہ اوہ خود( یعنی صدر ایوب) اپنے تہاناں اس تمام منظر توں خود ای محو کرنے دے لئی کوشاں سن۔ ایہ وی ممکن سی کہ ایسی صورت وچ پارٹی نوں باہم متحد رکھنے والا عنصر ای پارٹی نوں معدوم کرتے ہوئے 1956ء دے آئین ول مراجعت دے پروگرام نوں یکسر مسترد کر دیتا تے کسے مثبت رویے دا اظہار نہ کرتا۔ پر انہاں آئینی الجھناں تے پیچیدگیاں نوں حل کرنے دے انہاں مختلف طریقاں دی جو وی اہمیت ہو، ایہ حقیقت اپنی جگہ موجود اے کہ گفت وشنید تے مذکرات دا راستہ انہاں دشواریاں تے رکاوٹاں توں ہرگز مبرا نہاں سی جو اک سیاسی ورثے دی صورت وچ موجود تھاں۔

٢٢) چنانچہ فیلڈ مارشل نے سیاسی لیڈراں دی راؤنڈ ٹیبل کانفرنس طلب کرنے دا فیصلہ کیتا۔ اس کانفرنس وچ شرکت کرنے والے سیاسی لیڈراں دے ناماں دے انتخاب دا فیصلہ انہاں نے نواب زادہ نصراللہ خان اُتے چھڈ دتا جو پاکستان ڈیوکریٹک موومنٹ دے کنوینر سن۔ نواب زادہ نے انہاں متعدد سیاسی جماعتاں دے رہنماؤں نوں دعوت نامے جاری کر دتے جو پی ڈی ایم وچ ضم ہو چکی تھاں اس دے علاوہ انہاں نے انہاں لوگاں نوں وی اس کانفرنس وچ شرکت دی دعوت دی جو خود نوں پی ڈی ایم توں متفق قرار دیتے ہوئے ( ڈائریکٹ ایکشن کیمٹی) وچ شامل سن۔ پر نواب زادہ نے انہاں لوگاں نوں کانفرنس وچ شمولیت دی دعوت نہاں دی جو پی ڈی ایم تے مشترکہ سیاسی تنظیماں دے اراکین نہاں سن جن وچ قابل ذکر ناں نیشنل عوامی پارٹی ( بھاشانی گروپ) دے سربراہ مولانا عبد الحمید خان بھاشانی تے پاکستان پیپلز پارٹی دے چیئرمین ذو الفقار علی بھٹو دے نیں ۔ 17فروری 1969ء نوں ایمر جنسی اٹھا لی گئی جس دے نتیجے وچ ڈیفنس آف پاکستان رولز نافذ العمل نہاں رہے تے انہاں دے تحت تمام گرفتار شدگان نوں رہیا کر دتا گیا جن وچ ذو الفقار علی بھٹو وی شامل سن۔ چنانچہ صدر ایوب نے مولانا بھاشانی تے مسٹر بھٹو نوں وی راونڈ ٹیبل کانفرنس وچ شمولیت دی دعوت دے دی، پر ایہ دونے کانفرنس وچ شریک نہاں ہوئے۔ بہر کیف مسٹر بھٹو نے ایہ سوال ضرور اٹھایا کہ انہاں کس حیثیت وچ مدعو کیتا جا رہیا اے جس اُتے انہاں مطلع کیتا گیا کہ انہاں انہاں دی ذاتی حیثیت وچ نہاں بلکہ پاکستان پیپلز پارٹی دے چیئرمین دی حیثیت توں دعوت دتی گئی اے۔

٢٣) 17فروری 1969ء نوں متعدد اہم شخصیتاں جنہاں نوابزدہ نصراللہ خان نے مدعو کیدا سی راولپنڈی پہنچ تو گئاں لیکن اوہ کانفرنس وچ شریک نہاں ہوئاں۔ ہمارے خیال وچ ایہ کہنا محض جزوی طور اُتے صحیح ہوگا کہ اس دا سبب ڈیمو کریٹک ایکشن کمیٹی دا اپنے پیش کردہ مطالبات دے سلسلے وچ پایا جانے والا باہمی عدم اتفاق سی۔ اس دا اصل سبب درحقیقت شیخ مجیب الرحمن دی ذات سی۔

٢٤) صدر ایوب دی جانب توں نواب زادہ نصر اللہ خان نوں اس ہدایت دے بعد اوہ راؤنڈ کانفرنس وچ شرکت دے لئی دعوت نامے جاری کر دیں کانفرنس وچ شیخ مجیب الرحمن دی شمولیت دا سوال وی پیدا ہویا جو اس وقت اپنے خلاف ڈھاکہ وچ چلائے جانے والے اک مقدمے دے سلسلے وچ زیر حراست سن۔ چونکہ کانفرنس دے شرکا دا انتخاب تمام تر نواب زادہ دی صوابدید اُتے چھڈ دتا گیا سی لٰہذا ہن ایہ صدر ایوب دا درد سر نہاں سی کہ شیخ مجیب الرحمن نوں اس کانفرنس دے لئی مدعو کیتا جائے جاں نہاں۔ سوال اصل وچ ایہ سی کہ کیتا اوہ اس کانفرنس وچ قید توں آزاد ہو کر شرکت دے لئی آئے گا؟ تے اگر ایسا نہاں اے تو فیر انہاں اُتے پابندی دی نوعیت کیتا ہوگی؟ اس سوال دے بطن توں اک تے سوال وی جنم لیتا اے کہ کیتا اوہ کانفرنس وچ شرکت اُتے رضا مند ہوں گے تے اگر ہو جاندے نیں تو کس نوعیت دی پابندیاں دے تحت اوہ راولپنڈی آکر کانفرنس وچ شمولیت اُتے راضی ہو سکے گا؟ شروع وچ تو ایہ بات ای کافی سمجھی گئی کہ اوہ ذاتی اُتے کانفرنس وچ شریک نہ ہوں بلکہ اپنے بجائے اپنی پارٹی دے کسے تے رکن نوں نامزد کر دیں جسنوں انہاں دا مکمل اعتماد حاصل ہو، پر ڈیموکریٹک ایکشن کمیٹی نے فوری طور اُتے اس بات دے لے اصرار کیتا کہ شیخ مجیب الرحمٰن دی ذاتی شمولیت اس موقع اُتے نہایت ضروری اے۔ بہر کیف شیخ مجیب الرحمٰن پیرول اُتے رہیا ہو کر آنے دے لئی تیار ہو گئے جیسا کہ اساں سب بخوبی جانتے نیں کہ پیرول دا مطلب اے کسے زیر حراست فرد نوں کسے خاص مقصد توں جاں خصوصی مدت دے لئی عارضی طور اُتے قید توں رہائی دینا جس دی تکمیل دے بعد اوہ فیر زیر حراست آجاندا اے۔ لیکن ساناں ایہ وی دسیا گیا اے کہ انہاں پولیس دے پہرے وچ پرول اُتے نہاں بلکہ آرمی دی کھلی حفاظتی تحویل وچ لایا جا رہیا سی جس دی توثیق تے تصدیق جنرل یحیٰی خان نے وی دی اے۔ اس دا مطلب ایہ ہویا کہ متعلقہ شخص عارضی طور اُتے اک آزاد فرد دی حیثیت توں بغیر کسے روک ٹوک دے نقل و حرکت کر سکتا اے پر اوہ مستقل طور اُتے اک فوجی افسر دی نگرانی وچ رہے گا جسنوں اس بات دا قطعاَ َ کوئی اختیار نہاں ہوگا کہ اوہ کسے وی جگہ جاں مقام اُتے آنے جاں جانے توں روک سکے ماسوائے ایہ کہ اوہ ہمہ وقت اس دی ہمراہی وچ رہنے دا اصرار کر سکتا اے۔ حالے اس معاملے اُتے رضامندی ہوئی سی کہ ایہ مطالبہ سامنے آ گیا کہ انہاں ضمانت اُتے رہیا کر دتا جائے، شیخ مجیب الرحمٰن اس اُتے وی تیار سن۔

٢٥) پر اس مرحلے اُتے دو واقعات رونما ہوئے جن وچوں اک تو ایسا اے جس اُتے مکمل طور اُتے یقین کرنا مشکل نظر آندا اے۔ واقعہ ایہ اے کہ مرکزی حکومت دے دو وزرا یعنی خواجہ شہاب الدین تے ایڈمرل اے آر خان ڈھاکہ پہنچے تے شیخ مجیب توں ملاقات دی۔ ہمارے ذہن وچ ظاہر اے فوراَ َ ایہی خیال آئے گا کہ اس ملاقات دا مقصد شیخ مجیب نوں کانفرنس وچ شمولیت اُتے آمادہ کرنا ہوگا لیکن ساناں ایہ دسیا گیا کہ اس ملاقات دا مقصد درحقیقت انہاں اس کانفرنس وچ شرکت توں جاں سرے توں ای باز رکھنا جاں گھٹ توں گھٹ مکمل طور اُتے مقدمے تے قید توں بری ہوئے بغیر شرکت نہ کرنے اُتے آمادہ کرنا سی۔ دسیا جاندا اے کہ ایڈمرل اے آر خان جنرل یحیٰی دے انتہائی قریبی تے گہرے دوست سن جس دا واضح مطلب ایہ ہویا کہ یحیٰٰی خان چاہدے سن کہ اس مرحلے اُتے مجیب الرحمٰن اپنے مطالبات وچ شدت تے وسعت پیدا کر لیں جس دا فوری تے دوررس مقصد اس امر نوں یقینی بنانا سی کہ راولپنڈی وچ منعقد ہونے والی راؤنڈ ٹیبل کانفرنس بالآخر ناکامی توں دوچار ہو جائے۔ بہر کیف! فی الوقت اساں اس واقعے توں صرف نظر کرتے نیں ۔

٢٦) اک تے واقعہ جس نے شیخ مجیب الرحمٰن دے طرز عمل نوں متاثر کیتا اوہ اگر تلا سازش کیس دے اک ملزم سارجنٹ ظہورالحق دا 17 فروری 1969ء نوں قتل کیتا جانا سی اس دی ایہ توضیح پیش کیتی گئی کہ سارجنٹ ظہور الحق نے لیویٹری توں واپس آندے ہوئے فرار ہونے دی کوشش دی سی تے فرار ہونے توں روکنے دی کوشش وچ اوہ مارا گیا۔ بوہت توں ایسے عوامل نیں جنہاں دی روشنی وچ اس وضاحت نوں تسلیم نہاں کیتا جاسکتا۔ سب توں پہلے اک ایسا موقع آچکا سی جدوں ٹریبونل نوں ایہ یقین ہو گیا سی کہ کچھ ملزمان دے خلاف ایسے ثبوت موجود نہاں نیں کہ انہاں سزا دی جاسکے اوراس واقعے توں پہلے پراسیکیوٹر اس بات اُتے رضا مند ہو گئے سن کہ اوہ انہاں لوگاں دے ناماں دا اعلان کر دیں گے جنہاں دے خلاف حکومت دا مقدمہ چلانے دا ارادہ نہاں اے۔ سارجنٹ ظہور الحق وی انہاں لوگاں وچوں اک سن تے دفاع دے وکیل نوں وی ایہ معلوم ہو گیا سی کہ فہرست وچ اس دے ناں دے آنے دا وی امکان اے۔ اس لئی گھٹ توں گھٹ سارجنٹ ظہور الحق دے لئی فرار ہونے دا کوئی مقصد نہاں سی۔ آرمی گارڈ اک غیر مسلح شخص دی دیکھ بھال کر رہے سن تے انہاں دے لئی ایہ بالکل آسان سی کہ اوہ ظہور الحق نوں اس طرح زخمی کرتے کہ اوہ بھج نہاں سکتا تے اوہ مرتا نہاں۔ مثال دے طور اُتے اس دی لت اُتے گولی ماری جاسکتی سی۔ جدوں اوہ مارا گیا تو اس دی لاش اس دے رشتے داراں نوں دے دتی گئی تے اس طرح اس بات دی اجازت دتی گئی کہ اسے عوام وچ اک جلوس دی شکل وچ لے جایا جائے۔ اگرتلا سازش کیس فوجداری دا کوئی معمولی مقدمہ نہاں سی۔ ایہ اک سنسنی خیز مقدمہ سی جس دی خبراں روزانہ اخبارات وچ آ رہی تھاں۔ اس مقدمے دی سماعت وی ملک دی سپریم کورٹ دے اک ریٹائرڈ جج کر رہے سن جنہاں دے نال ہائیکورٹ دے دو حاضر سروس جج موجود سن۔ عوام دے جذبات بوہت بھڑکے ہوئے سن تے انہاں حالات وچ کسے سیاسی دانش مندی جاں انتظامی تجربے دی ضرورت سی کہ ایہ احساس کر لیا جائے کہ لاش نوں لے کر سڑکاں اُتے پریڈ کرنے توں ہنگامے شروع ہوجائے گا اس واقعے اُتے شدید ہنگامے شروع ہو گئے بوہت توں گھر جلا دتے گئے۔ جن وچ ٹریبونل دے چیئر مین دا گھر وی شامل سی جنہاں پاجامہ پہنے ننگے پیر بھجنا پیتا۔

٢٧) اس دوران وچ تجویز پیش کیتی گئی کہ شیخ مجیب نوں پیرول اُتے رہیا کرنے دی بجائے ضمانت اُتے رہیا کر دتا جائے۔ حکومت اس بات اُتے تیار ہو گئی تے ڈپٹی اٹارنی جنرل نوں ہداہت کیتی گئی کہ اوہ اس درخواست دی مخالفت نہ کرو جو شیخ مجیب الرحمٰن ول توں دی جائے گی تے جس اُتے انہاں دے دستخط ہوں گے۔

٢٨) اک طرف تو اس واقعہ دی وجہ توں گرما گرمی پیدا ہو گئی سی دوسری طرف اس واقعہ نے شیخ مجیب الرحمٰن نوں ایہ موقع فراہم کر دتا کہ اوہ ضمانت اُتے رہیا ہونے توں انکار کر دیں۔ ظہورالحق دی موت دے بعد جس دن ضمانت دی درخواست پیش ہوئی سی اس توں اک روز پہلے شام نوں مجیب الرحمن نے ضمانت دی درخواست اُتے دستخط کرنے توں صاف انکار کر دتا۔ ساناں ایہ وی معلوم ہویا اے کہ راولپنڈی توں ڈھاکہ وچ بیگم مجیب الرحمٰن نوں ٹیلیفون کیتے جاندے رہے۔ ایہ کالز ایوب خان دی کابینہ وچ مشرقی پاکستان دے وزیر اے صبور دے ٹیلیفون توں دی جا رہی سی لیکن اس بارے وچ ثبوت مبہم نیں تے کوئی واضح نتیجہ اخذنہاں کیتا جاسکتا۔

٢٩) اس مسئلے دا دوسرا حل ایہ سی کہ گول میز کانفرنس بغیر شیخ مجیب الرحمن دے ای منعقد کر لی جائے جاں انہاں دے خلاف چلنے والا مقدمہ واپس لے لیا جائے۔ فیصلہ ایہ کیتا گیا کہ مقدمہ واپس لے لیا جائے اگرچہ وزیر قنون نے مشورہ دتا سی کہ بجائے مقدمہ واپس لینے دے اس آرڈیننس نوں ای منسوخ کر دتا جائے جس دے تحت ٹریبونل قائم ہویا سی۔ فرق واضح سی شیخ مجیب الرحمٰن دے خلاف مقدمہ واپس لینے دا مطلب ایہ سی کہ انہاں بری کر دتا گیا اے تے دے نتیجے وچ انہاں اُتے دوسرا مقدمہ نہاں چلایا جاسکدا سی مگر آرڈیننس واپس لینے دا مطلب ایہ ہُندا کہ ٹریبونل شیخ مجیب الرحمٰن اُتے مقدمہ چلانے دا اہل نہاں رہیا لیکن شیخ مجیب الرحمٰن اُتے کسے وقت وی مقدمہ چلایا جاسکدا سی۔ لیکن اس وقت عملی طور اُتے کچھ زیادہ فرق نہاں سی۔ ہر صورت وچ شیخ مجیب الرحمٰن نوں مقدمے دا سامنا نہاں کرنا سی تے مکمل طور اُتے آزاد سن۔

٣٠) گول میز کانفرنس آخر کار 10 مارچ 1969ء نوں منعقد ہوئی جو سیاسی جماعتاں اس وچ شریک تھاں اوہ جمہوری ایکشن کمیٹی دے تحت جمع ہوئی تھاں، مولانا عبد الحمید بھاشانی تے ذو الفقار علی بھٹؤ ایسی شخصیتاں تھاں جنہاں نے بوجوہ اس کانفرنس وچ شریک ہونے توں انکار کر دتا سی

٣١) گول میز کانفرنس دے دو اجلاس ہوئے اس دوران وچ اہم بات ایہ ہوئی کہ جنرل یحیٰی خان تے شیخ مجیب الرحمٰن دی ملاقات انہاں دی سابق رہائش گاہ اُتے ہوئی تے جدوں ایہ بات منظر عام اُتے آئی تو اساں سب حیران رہ گئے اساں اس بات اُتے یقین کرنے دے لئی تیار نہ سن کہ آرمی کمانڈر انچیف جنرل یحیٰی خان جو سیاسی امور وچ قطعاَ َ دلچسپی نہاں رکھدے سن انہاں نے کیونکر شیخ مجیب توں ملاقات دی۔ شیخ مجیب الرحمٰن واحد سیاست دار سن جس توں یحیٰی خان نے پہلی تے آخری ملاقات دی ساناں یقین نہاں آ رہیا سی کہ یحیٰی نے ایسا کیاں کیتا، جدونکہ شیخ مجیب توں انہاں دی کسے قسم دی ذاتی اساں آہنگی وی نہاں سی۔ اصل بات ایہ سی کہ الطاف گوہر نے یحیٰی خان نوں اس امر اُتے تیار کیدا سی تے اوہ میٹنگ وچ شریک وی سن۔ الطاف گوہر دے ذمہ جاں کم لایا گیا سی کہ اوہ شیخ مجیب توں ایہ یقین دہانی حاصل کر لیں کہ اگر گول میز کانفرنس نافذ ہوجاندی اے تو اوہ یحیٰی خان اُتے مارشل لا اٹھانے دے لئی دباؤ نہاں ڈالے گا۔ ایہ سب کچھ اس لئی کیتا گیا کہ اوہ سمجھدے سن بلکہ انہاں نوں ایہ خوف جاگزاں سی کہ اگر انہاں دی تجویزاں نہ منی گئاں تو نتیجتاَ َ مارشل لا نافذ رہے گا۔ مغربی پاکستان توں چھ نکات کیخلاف شدید مزاحمت کرنے دے دے لئی اپوزیشن دے نمائندے گول میز کانفرنس وچ شریک سن دوسری طرف شیخ مجیب الرحمٰن وی اپنے چھ نکات دی بنیاد اُتے سیاسی تصفیے دے خواہش مند سن۔ دونے جانب توں شدید رد عمل دی صورت وچ گول میز کانفرنس دا کوئی نتیجہ نہاں نکلا۔ چھ نکات دا مطالبہ علیحدگی پسندی اُتے مبنی سی جاں نہاں، اس توں قطع نظر اساں نے انہاں اُتے بوہت تفصیل توں غور کیتا تے آخر کار اس نتیجے اُتے پہنچے کہ حقیقت ایہ اے کہ مغربی پاکستان دے رہنما اگر اس معاملے اُتے منصفانہ طرز عمل اختیار نہاں کرے گا تو دوسرا نتیجہ علیحدگی دی صورت وچ برآمد ہوگا۔

٣٢) جنرل یحیٰی خان، الطاف گوہر تے شیخ مجیب الرحمٰن دے درمیان وچ ہونے والی ملاقات دے بارے وچ ساناں کوئی شبہ نہاں سی۔ شیخ مجیب الرحمٰن دی اس ملاقات نے ساناں مخمصے وچ ڈال دتا سی جدوں کہ الطاف گوہر اس بات توں برابر انکار کرتے رہے کہ یحیٰی، مجیب ملاقات دے دوران وچ اوہ موجود نہاں سن حالانکہ اس توں پہلے وی الطاف گوہر توں فیلڈ مارشل محمد ایوب خان ول توں آنے والی اس تجویز اُتے عملدرآمد دے لئی رجوع کیتا گیا سی کہ شیخ مجیب الرحمٰن یحیٰی خان نوں مارشل لا اٹھانے اُتے مجبور نہ کرنے دی یقین دہانی کرادی جائے اس تجویز دے پس منظر وچ الطاف گوہر نے شیخ مجیب الرحمٰن نوں ایہ یقین دہانی کرا دی سی کہ گول میز کانفرنس دے نتیجے وچ مسئلے دا سیاسی حل متوقع اے کیونجے ایہی اک حقیقی کوشش اے لٰہذا مارشل لا اٹھانے دے بارے وچ تحریری یقین دہانی دی ضرورت نہاں اے۔ الطاف گوہر نوں اس کم دے لئی کیاں منتخب کیتا گیا اس دی وجہ ایہ سی کہ اوہ شیخ مجیب الرحمٰن نوں پہلے توں جاندے سن تے انہاں نے مشرقی پاکستان وچ اک عرصے تک ڈیوٹی انجام دی سی۔ اساں اس بنا اُتے سمجھتے رہے کہ الطاف گوہر محض شیخ مجیب الرحمٰن توں ذاتی تعلقات دی بنا اُتے اس کم دے لئی چنے گئے نیں تے اس سلسلے وچ انہاں دا اپنا کوئی سیاسی کردار نہاں اے۔

٣٣) جنرل یحیٰی خان نے شیخ مجیب توں ملاقات دے ضمن وچ وضاحت پیش کرتے ہوئے کہیا کہ خود شیخ مجیب الرحمٰن نے انہاں توں عاجزانہ درخواست دی سی۔ جنرل یحیٰی خان دا ایہ وی کہنا سی کہ فیلڈ مارشل محمد ایوب خان دا ایہ خیال سی کہ آرمی تے شیخ مجیب الرحمٰن دے درمیان وچ خاص اساں آہنگی پائی جاندی اے لٰہذا ملاقات سود مند ہوگی، ممکن اے ایہ اساں آہنگی اگر تلہ کیس دے دوران وچ پیدا ہوئی ہو کیونجے جدوں شیخ مجیب الرحمن فوج دی تحویل وچ سن فوج دا رویہ انہاں دے نال چنگا سی۔ گویا یحیٰی خان دے الفاظ نوں مدنظر رکھیا جائے تو دوسرے الفاظ وچ ایہ کہیا جاسکتا اے کہ مجیب الرحمٰن جدوں گول میز کانفرنس وچ شریک ہوئے انہاں دے ذہن وچ پہلے توں نرم تے لچک دار سوچ موجود سی اساں اس وضاحت توں مطمئن نہاں کیونجے بعد ازاں گول میز کانفرنس وچ شیخ مجیب الرحٰمن دے رویے نے ثابت کر دتا سی کہ یحیٰی خان توں ملاقات دے بعد انہاں دے لہجے وچ سختی آگئی سی۔ اگرتلہ کیس دے حوالے توں فوج دی تحویل وچ رہنے دے دوران وچ انہاں دے فوج توں چنگے تعلقات دا آغاز ہوچکیا سی لٰہذا اساں وی ایہ ماننے دے لئی تیار نہاں کہ یحیٰی خان توں ملاقات دے بعد اس رویے وچ کس قدر بہتری دے آثار پیداہوئے ہوں گے بلکہ دوران وچ حراست کچھ فوجی افسران دے نرم رویاں تے انہاں دی جانت توں فراہم دی جانے والی سہولتاں دی وجہ توں ایسا ہویا ہوگا۔ یقیناَ َ محبت الرحمٰن انہاں توں متاثر وی ہوں گے ہو سکتا اے کہ انہاں افسران نوں ڈھاکا بلایا وی گیا ہو۔

٣٤) اساں ایہ بات کہنے وچ کوئی باک نہاں سمجھتے کہ گول میز کانفرنس دے دوران وچ تے بعد وچ شیخ مجیب الرحمٰن دا رویہ جنرل یحیٰی خان توں ملاقات دے بعد ای تبدیل ہویا۔ جس وقت کانفرنس دا اجلاس ہو رہیا رہیا سی مجیب الرحمٰن نوں ایہ باور کرا دتا گیا سی کہ ایہ بوہت مشکل نظر آندا اے کہ کانفرنس وچ شریک تمام پارٹیاں ہر معاملے اُتے متفق ہوجائاں تے ایہ ضروری نہاں کہ کانفرنس توں اوہ مقاصد کلی طور اُتے حاصل ہوجائاں جنہاں دے دے لئی کانفرنس منعقد دی جا رہی اے۔ شیخ مجیب الرحمٰن نوں ایہ باور وی کرادیا گیا سی کہ فیلڈ مارشل انہاں دے چھ نکات وچوں اکثر اُتے متفق نیں تے جن امور دے بارے وچ طے ہو جائے گا انہاں نوں آئنی تحفظ دتا جائے گا لٰہذا عقل مندی دا تقاضا ایہ اے کہ بقیہ امور اُتے وی بعد ازاں سوچ بچار دے بعد تے سیاسی تحمل و بردباری دا مظاہرہ کرتے ہوئے ایوب خان تے 1962ء دے اصل آئین نوں بیچ وچ لائے بغیر ای معاملات طے کیتے جاسکتے نیں ۔ اس وقت ایہ وی باور کرایا گیا کہ ایہ سنہری موقع اے جسنوں کسے وی قمیت اُتے کھونا جاں گنوانا نہاں چاہیے کیونجے اسی طرح مارشل لا نوں ختم کرنے دا جواز پیدا ہو سکتا اے۔ اس موقع اُتے مجیب الرحمٰن نے جواب دتا سی کہ (انہاں مارشل لا توں کوئی خوف جاں خطرہ نہاں اے) ظاہر اے انہاں دے اس رد عمل توں دو ای نتیجے اخذ کیتے جاسکدے سن۔ اس تمام منظر دے پیش نظر ہماری نظراں توں اوجھل سی اساں ایہ سمجھ رہے سن کہ شیخ مجیب الرحمٰن جس راستے اُتے چل رہے نیں اوہ درست نہاں اے ساناں ایسا محسوس ہو رہیا سی کہ مجیب الرحمٰن نوں مارشل لا توں کوئی خوف نہاں اے تے نہ ای اوہ بعد وچ مارشل لا ہٹانے دے لئی پرزور نیں حقیقت وچ ایسا لگ رہیا سی کہ انہاں یقین ہو کہ بعد ازاں مارشل لا کسے وی قیمت اُتے نہاں ہٹایا جائے گا۔

٣٥) مجیب الرحمٰن دے اس رویے تے مسلسل ضد دی وجہ توں گول میز کانفرنس بغیر کسے نتیجے اُتے پہنچے ای ختم ہو گئی جس وچ مغربی پاکستان دے متعدد سرکردہ سیاست دان وی شریک سن اس دے بعد فیلڈ مارشل ایوب خان نے قوم دے ناں اپنے اک نشری خطاب وچ کہیا ( کچھ لوگاں نے مجھ توں کہیا کہ اگر (شیخ مجیب دے ) دے سارے مطالبات مان لئی جائاں تو ملک وچ امن تباہ برباد ہو جائے گا۔ وچ انہاں توں ایہ پوچھنا چاہدا آں کہ کون توں ملک دی بات کر رہے نیں ؟ مطالبات مان لئی جائاں تو اساں پاکستان دے مسئلے دے کسے تصفیے اُتے ضرور پہنچ سکے گا۔)

٣٦) ایہ سمجھ لیا گیا سی کہ ایوب خان نے مطالبات نوں مان لیا اے تے چند ترامیم دے نال انہاں دی منظوری دا ڈرافٹ تیار کیتا جا رہیا اے لٰہذا صوتحال بہتر ہو رہی اے تے حالات قابو وچ آ رہے نیں تے حالات زبانی معاملات طے ہوجانے توں اک حتمی نتیجے ول ودھ رہے نیں اساں سب اس صورت حال توں مطمئن سن تے اس بات اُتے وی ساناں زیادہ ترود نہاں سی کہ ایوب نے جدوں معاملات بالا ای بالا طے کر لئی تو ساناں کیاں بلایا گیا کیونجے اساں سمجھ رہے سن کہ جن مقاصد دے لئی اساں ایتھے آئے نیں اوہ پورے ہو رہے نیں ۔ ہمارے نزدیک تو ہن معاملہ ایہ سی کہ فیلڈ مارشل ایوب خان نے جتنے وی اقدامات طے کیتے نیں انہاں دے بعد جنرل یحیٰی خان انہاں توں کس طرح عہدہ برآ ہُندے نیں انہاں اُتے کس طرح توجہ دیتے نیں ۔

٣٧) گول میز کانفرنس 13 مارچ1969 نوں ختم ہو گئی۔ فیلڈ مارشل محمد ایوب خان اس وقت تک ایہ عندیہ دے چکے سن کہ اوہ ترامیم جو انہاں نے طے دی نیں انہاں اُتے عملدر آمد کرانے دے بعد اوہ مزید عہدہء صدارت اُتے برقرار نہاں رہنا چاہتے۔ سیاسی پارٹیاں توں کہہ دتا گیا سی کہ آئین وچ ترامیم توں متعلق اپنی اپنی تجویزاں وی روانہ کر دیں انہاں ایہ وی باور کرا دتا گیا سی کہ ضروری نہاں کہ ایہ تجویزاں تسلیم ای کر لی جائاں اوہ گورنراں نوں تبدیل کر دتا گیا۔ مشرقی پاکستان دے گورنر جو صوبے وچ ایوب دے نمانئدے تصور کیتے جادے سن اوتھے دے عوام دے لئی ناپسندیدہ شخصیت سن جدونکہ مغربی پاکستان دے گورنر اک بے عمل گورنر قرار دتے جا چکے سن لٰہذا 17مارچ 1969ء نوں یوسف ہارون نوں مغربی پاکستان دا گورنر تے 22 مارچ نوں ڈاکٹر این ایم ہدیٰ نوں مشرقی پاکستان دا گورنر مقرر کیتا گیا۔ اس اقدام دے بعد کسے حد تک کشیدگی وچ کمی آئی تے مسئلے ول توں ذرا دھیان ہٹا۔ کچھ لوگاں دا اس وقت ایہ یقین سی کہ گورنراں دی تبدیلی چونکہ مختصر مدت دے لئی ہوگی لٰہذا اس اقدام دا اصل مقصد لوگاں دی توجہ بانٹنا اے۔ کچھ ایہ کہدے سن کہ اس دا کوئی فائدہ نہاں مگر ایہ کوئی نہاں کہہ سکتا کہ ایہ مدت 25مارچ تک محدود ہو کر رہ جائے گی۔

٣٨) گول میز کانفرنس ختم ہوئی تو صرف دو نکات اُتے اک معاہداندی نوٹ ای تحریر کیتا گیا جس دے تحت ایہ طے پایا گیا کہ حکومت دا نظام وفاقی پارلیمانی ہوگا تے آئندہ انتخابات بالغ رائے دہی دی بنیاد اُتے ای منعقد کرائے جائے گا۔ صدر پہلے ای ایہ کہہ چکے سن کہ جو امور متفقہ طور اُتے طے پا جائے گا جاں جن پرتفصیہ ہو جائے گا اوہ انہاں تسلیم کر لیں گے۔ لٰہذا ایہ بات آسانی توں تسلیم نہاں دی جا سکتی کہ جمہوری ایکشن کمیٹی توں مذکرات دے نتیجے وچ کسے وی قسم دا فیصلہ جاں معاہدہ طے ہو جانے جاں نہ ہونے دے پس پشت مولانا بھاشانی جاں ذو الفقار علی بھٹؤ پارٹی سن جدونکہ ایہ بات واضح اے کہ شیخ مجیب الرحمٰن اپنے چھ نکات دے سلسلے وچ آئینی ترامیم دے لئی زور دے رہے سن تے شیخ مجیب الرحمن دی جانب توں آئینی ترامیم دی ایہ تجویزاں جدوں صدر نوں بھیجی گئی تھاں تو انہاں نے اس دے آئینی حل دی ضرورت اُتے زور وی دتا سی۔

٣٩) 20 مارچ 1969ء نوں اس وقت دے وزیر قنون نے انہاں آئینی ترامیم دا اعلان کیتا جو حکومت کرنے دا ارادہ رکھتی سی۔ ساناں دسیا گیا کہ اس پریس کانفرنس وچ اپریل دی کسے تریخ دا وی علان کیتا جانا سی جس تریخ نوں قومی اسمبلی انہاں ترامیم اُتے غور کرتی۔ پر بعض پراسرار وجوہ دی بنا اُتے جنہاں اساں معلوم نہاں کر سکے، ایسا نہاں ہو سکا۔ جدوں مذکرورہ وزیر پریس کانفرنس توں خطاب کر رہے سن تو انہاں ٹیلیفون اُتے ہدایت دتی گئی کہ اوہ انہاں اس علان نوں موخر کر دیں۔

٤٠) ایہ کہیا گیا کہ آر ٹی سی اک ناکامی سی۔ بلاشبہ ایہ کوئی کم کامیابی نہاں سی لیکن ساناں حیرانی اے کہ کیتا سرد مہری دے نال اس دی تعریف اُتے (ناکامی) دی اصطلاح نوں حقیقی معناں وچ کانفرنس توں نتھی کیتا جاسکتا اے۔ ساناں دسی گئاں وجوہ دی بنا اُتے ایہ توقی رجائیت پسندانہ ہوئی کہ آر ٹی سی اُتے مکمل اتفاق رائے ہو جائے گا۔ بہرحا ل دو اہم رہنما مذکرات وچ شامل نہاں سن۔ انہاں حالات وچ جن دو وڈی تبدیلیاں اُتے اتفاق کیتا گیا انہاں بمشکل غیر اہم تصور کیتا جاسکدا سی۔ بلاشبہ اسے چنگا کہیا جاسکتا کیاں کہ اوہ اک ایسا نتہائی معاہدہ سی جس اُتے پہنچنے دی توقع دی جاسکتی سی۔ اقواام اتفاق کلی اُتے نہاں چلتاں تے اختلاف رائے جمہوریت دا لازمی حصہ اے۔ جومعاہدہ طے پایا اوہ نویں باب دا آغاز کرنے دے لئی کافی سی۔

٤٠) پر جدوں امن و امان دی صورت حال بری طرح خراب ہو گئی سی تو سول انتظامیہ دی مدد کرنے دے لئی فوج طلب کرنے دی درخواست اُتے غور کرنے دے ضمن وچ کوئی شخص اس وقت دے صدر دی دانش اُتے اعتراض نہاں کر سکتا اورانہاں نے قاعدے دے مطابق جنرل یحٰیی توں پچھیا سی کہ آیا اوہ ایسا کرنے دے تیار ہوں گے۔ مزید اگے بڑھنے توں پہلے ہمارے لئی واضح طور اُتے ایہ سمجھنا ضروری اے کہ ( مارشل لا) دا مطلب کیتا اے۔ مارشل لا دا بذات خود حقیقی مطلب ایہ اے کہ کوئی قنون نہاں۔ پر روایندی طور اُتے ایہ کہیا جاندا اے کہ اس وچ فوجی کمانڈر دا حکم جاں ارادہ سب توں وڈا ہُندا اے۔ ملکی قنون اُتے اس دا کوئی اطلاق نہاں ہُندا تے جدوں کوئی بیرونی طاقت کسے ملک اُتے عسکری قبضہ کر لیتی اے اس وقت اس دا اطلاق ہُندا اے۔ فوج دا کدی وی ایہ قانونی فرض نہاں رہیا تے نہ اے کہ اوہ حکومت دا متبادل بنے تے عوام اُتے اپنی مرضی چلائے۔ اس دا فرض ایہ اے کہ جدوں حکومت طلب کرے تو اوہ اس دی درخواست اُتے انہاں مخصوص علاقاں وچ اس مخصوص مدت دے لئی اس دی مدد نوں پہنچے جس دی ہدایت کیتی گئی ہو۔ غیر منقسم ہندوستان وچ جاں پاکستان وچ 1958ء وچ پہلے نافذ کیتے گئے ناں نہاد مارشل لا دی مثالاں وچ سول حکومت نوں ہٹایا نہاں گیا سی تے بلاشبہ سول حکومت نے مارشل لا نافذ کرنے دے احکامات دتے سن۔ مؤخر الزکر مثال وچ جدوں کسے مخصوص علاقے وچ معمول دا کم کرنے والی مشینری ناکام ہو گئی سی تو فوج سول حکومت دی مدد کرکے اپنے فرائض ادا کر رہی سی تے انہاں معاملات نوں جاں تو پیش بندی کرکے جاں ماضی دے تجربے نوں سامنے رکھ کر ضروری قنون سازی دے ذریعے باقاعدہ بنا دیاگیا سی۔ لیکن 1958ء وچ فوج نے سول حکومت نوں ہٹا کر اپنی حکمرانی قائم دی سی۔ ایہ فوج دی حکمرانی توں کم جاں زیادہ کوئی بات نہاں سی۔ بلاشبہ ایوب خان جنہاں نے مارشل لا دی انتظامیہ دی سربراہی دی سی، اساں توں اس بات اُتے اتفاق کیتا کہ 1958ء تے 1965ء وچ جو کچھ کیتا گیا اوہ فوج دی حکمرانی سی۔

٤٢) عام طور اُتے ایہ غلط فہمی اے، بالخصوص فوج وچ تے ہمارے خیال وچ ایہ 1958ء دے بعد پروان چڑھی، کہ کسے علاقے وچ فوج دی کمان کرنے والا فوجی افسر ای ہمیشہ اپنے علاقے وچ مارشل لا نافذ کر سکتا اے۔ بہ الفاط ہور جدوں وی کوئی فوجی کمانڈر، خواہ کم درجے دا ای کیاں نہ ہو، ایہ محسوس کرے دی اس دے زیر کمان علاقے وچ معمول دی مشنری اپنا کم نہاں کر سکتی تو اوہ بعض ایسے قوانین دے ذریعے جوماورائے آئین اختیار رکھتا اے، ایہ حق تے جواز رکھتا اے کہ اوہ مارشل لا نافذ کر دے۔ جنرل یحیٰی نے اپنی شہادت وچ پرزور انداز وچ اس دی حمایت دی۔ اک دے بعد اک مارشل لا دے نفاذ نے غیر فوجیاں دے ذہن وچ وی وی مارشل لا دی تعریف نوں دھندلا دتا اے۔ عاصمہ جیلانی دے مقدمے وچ سپریم کورٹ دے حالیہ فیصلے وچ ،جسنوں سراہا گیا اے، مکمل اختیار تے بوہت تفصیل دے نال اس سوال دا تجریہ کیتا گیا اے۔ اساں ایتھے اس دے بعض حصےآں دا حوالہ دے رہے نیں ۔

(موجودہ زمانے وچ انگلستان وچ مارشل لا دے مختلف مقاصد بیان کیتے گئے نیں ۔ اصل معنی دے اعتبار توں ہن بہر کیف ایہ اندرون تے بیرون ملک موجود افواج وچ نظم و ضبط پیدا کرنے توں متعلق قنون دے طور اُتے شناخت کیتا جاندا اے۔ اس معنی وچ مارشل لا دی اس شاخ نوں (فوج دا قنون) کہیا جاندا اے تے زمانہ امن وچ اس دا مختلف صورتاں وچ نفاذ ہُندا اے مثلا آرمی ایکٹ، نیوی ایکٹ تے ائیر فورس ایکٹ۔ قوانین بنانے والے سول ادارے انہاں صورتاں دی منظوری دیتے نیں تے ایہ اس توں اختیار اخذ کرتا اے۔ بین الاقوامی قانین دے مطابق مارشل لا دا مطلب زمانہ امن وچ دشمن دے علاقے وچ JUSBELLI دے حصے دے طور اُتے اک عسکری کمانڈر دے اختیارات ہُندا اے۔ اس معنی وچ اس دی تعریف اوہی اے جو ڈیوک آف ویلنگٹن نے اک مرتبہ ایوان امرا وچ اک مرتبہ دی سی۔

(فوج دی کمان کرنے والے جرنیل دے ارادے توں نہ تو کم تے نہ ای زیادہ ( بحوالہHansard, Vol.xcv.col880)۔ کیتا اس شکل وچ ملک وچ مارشل لا دا نفاذ کیتا جاسکتا اے؟ ہالسہری دے قوانین برائے انگلستان جلدنمبر ست، اشاعت سوم صفحہ نمبر 260کے مطابق انگلستان وچ اج صورت حال ایہ اے (زمانہ امن وچ تاج برطایہ سویلین افراد اُتے مارشل لا دے تحت مقدمہ چلانے دے احکامات جاری نہاں کر سکتا، تاآنکہ جنگ دی صورت حال پیدا نہ ہو جائے جاں شدید فسادات پھوٹ پڑاں جاں بغاوت جنگ دی صورت اختیار نہ کرے۔ ایسی صورتاں وچ تاج برطانیہ تے اس دے حکام اِنی تعداد وچ افواج نوں استعمال کر سکتے نیں جو امن و امان پھوٹ پڑاں جاں بغاوت جنگ دی صورت اختیار نہ کرے۔ ایسی صورتاں وچ تاج برطانیہ تے اس دے حکام اِنی تعداد وچ افواج استعمال کرسکتے نیں جو امن و امان بحال کرنے دے لئی ضروری ہو تے فوج دے بعض اوقات اس طرح استعمال نوں مارشل لا کہیا جاندا اے۔ جدوں حقیقی جنگ دی صورت حال پیدا ہو جائے تو سول عدالتاں نوں عکسری حکام دے اقدام دے سوال نوں زیرغور لانے دا کوئی اختیار نہاں ہُندا لیکن اگر سول عدالتاں دے دائرہ اختیار دی بات ہو تو اس دا فیصلہ انہاں کرنا ہوگا کہ کیتا جنگ دی صورت حال پیدا ہو گئی سی جس دی وجہ توں مارشل لا دے نفاذ دا جواز پیدا ہویا۔ عسکری حکام نوں اختیارات تفویض کیتے گئے تے سول عدالتاں دے کول جو اختیارات سن اوہ جنگ ختم ہونے دے بعد IPSOFACTO تصور کیتے جائے گا تے قنون ضمانت Actoflndemnity دی غیر موجودگی وچ سول عدالتاں حالت جنگ وچ کیتے گئے کسے وی اقدام دے قانونی جواز نوں زیر بحث لا سکتی نیں ۔ اگر قنون ضمانت معمول دی اصطلاح وچ موجود ہو تد وی بدنیندی اُتے مبنی قوانین نوں تحفظ نہاں دتا جاسکے گا)۔ پر فرانس دے آئین وچ (محاصرے دی حالت دے اعلان) دے بارے وچ طریقہ کار درج اے جس دے تحت مجاز شخص سول حکومت دے مفاد وچ ملک دے کسے وی حصے وچ فتنہ و فساد تے بغاوت دی صورت وچ امن و امان دی بحالی دے لئی فوج نوں پولیس دے اختیارات دے سکتا اے۔ محاصرے دی حالت دے سرکاری اعلان اُتے آئین وچ دتی گئی ضمانتاں معطل ہوجائاں گی تے متاثرہ علاقے دی حکومت نوں عارضی طور اُتے فوج دے کنٹرول وچ دے دی جائاں گی۔ اس اعتبار توں مارشل لا دا نفاذ اصل وچ معمول دے قوانین دی معطلی تے ملک دے کسے حصے جاں پورے ملک اُتے فوج دی عارضی حکومت ہُندا اے۔ اے وی ڈائسی دے مطابق (بحوالہ آئینی قوانین، صفحہ نمبر 267)( انگلستان دے قوانین وچ ایہ قطعاَ َ نا معلوم اے) تے ( محاصرے دی حالت دے سرکاری اعلان) دے ضمن وچ فرانس دے مقابلے وچ ایہ اس دے مساوی نہاں اے۔ پر انگلستان دے قوانین دے تحت فتنہ وفساد، بغاوت تے سرکشی اُتے قابو پانے دے لئی مسلح افواج دی بھرتی دے امکان نوں خارج نہاں کیتا جاسکتا لیکن اس معنی وچ ڈائسی دے مطابق مارشل لا محض ( شاہ اوراس دے ملازمین نوں عام قنون دے مطابق حاصل حق دا ناں اے جو ملک اُتے حملے، فتنہ و فساد جاں عام طور اُتے قنون دے خلاف کسے وی مزاحمت دے ضمن وچ اسے افواج دے ضمن وچ حاصل اے) انہاں دے خیال وچ باضابطہ حکومت دی موجودگی دے لئی ایہ حق ضروری اے تے(انگلستان دے قنون دے مطابق اس دی فراخ دلانہ طریقے توں یقینی طور اُتے توثیق کیتی گئی اے) پر انہاں دے مطابق اس حق دا (مسلح افواج دی موجودگی توں کوئی خصوصی تعلق نہاں اے) لیکن اس دا امن و امان دی حالت وچ بگاڑ نوں درست کرنے دے ضمن وچ شاہ دے حق توں تعلق اے تے اوہ قانونی فرائض دے معاملے دے طور اُتے فوج جاں سویلین نوں مدد دے لئی طلب کرسکتے نیں ۔ جتھے تک انگلستان دا تعلق اے اوتھے سترھواں صدی دی خانہ جنگی دے بعد کوئی ایسا موقع نہاں آیا کہ اس قسم دا عام قنون مارشل لا نافذ کیتا جاندا لیکن اس شکل وچ گزشتہ صدی وچ جنوبی افریقا، جنوبی آئرلینڈ، فلسطین تے برطانوی ہند دے حصے وچ مارشل لا نافذ کیتا گیا سی۔ پر انہاں کیسز وچ وی فوج نوں طاقت دے استعمال دی جو آزادی دتی گئی سی اوہ ہر کیس دے حالات دے لحاظ توں مختلف سی۔ امن و امان دی بحالی تے مزاحمتی قوت دے طور اُتے فرائض دی ادائیگی ہمیشہ مداخلت دے تجزیے دے لئی ضروری رہی اے۔ استثنائی حالات وچ،فوج حالات دے تحت ایہ وی ضروری محسوس کرتی اے کہ جارح تے سویلین افراد اُتے مقدمہ چلانے دے لئی ملٹری ٹریبونل قائم کرے۔ ایہ ٹریبونل موت دی سزا وی دے سکتے نیں لیکن ہر کیس وچ کیتے گئے اقدام دا تعین ضروری تجزیے دے ذریعے کیتا جائے گا۔ ایسے ٹریبونل نہ تو عدالتی ادارے ہُندے نیں تے نہ ای بری فوج، بحری فوج تے فضائیہ دے قنون دے تحت کورٹ مارشل کر سکتے نیں ۔ البتہ روایندی طور اُتے ایہ ایسے ڈھانچے ہُندے نیں جو عسکری کمانڈر نوں اس دی جانب توں کیتے جانے والے ایکشن دے ضمن وچ مشورے دیتے نیں ۔

برطانوی عدالت نے وی فیصلہ دتا کہ مارشل لا دے تحت جاری کیتا جانے والا اعلامیہ نہاں سی جس وچ طاقت دے استعمال نوں جائز قرار دتا گیا ہو مگر بعد وچ پیش آنے والے واقعات نے ایسی صورت حال پید کر دی جس وچ اس قسم دی طاقت دا استعمال وی جائز ہو گیاتھا۔ بلیک اسٹون نے اپنے تبصراں وچ (والیوم1، صفحہ 381) اس نوعیت دے مارشل لا نوں عارضی نوعیت دے اقدامات قرار دتا جو ریاست دے عدم استحکام دی وجہ توں ناگزیر ہوجاندے نیں۔ مندرجہ بالا حقائق توں ایہ بات واضح ہو جاندی اے کہ ساناں ایسے مارشل لا دے جو اک فعال ادارے دے طور اُتے امن و امان دی داخلی صورت حال نوں بہتر بنانے دے لئی لایا گیا ہو جاں فیر اس مارشل لا دے درمیان وچ جو اک فوجی حکومت دے نظام دے طور اُتے دشمن دے علاقے اُتے قبضے جاں حملے دے لئی لایا گیا جو تفریق کرنی ہوگی پہلی قسم دے مارشل لا دا حکم عموماَ َ اک سول حکومت دے تحت قائم اتھارٹی دے ذریعے جاری کیتا جاندا اے۔ اس حکم دے ذریعے اسی صورت حال وچ سول حکومت نوں ہٹایا جاسکتا اے جدوں سول عدالتاں تے ہور سول محکماں دے لئی کم جاری رکھنا ناممکن ہو جائے۔ مارشل لا از خوس اس بات نوں مقدم نہاں رکھتا کہ اسے سول عدالتاں بند کرنے جاں سول حکومت دے اختیارات نوں سلب کرنے دی کیتا ضرورت اے۔ مارشل لا دے تحت فوج خاموشی توں انہاں بلدیاندی حدود وچ کارروائی کرتی اے جتھے عدالتاں دے لئی کم کرنا ناممکن ہو گیا ہو۔ دوسری جانب ایہ اک طے شدہ اصول اے کہ جن علاقاں وچ سول عدالتاں کم کر رہی نیں تے جتھے سول حکام اپنے فرائض انجام دے رہے نیں اوتھے مارشل لا دے نفاذ دا کوئی جواز نہاں اے۔ اس صورت حال وچ مارشل لا دے نفذ دا جواز عدلیہ دے سامنے ہمیشہ اک سوالیہ نشان دی صورت وچ موجود رہتا اے۔ عدالتاں وچ ہمیشہ دعوے کیتے جاندے نیں تے ایہ عدالتاں اپنے اس اظہار دا حق ہمیشہ استعمال کرتی نیں کہ کیتا عام قنون دے محدود دائرہ کار وچ مارشل لا دا نفاذ درست سی جاں نہاں؟ اختیارات دے اس جائزے دے بعد اس نتیجے اُتے پہنچا ہوں کہ مارشل لا دا نفاذ از خود سول لا جاں سول اتھارٹی دے خاتمے دا سبب نہاں اے تے مارشل لا مسلح افواج دے کمانڈر نوں یقینی طور اُتے اس بات دا اختیار نہاں دیتا کہ اوہ ملک دے بنیادی قنون نوں ختم کر سکاں۔ ایہ بات بظاہر بعید از عقل نظر آندی اے کہ کوئی حکومت بیرونی حملے جاں داخلی انتشار توں بچاؤ دی خاطر مارشل لا دے نفاذ نوں دعوت دے۔ اگر اس بات نوں درست تسلیم کر لیا جائے کہ مارشل لا دے حکم دے ذریعے قانونی نظام مکمل طور اُتے تباہ ہوجاندا اے تو اس صورت وچ مسلح افواج بے امنی توں نمٹنے وچ ریاست دی کوئی مدد نہاں کرسکتاں بلکہ پورے قانونی نظام نوں درہم برہم کرنے توں بے امنی وچ مزید اضافہ ہوجاندا اے۔ اس لئی وچ لائق اٹارنی جنرل دے اس خیال توں متفق نہاں ہوں کہ مارشل لا دے حکم دے ذریعے ضرورت دے تحت مسلح افواج دے کمانڈر نوں اس آئین دے خاتمے دا اختیار مل جاندا اے جس دے تحفظ دا خود انہاں نے حلف اٹھایا اے۔

٤٣) ہن واقعات دی جانب واپس لُٹدے نیں ۔ صدر ایوب خان دے خلاف تحقیقات اُتے جنرل یحیٰی خان نے جس رد عمل دا اظہار کیدا سی اس اُتے اساں سب نوں شدید حیرت ہوئی سی۔ انہاں دے اپنے خیال دے مطابق اک جزوی مارشل لا دا اس وقت تک کوئی فائدہ حاصل نہاں ہو سکتا جدوں تک مسائل پیدا کرنے والے افراد نوں مارشل لا دے تحت فوری طور اُتے انہاں علاقاں توں باہر کڈ دتا جاندا۔ مارشل لا دے دائرہ اختیار وچ رفتہ رفتہ اس وقت تک اضافہ ہونا چاہیے جدوں تک پورا ملک مارشل لا دے تحت نہاں آجاندا۔ دوسرے الفاظ وچ مارشل لا دا نفاذ پورے ملک تک محیط ہونا چاہیے۔ اساں نے اس بات دا ایہ مطلب نکالا ایہ سول حکومت دی امداد توں صریحاَ َ انکار سی۔ اک تے گواہ نے انکشاف کیتا کہ فوج نے اس وقت تک کوئی ذمہ داری قبول کرنے توں گریز کیتا جدوں تک صورت حال حکومت دے قابو توں باہر نہ ہو جائے ۔گواہاں نے یحیٰی خان دے حوالے توں کہیا کہ جدوں تک انہاں مکمل طور اُتے نظم و نسق سنبھالنے نوں نہاں کہیا جائے گا اوہ اپنا سامان باندھ کر پشاور چلے جائے گا تے ایہ بات حکومت اُتے چھڈ دیں گے اوہ جس طرح بہتر سمجھے نظم و نسق چلائے۔ اساں اس بات اُتے شدید حیرت تے افسوس دا اظہار ای کر سکتے نیں کہ مسلح افواج دے کمانڈر انچیف جنہاں دے افسراں تے جواناں نے پاکستان توں وفاداری دا حلف اٹھایا ہویا اے ایسا رویہ وی اختیار کرسکتے نیں ۔ ایہ فوج دا اولین فرض سی کہ اوہ قانونی طور اُتے قائم حکومت دی مدد دے لئی آندی۔ اس دی بجائے اس نے حکومت دی کمزوریاں اُتے ایسے وقت وچ اس دے استحصال دی کوشش دی جدوں اوہ خود انہاں عوام دی خواہشات دے مدنظر جو خود ای پاکستان دی سیاسی قوت نیں آئینی طریقاں توں سیاسی منظر توں ہٹنے دی کوشش کر رہی سی۔

٤٤) اس دے بعد 20 تے 25 مارچ 1969ء دے درمیان وچ ایسا کیتا ہویا کہ ملک دی باگ ڈور اک فوجی کمانڈر دے حوالے کرنے دی ضرورت پڑ گئی؟ اس صورت حال دا تقابل 1958 نوں صورت حال توں نہاں کیتا جاسکتا۔1958ء وچ درست جاں غلط وجوہات دی بنا اُتے فیلڈ مارشل ایوب خان نے بر سر اقتدار حکومت دا تختہ اس وقت دے صدر دی آڑ وچ الٹ دیاتھا۔ ایہ صدر وی نواں حکومت وچ تن ہفتے توں وی کم وقت تک شامل رہے۔ 1969ء وچ آخر کار اک سول حکومت نے کمانڈر انچیف نوں دعوت دی کہ اوہ حکومت دی باگ دوڑ سنبھال لیں۔ اس سلسلے وچ اک دلچسپ امر ایہ اے کہ فیلڈ مارشل نے 1969ء وچ جنرل یحیٰی خان نوں جو خط لکھیا سی اس وچ انہاں نے انہاں توں کہیا سی کہ اوہ اپنی آئینی ذمہ داریاں پوری کرو۔ انہاں ای جذبات دا اعادہ فیلڈ مارشل نے اپنے الوداعی نشریاندی خطاب وچ وی کیدا سی۔ اپنے خطاب وچ انہاں نے اس خیال دا اظہار کیدا سی کہ ملک دا تحفظ اس بات دا متقاضی اے کہ دفاعی افواج دی راہ وچ کسے قسم دی مشکلات کھڑی نہ دی جائاں تے انہاں انہاں دے قانونی فرائض آزادانہ طور اُتے استعمال نہ کرنے دتے جائاں۔ اگر انہاں دے خطاب دے صرف اسی اقتباس دا جائزہ لیا جائے تو اس توں باآسانی ایہی نتیجہ اخذ کیتا جاسکتا اے کہ فوج نوں سول قوت دی مدد دے لئی پہنچنے دی ضرورت اے۔ پر ایہ بات بالکل واضح اے کہ ایوب خان دے پورے خطاب دے تناظر وچ ایہ بات ناقابل فہم سی۔ اس خطاب دا لب لباب ایہ تھاکہ حکومت اپنا کم مزید جاری نہاں رکھ سکتی۔ اپنے خطاب وچ فیلڈ مارشل نے اس فیصلے دا وی اعلان کیتا کہ اوہ اک نال صدر دا عہدہ وی چھڈ رہے نیں ۔ پر ایہ حوالہ انہاں آئینی فرائض دے لئی سی جنہاں دے تحت فوج اس وقت کم کر رہی سی۔ جنرل یحیٰی خان نے عہدے توں ہٹنے دے بعد اسی نکتے اُتے انہی قانونی پوزیشن دے حوالے توں ہمارے سامنے اپنی بھرپور وکالت دی سی۔ اساں نے اس مسئلے اُتے انہاں توں کافی سوالات کیتے سن جس اُتے انہاں نے کہیا سی کہ وچ کوئی وکیل نہاں ہوں مگر میناں فوج وچ ابتدا ای توں اس بات دی تربیت دتی گئی کہ ملک دا دفاع اک سپاہی دا مذہبی فریضہ اے۔ ایہ بیان اک ایسے شخص دے ذریعے سامنے آیا جس نے مختلف مواقع اُتے خود نوں قانونی ماہر ظاہر کیدا سی۔

٤٥) اساں نے ایہ وی دیکھیا کہ گول میز کانفرنس دے اس وقت دے حالات تے توقعات دے مطابق مثبت نتیجے برآمد ہوئے۔ اس کانفرنس دے نتیجے وچ آئینی ترمیم دے کم دا آغاز ہویا بلکہ اس بات دا اعلان عام وی کیتا گیا کہ تمام اقدامات قانونی تے آئینی دائرہ کار دے تحت کیتے جائے گا۔ ملک نوں داخلی انتشار توں باہر نکالنے دے لئی صدر نے اپنے تہاناں آئینی سربراہ دے عہدے اُتے وی فائز کر لیا جس وچ پارلیمنٹ دے طرز اُتے حکومت تشکیل دی جاندی اے۔1962ء دے آئین دے تحت اگر اوہ فوری طور اُتے حکومت چھڈدیندے تے انہاں ایسا کرنا ای چاہیے سی کہ انہاں اقتدار اسپیکر دے سپرد کرنا چاہیے سی جو نویں صدر دے انتخاب دے لئی ضروری اقدامات کر سکدے سن۔ اس صورت حال وچ اس بات دی کوئی وجہ نظر نہاں آندی کہ صدر نے آئین وچ ترمیم دا راستہ کیاں اختیار نہاں کیتا۔ اس سلسلے وچ خود آئین وچ وی واضح صراحت موجود سی۔ ایہ بات وی سمجھ توں بالاتر اے کہ ایوب خان نے 25 تریخ نوں اچانک عنان حکومت جنرل یحیٰی خان دے سپرد کیاں کر دی سی؟ ساناں جنرل یحیٰی خان دے رویے توں اپنے اس سوال دا بنیادی جواب ملدا اے۔ جنرل یحیٰی خان نے ایہ واضح کر دتا سی کہ اوہ سول حکومت دی مدد توں اقتدار قبول نہاں کرے گا۔ فیلڈ مارشل نے کدی اس بات نوں تسلیم نہاں کیدا سی کہ سیاست دان حکومت نوں جمہوری انداز وچ کامیابی توں چلانے دی اہلیت رکھتے نیں ۔ جنرل یحیٰی دی رائے وی اس سلسلے وچ انہاں توں مختلف نہاں سی تے اقتدار وچ آنے دے بعدا نہاں نے ہمارے سامنے اپنی گواہی وچ اس بات دا اظہار وی کیتا۔ اوہ اقتدار دی اپنی خواہش دی تکمیل دے لئی کسے صورت وچ اپنے مؤقف توں ہٹنے نوں تیار نہاں سن۔ اس موقع اُتے وی جو بات سرگوشیاں تک محدود سی اوہ کھل کر سامنے آگئی۔ اوہ بات جو انہاں دا ناں لے کر کہی گئی ایہ سی کہ فیلڈ مارشل دے دور حکومت وچ انہاں نے تے انہاں دے خاندان دے افراد نے اپنی سرکاری پوزیشن دا سہارا لیتے ہوئے کافی مالی مفادات حاصل کیتے۔ فیلڈ مارشل دی جانب توں جنرل نوں اقتدار دی منتقلی دے فیصلے دے پس منظر وچ جزوی طور اُتے انہاں دے اس تاثر دا وی وڈا عمل دخل سی کہ انہاں اقتدار خود سیاست داناں دے حوالے توں کرنا پئے گا۔ انہاں دے اس خیال دی تصدیق جنرل یحیٰی دی جانب توں اقتدار سنبھالنے دے لے بعد اک اخبار نویس دے سوال دے جواب وچ دتے جانے والے اک بیان توں وی ہوتی اے۔ جنرل یحیٰی نے اپنے بیان وچ کہیا سی ( وچ فیلڈ مارشل ایوب خان دے خلاف کوئی اقدام نہاں کراں گا)

چھیواں باب دوسرا مارشل لا۔۔۔۔ یحیٰی حکومت

25 مارچ1969ء دی شام جنرل آغا محمد یحیٰی خان کمانڈر انچیف پاکستان آرمی نے ملک وچ مارشل لا نافذ کر دتا تے پورے ملک دا اقتدار حاصل کر لیا۔ انہاں نے اپنے تہاناں چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر مقرر کر لیا۔ انہاں نے ابتدا وچ صدر ہونے دا دعویٰ نہاں کیدا سی کہ اوہ خود ہمیشہ اقتدار وچ رہے گا۔ انہاں دے عہد حکومت وچ کوئی نواں نظام قائم ہوگا۔ ایہ بات 7 اکتوبر 1958ء نوں اقتدار سنبھالنے والے فیلڈ مارشل( جو اس وقت دے جنرل سن) دے عزائم تے مقاصد توں باکل مختلف بات سی۔ اس وقت دے صدر نے اپنے نشری خطاب وچ مارشل لا دا ایہ جواز پیش کیدا سی کہ سیاست دان ناکام ہو گئے سن۔ انہاں نے اس اقدام نوں جمہوریت دی بحالی نہاں قرار دتا سی بلکہ ایہ کہیا سی کہ ایہ اک ایسے نویں نظام دا آغاز اے جو ملک نوں بچانے دا واحد ذریعہ اے۔

٣) جنرل یحیٰی خان نے 26 مارچ1969ء نوں اپنے خطاب وچ کہیا کہ مارشل لا دے نفاذ دا میرا واحد مقصد عوام دی زندگی آزادی تے مال دا تحفظ تے ملک وچ انتظامیہ نوں دوبارہ رواں دواں کرنا اے۔ چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر دی حیثیت توں میرا اولین تے اہم ترین کم امن دی بحالی تے اس بات دی یقین دہانی اے کہ انتظامیہ اپنے روزمرہ دے معمولات عوام دی تسلی دے مطابق شروع کر دے۔ اساں نے انتظامی خرابی تے بے امنی دا کافی تجربہ کر لیا اے۔ وچ اس بات نوں یقینی بناواں گا کہ خرابی تے بے امنی دی ایہ صورت حال کدی دوبارہ پیدا نہ ہو۔ انتظامیہ دے ہر فرد نوں میری اس تنبیہ دا سنجیدگی توں جائزہ لینا چاہیے۔ میرے اساں وطنو! وچ تساں اُتے واضح کر دینا چاہدا آں کہ میرا اس دے علاوہ کوئی مقصد نہاں کہ اک آئینی حکومت دا قیام عمل لایا جائے۔ میرا پختہ یقین اے کہ اک معقول تے تعمیری سیاسی زندگی تے حق رائے دہی دی بنا اُتے غیر جانبداری تے منتخبہ نمائنداں دے درمیان وچ اختیارات دی سہل منتقلی دے لئی صاف و شفاف تے ایماندار انتظامیہ بوہت ضروری اے۔ انہاں منتخب نمائنداں دا ہدف اک قابل عمل آئین دی صورت ہوگا تے انہاں تمام سیاسی، معاشی تے سماجی مسائل دا حل وی جو عوام دے لئی ذینی پریشانی دا باعث نیں ۔ اس لئی جنرل یحیٰی دی حیثیت محض قائم مقام دی سی جو ملک وچ لا اینڈ آرڈر بحال کر سکے تے چھیندی از چھیندی اقتدار منتخب شدہ نمائنداں نوں سونپ دے۔ اس دا مطلب ایہ ہویا کہ انہاں دے کول دو ای راستے سن جاں تو اوہ خود اک نویں آئین دا اعلان کرتے جاں آئین دی تشکیل دے لئی کوئی انتظامی مشنری قائم کرتے۔

٤) درحقیقت لا اینڈ آرڈر حیرت انگیز تیری توں بحال ہویا۔ سچ تو ایہ اے کہ مارشل لا نظام دی سخت سزاؤں دی بدولت ایہ ممکن ای نہاں سی کہ اک وڈے ہجوم نوں اک وقت وچ اکھٹا کر لیا جائے تے نہ ای سیاسی لیڈراں جاں مظاہراں دے ذریعے لوگاں نوں جلوس تے ہڑتال دے لئی جمع کیتا جاسکے۔ اس وقت لوگاں دے جذبات دا رخ صرف اس سمت وچ سی کہ انہاں دی تحریک تے جدوجہد کامیابی توں ہمکنار ہوئی تے ایوب خان دا اقتدار تے آئین اس دے نتیجے وچ بکھر چکے نیں ۔ خیال ایہ اے کہ لوگ یقین رکھدے سن کہ اگرچہ مارشل لا بذات خود کوئی پسندیدہ چیز نہاں لیکن ملکی سلامتی تے آئندہ آئینی استحکام دے لئی ایہ قدم ناگزیر سی۔ 1958ء نوں تجربے دے نتیجے نے لوگاں وچ اک ایسے اندھے اعتماد نوں جنم دتا جو اک وڈے بحران دی کوکھ وچ پیدا ہویا۔ مارشل لا نوں تمام خرابیاں دے خاتمے دا حتمی علاج سمجھ لیا گیا۔ جن لوگاں نے زیادہ سنجیدگی توں اس بحران دی سنگینی نوں محسوس کیتا انہاں نے اسے فوج اُتے اندھادھند بھروسے دا نتیجہ قرار دتا جس نے اگے جاکر ڈکٹیٹر شب دی راہ اختیار کر لی۔ امن و امان دی صورت حال اِنی تیزی توں خراب ہوئی کہ جنرل یحیٰی دا آئندہ اقدام متوقع تے ناگزیر قرار دتا جس نے اگے جا کر ڈکٹیٹر شب دی راہ اختیار کر لی۔ امن و امان دی صورت حال اِنی تیزی توں خراب ہوئی کہ جنرل یحیٰی دا آئندہ اقدام متوقع تے ناگزیر سمجھ لیا گیا۔ ملک دے بدتر حالات نے جنرل یحیٰی دے حق وچ راہ ہموار کر دی تے اک ایسا منظر نامہ تیار ہو گیا جس دے لے لوگ ذہنی طور اُتے تیار سن۔ ایتھے تک کہ نومبر 1969ء آ گیا تے جنرل یحیٰی نے اگلے لائحہ عمل دا اعلان کر دتا۔

٥) اسی دوران وچ انہاں نے تمام اہم سیاسی شخصیتاں توں ملاقات دی تاکہ الیکشن توں پہلے آئین وچ تمام ضروری ترامیم دی جاسکاں۔ اس اقدام دی توجیہ انہاں دے نزدیک ایہ سی کہ اصل وچ ایہی اوہ معاملہ اے جس اُتے مکمل اتفاق رائے تے اساں آہنگی پائی جاندی اے۔ انہاں دا خیال سی کہ باقی کم عوام اُتے چھڈ دینا چاہیے کہ اوہ الیکشن دے بعد کیتا فیصلہ کرتے نیں ۔ انہاں نے اعلان کیتا کہ 5 اکتوبر1970ء نوں انتخابات منعقد ہوں گے تے یکم جنوری 1970ء سیاسی سرگرمیاں شروع کرنے دی اجازت ہوگی۔ 31مارچ 1970ء تک تمام قانونی لائحہ عمل تیار کر لیا گیا تے انتخابی عمل دے لئی مغربی پاکستان دے ون یونٹ نوں علاحدہ کر دتا گیا۔ ہور بنیادی معاملات جنہاں دے بارے وچ کہیا گیا کہ اتفاق رائے توں انجام دتے جائے گا، انہاں وچ نویں آئین دے باب وچ وضاحت کیتی گئی کہ ایہ وفاقی پارلیمانی طرز دا ہوگا تے انتخابات بالغ حق رائے دہی دی بنیاد اُتے ہوں گے۔ بنیادی انسانی حقوق دے نفاذ نوں عدالتاں دی مدد توں یقین بنایا جائے گا۔ عدلیہ دی آزادی تے اس دے بحیثیت( آئین دے نگران) کردار دی حفاظت دی جائے گی۔ آئین دی اساس اسلامی نظام ہوگا جو نظریہ پاسکتان دی بنیاد اے۔

٦) اگر آئینی نظام دی چھیندی بحالی تے عوامی نمائنداں نوں اقتدار سونپنا ای اصل مقصد سی تو ایہ ناقابل فہم اے جنرل یحیٰی دے اقتدار وچ آنے دے اٹھارہ مہینے بعد یعنی 5اکتوبر 1970ء نوں الیکشن دا اعلان کیتا گیا۔ حالانکہ امن و امان دی صورت حال بوہت چھیندی بحال ہو گئی سی۔ ایہ درست اے کہ آئینی اتفاق رائے پیدا کرنے دے لئی انہاں نے سیاسی رہنماؤں توں ملاقاتاں کیتیاں لیکن ایہ وی سچ اے کہ جنرل یحیٰی نے ایوب دور دے رہنما اصولاں توں ای استفادہ کیتا تے انہی خطوط اُتے کم کیتا جو بعد وچ نااتفاقی دا سبب بنے۔ اس عرسے وچ سیاسی سرگرمیاں دی اجازت نہاں سی تے نہ ای سیاسی جماعتاں نوں منظم کرنے دی، سیاسی مہم دی اجازت دا تو سوال ای نہاں پیدا ہُندا سی۔ انہاں حالات وچ ایہ سمجھنا دشوار سی کہ انہاں مذکرات توں کون سی کامیابی متوقع سی، واحد نکتہ جس اُتے گول میز کانفرنس وچ اتفاق کیتا گیا،ون یونٹ دی علیحدگی سی۔

١٣) قانونی ڈھانچے دے دو اہم اجزاء سن۔ انہاں وچوں اک تو کسے مخصوص اکثریت دی ضرورت دے لئی آئین وچ کسے مسودے دی بطور قنون منظوری دا استثنی موجود نہاں سی۔ مثال دے طور اُتے اس بات اُتے اصرار کرنا کہ آئین دی منظوری توں اک معینہ شرح یعنی ہر علاقے دا پچیس فیصد ووٹ جاں وفاقی اکائی ضروری قرار دی جائے تاکہ اک غالب اکثریت بنائی جاسکے۔ جدوں جنرل یحیٰی خان ہمارے روبرو حاضر ہوئے تو اساں نے انہاں توں اس ذیل وچ ہونے والی فروگزاشتاں اُتے روشنی ڈالنے نوں کہیا۔ جنرل یحٰیی خان نے دسیا کہ اوہ آئین دی حددو وچ رہتے ہوئے اوہ سارے اقدامات کر رہے سن جس پرسب دا اتفاق سی مگر ووٹنگ دا طریقہء کار انہاں وچ شامل نہاں سی۔ انہاں نے ایہ وی دسیا کہ ( میرے خیال وچ ایہ ضروری سی کہ اس معاملے نوں منتخب ایوان اُتے چھڈ دتا جاندا) اساں قطعی طور اُتے اس وجہ نوں سمجھنے توں قاصر نیں ۔ اگر ہر قیمت اُتے اتفاق رائے درکار سی، تو آئین دی اک شق دی رو توں ایسا کرنا چاہیے سی تے اسے عام روایندی طریقاں توں نہاں دیکھنا سی، جیسا کہ اس ضمن وچ کیتا گیا۔ پر اس توں کہاں زیادہ اہم بات ایسی اکثریت نوں زبانی بیان اُتے چھڈ دتا جاندا تے اس دے نتیجے نوں دیکھنا سی۔ اگر ظاہر نہاں ہُندا تو مجلس عاملہ خود ایہ کہہ سکتی سی کہ فیصلہ سادہ اکثریت دے ذریعے ہوناچاہیے۔ ایہ بات اس حقیقت توں واضح اے کہ جدوں ایوان دے سامنے ایہ سوال اٹھتا کہ کتنے دووٹاں لہ اکثریت ہونی چاہیے تو اس سوال کاجواب اپنے تساں ای اک سادہ اکثریت دے ذریعے طے ہونا چاہیے سی۔ لٰہذا ایہ بات واضح اے کہ اوہ لوگ جو ایوان وچ اکثریت رکھتے تے ایسے کسے فیصلے دی حمایت اپنے تساں ای اک سادہ اکثریت دے ذریعے طے ہو جانا چاہیندے سی۔ لٰہذا ایہ بات واضح اے کہ اوہ لوگ جو ایوان وچ اکثریت رکھدے سن ایسے کسے فیصلے دی حمایت کرتے تے اسے عملی جامہ پہنانے دے قابل ہُندے جتھے تک اس صورت ھال دا ہماری سیاست توں تعلق اے تو حقیقی صورت حال بوہت مایوس کن سی۔ اس فیصلے دی دی وجہ توں ہر قیمت اُتے اک فرد اک ووٹ ہونا چاہیے، واضح سی کہ مشرقی پاکستان دی عددی اکثریت آبادی دے لحاظ توں زیادہ سی۔ جیسا کہ اساں پہلے وی کہہ چکے نیں کہ ایوان دے فیصلے کرنے دی اک ای بات اہم سی تے اوہ صوبائی خود مختاری دا معاملہ سی۔ شیخ مجیب الرحمٰن پہلے ای چھ نکات دے نال سن تے اگر انہاں مشرقی پاکستان توں اٹھانوے فیصد نشستاں جیتنے دی توقع نہ ہوتی تو گول میز کانفرنس دے جاری رہنے دا ماحول بن سکتا تے اس طرح مجیب ایہ ثابت کر سکتے کہ اوہ بوہت وڈی طاقت نیں ۔ لہٰذا اگر چھ نکات مغربی تے مشرقی پاکستان دے درمیان وچ اک نزاعی معاملہ ثابت ہوئے تے جس دے بننے دا ہر امکان موجود سی تو ایہ فیصلہ کرنا کہ اس سوال نوں چھڈنے دے لئی ایوان وچ کتنی اکثریت دی ضرورت سی، درحقیقت مشرقی پاکستان نوں ای طے کرنا سی۔ بالفاظ ہور ایہ کہیا جاسکتا اے کہ مشرقی پاکستان نوں اس بات دا فیصلہ کرنا سی کہ اسے نال رہنا چاہیے جاں نہاں۔

١٤) پچھلے پیراگراف وچ جو کچھ دسیا گیا اے اوہ درحقیقت اس تصور اُتے مبنی اے کہ اس بات دی نہایت سنجیدگی توں توقع دی جا رہی سی کہ مشرقی پاکستان رائے شماری وچ حصہ لیتا مگر اپنے چھ نکات دی روشنی وچ اگر اس بات نوں اطمینان بخش طریقے اُتے سمجھ لیا جاندا کہ مشرقی پاکستان چھ نکات دا مطالبات دی حد تک نہاں جاسکدا سی تو صوبائی خود مختاری دے سوال دی اہمیت تے حساسیت نوں کم کیتا جاسکدا سی تے اس بنیاد اُتے گھٹ توں گھٹ اکثریت دی ضرورت نوں بوہت حد تک کم کیتا جاسکدا سی ۔

١٥) ایسا نہاں سی کہ ووٹنگ دے طریق کار دی اہمیت نوں محسوس نہاں کیتا گیا سی۔ شواہد ایہ ظاہر کرتے ہین کہ وزیر قنون، مشیر قنون نے یحیٰی خان نوں اس مسئلے دی نزاکت توں آگاہ کر دتا سی تے واقعی جنرل نے 28 نومبر1969ء نوں اپنے نشرئیے وچ جس دا اساں پہلے ازاں حوالہ دے چکے نیں تے 28 مارچ1970ء نوں لیگل فریم ورک آرڈر دے نفاذ توں عین دو دن پہلے ایہ باتاں بتائاں ۔

(28. نومبر 1969 جتھے تک قومی اسمبلی دی ووٹنگ دے طریقہ کار دا سوال اے تو ایہ بات باعث مسرت اے کہ اسمبلی، بنیادی آئینی معاملات اُتے فیصلہ کرے گی۔ آئین اک مقدس دستاویز اے تے مل جل کر نال رہنے دا اک معاہدہ اے۔ اس دا کسے وی عام قنون توں موازنہ نہاں کیتا جاسکتا۔ اس لئی ایہ بوہت ضروری اے کہ ووٹنگ دے طریقہءکار وچ ایوان نوں شریک کیتا جائے تے اس وچ پاکستان دے اندر بسنے والے تمام علاقاں دی صحیح اورصاف ستھری نمائندگی ہوئی چاہیے ایوان اپنا کم مکمل کرنے دے بعد، جو آئین دی تیاری جیسا اہم کم ہوگا اسے معتبر تسلیم کیتا جائے گا بننے والا آئین، پاکستان دا ائین مقصود ہوگا۔ اس دے بعد نواں حکومت دے قیام دے لئی میدان ہموار ہو سکے گا۔)

(23. مارچ 1970 جدوں 1970ء دا لیگل فریم ورک آرڈر چھپ کر سامنے آئے گا تو تساں دیکھے گا کہ دستوری طریقہء کار دے معاملات وچ قومی اسمبلی دے لئی ووٹ ڈالنے دے طریقہء کار نوں اس وچ شامل کیتا گیا اے۔ ایہ اک ایسا معاملہ اے کہ جسنوں بہتر طور اُتے ایوان ای طے کرنے دا مجاز اے تے ایہ میری دلی خواہش تے تمنا اے کہ اس اہم معاملے اُتے خیالات وچ کوئی بنیادی اختلاف نہ پیدا ہونے پائے۔ اس دے لئی اتفاق رائے مثالی ہونا چاہیے۔ کسے وی معاملے وچ شرح فیصد دے تناسب توں بات کرنا وچ ذاتی طور اُتے پسند نہاں کردا آں۔ ایہ اوہ نکتہ اے جس اُتے وچ پہلے وی بات کر چکا ہوں لیکن دوبارہ پُر زور انداز وچ کہنا چاہاں گا کہ آئین دی تیاری کسے معمولی قنون سازی دے کم دے مترادف نہاں اے بلکہ ایہ مل جل کر رہنے دا اک معاہدہ اے۔ لٰہذا ایہ ضروری اے کہ تمام علاقے ووٹنگ دے طریقہء کار توں مکمل طور اُتے مطمئن ہوں تے محض ایوان دے ذریعے ای بہتر طور پرمکمن ہو سکتا اے۔ کیونجے جدوں تک تمام علاقے صحیح طور پرمطمئن نہاں ہُندے اس وقت تک آئین حقیقی معناں وچ مختلف صوباں تے علاقاں دے لوگاں دے لئی ویسا قابل قبول نہاں ہو سکتا جیسا کہ ایسی دستاویز نوں ہونا چاہیے۔ میناں یقین اے کہ کسے مناسب تے موزاں بندوبست تک پہنچنا ممکن اے)

ایہ استدالال غیر معمولی اے تے بے کم و کاست صورت حال دی عکاسی کرتا اے کہ اک آئین دا ہونا ضروری سی جس دے تحت ووٹنگ دے طریقہء کار دا معاملہ طے پانا سی، جنرل دا خیال سی کہ ایہ حقیقی تضاد اے۔

١٦) لیگل فریم ورک دا دوسرا جز اوہ معاملہ سی جو طریقہ کار دے بلکہ کسے حد تک آئین دے استحکام توں متعلق سی، جسنوں مضبوط ہونا سی۔ ایہ اک ضرورت سی کہ قومی اسمبلی اک سوبیس دن دے اندر اندر آئین دی تیاری دا کم مکمل کرے ورنہ دوسری صورت وچ اوہ تحلیل ہوجاندی۔ نظریاندی طور اُتے ایہ اصول کہ آئین بنانے دے لئی اک دن مختص کر لیا گیا نہاں ہونا چاہیے تے اوہ وی ایسے کہ قنون سازی دا کم وی جاری ہو۔ اگر قومی اسمبلی اک آئین ساز اسمبلی ہوتی اوراسی وقت دے اندر قنون ساز اسمبلی وی ہوتی تے بغیر وقت دے تعین دے اسے آئین دی تیاری دا کم مکمل کرنا ہُندا تو صورت حال دی نزاکت تے خطرہ واضح طور اُتے نظر آ جاندا۔ لٰہذا ایسی اسمبلی خود نوں بچانے دے لئی آئین دی تیاری دا کم اس وقت تک معرض التوا وچ ڈال دیتی جدوں تک اس دا وقت نہاں آ جاندا تے جدوں اسمبلی اپنی حقیقی نمائندگی دے اعتبار توں ختم ہوجاندی۔ پاکستان وچ ہمارے لئی ایسا تجربہ نواں نہاں اے تے ایہ تازہ ترین وی اے۔ پہلی آئین ساز اسمبلی بار بار خطرات توں دوچار ہوتی رہی۔

١٧) پر خطرے دا احساس کرنا تے بات اے تے اس اُتے کسے انتہا پسندانہ اقدام دے ذریعے قابو پانا دوسری بات۔۔۔۔(لیگل فریم ورک آرڈر) دے تحت منتخب دی جانے والی قومی اسمبلی نوں قنون سازی دا قطعاَ َ کوئی اختیار اس وقت تک حاصل نہاں سی، تاوقتیکہ کسے آئین دی تدوین تے تشکیل نہ کرلے۔ چنانچہ اس پوشیدہ خطرے نوں جو قومی اسمبلی نوں بیک وقت انہاں دونے امور دی انجام دہی توں لاحق ہوکدا سی۔ آغاز ای توں بھانپ کر مسدود کر دتا گیا سی۔ نہ صرف ایہ کہ اک سو بیس دناں دی مہلت دتی گئی سی بلکہ اس قدر تقدیس عطا کر دتی گئی سی کہ اگر دونے وڈی سیاسی جماعتاں دے درمیان وچ آئین سازی دے مسئلے اُتے شدید اختلافات پیدا ہونے لگاں توایسی صورت وچ وی اک سو بیس دناں دی اس مہلت وچ کوئی توسیع تے اضافہ ہرگز نہاں کیتا جائے گا۔

١٨) اس مرحلے اُتے ایہ وی سوچنا پئے گا کہ کیتا چھ نکاندی پروگرام دا مطلب واضح طور اُتے علیحدگی سی جاں گھٹ توں گھٹ دونے بازوؤں دے درمیان وچ اک ایسا ڈھیلا ڈھالا سا تعلق جو اگے چل کر علیحدگی اُتے منتج ہوجاندا؟ اس سوال توں اک اورسوال پیدا ہُندا اے کہ کیتا اس وقت دے صاحبان اقتدار دے نزدیک چھ نکاندی پروگرام پاکستان دی سالمیت تے یک جہتی توں متصادم سی؟ کیتا انہاں نے کدی سنجیدگی توں ایہ سوچیا سی کہ ایسا ممکن وی ہو سکتا اے۔ ایتھے مناسب معلوم ہُندا اے کہ اگے بڑھنے توں بیشتر انہاں ترمیم شدہ چھ نکات اُتے وی بالترتیب اک نظر ڈالی جائے۔

پوائنٹ(١) اس نکتے وچ کہیا گیا اے کہ حکومت دی نوعیت وفاقی تے پارلیمانی ہوگی جس وچ وفاقی مقننہ تے وفاق دی تشکیل کرنے والی وحدتاں دی مقننہ دا انتخاب براہ راست بالغ رائے دہی دی بنیاد اُتے کیاجائے گا۔ وفاقی مقننہ وچ نمائندگی آبادی دی بنیاد اُتے ہوگی!

1. وفاقی حکومت دے کول صرف دو محکمے یعنی دفاع تے امور خارجہ جدوں کہ درج ذیل شرطاں توں مشروط اوہ کرنسی دا شعبہ وی رکھ سکتی اے!
2. دونے صوباں دے لئی علاحدہ کرنسیاں، جو باہمی طور اُتے باآسانی قابل تبادلہ ہوں جاں متبادل دے طور اُتے اک ای کرنسی جو وفاقی ریزروز سسٹم دے قیام توں مشروط ہوگی جس وچ علاقائی وفاقی، ریزوربنکس دا قیام وی شامل اے جو اس بات دی ضمانت دیں گے کہ ذرائع اورسرمائے دی منتقلی، اک صوبے توں دوسرے صوبے نوں نہاں ہوگی۔

٤) مالیاندی پالیسی دی تشکیل وفاق وچ شامل وحدتاں دی ذمہ داری ہوگی۔ پر وفاقی حکومت نوں مطلوبہ ریونیو ذرائع مہیا کر دتے جائے گا، تاکہ اوہ دفاع تے امور خارجہ اُتے ہونے والے اخراجات نوں پورا کر سکے۔ اس قسم دے مالیاندی ذرائع خود بخود وفاقی حکومت نوں فراہم ہو جائے گا، جس دے طریقہء کار تے وفاقی وحدتاں دی جانب توں تناسب دے تعین دی بنیاد، آئین وچ وضاحت دے نال درج ہوگی۔ ایہ آئینی دفعات اس بات دی ضمانت دیں گی کہ وفاقی حکومت دی ریونیو دی ضرورت مستقل طور اُتے پوری دی جاندی رہاں اس مقصد نوں سامنے رکھتے ہوئے کہ مالیاندی پالیسیاں اُتے وفاقی وحدتاں دا مکمل کنٹرول بہر صورت قائم رہے گا۔

٥) ایسے آئینی اقدام کیتے جائے گا، جنہاں دی رو توں ہر وفاقی وحدت دی غیر ملکی زرمبادلہ دی آمدنی دا الگ الگ حساب رکھیا جاسکے، جن اُتے انہاں وحدتاں دی حکومتاں دا مکمل کنٹرول ہو۔ وفاقی وحدتاں دی، غیر ملکی زرمبادلہ دی ضروریات دا تعین اس تناسب دی بنیاد اُتے کیتا جائے گا جو آئین وچ طے شدہ طریقہء کار دے عین مطابق ہوگا صوبائی حکومتاں نوں ایہ اختیار حاصل ہوگا کہ اوہ آئین دے تحت غیر ملکی تجارت تے امداد دے بارے وچ ملک دی خارجہ پالیسی دی حدود وچ رہتے ہوئے مذکرات تے گفت و شنید کر سکاں۔

1. وفاقی وحدتاں دی حکومتاں آزادانہ طور اُتے اپنی ملیشیا جاں پیرا ملٹری فورس رکھ سکے گا تاکہ قومی سلامتی دے قیام وچ مؤثر کردار ادا کر سکاں۔

اک ایسا گواہ جو اس پوری مدت دے دوران وچ آئین سازی دے عمل توں وابستہ رہ چکا اے تے جسنوں قنون تے آئینی شعباں دا طویل تے ماہرانہ تجربہ حاصل اے۔ ریٹائرڈ چیف جسٹس آف پاکستان مسٹر جسٹس اے آر کار نیلیس دے سوا تے کون ہو سکتا اے؟ جدوں انہاں توں سوال کیتا گیا کہ کیتا انتخابی مہم دے دوران وچ کسے موقع اُتے چھ نکات جنرل یحیٰی خان نوں وی دکھائے گئے سن تو انہاں دا جواب ایہ سی۔ (اوہ انہاں نکات توں بخوبی آشنا سن تے وقتاَ َ فوقتاَ َ انہاں دے بارے وچ گفتگو وی کردے سن، پر انہاں نے کدی انہاں دے تجریئے دی ضرورت محسوس نہاں دی! میرا ذاتی خیال ایہ اے کہ انہاں نکات وچوں چار تو ایسے سن جنہاں بآسانی قبول کیتا جاسکدا سی تے وچ نے کابینہ دے اجلاس وچ وی ایہ کہیا تھاکہ اساں آسانی دے نال آئین وچ ضروری ترمیم کرتے ہوئے انہاں چھ نکات وچوں اکثر نوں اس وچ جگہ دے سکتے نیں جنہاں دے نتیجے وچ سیاسی صورت حال بہتر ہوسکتی اے۔ (جسٹس کار نیلیس دا پورا احترام کرتے ہوئے اساں صرف ایہ کہنا چاہتے نیں کہ انہاں نے اس معاملے نوں قرار واقعی اہمیت نہ دیتے ہوئے محض اسے ٹالنے اُتے ای اکتفا کیتا اے۔

٢٠) کرنل حسن دے مطابق جنہیں26 مارچ 1969ء نوں چیف مارشل لاایڈمنسٹریتر ہیڈکوارٹرز وچ JAG ڈپارٹمنٹ دے نمائندے دی حیثیت توں متعین کیتا گیا سی تے جو مارشل لا دے سارے عرصے وچ ہر لمحہ آئین سازی دے مسئلہ توں گہری وابستگی دے حامل رہے نیں ، انہاں چھ نکات دا بظاہر مقصد علیحدگی نہاں سی جس توں انہاں دی مراد غالباَ َ ایہ اے کہ دیکھنے وچ ایہ چھ نکات علیحدگی دا پیش خیمہ معلوم نہاں ہُندے۔

٢١) ہمارے روبرو چند تے وی گواہان ایسے پیش ہوئے جنہاں انتخابی مہم دے مشکل دور وچ حکومت دی جانب توں مشرقی پاکستان دے بوہت قریب رہنے دا موقع ملیا سی جداں گورنر مشرقی پاکستان ایدمرل احسن تے مارشل لا ایڈمنسٹریٹر لفٹننٹ جنرل ایس ایم یعقوب انہاں دونے حضرات دا کہنا اے کہ انہاں یاد نہاں پیندا کہ کدی انہاں چھ نکات دے مفہوم تے مطالب دا غور تے سنجیدگی دے نال کوئی تجزیہ کیتا گیا ہو جاں انہاں دے اطلاق تے عواقت دا ای کوئی احاطہ کیتا گیا ہو!

٢٢) ایہ اندازہ لانا مشکل اے کہ کیاں کر اک مرکزی حکومت نوں جس دے کول فقط دفاع تے امور خارجہ دے محکمے ہوں تے جسنوں ٹیکساں دے نفاذ دا کوئی اختیار حاصل نہ ہو حقیقی معناں وچ اک بااختیار حکومت کہیا جاسکتا اے؟ اج دے جدید زمانے وچ اک ترقی پزیر ملک دی خارجہ پالیسی دا وڈا گہرا تعلق اس دی غیر ملکی تجارت توں ہُندا اے تے اگر وفاق غیر ملکی تجارت ای نوں کنٹرول نہ کر سکے تو ایہ بات ہماری سمجھ وچ بالکل نہاں آندی کہ اوہ کس طرح اپنی خارجہ پالیسی اُتے مؤثر طریقے توں عمل پیرا ہو سکے گی؟ تے خارجہ پالیسی نوں کنٹرول کیتے بغیر اک مرکزی حکومت کس طرح ملک دا دفاع کر سکتی اے؟

٢٣) عوامی لیگ دے (ترمیم شدہ) چھ نکات اس دے پروگرام نوں (اصل) نکات دی بہ نسبت زیادہ مؤثر تے بھرپور طریقے توں پیش کرتے نیں ، پر اپنی روح وچ اوہ سابقہ اصل نکات دے مقابلے وچ اتنے زیادہ مختلف وی نہاں کہ اساں ایہ سوچنے لگاں کہ ایہ ترمیم شدہ چھ نکات علیحدگی ول لے جاندے نیں جدوں کہ اصل نکات اس توں مبرا سن۔ اساں ایہ محسوس کیتے بغیر نہاں رہ سکتے کہ کرنل حسن دے ظاہر کردہ خیالات کافی حد تک تیکنیکی سن بلکہ انہاں مضحکہ خیز وی کہہ سکتے نیں پر ایہ بات قابل تعریف اے کہ اس بیان دے فوراَ َ ای بعد انہاں نے کہیا کہ چھ نکات وچ تبدیلی وی دی جاسکتی اے۔ ہن بوہت توں گواہ ساناں مستقلاَ َ ایہ بتا رہے نیں کہ شیخ مجیب الرحمٰن نے خود کہیا سی کہ چھ نکات اُتے مذاکرات ہوسکتے نیں کیونجے بہرحال ایہ کسے مذہبی صحیفے دا حصہ نہاں نیں  !۔۔۔۔ پر ساناں انہاں بیانات اُتے کسے قدر تعجب تے حیرت دا اعتراف کر لینا چاہیے۔ اگر حکمران جمایت دے خیال وچ چھ نکات دا مطلب علیحدگی نہاں سی تو یقیناَ َ انہاں وچ کوئی غلط بات نہاں سی تے اکثریت دی خواہشات نوں جس دا تعلق ملک دے اک صوبے توں سی مغربی پاکستان دی جانب توں بغیر کسے سخت مخالفت دے قبول کیتا جاسکدا سی! لیکن ایسی صورت وچ اس بات اُتے اصرار کیاں کیتا جا رہیا اے کہ شیخ مجیب الرحمٰن چھ نکات اُتے سودے بازی دے لئی تیار سن؟درحقیقت انہاں نکات اُتے مذکرات جاں سودے بازی دا واضح مطلب ایہ سی کہ ایہ چھ نکات جوں دے توں قابل قبول نہاں ہو سکدے سن۔ جس دا بنیادی سبب ایہ سی کہ اوہ ملک دی سالمیت تے یک جہتی دے خلاف سن! اگر ایسا نہ ہُندا تو جنرل یحیٰی خان دی اکثریت دے اس مطالبے تے خواہش نوں تسلیم کرنے وچ قطعاََ َ کوئی عذر نہاں ہُندا۔ انہاں نے خود کہیا انہاں نے صرف انہی امورومعلات نوں آخری شکل دی اے جن اُتے مکمل طریقے توں اتفاق رائے موجود سی تے چوں کہ انہاں دی حیثیت محض اک نگران دی سی لٰہذا کوئی وی ایسا آئینی منصوبہ جوان دے طے کردہ بنیادی اصولاں توں متصادم نہ ہُندا انہاں یکساں طور اُتے قابل قبول ہو سکدا سی۔

٢٤) ہمارے خیال وچ اس مہم وچ عدم مداخلت دی دو وجوہات ہوسکتی نیں ۔ انہاں وچوں اک وجہ ایہ ہوسکتی اے کہ عوامی لیگ دے معاملے وچ عدم مداخلت دی پالیسی اختیار کرتے ہوئے حکومت انتہا نوں پہنچ گئی کہ اس نے جماعتاں نوں تحفظ دینے توں انکار کر دتا جنہاں دی کمپین وچ عوامی لیگ دخل اندازی کر رہی سی۔ مثال دے طور اُتے عوامی لیگ نے جماعت اسلامی دا اک جلسہ درہم برہم کر دتا مگر حکومت دی ایجینسیاں نے کوئی دخل اندازی نہاں دی تے تماشائی بنی دیکھتی رہاں۔ پاکستان ڈیموکریٹک پارٹی دے جلسے دا وی ایہ ای حال ہویا۔

٢٥) دوسرا سبب مشرقی پاکستان دے سویلین ملازمین دا طرز عمل سی اس بات وچ کوئی شک نہاں حکومت پاکستان جنرل یحیٰی خان دے ماتحت سی۔ کیونجے تمام ملک وچ مارشل لا نافذ سی۔ اس لئی مشرقی پاکستان دا انتظام وی مارشل لاءاتھارٹیز چلا رہی سی۔ لیکن مشرقی پاکستان وچ خدمات انجام دینے والے زیادہ تر سویلین ملازمین مشرقی پاکستانی سن اگرچہ اوہ اک ذہین طبقے توں تعلق رکھدے سن مگر اوہ انہاں جذبات توں متاثر ہوئے بغیر نہاں رہ سکدے سن جو اس وقت مشرقی پاکستان دے لوگاں وچ عام سن۔ ایہ متوقع سی کہ مشرقی پاکستانی ہونے دی حیثیت توں جذباندی طور اُتے عام پبلک دے جذبات وچ اوہ شریک ہوں گے لیکن انہاں دی تعلیم انہاں جذبات قابو پانے وچ کچھ مدد وی کرتی تد وی استحصال کیتے جانے دے الزام توں اوہ ضرور متاثر ہُندے۔ سول ملازمین نے دیکھ لیا سی کہ عوامی لیگ اک چڑھتا ہویا سورج اے تے مستقبل اسی دے ہتھ وچ اے۔ اگر ایہ وی فرض کر لیا جائے کہ اس جدوجہد دی ابتدائی مرحلے وچ ایہ بات واضح نہاں سی کہ شیخ مجیب الرحمٰن غیر متنازع فاتح دے طور اُتے ابھرے گا۔ فیر وی اقتدار دا مرکز فوج دے ہاتھاں توں منتقل ہو رہیا سی اس لئی مشرقی پاکستانی سول ملازمین دی نگاہاں ہن آنے والے حاکم ول توں لگی ہوئی تھاں بجائے اس حاکم دے جو جانے والا سی۔ اس دے علاوہ چھ نکاندی پروگرام وچ مشرقی پاکستان دی بیورکریسی دے لئی وی کشش سی۔ کیونجے اس وچ انہاں اپنی ترقی دے مواقع نظر آ رہے سن۔ اک طرح توں مشرقی پاکستان دے سول ملازمین دی اوہی حیثیت سی جو آزادی توں پہلے برصغیر وچ ہندو تے مسلمان سول ملازمین دی سی جو جذباندی طور اُتے کانگریس تے مسلم لیگ توں لگاؤ رکھدے سن۔ اس لئی اس وچ کوئی تعجب دی بات نہاں اے کہ مشرقی پاکستان دے سول ملازمین نے اپنا تمام اثر اس پارٹی دے حق وچ استعمال کیتا جو مشرقی پاکستان دے لئی کم کر رہی سی بجائے انہاں جماعتاں دے جن کارجحان قومی سی۔ لہٰذا ایہ حقیقت کہ عوامی لیگ کامیاب ہوگی شروع توں آشکار ہو گئی سی اگرچہ اس بات دی توقع کسے نوں نہاں سی کہ اوہ ایسی بھاری کامیابی حاصل کر لے گی۔

٢٦) ایسا معلوم نہاں ہُندا کہ حکومت نوں ایسے نتیجے دی توقع سی سیقلون جداں ہر واقعے دے بعد عوامی لیگ دی کامیابی دے امکانات روشن ہُندے جا رہے سن۔ حکومت دی خفیہ ایجینسیاں اندازہ لگیا رہی تھاں کہ مشرقی پاکستان وچ عوامی لیگ کو60 فیصد کامیابی حاصل ہو جائے گی جو مجموعی طور اُتے اکثریت نہاں ہوگی۔ ایہ نتیجے اس بات دے باوجود ظاہر ہوئے کہ حکومت خاموش تماشائی نہاں رہی۔ نتیجے اُتے اثر انداز ہونے دے لئی انتخابات دے دوران وچ اس نے پس پردہ کچھ کاروائیاں کیتیاں۔ جنرل یحیٰی نے اپنے اک بااعتماد نال میجر جنرل محمد عمر نوں نیشنل سیکیورٹی کونسل دا سکریٹری مقرر کر دتا۔ ایسے حالات وچ ایہ اک ایسا عہدہ معلوم ہُندا سی کہ جس دے پردے وچ دوسری کاروائیاں دی جانی تھاں۔ ایہ بات تو درست اے کہ ایہ کونسل ایوب خان دے دور وچ بنائی گئی سی لیکن اس کونسل دے سارے اراکین نے جنہاں نے ہمارے سامنے بیان دتے تے جن وچ جنرل عمر وی شامل سن اس بات دا اعتراف کیتا اے جس مقصد دے لئی ایہ کونسل بنائی گئی سی اس دے لئی ایہ غیر مؤثر سی اس دے کول کوئی اختیارات وی نہاں سن تے نہ کوئی ایسا نظام سی جس دے تحت ایہ اپنا مقصد حاصل کر سکتی۔ ساناں معلوم ہویا کہ جنرل یحیٰی خان نے اقتدار حاصل کرنے دے بعد ایسے شخص نوں جوان دے اسٹاف آفیسر دی حیثیت توں کم کر چکا سی سیکریٹری مقرر کر دتا۔ جنرل عمر دی صدر دے کول براہ راست رسائی سی۔ انہاں نے کدی ایہ شکایت نہاں دی کہ اوہ غیر مؤثر سن تے نہ ای انہاں دے عہدے نوں مؤثر بنانے دے لئی کوئی اقدام کیتے گئے۔ جنرل عمر دے کول سیف وچ بوہت وڈی رقم پئی ہوئی سی تے جدوں وڈی قیمت دے یونٹاں نوں تبدیل کیتا گیا تو انہاں نے چھ لکھ روپے جمع کرائے۔ 4.12.72تک تن لکھ روپے کیش نکلوائے گئے تے انہاں دا کوئی حساب نہاں دتا گیا۔ اس دے نال جنرل عمر بار بار سیاست داناں توں ملتے رہدے سن۔ اس توں واضح طور اُتے نتیجہ اخذ کیتا جاسکتا اے۔

٢٧) ستمبر 1970ء وچ سیلاباں نے مشرقی پاکستان نوں آگھیرا تے یحیٰی خان نوں قومی تے صوبائی اسمبلیاں دے انتخابات 7اور 17دسمبر دے لئی ملتوی کرنے پئے۔ مجیب الرحمٰن نے اصرار کیتا کہ اس موقع اُتے سیلاباں دی وجہ توں انتخابات ملتوی کرنے دی کوئی وجہ نہاں سی کیونجے مشرقی پاکستان دے لئی ایہ کوئی غیر معمولی بات نہاں سی۔ مشرقی پاکستان دے لوگ پانی وچ آدھے غرق رہنے دے عادی نیں ۔ ممکن اے کہ یحٰیی خان نے خلوص دے نال سوچیا ہو کہ اکتوبر وچ انتخابات کرنا قابل عمل نہاں اے اسی وجہ توں انہاں نے ملتوی کر دتے ہوں۔ دوسری سیاسی جماعتاں نے وی انتخابات ملتوی کرانے دا مطالبہ کیتا اس لئی ایہ نہاں کہیا جاسکتا کہ انتخابات ملتوی کرنے وچ یحیٰی خان دا فیصلہ بدنیندی اُتے مبنی سی۔ ایہ کہنا کافی ہوگا کہ انتخابات ملتوی کرنے توں مہم چلانے دے لئی مزید دو مہینے دا اضافہ ہو گیا تے اس طرح آمرانہ دور دی مدت وچ اضافہ ہو گیا۔

٢٨) اس دا اک تے بر نتیجہ ایہ وی نکلا نومبر 1970ء وچ مشرقی پاکستان سیقلون دا شکار ہویا تے اسے عوامی لیگ نے مغربی پاکستانیاں دے خلاف پہلے توں موجود شدید نفرت نوں بڑھانے دے لئی استعمال کیتا۔ انہاں نے دعویٰ کیتا کہ مصیبت دے اس وقت وچ نہ تو مغربی پاکستان دے رہنماؤں نے تے نہ ای حکومت نے جس وچ مغربی پاکستان دے لوگاں دی اکثریت سی مشرقی پاکستان دے لئی کوئی ہمدردی دی مغربی پاکستان دے اک رہنما خان عبد الولی خان نے بیان دتا اس وقت سوائے انہاں دے مغربی پاکستان دے کسے رہنما نے مشرقی پاکستان دا دورہ نہاں کیتا تے عوامی لیگ نے اس بات نوں مشرقی پاکستان دے نال ظالمانہ سلوک نہاں تو عدم توجہی دا سلوک کرنے توں تعبیر کیتا۔ مغربی پاکستان وچ اک اہم سیاسی جماعت دے اک رہنما نے ہمارے سامنے بیان دتا کہ مشرقی پاکستان وچ مغربی پاکستان دے رہنماؤں دے صرف جانے توں کچھ نہاں ہُندا مشرقی پاکستان دے لئی مادی امداد بھیجی گئی سی۔ ایہ بات درست اے۔ لیکن انسانی جذبات کدی کدی حقیقی امداد توں زیادہ دکھاوے دی ہمدردی توں متاثر ہوجاندے نیں۔ اساں ایہ نہاں کہتے کہ اس موقع اُتے مغربی پاکستان دے رہنماؤں دی عدم موجودگی مشرقی پاکستان دے لوگاں نوں خفیف کرنے دے لئی سی جاں انہاں دی عدم توجہی دا نتیجہ سی۔ شاید انہاں نے ایہ صحیح طور اُتے سوچیا سی کہ اوہ مادی مدد بھیج دیں تے خود انتخابی مہم دی ضرورت دے پیش نظرمغربی پاکستان وچ موجود رہاں۔ اساں ایہ اس لئی کہہ رہے نیں کہ اس بات نے اک اہم کردار ادا کیتا تے اس توں مجیب دی حیثیت مزید مستحکم ہو گئی۔ ہن ایہ بات بالکل واضح سی کہ مجیب انتخابات اُتے چھا جائے گا سیقلاں دے بعد چند جماعتاں نوں چھڈ کر دوسری تمام جماعتاں انتخابات توں علحیدہ ہوگئاں تے مجیب دے لئی میدان خالی چھڈ دتا۔

٢٩) انتخابی مہم دے بارے وچ ایہ دلچسپ حقیقت اے کہ جس اکثریت توں مجیب کامیاب ہوئے تے انتخابات دے بعد جس دی وجہ توں انہاں دی طاقت تے کمزوری ظاہر ہوئی اس دی مجیب نوں توقع سی۔ انہاں شروع ای توں اس بات دا اندازہ سی کہ بھاری اکثریت دی وجہ توں اوہ اپنی پارٹی دے قیدی ہو کر رہ جائے گا اس لئی انہاں نے کونسل مسلم لیگ نوں کچھ نشستاں پیش کیتیاں کچھ جماعت اسلامی کوپیش کیتیاں تے انہاں توں وعدہ کیتا کہ اوہ انہاں حلقاں توں اپنے امیدوار کھڑے نہاں کرے گا ایسا معلوم ہُندا اے کہ مشرقی پاکستان دی نشستاں دی واضح اکثریت چاہدے سن مگر پورے پاکستان وچ اکثریت نہاں چاہدے سن جتھے تک اساں نے سُنواں اے۔ اوہ چاہدے سن کہ انہاں تقریباَ َ 120 نشستاں حاصل ہو جائاں جس توں اوہ ایوان وچ سب توں وڈی جماعت دے رہنما بن جائاں مگر انہاں مکمل اکثریت حاصل نہ ہو ساناں احساس اے کہ بیان توں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ مجیب چاہدے سن کہ چھ پوائنٹس دی بنیاد اُتے مذکرات کرو بجائے اس دے اس پروگرام نوں اوہ ایوان وچ اپنی قوت دے ذریعے منظور کرائاں ایہ وڈا مشکل ہوگا تے ناانصافی وی ہوگی کہ چھ نکات دے سلسلے وچ مجیب الرحمٰن دے اراداں دے بارے وچ بغیر انہاں دے جاں انہاں دی جماعت دے کسے رکن دی شہادت لئی فیصلہ کر لیا جائے۔

٣٠) پر کونسل مسلم لیگ تے جماعت اسلامی نے اس پیشکش نوں قبول نہ کرنے دا فیصلہ کیتا۔ غالباَ َ انہاں دا خیال سی کہ اوہ زیادہ نشستاں حاصل کر سکاں گی نتیجے ساناں معلوم نیں ۔

٣١) انتخابات 7 دسمبر1970ء نوں اختتام پزیر ہوئے ماسوا انہاں چند حلقہ ہائے انتخابات دے جتھے پولنگ سمندری طوفان دے باعث ملتوی کردی گئی سی حتمی نتیجے وچ شیخ مجیب الرحمٰن نے مشرقی پاکستان وچ 162 نشستاں وچوں 160 نشستاں حاصل کیتیاں تے مغربی پاکستان وچ پاکستان پیپلز پارٹی واحد سب توں وڈی جماعت دے طور اُتے ابھر کر سامنے آئی جس نے 138 نشستاں وچوں 84 نشستاں حاصل کیتیاں۔ خواتین دی 13 نشستاں بعد وچ اُتے دی جانی تھاں تے ظاہر اے کہ مشرقی پاکستان وچ ایہ عوامی لیگ نوں ملیاں تے مغربی پاکستان وچ انہاں دی تعداد پاکستان پیپلز پارٹی نوں ملی۔

٣٢) اصولی طور اُتے تے اگر جغرافیائی حالات عملی طور اُتے مختلف ہُندے تو وی اک جماعت دا مکمل اکثریت دے نال ابھرنا تے دوسری پارٹی دا بوہت زیادہ نشستاں حاصل کرنا جو گھٹ توں گھٹ اکثریندی پارٹی دے تقریباَ َ نصبف ہو اک آئینی تے جمہوری طرز حکومت دے لئی مثالی سی۔ مگر ہماری بدقسمتی ایہ سی عوامی لیگ نے مغربی پاکستان وچ اک وی نشست حاصل نہ دی تے اسی طرح پاکستان پیپلز پارٹی نے مشرقی پاکستان وچ کوئی نشست حاصل نہ دی۔ اس دے علاوہ اک حقیقت ایہ وی سی کہ مجیب الرحمٰن نے جس علاقے توں اکثریت حاصل دی اوہ طبعی طور اُتے باقی ملک توں ملیا ہویا نہاں سی بلکہ حقیقت ایہ اے کہ اس دے درمیان وچ اک ایسا ملک حائل سی جو تاریخی وجوہات دی بنیاد اُتے پاکستان تے خاص طور اُتے اس دی سلامتی دا مخالف اے تے ایہ سب کچھ اس حقیقت دے سامنے منسلک سی کہ قومی اسمبلی جسنوں ہر چند قنون ساز ادارے دے طور اُتے کم کرنا سی بنیادی طور اُتے دستور ساز ادارہ سی۔ اس وقت ایہ کہنا وڈا آسان اے کہ شیخ مجیب الرحمٰن اپنے قنون ساز ادارے دے الیکشن دی مہم وچ کامیاب ہوئے تے انہاں نے اک آئینی پروگرام دی مہم چلائی اوروضح طور پراعلان کیتا کہ اوہ انہاں انتخابات نوں ریفریڈم سمجھتے نیں لٰہذا ایہ بات واضح اے کہ جمہوریت تے انصاف دا مطالبہ اک جیسا اے تے ایہ کہ انہاں اس بنیاد اُتے آئین تیار کرنے دی جازات دی جائے مگر بدقسمتی توں ہر آسان بات سچ نہاں ہوتی۔

٣٣) ملک طبعی طور اُتے یکجا نہاں سی۔ نہ ای آئین ملک دی معروضی حالت دے مطابق سی۔ آئین بنانا از خود کوئی مسئلہ نہاں سی۔ جیسا کہ اساں نے دیکھیا کہ قنون ساز ادارے دے کول واحد مسئلہ تے صوباں دے درمیان وچ اقتدار دی تقسیم رہ گیا سی۔ جدونکہ ایہ اک وفاقی ہونا چاہیے سی تے اس امر دی مشکل توں تردید دی جاسکتی اے کہ وفاق محض پورے وفاقی یونٹاں دی آبادی دی اکثریندی رائے توں وجود وچ نہاں آ سکتا بلکہ اسے ہر فیڈرل یونٹ دی امنگاں دا حامل ہونا چاہیے۔ ایہ درست اے کہ ہمارا ملک فیڈریشن دا اک کلاسک نمونہ نہاں جس وچ فیڈریٹنگ یونٹ خود مختار ہُندے نیں جو عمومی رائے توں وفاق وچ شامل ہُندے نیں ۔ ہمارا ملک اک صدی تک واحدانی طرز حکومت دے تحت چلدا رہیا۔ وفاق پہلی مرتبہ غیر منقسم ہندوستان دے لئی 1935ء وچ تجویز کیتا گیا۔ جتھے اس وقت وی فیڈریٹنگ یونٹ پہلی مرتبہ یونین وچ نہاں آئے۔ حقیقت توں قطعی دور جتھے تک وفاق دی شقاں دا تعلق اے 1935ء دا ایکٹ نافذ نہ ہو سکا تے ایہ بات یاد رکھنی چاہیے کہ ایہ ایکٹ از خود قومی اسمبلی دے ووٹ دا نتیجہ نہاں سی بلکہ اسے برطانوی پارلیمنٹ نے بنایا سی اس وچ کوئی شک نہاں کہ ایہ ہندوستانی عوام دی خواہشات نوں تسلیم کرنے دا اقدام سی مگر انہاں دی مرضی نہاں۔ وفاق آزادی ہند ایکٹ1947ء دے نال وجود وچ آیا تے اس وقت تک ایہ حکومت ہند دا ایکٹ سی۔ اس وچ کوئی شک نہاں کہ 1956کا آئین ہمارے اپنے عوام دی اسمبلی نے منظور کیتا۔ لیکن ایتھے وی ایہ یونٹاں دی رضامندی دا نتیجہ نہاں سی۔ 1962ء دا آئین برائے ناں وفاقی سی۔ تے اک وفاقی آئین حقیقتاَ َ 1970ء دی منتخبہ اسمبلی نے پہلی مرتبہ منظور کرنا سی۔ اس قسم دی اسمبلی دے بارے وچ ایہ کہنا کہ اوہ وفاقی آئین اس وجہ توں تیار کر سکے گی کہ وفاق دا اک فیڈریٹنگ یونٹ جو ملک دی نصف توں زیادہ آبادی اُتے مشتمل اے پورے ملک دے لئی آئین بنا کر اپنی شرط منوا سکے گا۔ جس دا باقی حصہ ایسے رقبہ دے اعتبار توں کہاں زیادہ اے تے چار فیڈرینٹنگ یونٹاں اُتے مشتمل اے تے اس دے جغرفیائی سیاسی تے جذباندی حقائق، آزادی دے بعد توں وقوع پزیر ہونے والے واقعات نوں نظر انداز کرنا اے۔

) عوامی لیگ دی انتخابات وچ وی اس کامیابی دے بعد پورے مشرقی پاکستان دا صوبہ بے صبری توں قومی اسمبلی دی طلبی دا منتظر رہیا تے امید دی جاندی سی کہ پاکستان دی تریخ وچ اک نویں باب دا آغاز ہوگا جس وچ مشرقی پاکستان اک غالب کردار ادا کرے گا لیکن اس دے نال ای اک خدشہ ایہ وی سی کہ انتخابات وچ کامیابی دے باوجود اقتدار دا دعویٰ کرنے دا اہل نہ ہو سکے۔ ایہ اک قسم دا احساس سی تے اگر حقیقت ہو تو بوہت چنگا سی۔ اس دے علاوہ اک تے مخفی خدشہ مغربی پاکستان جاں فوج وی سی جو مشرقی پاکستان دے خیال وچ تغیر پزیر صورت حال وچ اقتدار نہاں چھڈے گا جس اُتے اوہ گزشتہ 12 سال توں قابض رہے۔

٣٥) دسمبر دا مہینہ گزر گیا تے حالے تک ایسی علامت نہاں سی کہ اجلاس بلایا جائے۔ 3جنوری 1971 نوں شیخ مجیب الرحمٰن نے اک عظیم الشان جلسہ منعقد کیتا جس وچ انہاں نے قومی تے صوبائی اسمبلیاں دے منتخب ارکان توں حلف لیا تے پارٹی دے صوبائی خود مختیاری دے پروگرام توں وفاداری دا عہد لیا۔ شیخ مجیب الرحمٰن وقت گزرنے دے نال نال اپنے اس موقف توں پیچھے ہٹتے رہے کہ چھ نکات اُتے بات چیت ہوسکتی اے اوراب انہاں نے ایہ موقف اختیار کر لیا کہ چھ نکات بنگلہ دیش دے عوام دی ملکیت نیں تے انہاں اُتے سودے بازی دا کوئی سوال ای پیدا نہاں ہُندا۔ ممکنہ طور اُتے حیرت انگیز تقریباَ َ یکطرفہ انتخابی نتیجے دے نال ایہ حقیقت وی شامل سی کہ انتظامیہ نے عوامی لیگ دی انتخابی مہم وچ کوئی مداخلت نہاں دی مجیب الرحمٰن نوں سیاسی قوت دے نشے توں سرشار کر دتا۔ دوسری جانب ایہ وی درست اے کہ اس اکثریت دے نال مجیب الرحمٰن اک طرف توں کوئی آزاد انسان نہاں سن۔ انہاں وچ نسبتاَ َ کم اکثریت دے نال مذکرات کرنے دی کوئی لچک تے استعداد باقی نہاں رہی سی۔ اس دوسرے نقطہ نظر دے بارے وچ بوہت کچھ کہیا جاسکتا اے۔ دسمبر 1970 تے 7 جنوری 1971ء دے درمیان وچ دے باعث جنرل یحیٰی خان تے مجیب الرحمٰن دی ڈھاکہ وچ ملاقات وی صورت حال بہتر بنانے وچ ممد ثابت نہ ہو سکی۔ بہرحال مجیب نے اس وقت اک جلسہ عام منعقد کیتا اس دا مقصد قوت دا مظاہرہ سی جاں نہاں مگر اس وچ پارٹی دے ارکان نے انہاں اُتے مکمل اعتماد تے وفاداری دا اظہار کیتا بشرطیکہ اوہ چھ نکات اُتے قائم رہاں۔ جاں انہاں اُتے پارٹی نے دباؤ ڈالا کہ اوہ پروگرام نوں جاری رکھنے نوں یقینی بنائاں۔ ایہ اک ایسا سوال اے جس اُتے اس وقت پارٹی دے کسے وی رکن دی غیر موجودگی دے باعث ( جس نے کوئی کردار ادا کیتا ہو) کسے اطمینان بخش نتیجہ اُتے پہنچنا مشکل اے۔ بہرحال دونے صورتاں دے درمیان وچ فرق بوہت کم۔ صورت حال ایہ سی کہ عوامی لیگ قطعی طور اُتے اک ایسی صورت حال توں پابند سی جتھے اس دے چھ نکاندی پروگرام توں پہلو تہی جاں مفر مشکل سی۔ انتخابی نتیجے تے 3 جنوری 1971ء دے جلسہ عام دے درمیان وچ جنرل یحٰیی خان ول توں دونے طرف دے رہنماؤں نوں اکھٹا کرکے تبادلہ خیال کرنے دی ظاہراَ َ کوئی کوشش نہاں کیتی گئی۔ اگرچہ بعد وچ جدوں انہاں نے کوشش دی تو شیخ مجیب الرحمٰن نے سخت رویہ اختیار کیتا۔ ایسا کرنا ناگزیر سی لیکن ایسی کسے کوشش دی کامیابی دے لئی ایہ بوہت پہلے ہونا ضروری سی۔ یعنی جلسہ عام توں پہلے اگرچہ اس دے لئی مقررہ تریخ 3 جنوری 1971ء دا کوئی اندازہ نہاں سی۔ حقیقت وچ ایہ ملاقات انتخابی نتیجے دے چار ہفتے بعد تک نہاں ہو سکی۔

٣٦) ایتھے اس توں ہٹ کر چھ نکاندی پروگرام اُتے مغربی پاکستان دی پارٹیاں دا انتخابات توں پہلے تے بعد دی صورت حال اُتے رد عمل دا ذکر کرنا مناسب ہوگا۔ مغربی پاکستان وچ کم و بیش تمام جماعتاں نے چھ نکاندی پروگرام دی مخالفت دی۔ ایہ کہنا کہ صرف پاکستان پیپلز پارٹی نے مخالف نہاں دی وڈا طنز ہوگا۔ انتخابات دے بعد پیپلز پارٹی ای سی جو انہاں دی مخالفت وچ سب توں زیادہ شور مچانے والی سی جدونکہ دوسراں دی مخالفت کم سی ہمارے خیال وچ ایہ کہنا درست اے کہ جدوں دوسراں نے چھ نکاندی پروگرام دی مخالفت ترک کر دی سی۔ انہاں دا نقطہ نظر عام طور اُتے انتخابات دے بعد دے زمانے وچ پاکستان پیپلز پارٹی دے نقطہء نظر دی مخالفت سی۔ ایہ ذکر کرنا راست ہوگا کہ پاکستان پیپلز پارٹی دے رہنماؤں دا پارٹی دے عام جلساں وچ زیادہ زور چھ نکاندی پروگرام اُتے نہاں سی بلکہ انہاں نے اپنی مہم وچ زیادہ زور سوشلسٹ پروگرام پردیا۔ پارٹی دے چئیرمین نے ہمارے روبرو شہادت دیتے ہوئے انہاں وجوہات دا کسے قدر تفصیل توں ذکر کیتا۔ اس دے آغاز وچ انہاں نے اس بات توں انکار کیتا کہ انہاں نے حقیقتاَ َ چھ نکاندی پروگرام دی مخالفت نہاں دی تے ایہ وی کہیا کہ چھ نکاندی پروگرام دے مضمرات ایسے سن کہ جسلہ عام وچ بیان نہاں کیتے جاسکدے سن کیونجے عوام سیاسی تے آئینی معاملات سمجھنے توں قاصر سن۔ پر انہاں نے کہیا کہ پڑھے لکھے تے بار کونسلاں جداں دانشوراں دے نسبتاَ َ چھوٹے اجتماعات وچ انہاں نے بار بار اپنے نقطہ نظر دی وضاحت دی کہ چھ نکاندی پروگرام ملک دے مفاد وچ نہاں بلکہ اس دا مطلب علیحدگی اے۔

٣٧) اس پس منظر وچ جنرل یحیٰی خان مشرقی پاکستان گئے۔ ایڈمرل احسن دی شہادت جنرل یحیٰی خان تے اس دی ٹیم دی شیخ مجیب الرحمٰن دے نال بحث و تبادلہء خیال اُتے آمادگی اُتے روشنی ڈالتی اے۔ اساں نے اس توں پیشتر اس دا حوالہ دتا اے کہ جو ہمارے نزدیک چھ نکاندی پروگرام دا مطالعہ نہ کرنے دا موجب اے۔ 6جنوری 1971ء نوں جنرل یحیٰی دے پرنسپل اسٹاف افسر جنرل پیرزادہ نے مشرقی پاکستان دے گورنر ایڈمرل احسن توں ملاقات دی تے انہاں توں چھ نکاندی پروگرام دی اک نقل دے حصول دے لئی کہیا تاکہ اگلے روز صدر اس اُتے مجیب الرحمن تے انہاں دے ساتھیاں توں بات چیت کر سکاں۔ اس موقع اُتے صدر دی ٹیم دے کول چھ نکاندی پروگرام نقل دے حصول دے لئی کہیا تاکہ اگلے روز صدر اس اُتے مجیب الرحمٰن تے انہاں دے ساتھیاں توں بات چیت کرسکاں۔ اس موقع اُتے صدر دی ٹیم دے کول چھ نکاندی پروگرام دی نقل دا موجود نہ ہونا آنکھاں کھولنے دے کافی اے پر ایڈمرل نے خاص طور اُتے ایہ پچھیا کہ کیتا چھ نکاندی پروگرام دا تجزیہ کیتا جاچکا اے تاکہ اس دے مضمرات تے خامیاں دا پتہ چل سکے تے صدر مخصوص سوالات کرنے دے قابل ہو سکاں تو جنرل پیرزادہ نے جواب دتا کہ ایسا کوئی تجزیہ نہاں ہویا تے اگلے روز جو کچھ وی غوروخوص ہونے والا اے اوہ اک مختصر میٹنگ وچ ہوگا، زیادہ تفصیل توں بحث مباحثہ کرنے دے ہور مواقع ہوں گے۔

٣٨) چنانچہ دوسرے دن اک اجلاس منعقد ہویا جس وچ جنرل یحیٰی خان دے علاوہ اوتھے دے پرنسپل اسٹاف افسر تے ایڈمرل احسن موجود سن۔ عوامی لیگ ول توں شیخ مجیب الرحمٰن، مسٹر تاج الدین، مسٹر نذرالاسلام، مسٹر قمر الزماں، کھونڈ کر مشتاق احمد تے کپٹن منصور علی سن۔ شیخ مجیب الرحمٰن نے اپنا چھ نکاندی پروگرام پیش کیتا تے بعض سوالاں دے جواب دتے جو جنرل یحیٰی خاں نے اٹھائے تے کہیا ( ایتھے اساں ایڈمرل احسن دی شہادت پیش کرتے نیں ) ( جناب عالی! ہن تساں جان گئے نیں کہ چھ نکاندی پروگرام کیتا اے۔ اس سوال وچ بوہت معنی خیزی اے۔ جنرل یحیٰی خان دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ انہاں نے کہیا کہ ذاتی طور اُتے انہاں چھ نکاندی پروگرام دے خلاف کوئی اعتراض نہاں مگر مجیب نوں مغربی پاکستان دے رہنماؤں نوں نال لے کر چلنا ہوگا۔ جس اُتے شیخ مجیب نے جواب دتا کہ یقیناَ َ جناب عالی! تساں مہربانی کرکے اسمبلی دا اجلاس ممکنہ طور اُتے چھیندی از چھیندی بلائاں تے وچ تجویز کردا آں کہ 15فروری 1971ء نوں بلائاں تے تساں دیکھے گا کہ وچ نہ صرف سادہ بلکہ تقریباَ َ دو تہائی اکثریت حاصل کراں گا۔

٣٩ ) انہاں رپورٹس دے بارے وچ کوئی وی شخص کیتا قیاس کر سکتا اے کہ اس سوال دا یقیناََ َ ایہ مطلب ہرگز نہاں کہ مجیب الرحمٰن اپنے چھ نکاندی پروگرام کوترک کر دیں گے، دو تہائی اکثریت دے حوالے دا واضح مطلب ایہ اے کہ اوہ گھٹ توں گھٹ مغربی پاکستان توں وی کچھ ووٹ حاصل کر لیں گے۔ جس دا مطلب ہرگز ایہ نہاں ہوگا کہ مغربی پاکستان دے نال سودے بازی کرے گا بلکہ اس دا مطلب ایہ اے کہ اوہ گھٹ توں گھٹ مغربی پاکستان دے بعض ارکان نوں اپنے نقطہء نظر اُتے قائل کر سکے گا۔

٤٠) ایڈمرل احسن نے اس میٹنگ دی کارروائی دے حال نوں جاری رکھتے ہوئے ایہ کہیا کہ انتہائی اکثریت دے نال عوامی لیگ مغربی پاکستان دے مفادات دی پروا کیتے بغیر اپنا آئین مسلط کر سکتی اے تو شیخ مجیب الرحمٰن نے جو جواب دتا اوہ دلچسپ اے۔ وچ اک جمہوری آدمی ہوں تے پورے پاکستان دی اکثریت دا رہنما ہوں۔ وچ مغربی پاکستان دے مفادات نوں نظر انداز نہاں کر سکتا۔ وچ صرف مشرقی پاکستان تے مغربی پاکستان دے عوام دے سامنے جوابدہ نہاں ہوں بلکہ عالمی رائے دا وی خیال رکھنا اے وچ ہر کم جمہوری اصولاں دے مطابق کراں گا تے اس دا آغاز کرتے ہوئے میناں امید اے کہ تساں ڈھاکہ اسمبلی دے اجلاس توں تن چار روز پہلے آئین گے وچ تہاناں اپنے آئین دا مسودہ دکھاواں گا۔ اگر تہاناں اس اُتے اعتراضات ہوئے تو تساں دی خواہشات نوں مدنظر رکھاں گا۔ اکثریندی پارٹی دے لیڈر دی حیثیت توں اسمبلی وچ صدراندی خطاب دے لئی مسودہ تیار کراں گا۔ وچ اسمبلی وچ جمہوریت بحال کرنے دی تساں دی کوششاں اُتے شکریہ ادا کراں گا تے فیر اساں اک جمہوری پارلیمنٹ دے سارے عمل دا جائزہ لیں گے۔ اساں سبجیکٹ کمیٹیاں بنائے گا۔ مسائل اُتے بحث ہوگی تے قابل قبول فارمولے اسمبلیاں توں باہر تے اندر تیار کرے گا۔

٤١) ہن اس دے بعد جو کچھ ہویا اسے مدنظر رکھتے ہوئے ایہ اک وڈا اہم بیان اے اگر اس جواب نوں اس دی ظاہر صورت وچ لیا جائے تو شیخ مجیب الرحمن اسمبلی دے اجلاس توں پہلے تبادلہء خیال دی بات نہاں کر رہے سن۔ پارلیمانی امور دے سلسلے وچ ایوان دے اندر تے لابی وچ کچھ لو تے کچھ دو دے اصول دے بارے وچ سوچ رہے سن اوہ مغربی پاکستان دے نال مفاہمت کرنے دے نال نال اپنے چھ نکاندی پروگرام اُتے اٹل رہنے دا سوچ رہے سن۔ چھ نکاندی پروگرام وچ کہیا سی جس وچ مغربی پاکستان دے مفادات دا خیال رکھیا جاندا۔ اک وفاقی نظام جس وچ مرکز دا مشکل توں کوئی کردار ہُندا اے۔ اس وچ مشرقی پاکستان دے مفادات دا مغربی پاکستان دے خلاف تے اس دے برعکس کوئی ضرورت نہاں بنتی درحقیقت چھ نکاندی پروگرام دے تحت جو آئین بنتا اس وچ مرکزی اسمبلی نوں وی مشکل توں ای کوئی کردار ادا کرنے دا موقع ملدا۔ مغربی پاکستان دی خواہشات دا اس نقطہء نظر توں خیال رکھنے دا مطلب جو مرکز دے حق وچ سی۔ جو اگرچہ بوہت زیادہ مضبوط نہاں لیکن گھٹ توں گھٹ کچھ زیادہ ای سی۔ دوسرے الفاظ وچ اس دا مطلب ایہ ہویا کہ پاکستان دے وجود نوں اک ملک دی حیثیت توں یقینی بنانا۔ برائے ناں نہاں بلکہ حقیقی معناں وچ تے اس دے لئی شیخ مجیب نے پہلے چھ نکاندی پروگرام دے بارے وچ کہیا سی تے اسے ایوان وچ دو تہائی اکثریت دے نال منظور کروانے دی اہلیت دا وی ۔

٤٢) آئین دی تدوین دے سلسلے وچ کچھ مزید بحث مباحثہ وی ہویا تے آخر وچ شیخ مجیب نے کہیا۔ جناب عالی میری پارٹی تہاناں پاکستان دا آئندہ منتخب صدر بنانا چاہتی اے تے ایہ اک اعزاز اے تے میرا خیال اے کہ تساں اس دے اہل نیں کیونجے تساں نے ملک وچ جمہوریت نوں بحال دی اے صدر نے جواب دتا کہ اوہ اک سپاہی نیں تے جاں تو بیرک وچ واپس جائے گا جاں فیر گھر۔ اس دوران وچ ہلکے پھلکے انداز وچ کچھ تے بحث مباحثہ ہویا جس وچ جنرل یحٰیی خان نے عوامی لیگ نوں پاکستان پیپلز پارٹی دے نال مل کر کم کرنے دی ضرورت پرزور دتا کیونجے اوہ مغربی پاکستان دی سب توں وڈی پارٹی اے۔ اس پرشیخ مجیب الرحمٰن نے پھردہرایا کہ اوہ یقیناَ َ اس جماعت کااور مغربی پاکستان دی دوسری جماعتاں دا وی تعاون چاہے گا تے کہیا کہ اوہ تسلیم کرتے نیں کہ مغربی پاکستان اس حد تک خود مختاری نہاں چاہتا جس حد تک مشرقی پاکستان لیکن اس دے لئی اوہ ہر قسم دی مدد دینے دے لئی تیار نیں تے مغربی پاکستان دے رہنما جو وی انتظامات کرنا چاہے گا اوہ اس وچ مداخلت نہاں کرے گا۔

٤٣) ایہ آخری فقرہ معنی خیز اے تے اساں صاف ایہ کر سکتے نیں کہ اگر اس بیان نوں محتاط انداز وچ سمجھیا جائے کہ مغربی پاکستان اس حد تک خود مختاری نہاں چاہتا جس حد تک مشرقی پاکستان تو اس دا واحد مطلب ایہ ہوگا کہ مرکز دا مشرقی پاکستان دے مقابلے وچ مغربی پاکستان وچ زیادہ توں زیادہ عمل دخل ہُندا۔ باالفاظ ہور اس دا مطلب ایہ ہویا کہ مشرقی پاکستان مرکز وچ اپنی اکثریت دے باعث تمام معاملات وچ جو مغربی پاکستان توں متعلق مرکز دے دائرہ اختیار وچ نیں فیصلہ کن آواز رکھتا اے اوہ مغربی پاکستان نوں مشرقی پاکستان دے اس قسم دے معاملات وچ کسے قسم دی رائے حتیٰ کہ مشاورتی رائے دینے دے حق توں وی انکار کر سکتا اے۔ ایہ وفاق دا اک قابل ذکر نظریہ اے۔ مرکز وچ عوامی لیگ دی اکثریت دے نال۔ تے اگرچہ سیاسی الحاق عام طور اُتے علاقائی بنیاداں اُتے ہُندا اے۔ مشرقی پاکستان دا مرکز وچ مستقل اکثریت نوں یقینی بنانا اہم اے۔ معلوم ہُندا اے کہ مشرق، مشرقی خطے دے تعلق توں اس حد تک مرکزی اقتدار دے حصول نوں ممکن نہاں سمجھتا جتنا کہ اسے بلاشک و شبہ مغربی خطے وچ حاصل اے۔ دوسری جانب جواب دا آخری حصہ واضح طور اُتے ظاہر کرتا اے کہ مغرب دے کول ممکن اے اس قسم دے آئینی انتظامات ہوں جووہ چاہتا ہو۔ باالفاظ ہور ہ اشارہ سی کہ مغربی پاکستان دے صوبے ممکن اے معاملات دی صورت حال دے تناظرماں اک سب فیڈریشن بنائاں لیکن اس دا مطلب حقیقت وچ کچھ نہاں۔ مغربی پاکستان دے صوبے سب فیڈریشن وچ حقیقی یونٹ نہاں ہوں گے، اوہ مغربی پاکستان وچ وفاق دے یونٹ ہوں گے جس دی فیڈریشن مشرقی پاکستان دے نال مل کر کنفیڈریشن بنائے گی۔

باہرلےجوڑ

1. اردو ویب